КОМПАНИ ДАХЬ ХЯНАЛТЫН

ТОГТОЛЦОО

Б.АЮУШ /Рh.D,МНБ/

• Дотоод хяналтын тогтолцоо, түүний

орчин,тулгуур үндэс /COSO/

• Дотоод аудит, ТУЗ-ийн аудитийн хороо

• Компанийн үйл ажиллагаанд тавих

хөндлөнгийн хяналт: Хараат бус

аудитийн байгууллага

• Олон нийтийн хяналт

АГУУЛГА

Дотоод хяналтын тогтолцоо нь:

- Байгууллагын үйл ажиллагаа зохистой тавьсан зорилгодоо хүрэх

- Санхүүгийн болон бусад тайлан мэдээ тайлагнал үнэн зөв, бодитой байх

- Хууль тогтоомж, дүрэм журмыг дагаж мөрдөж хэвшүүлэхэд чиглэсэн ТУЗ, гүйцэтгэх удирдлага болон бүх шатны менежерүүд,ажилтнуудын тасралтгүй үйл ажиллагаа, түүнийг зохицуулах дүрэм журмын цогц юм.

Дотоод хяналт

Дотоод хяналт нь дараах 5 үндсэн хүчин зүйлсээс хамаардаг:

1. Хяналтын орчин:

- Хяналтын тогтолцооны үндэс болох журмууд

- хамт олны зүгээс хяналтад хандах хандлага

2. Эрсдэлийн үнэлгээ- эрсдэлийгийн бодитой үнэлэн түүнд суурилан хяналтыг з/б-х /эрсдэлийг тогтоох, шинжлэх, удирдах, эрсдэлд суурилсан хяналтыг хэрэгжүүлэх /

Дотоод хяналтын тогтолцоонд нөлөөлөх хүчин зүйлс

3. Мэдээлэл харилцаа – менежерүүд болон ажилтнууд хяналтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд нь шаардагдах мэдээллийг тохиромжтой хэлбэрээр цаг тухайд нь бүрдүүлэх, дамжуулах, солилцох

4. Шалгалтыг оновчтой з/б-х – байгууллагын зорилго, зорилт, төсөв, төлөвлөгөө, удирдлагын үүрэг даалгавар хэрхэн биелэгдэж байгаад хяналт тавих, тусгай удирдамжийн дагуу шалгах ажиллагаа

5. Мониторинг- дотоод хяналтын тогтолцоог үнэлэх ажиллагаа

үргэлжлэл

• Байгууллагын ажилтан бүр дотоод хяналтад тодорхой үүрэг гүйцэтгэж, хариуцлага хүлээдэг

- ажилтан бүрийн ажлын байранд хяналтын чиг үүрэг хэрэгжиж байдаг, мөн түүнчлэн тэдний үйл ажиллагаатай холбоотой мэдээлэл нь хяналтын үндэс болдог, тэд дүрэм журам, стандарт, ёс зүй зөрчсөн үйлдлийнхээ төлөө хариуцлага хүлээх ёстой байдаг

Дотоод хяналтад байгууллагын бүх

шатны ажилтны гүйцэтгэх үүрэг

• Менежерүүд: гүйцэтгэх захирал

салбар нэгжийн захирлууд

Гүйцэтгэх захирал нь байгууллагын хэмжээнд дотоод хяналтын үр дүнтэй тогтолцоо, эрүүл, эерэг орчин бүрдүүлж, хэрэгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ

Салбар нэгжийн захирлууд хариуцсан тодорхой чиглэлээр хяналтын тогтолцоо бүрдүүлж, хэрэгжүүлнэ, ялангуяа санхүүгийн алба онцгой үүрэг гүйцэтгэнэ

үргэлжлэл

• ТУЗ:

Дотоод хяналтын тогтолцоог хэрхэн

бүрдүүлэх талаар чиглэл удирдамж өгч,

хянадаг

Гүйцэтгэх удирдлагын үйл ажиллагааг

хянах үр дүнтэй тогтолцоо бүрдүүлэх

үүрэгтэй

үргэлжлэл

• Дотоод аудиторууд:

дотоод хяналтын тогтолцооны

оновчтой байдалд үнэлгээ өгөх

/мониторинг/

ДХТ-г сайжруулах зөвлөмж боловсруулах

Гүйцэтгэх удирдлага болон ТУЗ-ийг

мэдээлэл зөвлөмжөөр хангах

үргэлжлэл

• Дотоод хяналтын зорилт, арга нь

үйл ажиллагааны онцлогоос хамаарна:

салбар нэгжийн

Тодорхой үйл ажиллагааны аль хэсэгт

хяналт тавьж байна гэдгээс хамаараад

өөр өөр байна.

Дотоод хяналтын зорилт, арга

1. Ажил гүйлгээ нь зөвшөөрөгдсөн эсэх

2. Цаг хугацаандаа байгаа эсэх

3. Бүрэн хийгдсэн эсэх

4. Зөв үнэлэгдсэн эсэх /арга, тооцоолол/

5.Эрх, үүргийг зөв тодорхойлсон эсэх

6. Зөв ангилсан эсэх

7. Үндэслэл

Жишээ: НББ-ийн ажил гүйлгээний хяналт

• Дотоод аудиторын Институтээс 2008 онд гаргаж, 2012 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан Дотоод аудитын мэргэжлийн үйл ажиллагааны стандарт, СОSO /Committee of Sponsoring Organization/: “Дотоод аудит нь байгууллагын үйл ажиллагааг бодитой үнэлэх замаар түүний үр дүнг сайжруулах, үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх зөвлөмж өгөх зорилготой хараат бус, мэргэжлийн үйл ажиллагаа юм.

эрсдэлийн удирдлага

дотоод хяналт

засаглал нь

хэр зэрэг үр дүнтэй байгаад дүгнэлт өгч, сайжруулах арга замыг тодорхойлдог

ДОТООД АУДИТ

• “Аж ахуйн нэгж байгууллагын үйл ажиллагаанд дотоод хяналт, шалгалтыг зохион байгуулах нийтлэг журам”

• Дотоод хяналт шалгалтын зорилго нь аж ахуйн нэгж, байгууллагын үйл ажиллагаа, үйлдвэрлэсэн болонборлуулж байгаа бараа, бүтээгдэхүүн, үзүүлж байгааажил, үйлчилгээ нь хууль тогтоомж, Ерөнхийлөгчийнзарлиг, Засгийн газрын шийдвэр, эрх бүхий бусадбайгууллага, албан тушаалтны болон өөрийн гаргасаншийдвэрт нийцэж байгаа эсэхэд аж ахуйн нэгж, байгууллагын хэмжээнд хяналт тавьж илэрсэн зөрчил, дутагдлыг арилгах, гэм буруутай этгээдэд хариуцлагахүлээлгэхэд чиглэнэ.

Засгийн газрын журам /2011 оны 311-р тогтоол/

• Дотоод аудитийн хамрах хүрээ нь маш өргөн бөгөөд ерөнхийд нь:

- Үйл ажиллагаа

- Санхүүгийн мэдээллийн бодит байдал

- Хөрөнгө, нөөцийн зүй зохистой ашиглалт /шамшигдуулахаас сэргийлэх/

- Хууль дүрэм, журмын хэрэгжилт

гэж ангилж болно

үргэлжлэл

ТУЗ болон дээд шатны гүйцэтгэх удирдлагад зөвлөх үүрэгтэй учраас:

боловсрол, мэдлэг, өндөр мэргэшил, туршлагатай мэргэжилтнүүдийг сонгон ажиллуулах

тэдгээр нь мэргэжлийн мэдлэг, ур чадвараа тасралтгүй дээшлүүлэх боломжоор хангах шаардлагатай

Мэргэшлийн түвшин

Гүйцэтгэх удирдлагын үйл ажиллагаанд хараат бус, бодитой үнэлэлт дүгнэлт өгөх чадвартай байхын тулд гүйцэтгэх удирдлагаас хараат бус байх ёстой.

ТУЗ-ийн Аудитийн хороонд тайлагнадаг, тэндээс томилогддог байх ёстой

Мэргэжлийн өндөр ур чадвартай, нэр хүндтэй байх

Хараат бус байдал

Дотоод хяналтын тогтолцоо хэр зэрэг

зохистой бүрдсэн, хяналтын тогтолцоо

ажиллаж чадаж байгаа эсэхэд үнэлэлт

дүгнэлт өгөх

Сайжруулах санал зөвлөмж

боловсруулах

Дотоод хяналтад гүйцэтгэх үүрэг

Компанийн эрсдэлийн удирдлагад

мониторинг хийж, түүний зохистой

эсэхэд үнэлгээ өгөх, дүгнэлт гаргах

Сайжруулах санал зөвлөмж

боловсруулах

Эрсдэлийн удирдлагад гүйцэтгэх үүрэг

• Гүйцэтгэх удирдлагын зүгээс эрсдэлийг

хэр зөв тодорхойлж, үнэлсэн болох

талаар дүгнэлт хийнэ.

• Эрсдэлийн удирдлагын тогтолцоог

бий болгоход хамтран оролцно.

үргэлжлэл

• Энэ нь үндсэндээ ТУЗ-ийн хуралдаанд

оролцох, гишүүдтэй санал солилцох

зэргээр илэрхийлэгдэнэ

• Гүйцэтгэх үүргийн хувьд компанийн

сайн засаглалын 4 тулгуур баганын нэг

/ТУЗ, гүйцэтгэх удирдлага, хөндлөнгийн

аудит, дотоод аудит/ гэж тооцогддог.

Компанийн засаглалд гүйцэтгэх үүрэг

• ТУЗ-ийн Аудитийн хороо чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд гол туслагч

- дотоод хяналтын тогтолцоонд гарч буй тулгамдсан асуудлуудын талаар мэдээлэл, зөвлөмж өгөх,

- гол гол эрх бүхий албан тушаалтны ёс зүй, мэргэшил, ур чадварын талаар мэдээлэл өгөх,

- Аудитийн хороогоор асуудал хэлэлцүүлэхээр оруулах,

- хөндлөнгийн аудитор болон гүйцэтгэх удирдлагатай үйл ажиллагаагаа уялдуулах замаар Аудитийн хороог шаардлагатай мэдээллээр хангах г.м

ТУЗ-ийн аудитын хороонд дэмжлэг үзүүлэх

• Дотоод аудитийн алба нь шалгалт

явуулах төлөвлөгөөг ТУЗ, гүйцэтгэх

удирдлагатай зөвшилцөн боловсруулж,

ТУЗ-ийн Аудитийн хороогоор батлуулна

• Дотоод аудитийн шалгалт нь дараах 7үе

шатыг дамжин хэрэгжинэ:

Дотоод аудитын шалгалт

1. Шалгалт хийх чиглэл, хүрээг холбогдох

гүйцэтгэх удирдлага /албаны менежер/-

тай зөвшилцөн тогтооно

2. Шалгаж буй салбар нэгжийн үйл

ажиллагааны онцлогийг тодорхойлно

үргэлжлэл

3. Шалгаж буй үйл ажиллагааны эрсдэлийг тодорхойлон тогтооно

4. Эрсдэлтэй уялдуулан шалгалтын арга барилаа тогтооно.

5. Эрсдэлд суурилсан хяналтын арга хэлбэрийг хэрэгжүүлж чадаж байгаа эсэхийг шалгана

6. Шалгалтын явцад илэрсэн асуудлыг тайлагнаж, уг асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөг холбогдох менежерүүдтэй зөвшилцөн боловсруулна.

7. Төлөвлөгөөнд тусгагдсан арга хэмжээ хэрхэн хэрэгжиж, ямар үр дүнд хүрч байгаад байнгын тогтмол хяналт тавина.

үргэлжлэл

• Шалгалтын тайланд 5 асуудал /5 С гэдэг/ тусгагдсан байх ёстой.

1. Condition: Ямар асуудал илэрсэн болох?

2. Criteria: Ямар стандарт зөрчигдсөн бэ? Стандарт гэдэг нь компанийн бодлогын баримт бичиг эсхүл бусад ямар нэг бенчмарк байж болно.

3. Cause: Ийм асуудал үүссэн шалтгаан?

4. Consequence: Тухайн асуудлаас улбаалан ямар сөрөг үр дүн, эрсдэл учирч болох вэ?

5. Corrective action: Үүнийг засахын тулд удирдлагаас ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх шаардлагтай вэ? Алийг хэрэгжүүлэхийг тэд зөвшөөрсөн, хэдийд?

Шалгалтын тайлан

• Аудитын хороо нь: ТУЗ –ээс гүйцэтгэх

удирдлагын үйл ажиллагаанд хяналт

тавих үүргийг хэрэгжүүлэх бөгөөд

хувьцаа эзэмшигчдээс сонгогдож

тэдэнд тайлагнах нь илүү тохиромжтой

гэж үздэг боловч Монголын КтХ-ийн

дагуу ТУЗ өөрөө шийдвэрлэдэг.

Аудитийн хороо

• ТУЗ-ийн өмнөөс компанийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих үүрэгтэй бөгөөд үр дүнгээ ТУЗ-д шууд тайлагнана

• Аудитын хорооны гол үүрэг нь:

• НББ-ийн бодлого, бүртгэлийг ОУ-ын стандартад нийцүүлэх

• Дотоод хяналтын болон эрсдэлийн удирдлагын ү/а-д хяналт тавих

• Санхүүгийн тайлан СЭЗ-ийн бусад мэдээллийн үнэн бодит байдалд хяналт тавих

ТУЗ-ийн Аудитийн хорооны хяналт

• Дотоод хяналтын албаны удирдлага, ажилтныг томилох, цалин урамшууллыг тогтоох санал боловсруулах,

• Их хэмжээний болон сонирхлын зөрчилтэй хэлцэлд хяналт тавих

• Эрсдлийн үнэлгээ, түүнийг удирдахтай холбоотой бодлогыг хянан үзэж, санал боловсруулах

• Аудитийн байгууллагыг сонгох, түүний ажлын хөлсний хэмжээг тогтоох санал боловсруулах Үүнд:

- сонгохдоо мэргэшил, ажлын дадлагатуршлагыг харгалздаг байна;

- хөндлөнгийн хяналтын байгууллагынзөвлөмжийг хэрхэн хэрэгжүүлж байгаадхяналт тавина;

- хөндлөнгийн аудитын байгууллага

буюу аудиторыг хувьцаа эзэмшигчдийн

хуралд танилцуулдаг, хувьцаа

эзэмшигчид тэдэнд хандан асуулт

тавих, тайлбар авах боломжийг

бүрдүүлсэн байна.

• Жилийн тайлан балансын талаархи хөндлөнгийн аудиторын дүгнэлт, түүнд гүйцэтгэх удирдлагаас гаргасан тайлбарыг хүлээн авч ТУЗ-д дүгнэлт гаргах

• Улиралын болон жилийн тайланг Г\У-аас хүлээн авч хэлэлцэж, дүгнэлт гаргах

• Санхүү, татвар болон үйл ажиллагааны бусад чиглэлээр хийсэн шалгалтын дүгнэлт, материалыг авч үзэж холбогдох саналыг ТУЗ-д гаргах

• Г\У, дотоод хяналтын болон хөндлөнгийн адиторуудтой байнга уулзаж ажлаа уялдуулах

• Аудитын хорооны • гишүүдийн олонхи нь ТУЗ-ийн хараат бус

гишүүд байна.

• дарга нь төлөөлөн удирдах зөвлөлийн хараат бус гишүүн байна.

• Гишүүд нь ТУЗ-ийн бусад гишүүд том хувьцаа эзэмшигчид болон гүйцэтгэх удирдлагаас аль болох хамааралгүй байх• Бүртгэл санхүү, эрсдэлийн удирдлага, эрх зүйн чиглэлээр мэргэшсэн гишүүдтэй байлгахыг анхаарах

Аудитын хорооны бүрэлдэхүүн

• Дээр дурьсанаас дүгнэхэд АХ-ны үйл ажиллагаа нь дараах 4 үндсэн чиглэлтэй байна.

• Эрсдэлийн удирдлага

• НББ тайлан

• Мэдээлэл, ил тод байдал

• ТУЗ-ийн хяналт, дотоод хяналтын алба, хөндлөнгийн аудитийн үйл ажиллагааны уялдаа холбоо

Аудитын хорооны үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл

• Захиалга, гэрээний үндсэн дээр санхүүгийн тайлан болон бүртгэлийн бусад асуудлаар мэргэжлийн, хараат бус дүгнэлт гаргах үүрэгтэй хөндлөнгийн этгээд

• ТУЗ, хувьцаа эзэмшигчид, хөрөнгө оруулагчид, санхүүжүүлэгчид болон бусад сонирхогч талуудын хүсэлт, захиалгаар тодорхой чиглэлээр мэргэжлийн дүгнэлт гаргана.

Хөндлөнгийн аудит

• Компани, ЭБАТ-ны нэгдмэл сонирхолтой этгээд биш

• Компани, НСЭ-ийн ажилтан, эрх бүхий албан тушаалтан биш байх

• Компанийн нөлөө бүхий хувьцаа эзэмшигч биш

• Аудитаас бусад үйлчилгээ үзүүлээгүй

• Компанийн ү/а-ны онцлогийг сайн мэддэг /хараат бус байх үндсэн шалгуур/

Хараат бус аудиторт тавих шаардага

• Дараах мэдээллийг агуулсан дүгнэлт гаргана: • Компанийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлт үнэн зөв эсэх

• НББ хөтлөлт, санхүүгийн тайлан гаргалт зохих журмын дагуу хийгдсэн эсэх,

• Зөрчил илэрсэн бол тохиолдол тус бүрээр тодорхойлсон

• Шалгалтын хугацаанд хийгдсэн сонирхлын зөрчилтэй хэлцлийн жагсаалт, эдгээрийг хууль журамд заасан журмын дагуу хийсэн эсэх

Хөндлөнгийн аудитын дүгнэлт

• Компанийн үйл ажиллагааны ил тод байдлыг хангах нь олон нийийн зүгээс компанид тавих хяналтыг хангах гол үндэс юм.

• 2014 онд Дэлхийн банкнаас гаргасан Төрийн өмчит компанийн засаглалын судалгааны тайланд энэ талаар тодорхой зөвлөмж өгсөн байна.

Олон нийтийн хяналт

• Компанийн үйл ажиллагааны ил тод байдлыг ханган санхүүгийн болон бусад чухал үйл явдал, их хэмжээний болон сонирхлын зөрчилтэй хэлцлийн талаар ил тод мэдээлдэг байх нь компанийн ялангуяа, нийтийн ашиг сонирхлын компанийн ажиллагаанд олон нийтийн зүгээс тавих хяналтыг бий болгох, зохистой үр дүнтэй байлгахад чухал ач холбогдолтой.

үргэлжлэл

• Компанийн үйл ажиллагааны ил тод байдлыг хангах зорилготой “Мэдээллийг ил тод болгох дотоод журам”-тай

• Цахим хуудас тогтмол ажилладаг, шаардлагатай мэдээллийг агуулдаг

• Мэдээллийн ил тод байдлыг хангах, түүнд хяналт тавих тогтолцоотой

• Олон нийттэй харилцах ажлыг хариуцсан албан тушаалтантай, түүний эрх үүрэг хариуцлага тодорхой байх ёстойг зөвлөмжид тусгасан байна.

Үргэлжлэл

АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА

ayush1953@yahoo.com

99044130