Ìèíèé ÍÀÉÇ - fcy.gov.mn · ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÀÐÃÀ×ËÀË...

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ2016 ÎÍ

ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÀÐÃÀ×ËÀË

“BCI” Õýâëýëèéí êîìïàíèÓòàñ: 319032

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐ

Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÒªËªª¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÃÀÇÀÐ Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí

Ìèíèé НАЙЗ


Ìèíèé НАЙЗ



“МИНИЙ НАЙЗ” õºãæëèéí õºòºëáºð

Îâîã íýð: .............................................................................................................

Õàÿã: ....................................................................................................................

Óòàñíû äóãààð: ....................................................................................................

И-мýйл:.................................................................................................................

Ìèíèé НАЙЗ

“МИНИЙ НАЙЗ” õºãæëèéí õºòºëáºð Õ¿¿õäèéí òºëºº ¿íäýñíèé ãàçàð

ÃÀÐ×ÈÃ

×ÈÃËЭË 1: “МÈÍÈÉ ÕÀÐÈËЦÀÀ” .............................................................................. 4Сэдэв 1.1 Үе тэнгийн найз, нөхдийн харилцаа .................................................... 4Сэдэв 1.2 Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө хянаж сурцгаая ............................................. 9Сэдэв 1.3 Сэтгэлийн хөдөлгөөний илрэл ................................................................ 13Сэдэв 1.4 Áухимдлаа зөв тайлж сурцгаая ............................................................. 15Сэдэв 1.5 Íайзтайгаа харилцахдаа үүнийг бодолцоорой ............................... 16Сэдэв 1.6 ªөртөө итгэлтэй хүн болохын ач тус ................................................... 16Сэдэв 1.7 Уур бухимдлаа хянаж сурах ................................................................... 18

×ÈÃËЭË 2: “МÈÍÈÉ ЭÐҮҮË МЭÍД”.......................................................................... 20Сэдэв 2.1 Õөдөлгөөн ба эрүүл мэнд ........................................................................ 20Сэдэв 2.2 Эрүүл хооллолт ........................................................................................... 22Сэдэв 2.3 Àмны хөндий болон гарын ариун цэвэр ........................................... 24Сэдэв 2.4 Эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх дадал зуршлууд ......................... 25Сэдэв 2.5 Эрүүл, цэвэр орчин .................................................................................... 27

×ÈÃËЭË 3: “МÈÍÈÉ ЭДÈÉÍ ЗÀСÀÃ” ....................................................................... 29Сэдэв 3.1 Мөнгөний үнэ цэнэ. .................................................................................... 29Сэдэв 3.2 Мөнгөө хуримтлуулахын ач тус ............................................................ 30Сэдэв 3.3 Áидний мөрөөдөл. ..................................................................................... 31Сэдэв 3.4 Мөнгөө зөв төлөвлөх. ............................................................................... 32Сэдэв 3.5 Мөнгөө хэмнэх аргад суралцах. ............................................................ 33

×ÈÃËЭË 4: “МÈÍÈÉ ОÐОËЦОО” ............................................................................... 35Сэдэв 4.1 Оролцоо/сайн үйлс .................................................................................... 35Сэдэв 4.2 Áидний орчин - оролцоо ......................................................................... 38

×ÈÃËЭË 5: “МÈÍÈÉ ОÐ×ÈÍ” ...................................................................................... 40Сэдэв 5.1 ×ухал шаардлагатай утасны дугаар ..................................................... 40Сэдэв 5.2 Миний өрөө - аюулгүй орчин................................................................ 41Сэдэв 5.3 Миний ирээдүйн мэргэжил ..................................................................... 42Сэдэв 5.4 Íогоон хөгжил ............................................................................................ 44Сэдэв 5.5 Õувцас угаах тэмдэглэгээ гэж юу вэ? .................................................. 46

“Ìèíèé НАЙЗ” õºãæëèéí õºòºëáºð

6

×ÈÃËЭË 1: “МÈÍÈÉ ÕÀÐÈËЦÀÀ”

Зорилго: Эíýхүү ñýäâийí äàñãàл àжлóóä íь чàмàйã íийãмийí íýã ãишүүíий хóâьä òóхàйí íийãýмä үйлчилж бóй äýã жóðàм, хàðилцààíû хýм хýмжýýã òàíиí мýäýж, бóñäûí ýðх, ýðх чөлөөã хүíäýòãýх, ýðх òýãш бàйх, шóäàðãà бàйх зýðýã íийãýмä äàãàí мөðäâөл зîхих иðãýíий үíýò чàíàðûã ýзýмших, àмьäðàлäàà хýðýãжүүлýх àíхäàãч àлхмóóäàä ñóðàлцàхàä íь òóñàлíà.

Сэдэв 1.1: ҮЕ ÒЭÍÃÈÉÍ ÍÀÉЗ, ÍªÕДÈÉÍ ÕÀÐÈËЦÀÀЗөâлөмж. Õàðилцàà ãýäýã бîл биäíий хîîðîíäûí мýäýýлýл òóðшлàãàà ñîлилцîх үйл ÿâц юм. Õàðилцàà äàðààх хýлбýðүүäýýð илýðч бàйäàã.

“Òүрэмгий харилцаа”Түðýмãий хàðилцààòàй хүмүүñ бóñäûã үл хүíäýлñýí, хүчýýð òóлãàí шààðäñàí бàйäлààð хàðилцäàã. Жишýý íь:

• Айлãàí ñүðäүүлýх• Õүíийã äýýðýлхýх• Õүíийã ãóòààí äîðîмжлîх • Õүíий юмûã хýлýлãүй àâàх

“ªөртөө итгэлгүй буюу идэвхгүй харилцаа”Өөðòөө иòãýлãүй хàðилцààòàй хүмүүñ өөðийí хүñýл, ñîíиðхîлîî òîäîðхîй илýðхийлýлãүй шóóä бóñ, òîйðóó хàðилцäàã бөãөөä үүíий óлмààñ òөлөâлөñөí àжил íь хýðýãжихãүй бàйх íь îлîíòàà.

• Сàíàà àлäàх• Óóðлàх/ óðâàйх• Юó ч хийхãүй бàйх• Óйлàх

“ªөртөө итгэлтэй харилцаа” Зөâлөмж: Өөðòөө иòãýлòýй хàðилцààòàй хүмүүñ бóñàäòàй бүäүүлýã зàí àâиð ãàðãàлãүйãýýð өөðòөө иòãýлòýй, илýí äàлàíãүй, шóлóóí шóäàðãà хàðилцäàã бөãөөä òөлөâлөñөí àжил үйлñ íь ихýâчлýí бүòýмжòýй бàйäàã. Жишýý íь

• Өөðò íь òөðж бàйãàà мýäðýмжийã хýлýх• Өөðийí хүñч бàйãàà зүйлийã хýлýх

• Сýòãýл äóíäóóð бàйâàл òүүíийãýý илýðхийлýх • Нàйзààñàà ýелäýãýýð ãóйх

Õарилцааны үр дагавар:- Түðýмãий хàðилцàà íь ихýâчлýí ñөðөã үð äàãàâðûã äàãóóлäàã. - Өөðòөө иòãýлãүй бóюó иäýâхãүй хàðилцààíû үð äàãàâàð íь òîäîðхîй бóñ

бàйäлûã бий бîлãîх хàíäлàãàòàй. - Иòãýлòýй хàðилцàà íь ихýâчлýí ýеðýã үð äàãàâàðò хүðãýх хàíäлàãàòàй бàйäàã.

Õ¿¿õäèéí òºëºº ¿íäýñíèé ãàçàð

7

Даалгавар 1.1.1 Аíãийí бàãш íь мàðãààшíààñ íýмýлò äàñãàлûí хичýýл îðîх òóхàйãàà хýлж шиíý äýâòýðòýй иðýхийã àíхààðóóллàà. Бàÿðбàòàä äýâòýð, бàñ мөíãө бàйñàíãүй хàðиí íàйзóóäààñàà äýâòýð àâàх бîлîмж бàйíà. Õýðâýý чи òүүíий îðîíä бàйñàí бîл àль àðãûã ñîíãîх âý? Óðä òàлûí òýмäýãлýãýýã äóãóйлààðàй.

Õариулт:• Нàйзààñàà ýелäýãýýð ãóйх• Илүү äýâòðýý зýýлүүлýхийã хүñýх • Юó ч хийхãүй • Чàíãààð ñàíàà àлäàх • Óйлж ýхлýх• Бóñäûí äýâòðийã хýлýлãүй àâàх • Õýí íýãийã àйлãàí ñүðäүүлж äýâòðийã íь àâàх• Нàйзûíхàà шүүãýýíýýñ äýâòðийã íь зөâшөөðөлãүй àâàх• Дýâòýð îлж àâàх òîхиîлäîлä ãàðãàñàí жàãñààлòûí äîòðîîñ àль íь өөðòөө

иòãýлòýй хàðилцààíû жишýý бîлж бàйíà âý? Эäãýýð хàðиóлòûí àðä иíýýж бàйãàà хүíий цàðàйã зóðж òýмäýãлýíý.

Даалгавар 1.1.2 Нàйзóóäààñàà äýâòýð îлж àâàх òîхиîлäîлä äýýðх жàãñààлòûí äîòðîîñ бîлîí ÿмàð хàðилцàà үүñãýâýл òүðýмãий, иäýâхãүй хàðилцàà ýñâýл иòãýлòýй хàðилцàà үүñýхийã жишýý бîлãîí бàãàíà òóñ бүðò ÿлãàí бичíý үү?

Õàðилцààíû хýлбýð, òýмäýãлýãýý

Өөðòөө иòãýлòýй хàðилцàà Өөðòөө иòãýлãүй хàðилцàà Түðýмãий хàðилцàà


8

Даалгавар 1.1.3 Дàðààх àñóóлòàä òîхиðîх хàðиóлòûí äóãààðûã цýãийí îðîíä бичýýðýй

• Зàðимäàà àмиà хичýýñýí бîäîлãүй, мóó ñàíààòàй биш хүмүүñ ч ãýñýí òүðýмãий бàйäлààð хàðилцàх íь òîхиîлääîã. Эíý үеä ийм хүмүүñ ÿмàð мýäðýмжòýй бàйäàã ãýж òà íàð бîäîж бàйíà âý?

..........................................................................................................................................

• Түðýмãий бàйх íь хүмүүñийã ÿмàð бàйäàлä îðóóлж бîлîх âý?

..........................................................................................................................................

• Түðýмãий бàйх íь хүмүүñийí хîîðîíäûí íөхөðлөлä хýðхýí íөлөөлөх âý?..........................................................................................................................................

Àсуултанд хариулахдаа ашиглаж болох хариултууд:1. Îðчиí òîйðíû хүмүүñ íь òүүíä äóðãүйцýж, òààòàй бóñ мýäðýмжòýй бîлíî.2. Бóñàä хүí òүүíýýñ зàй бàðьж, хөíäийðөхөä хүðãýíý.3. Амиà хичýýñýí, өөðийãөө хýò бîäîх 4. Сýòãýл хөäлөлөө хÿíàх чàäâàðãүй бàйх5. Õүññýí зүйлäýý хүðч чàäàхãүй íь ãýж àйх 6. Эíý íь хүмүүñийã ýâãүй бàйäàлä îðóóлäàã. Түðýмãий хүí хýíä ч òààлàãäàхãүй.7. Сàíàà бîäлîî шóóä илýðхийлýх чàäâàðãүй, өөðòөө иòãýх иòãýлãүй бàйх8. Өөðийãөө хÿíàж чàäààãүйäýý хàðàмññàí9. Бүäүүлýã àâиð ãàðãàлàà ãýж ñàíàãäñàí10. Өөðòөө ñýòãýл äóíäóóð бàйñàí

Даалгавар 1.1.4 Дàðààх àñóóлòàä òîхиðîх хàðиóлòûí äóãààðûã цýãийí îðîíä íөхөж бичýýðýй.

• Өөðòөө иòãýлãүй, иäýâхãүй хàðилцñàíààñ хүмүүñò ÿмàð мýäðýмж òөðäөã ãýж òà íàð бîäîж бàйíà âý? Тà íàð өөðñäөө өөðòөө иòãýлãүй бàйñàí òîхиîлäлîî ñàíàхûã îðîлäîíî óó. Тýð үеä чàмä ÿмàð мýäðýмж òөðж бàйñàí бý?

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

• Өөðòөө иòãýлãүй, иäýâхãүй бàйñíààñ ÿмàð хүíäðýл үүñч бîлîх âý?....................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Өөðòөө иòãýлãүй хүмүүñò бóñàä íь хýðхýí хàíääàã âý?....................................................................................................................................................................................................................................................................................

Àсуултанд ашиглаж болох хариултууд1. Шààðäлàãàòàй, хүñч бàйãàà зүйлäýý хүðч чàäàхãүй


9

2. Тýäíийã хүíäýлäýããүй3. Тýäíий хүñлийã òîîлãүй өíãөðäөã (юó хүñч бàйãààã íь мýääýããүй óчðààñ)4. Бóñäàä àшиãлóóлñàí мýò ñýòãýãäýл òөðíө5. Бóñäàä ãîмäîх ñýòãýл òөðíө6. Өөðòөө óóð хүðíý.7. Тýäíийã өөðñäийí зîðилãîä àшиãлàäàã8. Өөðòөө иòãýх иòãýл äóòмàã бàйх 9. Нөãөө хүíäýý àÿ òàл зàñàх шààðäлàãûí óлмààñ äàðàмòàíä îðñîí бàйх

Даалгавар 1.1.5 Дàðààх àñóóлòûí хàðиóлòûí äóãààðûã цýãийí îðîíä бичýýðýй

Өөðòөө иòãýлòýй хàðилцàà íь ÿмàð äàâóó òàлòàй âý?

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

Өөðòөө иòãýлòýй хàðилцñàíû äàðàà хүмүүñò өөðийíхөө òàлààð ÿмàð мýäðýмж үлääýã ãýж òà íàð бîäîж бàйíà âý?(Тà íàð өөðòөө иòãýлòýй хýлбýðýýð хàðилцñàí òîхиîлäлîî ñàíàхûã хичýýíý үү.Тýð үеä чàмä ÿмàð мýäðýмж òөðж бàйñàí бý?)

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

Өөðòөө иòãýлòýйãýýð илýðхийлñýí мýäýýллийã хүлýýж àâч бàйãàà хүмүүñò ÿмàð мýäðýмж òөðäөã ãýж бîäîж бàйíà âý?

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

• Өөðòөө иòãýлòýй хàðилцàхàä юó íь хýцүү бàйж бîлîх âý?....................................................................................................................................................................................................................................................................................

Àсуултанд хариулахдаа ашиглаж болох хариултууд:1. Õàðилцàãчийãàà óóðлàх âий ãýж ýмýýх.2. Бóñàä хүíä òààлàãäàхãүй бàйхààñ àйх 3. Бóñäûã өөð үйлäýл хийхýýñ àйх 4. Өөðийãөө шóлóóí шóäàðãà, òîäîðхîй, ýелäýã бàйäàãò òààòàй ñýòãýãäýлòýй

бàйíà.5. Өөðòөө ñýòãýл хàíãàлóóí бàйíà.6. Õүмүүñийí өөðñäийíх íь мýäýðч бàйãàà зүйлñýä хүíäлýлòýй хàíäñàí óчðààñ

äóðãүй зүйлñийã íь хýлñýí ч ãýñýí ýâãүйцýхãүй.7. Өөðòөө шóäàðãà хàíäàж бàйãàà мýäðýмж òөðíө.8. Чи өөðò òөðñөí мýäðýмжýý илýðхийлñýí/ бóñàä хүíийã хóóðààãүй 9. Чи өөðийãөө хүíäýлж чàäñàíû зýðýãцýý бóñàä хүíий юó мýäýðч бàйãààã

îйлãîж хүíäлýхийã хичýýñýí.10. Тóхàйí íөхцөлä хàмààðàлòàй бүх хүí ñýòãýл хàíãàлóóí бàйх бîлîмжийã бий

бîлãîñîí.


10

Даалгавар 1.1.6 Эíý ñýäâýýñ миíий ñóðñàí зүйл: Гүйцýýж бичýýðýй.

Би цààшäààНàйз íөхөäòýйãýý

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

................................................................................................................

Бàãшòàйãàà .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Ахмàä хүмүүñòýй ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... хàðилцààòàй бàйíà.

Îãíîî:..........................................

Õүүхäийí íýð Гàðûí үñýã / /

Õàðиóцñàí бàãшийí íýð Гàðûí үñýã / /


11

Сэдэв 1. 2 СЭÒÃЭËÈÈÉÍ ÕªДªËÃªªÍªª ÕЯÍÀÆ СУÐЦÃÀÀЯЗөâлөмж: Õүíий ñýòãýлийí хөäөлãөөí íь: óóðлàх, ãîмäîх, ãàйхàх, бàÿðлàх, иíýýх, óйлàх, бàхàðхàх, хàшãиðàх, ичих, àйх, үл îйшîîх, өðөâäөх, ãàíцààðäàх, бàðäàмíàх ãýх мýò бàйäлààð ýеðýã бà ñөðөã шиíжýýð илðýí ãàðäàã.

Õүíий ñýòãýлийí хөäөлãөөí ихýâчлýí цàðàйíû өөðчлөлòөөð илðýí ãàðч, үãýýð илýðхийлýãäýí, үйлäлýýð хýðýãжиж бàйäàã.

“Алиâàà юмñ үзýãäýл, зүйлñ, үйл àжиллàãààíä хàíäàх хàíäлàãà, äîòîîä ñýòãýлийí илðýлийã ñýòãýлийí хөäөлãөөí ãýíý”.

- Сýòãýлийí хөäөлãөөí íь àмьäðàлûí òîäîðхîй íөхцөл бàйäàл, үйл ÿâäлààñ óðãàí ãàðäàã.

- Нýãýí ижил íөхцөл бàйäàл, үйл ÿâäлààñ хүмүүñийí ñýòãýлийí хөäөлãөөí өөð өөðөөð илýðч бàйäàã.

Сýòãýлийí хөäөлãөөíий үзүүлýх íөлөө íь òóхàйí ñýòãýлийí хөäөлãөөíий үеä илýðч бàйãàà хàðиó үйлäлүүäийã хүí хýðхýí хÿíàж, зîхицóóлж бàйãààãààñ хàмààðíà

Даалгавар 1.2.1• Зóðàãò хүíий ñýòãýлийí ÿмàð хөäөлãөөíүүä äүðñлýãäñýí бàйãààã íөхөж бич

№ Сýòãýлийí хөäөлãөөíий хýлбýð Бàãшийí үíýлãýý

1

2

3

4

5

6

7

8

Мóó мóóхàй зүйлä äóðãүйцýх, àйх, óóðлàх, òүãших, бîлãîîмжлîх, îй ãóòàх, жиãших, хилýãíýх, ñүðäýх, óðàм хóãàðàх, ãýмших, ñýòãýл өâäөх, зîâиóðлàх, хàðäàх, ãàíцààðäàх, ýãäүүцýх, бóхимäàх зýðýã íь ñөðөã ñýòãýл хөäлөл юм.

Гîё ñàйхàí юмàíä бàÿñàх, хөөðөх, бàÿðлàх, бàðäàмíàх, бàхäàх, òàйâшиðàх íь ýеðýã ñýòãýл хөäлөл юм.


12

Даалгавар 1.2.2 Өөðийí бîлîí бóñäûí ñýòãýлийí хөäөлãөөíийã бàðимжààлж ñóðàх äàñãàл

Чàмä бàÿðòàй үйл ÿâäàл òîхиîлäîхîä:

Нүүð цàðàйä чиíь ÿмàð өөðчлөлò ãàðäàã âý?....................................................................................................................................................................................................................................................................................

Биеä чиíь ÿмàð өөðчлөлò ãàðäàã âý?....................................................................................................................................................................................................................................................................................

Сýòãýл ñàíàà чиíь ÿмàð бîлäîã âý?....................................................................................................................................................................................................................................................................................

Бóñàäòàй хàðилцàх хàðилцààíä чиíь ÿмàð өөðчлөлò ãàðäàã âý ?....................................................................................................................................................................................................................................................................................

Чàмä ÿмàð íýã ãóíиãòàй үйл ÿâäàл òîхиîлäîхîä:

Нүүð цàðàйä чиíь ÿмàð өөðчлөлò ãàðäàã âý?....................................................................................................................................................................................................................................................................................

Биеä чиíь ÿмàð өөðчлөлò ãөðäөã âý?....................................................................................................................................................................................................................................................................................


13

Сýòãýл ñàíàà чиíь ÿмàð бîлäîã âý?....................................................................................................................................................................................................................................................................................

Бóñàäòàй хàðилцàх хàðилцààíä чиíь ÿмàð өөðчлөлò ãàðäàã âý ?..............................................................................................................................................................................................................................................................................

Чиíий хүññýí зүйл биелýýãүй òîхиîлäîлä ÿмàð ñýòãýãäýл òөðж юó хиймýýð ñàíàãääàã âý

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

Даалгавар 1.2.3 Дàðààх ñýòãýлийí хөäөлãөөíий илðýлүүäийã хүñíýãòýä àíãилàí бичíý үү.

Санамж: Сýòãýлийí хөäөлãөөíий илðýлийã íүүðíий хóâиðàл, äîхиî зàíãàà, äóó хîîлîй, хýл ÿðиàãààð мýäýж бîлíî. мөí äîãäлîх, хàðàмñàх, бóхимäàх, ñýòãýл ñàíàà, бие мàхбîäîä ãàðàх өөðчлөлò, хөäөлãөөí зýðãýýð илýðч бàйäàã.

Сýòãýлийí хөäөлãөөíий илðýл

1. Сàíàà àлäàх 2. Бàÿñàх 3. Иíýýмñýãлýх 4. Óцààðлàх5. Алãà òàших 6. Зàíäðàх 7. Сýòãýл ñýðãýх 8. Сýòãýлýýð óíàх9. Цàðàй бàðàйх 10. Дîãäлîх 11. Чичих 12. Гàйхàх

Эерэг сэтгэлийн хөдөлгөөн Сөрөг сэтгэлийн хөдөлгөөн


14

Даалгавар 1.2.4 Зóðàã äýýð ñýòãýлийí хөäөлãөөíий ÿмàð илýðлүүä хàðàãäàж бàйíà âý?

Зóðãийí äîòîð à,б,â,ã,ä,е ãýж äóãààðлààä ñýòãýлийí хөäөлãөөíий илýðлүүäийã бич

..........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

Îãíîî:..........................................

Õүүхäийí íýð ãàðûí үñýã/ /

Õàðиóцñàí бàãшийí íýð ãàðûí үñýã/ /


15

Сэдэв 1.3. СЭÒÃЭËÈÉÍ ÕªДªËÃªªÍÈÉ ÈËÐЭË

Зөâлөмж: Сýòãýлийí хөäөлãөөí íь хүíий àмьäðàлä мàш өðãөí хүðýýòýй íөлөө үзүүлж бîлíî. Сýòãýлийí хөäөлãөөíий үеä илðýх хàðиó үйлäлүүä хүíий ÿíз бүðийí зàí үйлýýð илýðч бàйäàã. Сýòãýлийí хөäөлãөөíий ýеðýã ñөðөã, ñóл илðýлүүä íь хүíий àмьäðàл, бóñàäòàй òîãòîîñîí хàðилцàà хîлбîî зýðýãò íөлөөлж íàйз íөхäийí хàðилцàà хîлбîîã бýхжүүлýх, ñàйхàí ñýòãýãäýл òөðүүлýх зýðýã ýеðýã òàлòàйãààñ ãàäíà зàðимäàà íàйз íөхäийã хîлäóóлàх, ñàíààíäãүй àлäààíä хүðãýх, өөðийãөө бóðóóãààð îйлãóóлàх, бóñäûã ãîíñîйлãîх зýðýã мóó үð äàãàâàðò хүðãýäýã óчиð ñýòãýлийí хөäөлãөөíөө хÿíàж, ñөðөã ñýòãýлийí хөäөлãөөí бîлîх óóð, àòàà хîðñîл зýðãийã бàðьж ñóðàх íь чиíий àмьäðàлä хàмãийí òóñòàй зүйлүүäийí íýã бîлíî.

“Õàãàцàшãүй ñàйí íөхөðò Мàðòàшãүй мóó үã бүү хýл” ãýñýí Мîíãîл àðäûí зүйð цýцýí үãийí цààä óòãà ñàíàà ÿмàð үã хýлýхийã хîðиãлîж бàйíà âý? Гýäãийã òóíãààж үзýхýä Сөðөã ñýòãýлийí хөäөлãөөí хүчòýй үүñýх үã хýлýхãүй бàйхБàйíãà ñàíàãàлзàí ãîмäîх, äóðãүйцýх ñýòãýлийí хөäөлãөөí үүñýх үã

хýðýãлýхãүй бàйх ãýñýí óòãà ñàíààã илýðхийлж бàйíà.

Даалгавар 1.3.1 Сýòãýлийí хөäөлãөөí үүñýх шàлòãààí, хàðиó үйлäýл, зàí үйл, ãàðч бîлîх íөхцлийí хàмààðлûã óíшиíà óó?

Шàлòãààí Сýòãýлийí хөäөлãөөí

Õàðиó үйлäýл

Зàí үйл Гàðч бîлîх íөлөөлөл

Өөðò òààлàãäààãүй үйл ÿâäàл òîхиîлäîх

Сөðөã Óóðлàх ÕàшãичихБóñàä хүмүүñ, íàйз íөхөääөө òààãүй ñýòãýãäýл òөðүүлíý.

Өөðò òààлàãäààãүй үйл ÿâäàл òîхиîлäîх

Сөðөã ÓóðлàхÕүíийã цîхих

Бóñäàä хүч хýðýãлýж, ñýòãýлийã íь шàðхлóóлíà.

Тààлàмжòàй үйл ÿâäàл òîхиîлäîх

Эеðýã Бàÿðлàх БүжиãлýхБóñäàä ñàйхàí ñýòãýãäýл үлäýýíý.


Эеðýã БàÿðлàхÕүíийã үíñýх

Эеðýã мýäðýмж òөðүүлíý.

Өөðò òààлàãäààãүй үйл ÿâäàл

Сөðөã ÓóðлàхÕүíийã äîðîмжлîх

Нàйз íөхөä бóñàä хүмүүñийã ãîмäîîíî.


Эеðýã БàÿðлàхСàйхàí үã хýлýх, òàлàðхàх

Бóñäàä ñàйхàí ñýòãýãäýл үлäýýíý. Õîлбîî хàðилцàà ñàйжиðíà.


16

Даалгавар 1.3.2 Тà биäíий ýðãýí òîйðîíä ñàйí, ñàйхàí зүйлñ îлîí бàйäàã. Мөí ñөðөã үзýãäлүүä ч ãàðч бàйäàã. Тóхàйлбàл, хүүхäүүä òà бүхýí äàðààх òààòàй бóñ, ñөðөã үзýãäлүүäийã ñîíñîж, хýðхýí илýðäýã òàлààð хýлíý үү.

Сөðөã үзýãäлүүä Илðýх хýлбýð Ямàð мýäðýмж òөðäөã âý? /хîð хîлбîãäîл/

Õүүхäүүä бие биеý ãîмäîîäîã

• Õóäлàà хýлäýã• Нýð хîч өãч шîîлäîã• ..........................................• ..........................................

• Дàхиж ÿðилцмààðãүй ñàíàãääàã

• Аíãи, хичýýлийíхýý үйл àжиллàãààíä îðîлцîхîîñ àйäàã

• Өөðòөө иòãýлãүй бîлäîã

• Гàíцààðàà бàймààð ñàíàãääàã

• Óйлмààð ñàíàãääàã• ...................................

...................................• ...................................

...................................

...................................

Зàðим хүүхýä шóäàðãà бóñ хàíääàã.

• Õичýýл äýýð ÿðиàãүй бàйхàä ÿðьлàà, үймүүллýý ãýж зàãíàäàã

• ............................................• ........................................

Зàðимäàà бие биеíийãýý ÿлãàâàðлàí ãàäóóðхäàã

• Тîãлîîмîíäîî îðóóлäàããүй• .........................................

.......

....................................

....................................

• ...........................................• ............................................

...........................................

Даалгавар 1.3.3Сүүлийí хîёð хîíîãò өөðòөө òîхиîлäñîí үйл ÿâäлóóäûã бîäîîä, òýäãýýðýýñ

бîлж ÿмàð ñýòãýлийí хөäөлãөөí мýäýðñíýý òîäîðхîйлîîðîй. “Õàмãийí ñүүлийí óäàà би_________________________ ж бàйхäàà

_______________________________________________-ийã мýäýðñýí.”

Îãíîî:..........................................




17

Сэдэв 1.4 ÁУÕÈМДËÀÀ ЗªВ ÒÀÉËÆ СУÐЦÃÀÀЯ

Зөâлөмж: Сýòãýлийí хөäөлãөөíөө хÿíàж зîхицóóлàх чàäâàð äóòñàíààñ íàйз íөхäийíхөө ñýòãýлийã шàðхлóóлàх үã хýлýх, үйлäýл хийхýä хүðäýã òóл хүчòýй илðýх ñýòãýлийí хөäөлãөөíий үеä өөðийãөө хÿíàх чàäâàðò ñóðàлцàх íь бóñäûã ãîмäîîх, өөðийãөө ýâãүй бàйäàлä îðóóлàх, ãýмò хýðýãò өðòөхөөñ ñýðãийлж чàäíà. Жишýý íь Ямàð íýã шàлòãààíààñ мàш ихýýð óóðлàñàí үеäýý ñýòãýлийí хөäөлãөөíөө хÿíàж чàäààãүйãýýñ хүíий биеä ãýмòýл óчðóóлàí ãýмò хýðýãòýí бîлñîí òîхиîлäîл их бàйäàã. Иймýýñ ñýòãýлийí хөäөлãөөíөө хÿíàж, бóхимäлàà /ñòðеññ/ íàйзòàйãàà ÿðилцàх, äóðòàй зүйлýý хийх, ñàлхиíä àлхàх, хөãжим ñîíñîх, äóóлж бүжиãлýх, ñпîðòîîð хичýýлýх ãýх

мýò ýðүүл àðãààð òàйлж ñóðàх чóхàл юм.

Стрессийн шинжүүд

Тîлãîй өâäөх

Цóхàлäàх

Дóðòàй зүйлäýý äóðãүй бîлîх

Тàйâàí óíòàж чàäàхàà бîлих

Аíхààðàл ñàðíих

Эцýж òàмиðäàх

Нîйðãүйäýх

Мàðòàх

Сýòãýл òàâãүйòýх, шàíàлàх

Шàлòãààíãүй óóðлàх

Õýò àчààллààñ бîлж ÿäàðñàí биеийí àлжààл íь зөâ хîîллîж, óíòàж àмðàхàä òàйлàãääàã бîл ñòðеññ бóюó мýäðýлийí ÿäàðãàà íь хýäýí äîлîî хîíîã, ñàð жилýýð үðãýлжилäýã. Иймýýñ хүí өөðийí бàйãàà бàйäлààðàà бàхàðхàж, àмьäðàлààñ ãýðýл ãýãýýòýй, ñàйí ñàйхàí зүйлñийã îлж хàðàхûã хичýýäýã бàйх хýðýãòýй.

Стрессээс сэргийлэх аргууд1. Зөâ хîîллîж ýðүүл хүíñ хýðýãлýх

2. Тîãòмîл цàãò íîйðñîх

3. Өäөðò 20-40 миíóò ÿâãàí àлхàх бóюó ãүйх

4. Бÿñàлãàл бóюó àлжààл òàйлàх àðãàä ñóðàлцàх

5. Õóâийí зîхиîí бàйãóóлàлòàà ñàйжðóóлàх

6. Сòðеññýýñ хîлäîж, àжил àмьäðàлûí хýâ мàÿãàà өөðчлөх

7. Амиí äýм òîãòмîл хýðýãлýх

8. Аðхи òàмхиíààñ òàòãàлзàх


18

Сэдэв 1.5 ÍÀÉЗÒÀÉÃÀÀ ÕÀÐÈËЦÀÕДÀÀ ҮҮÍÈÉÃ ÁОДОËЦООÐОÉ:

Õүí бүð биеийí òөðх, àðьñíû өíãө, íүä, шүä, үñ, зàí òөлөâ ãýýä мàш îлîí зүйлýýðýý хîîðîíäîî ÿлãààòàй. Чи хýíòýй ч àäилãүй цîðûí ãàíц хүí бàйäàã шиã чиíий íàйз ч мөí òийм юм. Тà íàðûí хóâьä ижил òөñòýй зàí чàíàð, àхóй íөхцөл ãîл хîлбîîñ бîлäîã óчиðòàй. Гýâч òүүíий цààíà íàйзûãàà мýäýðч îйлãîх, хүíäлýх, хàйðлàх, өөðиймñөх îлîí шàлòãààí бàйäàã ãýäãийã мýäýж бàйх хýðýãòýй.

• Õүмүүñийã өөðòөө îйðòóóлàí òàòàх зàðим àðãà зàмóóä:• Түүíий òàлààð илүү их зүйл мýäýж àâàх хүñýлòýй бàйãààãàà хýлýх• Түүíòýй хàмò бàйх хóãàцààã óðòàñãàх• Түүíä бóñäààñ илүү “îíцãîй” àíхààðàл òàâих• Түүíä өөðийí òóхàй илүү их зүйлийã ÿðьж өãөх• Түүíий ñîíиðхäîã зүйлñ, бîäîл ñàíàà, хóâийí àмьäðàлûíх íь òóхàй àñóóх

Ялãààòàй бàйäлûí óчðóóлж бîлîх бýðхшýýлүүäýä àíхààðлàà хàíäóóлж òýäãýýðýýñ óðьäчилàí ñýðãийлýхийí òóлä юó хийж бîлîх âý?

Õàðиóлòóóä: Эäãýýð бýðхшýýлүүäийã àðилãàхûí òóлä:

• Өөðñäөөñөө ÿлãààòàй хүмүүñийí òóхàй мýäлýã, îйлãîлòîî íýмýãäүүлýх шààðäлàãàòàй. Өөðñäөөñ íь өөðөөð бîäîж ñýòãýäýã ýñâýл àлиâàà àñóóäàлä өөðөөð бóюó шиíýýð хàíääàã хүмүүñийã хүíäýòãýж ñóðàх хýðýãòýй.

• Õүмүүñ ñàíàл зөðөлäөх бîлîí өөð ñàíàà бîäîлòîй бàйхûã òýâчиж ñóðàх, мөí бүх хүí ñàíàà íýãòýй бàйх ýñâýл үðãýлж “зөâ” бàйх ёñòîй ãýж бîäîхãүй бàйж ñóðàх хýðýãòýй. Өөð хүí бàйх íь ÿмàð бàйäãийã мýäýðч ñóðàх íь чóхàл.

СЭДЭВ 1.6 ªªÐÒªª ÈÒÃЭËÒЭÉ ÕҮÍ ÁОËОÕЫÍ À× ÒУСЗөâлөмж: Өөðòөө иòãýх иòãýл ãýäýã íь òóхàйí хүí хýäий хýмжýýíий үíý цýíýòýй бîлîх òàлààð óã хүíий óхàмñàðò шиíãýñýí цîãц мýäðýмжүүä, өөðөөð хýлбýл, óã хүíий өөðòөө өãч бóй үíýлãýý äүãíýлò юм.

Өөðòөө иòãýх иòãýл íь ãýðлýх, ýцýã ýх бîлîх, àжил ýðхлýх, ñóðãóóльä ñóðàх зýðýã хүíий àмьäðàлûí îлîí үйл àжиллàãààíä íөлөөлäөã. Өөðòөө иòãýх иòãýл íь мөí хүíий íийãмийí хàðилцàà, үүíий äîòîð àжил бîлîí ñóðãóóль äýýð òîãòîîх хàðилцààíóóäàä íөлөө үзүүлäýã.

Өөðòýйãөө ýеðýãýýð ÿðилцàх äàñãàл хийх; өөðийãөө мàãòàх; өөðийãөө ñөðãөөð үíýлýí äүãíýж бàйãààãàà àíзààðàí, өөðийí бîäîл ñàíààíóóäûã äàхиí òóíãààх; өөðòөө хýò хàòóóðхàхãүй бàйх; бóñàä хүмүүñ мàãòâàл òүүíийã íь íÿцààí òàòãàлзàлãүйãýýð хүлýýж àâàх; өөðийí ñóл бà äàâóó òàлóóäûã хýâийí зүйл хýмýýí хүлýýж àâàх; өөðийí ñàйí чàääàã зүйлýý хийх; хүíий ýеðýã бîлîí ñөðөã мýäðýмжүүä íь хýâийí зүйл хýмýýí хүлýýí зөâшөөðөх; өөðийãөө ýðхлүүлж, ýíхðийлж, òààòàй мýäðýмж òөðүүлäýã зүйлñýý хийх зýðýã íь өөðòөө иòãýх иòãýлийã íýмýãäүүлýхýä òóñ бîлíî.


19

Зөâлөмж:

• Өөðòөө иòãýх иòãýл íь бóñäûã хàйðлàхàä íөлөөлäөã• Өөðòөө иòãýх иòãýл íь хүүхäийí àâьÿàñ чàäâàðàà хөãжүүлýхýä íөлөөлäөã.• Өөðòөө иòãýх иòãýл íь хүүхäийí ñýòãýí бîäîх чàäâàðò íөлөөлäөã.• Сóðлàãûí àмжилòàíä íөлөөлäөã.• Õàйð ñýòãýл, үеýðхýл íөхөðлөлä• Õàíиà ñîíãîж ãýð бүл зîхиîхîä • Õàмò îлíû äóíä ýзлýх бàйð ñóóðь• Сàйí ýцýã ýх бîлîхîä

Даалгавар 1.6.1Өөðòөө иòãýх иòãýлýý íýмýãäүүлýхийí òóлä өөðòөө үíýлãýý хийж, үíýлãýý бàãàòàй бàйãàà зүйлүүäýý ñàйжðóóлàх зîðилãî òàâьж хýðýãжүүлýýðýй.

1. Миíий ãàäààä òөðх íàäàä òààлàãääàã ______2. Алиâàà үйлäýл хийхýýñýý өмíө би зààâàл бîääîã ______3. Би үе òýíãийíхíийхýý үзүүлýх шàхàлò äàðàмòûã ихýíхäýý ýñýðãүүцäýã ____4. Би өөðòөө иòãýлòýй бàйäàã. ______5. Бóñàä хүмүүñò òààлàãäàхûí òóлä би хóóðàмч äүð хýзýý ч ýñãýäýããүй. ______6. Би зөâ зүйл хийхийã л хичýýäýã. ______7. Би шийäâýð ãàðãààä, òүүíийãýý òóóшòàй бàðимòàлж чàääàã. ______8. Би зөâ ãýж бîäñîí зүйлýý хàмãààлäàã. ______9. Би өөðөө өөðòөө òààлàãääàã. ______10. Бóñàäòàй хýл àмàà îлîлцîхîä íàäàä хÿлбàð бàйäàã. ______11. Эñðýã хүйñíий хүмүүñòýй íàйз íөхөä бîлîхîä íàäàä хүíäðýл ãàðäàããүй. __12. Өөðийíхөө мýäðýмжүүäийã хÿíàх íь íàäàä òөâөã óчðóóлäàããүй. ______

Заавар:• 1-5 îíîîãîîð үíýлýýðýй. Õýðâýý өөðийí үíýлãýýã зөâ ãýж бîäîж бàйâàл

äүãíýлò хýñýãòýý îðъё• 30-ààñ äýýш îíîîíû үíýлãýý àâñàí бîл чи өөðòөө иòãýлòýй хүүхýä бàйíà

ãýхäýý бàãà îíîî àâñàí àñóóäлóóä äýýðýý чàмààñ шàлòãààлàх зүйлүүäийã àíхààðч үíýлýмжýý äýýшлүүлýýðýй.

• 30-ààñ äîîш îíîî àâñàí бîл өөðòөө иòãýх иòãýл мóó бàйíà. Яàãààä өөðийí үíýлýмж бàãà бàйãàà òàл äýýð бîäîж үзýýðýй. Чàмààñ шàлòãààлàх зүйлүүäийã àíхààðч үíýлýмжýý äýýшлүүлýýðýй.

Îãíîî:..........................................




20

Сэдэв 1.7 УУÐ ÁУÕÈМДËÀÀ ÕЯÍÀÆ СУÐÀÕЗөâлөмж. Õүíий өäөð òóòмûí àмьäðàлä òóлãàðäàã íýã зүйл бîл ÿàх àðãàãүй óóð бóхимäàл юм. Нийãмийí àмьäðàлûí хýâ мàÿãààñ àâààä ãýð бүл, àжил òөðөл, íàйз íөхөä, ñòðеññ äàðàмòòàй хîлбîîòîйãîîð биäýíä óцààðлàх бóхимäàх îлîí шàлò-ãààíóóä àð àðààñàà óðãàí ãàðч иðäýã. Õàðиí òýð бîлãîíä биä óóðлàж бóхимäàí, цөхðөíãөө бàðж өөðñäийí ýðүүл мýíäýý хîхиðîîñîîð бàйäàã. Óóð бóхимäàл íь хү-íий îлîí òөðлийí мýäðýмжийí íýã бөãөөä биäíий хүñýл ñîíиðхîл, үйл àжиллàãà-àíû ýñðýã ñààä бýðхшýýл òîхиîлääîãîîñ үүñýí ãàðäàã ñөðөã ñýòãýл хөäлөл юм. . Эíý бàйäлààñàà óðãàí хүмүүñ хýлýх ёñãүй үã, үйлäлийã хийж хүðýýлýí бàйãàà хүмүүñýý хүðòýл äàâхàð бóхимäàлä îðóóлж ýðãýýä зàñàж бîлхîîðãүй ч àлäàà ãàðãàж бîлíî шүү äýý

Даалгавар 1.7.1 Нàйз íөхөä ýñâýл бóñäàä óóðлàñàí òîхиîлäîлä äàðààх àлхàмóóäûã àшиãлàж, шийäâýðлýж ñóðààðàй:

1. Яàãààä óóðлàñíàà îйлãîх, цààñàí äýýð бичих2. Цààшиä хийх àлхàмàà бîäîх

• Õàшãиðч, хýðýлäýх- үүãýýð àñóóäлûã шийäýж чàäàхãүй, хàðиí ч ýíý үйлäлийíхýý òөлөө хàðиóцлàãà хүлýýх бîлíî

• Õóóðàх (бàãш íь ãàðч бîлîхãүй ãýхýä ñýмхýí ãàðч ÿâàх)- бàãш íь чàмä äàхиí иòãýхãүй бîлíî

• Бàãш юмóó өөð хүí чàмààð ÿàã юó хийлãýхийã хүñýж бàйãààã îлж мýäýх, óлмààð òүүíий äýмжлýãийã àâч хàмòðàí хийх- бàãшийíхàà үãýíä îðñîíîîð òà 2-ûí хîîðîíä ñàйхàí хàðилцàà бий бîлж хàðиí ч бàãш íь бàÿðлàж чиíий äóðòàй зүйлийã хийх бîлîмжийã îлãîх мàãàäлàлòàй

3. Аль ñîíãîлò íь чàмä хýðýãòýйã ýðãýцүүлýýä шийäâýðýý ãàðãà:• Юó мýäýðч, бîäîж бàйãààãàà íàмóóí äóóãààð хýлж, òàйâàí бàйäлààð

ÿðилцàж зөâшилцөлä хүðýýðýй• Õýðýâ их óóðлàâàл òүð ãàðч ÿâààä òàйâшðàх хýðýãòýйã ñàíà

Даалгавар 1.7.2Óóðлàñàí үеäýý өөðийíхөө ãàðãàäàã зàí àâиðûã мýäýж, äàðàà íь óóðлàñàí үеäýý өөðийãөө хÿíàж, òàйâшðóóлж чàääàã бîлîîðîй.

Чи их óóðлàñàí үеäýý ÿàäàã âý?

1. Чàíãà хàшãиðàх2. Дóóãàà хóðààж ñýòãýлýýð óíàх3. Õүíийã мóó үãýýð äàйðàх, äîðîмжлîх4. Юм шиäýх, ýâäлýх5. ...................................................6. ....................................................7. ....................................................8. ...................................................


21

Даалгавар 1.7.3 Өөðийãөө хÿíàх, òàйâшðóóлàх àðãóóäûã òóðшиж үзýýä үð äүí бóюó òөðñөí ñýòãýãäлýý бичýýðýðýй:

1. Гүíзãий àмьñãàл àâààä, ãàðãàх үеäýý 1-10 хүðòýл òîîлîх2. Óóðлàñàí хүí юмóó íөхцөл бàйäлààñàà хîлäîхûã хичýýх3. Алхàх, ãүйх, ãýðийí àжил хийх, бөмбөã шиäýх зýðýã ýíеðãи зàðцóóлàх биеийí

хүчíий àжил, хөäөлãөөí хийх4. Дýðýíä íүүðýý íààí чàíãà хàшãиðàх, ýñâýл ãàíцààðàà бàйãàà үеäýý чàíãà

хàшãиðàх5. Õөãжим ñîíñîх6. Óóðлàñàí үеäýý бîäîãäñîí зүйлñýý цààñàí äýýð бичýýä òүүíийãýý îлîí хýñýã

бîлãîí óðж хàÿх

Îãíîî:..........................................



“Ìèíèé НАЙЗ” õºãæëèéí õºòºëáºð”

22

×ÈÃËЭË 2: “МÈÍÈÉ ЭÐҮҮË МЭÍД”

Зорилго: Эíý ñýäâийí хүðýýíä хүíий хàмãийí ýðхýм үíýò зүйл бîлîх ýðүүл мýíäýý ñàхиí хàмãààлàхûí òóлä äàãàí мөðäөж, хýðýãжүүлбýл зîхих ýíãийí äàñãàл, àðãàчлàлóóäûã òà бүхýíä òàíилцóóлж, ýðүүл àмьäðàх àðãà óхààí, зөâ äàäàл хýâшилä ñóðàлцàхàä òàíь äýмжлýã үзүүлýх бîлíî.

Эðүүл àмьäðàх àðãà óхààí, зөâ äàäàл хýâшлийã ýзýмшүүлýх, зөâ хîîллîх, òîãòмîл хөäөлãөөíòýй бàйх

Эðүүл мýíä ãýäýã íь зөâхөí өâчиí ýмãýããүй, ýðхòýí бүðýí бүòýí бàйх òөäийãүй бие бÿлäàð, îюóí ñàíàà, íийãмийí хóâьä òөãñ бàйх ÿâäàл юм.

Сэдэв 2.1 : ÕªДªËÃªªÍ ÁÀ ЭÐҮҮË МЭÍД

Жèшээ íь: Тàíû бèеèéí жèí 70 кг гэж боäьё. Тàíû өíäөр 1,80 м гэж боäьё Тэгэõлээр тооцоог äàрààõь бàéäлààр õèéíэ70 : (1.8 x 1.8)=21.6Тàíû бèеèéí жèíгèéí èíäекñ íь 21.6 гэñэí ¿г

Эíэõ¿¿ èíäекñèéг äàрààõ õ¿ñíэгтээñ õàрíà.

Иíäекñ = Áèеèéí жèí/кг/( өíäөр/метр/ õ өíäөр/метр/ )

Áèеèéí жèíгèéí èíäекñèéш äàрààõ томъёогоор тоäорõоéлíо.

Биеийн жингийн хэмжээ

Индекс /эмэгтэйчүүд/

Индекс /эрэгтэйчүүд/

Жèíгèéí àлäàгäàл 18,4-өөñ äоош 19,9-өөñ äоош

Тоõèрñоí жèí 18,5 - 23,6 20,0 - 20,0

Жèíгèéí õэтрэлт 23,7 - 29,9 25,1 - 29,9

Тàргàí 30,0 - 34,9 30,0 - 34,9

Íоцтоé тàргàí 35,0 - 39,9 35,0 - 39,9

Мàш íоцтоé тàргàí 40,0-өөñ äээш 40,0-өөñ äээш

Õөäөлãөөí íь хүíий àмьäðàлûí хàмãийí чóхàл зүйл. Иäýâхиòýй хөäөлãөөí ãýж биеийí бóлчиíãийí îðîлцîîòîйãîîð òàйâàí үеийíхýýñ илүү их илч зàðцóóлж бóй бие мàхбîäийí ÿмàð íýã үйлäлийã хýлíý.

ДЭМБ - ààñ хөäөлãөөíийã äàðààх бàйäлààð үíäñýí 4 хýñýãò àíãилàí àâч үзñýí бàйäàã :

1. Амьäðàлûí иäýâхòýй хөäөлãөөí2. Эðүүл мýíäýä чиãлýñýí äàñãàл хөäөлãөөí3. Чийðýãжүүлýх äàñãàл хөäөлãөөí4. Биеийí òàмиð ñпîðòûí òөðлүүä

Иäýâхòýй хөäөлãөөí хийñíýýð:

- Илүү их ýðч хүчòýй бàйíà- Õàòóóжил, òýñâýð, ñýòãýлийí òýíхýýòýй бàйíà. - Сàйхàí бие бÿлäàðòàй бîлíî.- Өөðòөө иòãýлòýй бîлíî.


23

- Бóхимäлàà хÿлбàðхàí òàйлж бîлíî.- Илүүäýл жиíãүй бàйíà

Даалгавар 2.1.1 Чи өөðийíхөө биеийí өíäөð, жиíã ñàð бүð иíäекñýýð òîîцîж үзýýðýй. /өөðò òîхиðч бóй òýмäýãлýãýýã бóäíà óó./

СарМиний биеийн

Òэмдэглэгээªндөр/см/

Æин/кг/ Èндекс

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Жиíãийí àлäàãäàлòàй Тîхиðñîí жиí Жиíãийí хýòðýлòòýй Тàðãàí Нîцòîй òàðãàí Мàш íîцòîй òàðãàí

!!! Мөн өөрийн найз нөхөддөө биеийн жингийн индексээ тооцох аргыг зааж өгөөрэй.

Îãíîî:..........................................




24

Сэдэв 2.2: ЭÐҮҮË ÕООËËОËÒÕүíий ýðүүл мýíäийã äýмжихийí зýðýãцýý хîîл òýжýýлòýй хîлбîîòîй àлиâàà өâчíөөð өâчлөх ýðñäýлä хүðãýäýããүй хүíñийã “ýðүүл хүíñ” ãýíý.

Зүй зîхиñòîй хîîллîх зàðчим

1. Өäөð бүð îлîí íýð òөðлийí хîîл хүíñ хýðýãлýх2. Õîîл, хүíñýýð àâàх илчлýãийí хýмжýýã хÿíàх3. Õîîл, хүíñýí äýх шимò бîäиñûí хýмжýý íь зîхиñòîй хàðьцààòàй бàйх4. Õîîл хүíñýýð àâàх шимò бîäиñ íь зîхиñòîй хýмжýýòýй бàйх5. Тýжýýллýã чàíàð íь бие мàхбîäûí хýðýãцýýã хàíãàñàí бàйх.


25

Даалгавар 2.2.1 Өäөðò иääýã хîîл хүíñíий жàãñààлòûã кàлîðиàð òîîцîж ãàðãàíà óó?

...........................................................................................................

...........................................................................................................

..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Даалгавар 2.2.2 Эðүүл зîхиñòîй, зөâ хîîллîхûí òóлä 7 хîíîãийí хîîлîî òөлөâлөж бичíý үү. Õýмжýýã òîîцîж үзíý үү.

/22-ð хóóäñàí äýýð бàйãàà зóðàãíààñ мýäýýллýý àâààðàй./

Цаг/гараг ªглөө ªдөр Оройн цай Оройн хоол7.00-8.30 12.00-13.00 17.00-17.30 19.00-19.30

ДавааМягмарËхагваПүрэвÁаасанÁямбаÍям

Îãíîî:..........................................




26

Сэдэв 2.3: ÀМÍЫ ÕªÍДÈÉ ÁОËОÍ ÃÀÐЫÍ ÀÐÈУÍ ЦЭВЭÐЗөвлөмж: Амíû хөíäий íь хîîл бîлîâñðóóлàх үйл àжиллàãààíä хàмãийí ãîл үүðýã ãүйцýòãýäýã. Шүä өâäñөíөөð хүíий биеийí бóñàä ýðхòíүүäýä ñөðãөөð íөлөөлäөã. Мөí бîхиð ãàð íь мàш îлîí òөðлийí өâчíий ýх үүñâýð бîлäîã.

Амíû хөíäийí өâчиí ýмãýãýýñ хýðхýí óðьäчилàí ñýðãийлýх âý?

1. Өãлөө, îðîй шүäýý óãààж хýâших2. Цàãààí иäýý бîлîí шим òýжýýлòýй хîîл хүíñ хýðýãлýх3. Чихýðлýã зүйл их иäýхýýñ òàòãàлзàх4. Тàмхи òàòàхãүй бàйх

Чи үүíийã мýäýх үү.

3. Òэжээмэл амьтантайгаа тоглосны дараа

4. Ãадаа тоглосны дараа

5. Õоол идэхийн өмнө

2. Íусаа нийж ханиалгаж найтаасны дараа

1. Áие зассаны дараа

ÃÀÐÀÀ ÒОÃÒМОË УÃÀÀВÀË ÃЭДЭСÍÈÉ ÕÀËДВÀÐÒ ªВ×ÍªªС СЭÐÃÈÉËÍЭ

ÃÀÐ УÃÀÀÕ ДÀÐÀÀËÀË

Шүдний үүрэг Шүд нь хоолыг зажлах дуу авиаг тусгаарлан, дуудах үечлэлд оролцохоос гадна гоо сайхны үүрэгтэй. Үүдэн шүд нь таслах, соёо шүд нь хоолыг хэрчих, таслах. Бага араа, араа шүд

нь хоолыг жижиглэн бутлах тээрмийн үүрэгтэй тул хэлбэр нь өөр өөр

байна. Шүдний эгнээ бүрэн бүтэн, хоршилт зөв байвал үсэг авиаг тод

дуудахаас гадна залгих, зажлах үйл ажиллагаа зөв байна.

Шүдэнд МУУ хоол хүнс

Чихэр, бялуу, амтлаг жигнэмэг хийжүүлсэн ундаа, чихэрлэг

ундаа, чихэртэй сүү

Шүдэнд САЙН хоол хүнс

Хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, сүү цагаан идээ, хатуу ширхэглэг сайн

зажлагдах хоол хүнс орно. Үүнд Хан боргоцой, манго, наргил модны самар,

алим, вандуй, жүрж улаан лооль, хүнсний ногоонууд өндөг мах, нимбэг орно.

Шүдний эрдэсжилт яагаад алдагддаг вэ

ШҮД ЭРҮҮЛ БОЛ БИЕ ЭРҮҮЛ

Тухайн хүний бие дэх кальци, Фтор гэх мэт эрдэсүүд аль нэг шалтгааны улмаас алдагддаг. Жишээ нь тамирчид хөлсөөрөө кальци, фтор алддаг жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүд, өсвөр насны охид хөвгүүдэд кальци, фторын хэрэгцээ ихсэж кальци илүү их дутагддаг.


27

Даалгавар 2.3.1 /Шүäýý зөâ òîãòмîл óãààñàí бîл + òýмäýãлýãýý хийíý үү. /

Дàâ

àà

Мÿã

мàð

Лхà

ãâà

Пүð

ýâ

Бàà

ñàí

Бÿм

бà

Нÿм

Өãлөө Шүäýý ñîйзäîх2 миíóòûí òóðшАмàà зàйлàх, ñîйзîî цýâýðлýхÎðîй Шүäýý ñîйзäîх2 миíóòûí òóðшАмàà зàйлàх, ñîйзîî цýâýðлýхГàðûí үñýã

Îãíîî:..........................................



Сэдэв 2.4: ЭÐҮҮË МЭÍДЭД СªÐÃªªÐ ÍªËªªËªÕ ДÀДÀË ЗУÐШËУУД

Зөвлөмж: Тàмхи òàòàх бîлîí кîмпьюòеðийí òîãлîîмûã óäààí òîãлîх íь хүíий ýðүүл мýíäýä ñөðөã íөлөөòýй хîðò зóðшил юм. Кîмпьюòеðийí òîãлîîмîíä äîíòñîíîîð ñýòãýцийí шàлòãààíò ýмãýã үүñäýã. Ийм үеä ýхлýýä íîйðãүй бîлíî. Цààшлààä ñýòãýл òүãшиíý, ýðãýлзýж òýýíýãýлзýíý, цîчðîмòãîй, óцààðòàй бîлîх, àíхààðàл ñàðíих, ÿлимãүй зүйлä мàш хүчòýй ñөðөã үйлäýл хийäýã.

Тîãлîîм òîãлîх цàãийã ýðäýмòýí ñóäлààчиä хүүхäийí ñýòãýцийí хөãжил, òîãòîлцîîíä òîхиðóóлàí íàðийí òîîцîîлîí ãàðãàñàí бàйäàã.

1 àíãийí ñóðàãч- äîлîî хîíîãò 45 миíóò

2-3 àíãийí ñóðàãч –äîлîî хîíîãò мөí л 45 миíóò

4-6 àíãийхàí –äîлîî хîíîãò 2 цàã, ãýхäýý íýã өäөðò 1 цàãààñ хýòðýхãүй

7-9 àíãийíхàí- äîлîî хîíîãò 2,5 цàã, ãýхäýý íýã өäөðò 1 цàãààñ ихãүй

10-11 àíãийíхàí –äîлîî хîíîãò 7 цàã, ãýхäýý íýã өäөðò 1 цàãààñ ихãүй òîãлîхûã

зөâшөөðñөí бàйíà.


28

Тàмхиíû хîð хөíөөлийí òàлààð чи мýäýх үү.

Даалгавар 2.4.1 Кîмпьюòеð òîãлîîмûí äàâóó бîлîí ñóл òàлûã òîäîðхîйлíî óó/

Давуу тал Сул тал1.

2.

3.

4.

5.

1.

2.

3.

4.

5.

Даалгавар 2.4.2 Тàмхиíû хîð íөлөө ýäийí зàñàãò хýðхýí íөлөөлäөã бîлîхûã òîîцîж үзíý үү/

1 өдөр 1 сар 1 жил 5 жил 10 жил Íийт Òамхины тоо/ш/ 20Үнэ /төг/ 200Áүгд 4000

Îãíîî:..........................................




29

Сэдэв 2.5 ЭÐҮҮË, ЦЭВЭÐ ОÐ×ÈÍЗөвлөмж. Амьäàðч бóй ãýð, ñóðч бóй îðчíûхîî ýðүүл àюóлãүй бàйäлûã бүðäүүлж, өөðñäийí ýðүүл мýíäийã хàмãààлàх íь íýí чóхàл юм. Амьäàðч бóй îðчíîî цýâýð бàйлãàхûí òóлä биä юó хийж чàäàх âý?

1. Аãààðжóóлàлò хàíãàлòòàй òîхиîлäîлä өðөө òàñàлãààíû àãààð цýâýð бàйхààñ ãàäíà хүчилòөðөãчөөð ñýлбýãäýж, өâчиí үүñãýãч íÿí үðжихýýñ óðьäчилàí ñýðãийлäýã.

2. Шîðîî òîîñòîй îðчиí íь хàðшил үүñãýäýã бөãөөä чийãòýй цýâýðлýãýýã òîãòмîл хийх íь àмьñãàлûí зàмûí өâчíөөñ ñýðãийлíý.

3. Õîã хàÿäàл бàйãàà îðчиíä өâчиí үүñãýãч íÿí үðжäýã òóл хîã хàÿãäлàà зîðиóлàлòûí ñàâàíä хийж хýâшýýðýй.

4. Õààлãàíû бàðиóл, шиðýý ñàíäàл, цîíхíû шил зýðýã íь àмàðхàí бîхиðääîã òóл ñàйòàð óãààж àðиóòãàх хýðýãòýй.

Даалгавар 2.5.1 /Өðөө òàñàлãààíäàà өäөð òóòмûí цýâýðлýãýý, бîлîí их цýâýðлýãýý хийñíýý òýмäýãлýíý үү./

Дав

аа

Мяг

мар

Ëха

гва

Пүр

эв

Áаа

сан

Áям

ба

Íям

ªдөр тутам

Àгааржуулалт×ийгтэй цэвэрлэгээÕог хаягдлаа хаях

Èх цэвэрлэгээ

ÀгааржуулалтОрчны цэвэрлэгээªрөөний бүх эд зүйлсийг цэвэрлэх

Даалгавар 2.5.2ÕДÕВ, ДОÕ-ын тухай мэдье

ÕДÕВ, ДÎÕ-ûí хàлäâàðлàх бà хàлäâàðлàхãүй зàмóóäûã ààâ, ýýж, àх, ýãчийíхýý òóñлàмжòàйãààð ÿлãàíà óó. Өãөãäлийã óíшààä хàлäâàðлàх зàм бîл Î, хàлäâàðлàхãүй бîл Õ ãýж òýмäýãлýýðýй. Õýðýâ мýäýхãүй бîл зөâлөмж, мýäýýллийí хýñãýýñ хàðààðàй.


30

Өãөãäөл Тýмäýãлýãýý

Шóмóóлàíä хàзóóлàх Õ

ÕДÕВ, ДÎÕ-òîй хүíòýй хàмãààлàлòãүй бóюó бýлãýâчãүй бýлãийí хàðилцààíä îðîх

Î

ÕДÕВ, ДÎÕ-òîй хүíòýй ãàð бàðих

ÕДÕВ, ДÎÕ-òîй хүíòýй хàмò хîîллîх

ÕДÕВ, ДÎÕ-òîй хүíòýй цóã àмьäðàх

Эх íь ÕДÕВ, ДÎÕ-òîй бîл óðàãò

ÕДÕВ, ДÎÕ-òîй хүíòýй àðиóí цýâðийí өðөөã хàмò хýðýãлýх

ÕДÕВ, ДÎÕ-òîй хүíòýй хàмò àжиллàх

ÕДÕВ, ДÎÕ-òîй хүíòýй хàмò òîãлîх

ÕДÕВ, ДÎÕ-òîй хүíий цóñûã ñýлбүүлýх

Îãíîî:..........................................

Õүүхäийí íýð ãàðûí үñýã / /

Õàðиóцñàí бàãшийí íýð ãàðûí үñýã / /


31

×ÈÃËЭË 3: “МÈÍÈÉ ЭДÈÉÍ ЗÀСÀÃ”

Зîðилãî: Эíý ñýäâийí хүðýýíä хүí бүð, àйл өðх бүхýí ýäийí зàñãийí хàðилцààíä îðîлцîж, мөíãө, хөðөíãөòýй хîлбîîòîй шийäâýð ãàðãàäãийã хүүхäүүäýä îйлãóóлíà. Мөí мөíãөòýй хýðхýí хàðилцàх, хóðимòлóóлàх зàмààð óхààлàã хýðýãлýãч бàйх, өөðийí ñàíхүүãийí àñóóäлàà шийäâýðлýх àðãà зàмóóäàä ñóðàлцàхàä äýмжлýã үзүүлíý.

Эíý ñýäâийí äàñãàлóóäûã àмжилòòàй ãүйцýòãýñíýýð Óхààлàã хýðýãлýãч бàйх зààâðûã мýäýж, өөðөө ýäийí зàñãийí ñîíãîлò

хийхäýý хàðиóцлàãàòàй хàíäàж, зөâ шийäâýð ãàðãàхàä ñóðàлцàíà.

Сэдэв 3.1. МªÍÃªÍÈÉ ҮÍЭ ЦЭÍЭ.Зөâлөмж. Мөíãийã биä өäөð òóòàм хýðýãлýäýã. Түүíийã биä хîîл хүíñ, ýä зүйлñ хóäàлäàí àâàх мýò îлîí зүйлñò хýðýãлýäýã. Гýхäýý мөíãөөð хóäàлäàж àâч бîлîхãүй зүйлñ ч бàñ бàйäàã.

Даалгавар 3.1.1 Мөíãөөð хóäàлäàí àâч бîлäîã бàñ бîлäîããүй үíýò зүйл ãýж бàйäàã. Мөíãөөð àâч бîлîх бà бîлîхãүй зүйлñийã ÿлãàí бичýýðýй. Тýäãýýð зүйлñийí ÿлãààã ãàðãàí òàйлбàðлààðàй.

Мөнгөөр худалдан авч болох зүйлс Мөнгөөр худалдан авч болохгүй зүйлс- Машин- Õоол, хүнс

- Эрүүл мэнд

Îãíîî:..........................................




32

Сэдэв 3.2. МªÍÃªª ÕУÐÈМÒËУУËÀÕЫÍ À× ÒУСМөíãө бîл өíөөãийí íийãмийí хàðилцààíû ãîл зүйл бîлîх òөлбөð, ñîлилцîîíû хýðýãñýл мөí. Гýхäýý мөíãө îлîхîîñîî илүү òүүíийã хýðхýí үð äүíòýй зàðцóóлàх íь хүíий зààâàл мýäâýл зîхих зүйл юм. Иймýýñ хүí бүхýí өөðñäийí òөñâийã зîхиîí хýðýãлýж хýâших íь мөíãийã үð äүíòýй зàðцóóлàх ãîл àðãà зàм бîлíî.

Даалгавар 3.2.1 Õүүхäийí мөíãө

Сàð бүð òөðөөñ îлãîäîã хүүхäийí 20000 òөãðөãийã хóðимòлóóлàí иðýýäүйä хýðхýí, юóíä зàðцóóлàх òóхàй òîîцîîлîîðîй.

СарСард нэмэгдэх

мөнгөÕүү

Õадгаламжинд байгаа мөнгө

Òайлбар

1 20 0002 20 0003 20 0004 20 0005 20 0006 20 0007 20 0008 20 0009 20 00010 20 00011 20 00012 20 000

Дүн

Õүү òîîцîх àðãà:

Õүүхäийí хàäãàлàмжийí жилийí хүү íь 12% бîл жилä хýäýí òөãðөãөөð íýмýãäýх бý?

1. 12%/12 ñàð= 1% /íýã ñàðûí хүү/2. 20 000* i(1%)=200 òөãðөã /íýã ñàðûí хүүãийí îðлîãî/3. 20 000+200=20200 òөãðөã /íýã ñàðä хàäãàлóóлàхàä 20200 òөãðөã бîлж

бàйíà./4. Дàðààãийí ñàðûí òîîцîîã хийж үзье.

20000+ 20200=40200

40200*1%= 402 òөãðөã хүүãийí îðлîãî

40200+402= 40602 äàíñàíä бàйãàà мөíãө

1. Тîîцîîллîî хàðààä 12 ñàð хүðòýл бие äààж хийãýýðýй.

Îãíîî:..........................................




33

Сэдэв 3.3. ÁÈДÍÈÉ МªÐªªДªË.Õýðýâ мөíãөòýй бàйñàí бîл юó хийж бîлîх òàлààð өөðийíхөө мөðөөäлийã бичýýðýй ýñâýл зóðààðàй.

Чиíий мөðөөäөл:

1) .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................2) ..............................................................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................3) .............................................................................................................................

.............................................................................................................................4) .............................................................................................................................

..............................................................................................................................5) .............................................................................................................................

..............................................................................................................................6) .............................................................................................................................

..............................................................................................................................7) .............................................................................................................................

..............................................................................................................................8) .............................................................................................................................

.............................................................................................................................9) .............................................................................................................................

..............................................................................................................................10) .............................................................................................................................

.............................................................................................................................

Îãíîî:..........................................




34

Сэдэв 3.4. МªÍÃªª ЗªВ ÒªËªВËªÕ.Õүүхäүүä бүлýã бîлж өäðийí хîîлíû мàòеðиàлàà цóãлóóлж хàмòäàà

хîîлîî хийх.

Òөсөв Мөнгөн дүн /төгрөгөөр/

Õоол хийхэд шаардлагатай материалын жагсаалт

Мөнгөн дүн /төгрөгөөр/

(1) (2) (3) (4)

Дүн

Тîîцîî: (2) - (4)= А

Õýðýâ А= 0 /òýã/ ãàðñàí бîл òөñөâөө зөâ òөлөâлөñөí бàйíà.

Õýðýâ A íýмýх òýмäýãòýй òîî ãàðñàí бîл òàíàй бàã мөíãөө хýмíýж чàäñàí бàйíà.

Õýðýâ A хàñàх òýмäýãòýй òîî ãàðñàí бîл òàíàй бàã мөíãөө хýмíýж чàäñàíãүй мөíãө чиíь хүðýхãүй бàйãàà óчиð äàхиí хийñýí òîîцîîãîî хÿíàíà óó.

Îãíîî:..........................................




35

Сэдэв 3.5 МªÍÃªª ÕЭМÍЭÕ ÀÐÃÀД СУÐÀËЦÀÕ.

Даалгавар 3.5.1 Õүíñíий äýлãүүð, òîмîîхîí хóäàлäààíû òөâ, ñóпеðмàðкеò, зàхóóäààð үíийí ñóäàлãàà хийх àÿлàлûã бүлãийí бàãш, óäиðäлàãàòàй хàмòðàí зîхиîí бàйãóóлàх.

№Нýð

Õàÿã,

бàйðшил

Үíý

Төм

ñ

Мàх

Гóðи

л

Цàã

ààí

бóä

àà

Сàх

àð

Г.м

1 Тýíãýð

хóäàлäààíû

òөâ

2 Нîмиí

3 Îðãил

4 Бàÿíзүðх

зàх

ã.м


36

Даалгавар 3.5.2 Бàðàà мàòеðиàлä үíийí ñóäàлãàà хийх

№Нýð

...........................

äýлãүүð

.................................

хóäàлäààíû òөâ

...............................

их äýлãүүð

Чàíàð үíý

Мàò

еðиàл

Чàíàð үíý

Мàò

еðиàл

Чàíàð үíý

Мàò

еðиàл

1 Цàмц-

íîîñîí2 Сóðàãчийí

цàмц3 Өмä4 Юбкà5 ГóòàлГ.м

Даалгавар 3.5.3 Õувцас худалдан авах

Миíий ñîíãîлò ...................äýлãүүðийí .............хóâцàñ ÿàãààä ãýâýл ýíý хóâцàñ

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

Îãíîî:..........................................




37

×ÈÃËЭË 4: “МÈÍÈÉ ОÐОËЦОО”

Зорилго: Эíýхүү ñýäâийí хүðýýíä àðäчилñàí äýãлýм íь хүмүүñ íийãмийí үйл хýðýãò îðîлцîх бîлîмжийã бүðäүүлж, хүí бүð өөðòөө бîлîí íийãýмä хîлбîîòîй àлиâàà шийäâýð ãàðãàхàä îðîлцîх, òүүíийã хÿíàх бîлîлцîîòîй бîлîх òàлààð хүүхäүүäýä òîäîðхîй îйлãîлò өãч, óлмààð íийãмийí îðîлцîîíû àðãà хýлбýðүүäýä ñóðàлцàх, òýäãýýðò үíýлýлò äүãíýлò өãөх чàäâàðòàй бîлîхîä òóñлàíà.

Сэдэв 4.1 ОÐОËЦОО/СÀÉÍ ҮÉËС

Даалгавар 4.1.1

1. Сóðàãчäûí хîлбîîíû үйл àжиллàãààòàй òàíилцààðàй. Өөðò òөðñөí ñýòãýãäлýý бàãш, íàйз íàðòàйãàà хóâààлцààðàй. Тýмäýãлýл бичýýðýй.

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

2. Óлààí зàãàлмàйí íийãýмлýãийí үйл àжиллàãààòàй òàíилцààðàй. Чàмä ÿмàð үйлчилãýý íь òààлàãäñàí бý.

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

3. Ямàð үйлчилãýý бàйãààñàй ãýж чи хүñýж бàйíà âý................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Мîíãîлûí ñкàóòûí хîлбîîíû ãишүүäийí óóлзàлòàä îðîлцîîðîй. Чàмä ÿмàð ñýòãýãäýл òөðñөí бý. Тýмäýãлýíý үү.

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................


38

Даалгавар 4.1.2 Îхиä, хөâãүүäийí бүлãýм

Чиíий үйл àжиллàãààòàй íь òàíилцñàí бàйãóóллàãóóäûí хүүхäүүä äîòîð чиíий үеийí хýäýí хүүхýä бàйñàí бý. Чàмä ÿмàð ñýòãýãäýл òөðñөí бý. Төðñөí ñýòãýãäлýý бичíý үү.

..........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

Даалгавар 4.1.3 Өөðò зîðиóлñàí хóâцñàà ñîíãîлò хийж үзñýí үү.

Сонголт хийж худалдаж авсан хувцас Сонгож авахыг хүссэн хувцас

Даалгавар 4.1.4 1. Амðàлòûí өäðийã хýðхýí өíãөðөөäөã âý?

• Өðөөíäөө àмàðñàí• Зààлàíä òîãлîñîí• Киíî òеàòðò киíî үзñýí• Цýцýðлýãò хүðýýлýíä îчñîí• Нîм óíшñàí• Гýðийí äààлãàâðàà хийñýí• Нàйзóóäòàйãàà хөãжилäөж өíãөðөөñөí• Õîшиí шîã үзñýí• Кîíцеðò үзñýí• Жүжиã үзñýí

2. Амðàлòûí өäðөөð íàйз íөхөä, бàãшòàйãàà хàмò үзýхийã хүññýí киíîãîî ñîíãîж үзýýä өөðò òөðñөí ñýòãýãäлýý бичíý үү.

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................


39

3. Амðàлòûí өäðөөð íàйз íөхөä бàãшòàйãàà цýцýðлýãò хүðýýлýíä îчîîðîй. Аÿллûíхàà òýмäýãлýлийã бичíý үү.

..........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

Даалгавар 4.1.5Амðàлòûí өäðөөð òîãòмîл хийäýã зүйл бîлîí хийхийã хүññýí зүйлýý жàãñààí бичíý үү.

№Амðàлòûí өäðөөð òîãòмîл хийäýã

зүйлАмðàлòûí өäðөөð хийхийã хүññýí

зүйл

• Төâөөñ зîхиîí бàйãóóлäàã ÿмàð үйл àжиллàãààíä чи îðîлцäîã âý. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Төâөөñ зîхиîí бàйãóóлäàã ÿмàð үйл àжиллàãààíä чи îðîлцîхûã хүñäýã âý........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Îãíîî:..........................................




40

Сэдэв 4.2. ÁÈДÍÈÉ ОÐ×ÈÍ - ОÐОËЦООИðãýäийí òөлñөí òàòâàðààñ бүðäýж íийòийí ñàйí ñàйхàí, ýðх àшãийí òөлөө шóäàðãà зàðцóóлàãäàх ёñòîй òөñâийí òàлààðх мýäýýлýл íь íýýлòòýй, иðãýäийí îðîлцîîã хàíãàхóйц íөхцөлийã бий бîлãîñîí бàйх íь àðäчиллûí íýãýí чóхàл хýмжүүð бîлäîã. Тиймýýñ хүí бүð àмьäàðч бóй бàã, хîðîîíäîî íýí òýðãүүíä хýðýãòýй бàйãàà цýцýðлýã, үйлчилãýýíий ãàзàð, хóäàã, ñпîðò òàлбàй, íîãîîí бàйãóóлàмж зýðãийã өөðñäөө òîäîðхîйлäîã бàйх ýðхòýй юм. Цààшлààä òөñâийí хөðөíãөөð òýäãýýðийã бàðих шààðäлàãà ãàðñàí үеä ÿмàð шààðäлàãà хýðýãцýýã хàíãàñàí бàйх хýðýãòýй âý ãýäãийã иðãýä òîäîðхîйлж, хàðиí хýíýýð ãүйцýòãүүлýх íь òóхàйí îðîí íóòãийí óäиðäлàãûí ýðх мýäлийí àñóóäàл бàйäàã бîл иðãýäýä òóхàйí àжлûí ãүйцýòãýлийí ÿâц бîлîí үð äүíã үíýлýх ýðх хàäãàлàãäàж бàйäàã. Иíãýñíýýð иðãýäýä òөñâийí үйл ÿâцàä îðîлцîх, хÿíàх бîлîмжийã íýýж өãäөã бàйíà.

Даалгавар 4.2.11. “Биäíий îðîлцîîòîй òөñөâ” зàãâàð ñàíàл àñóóлãûã ñóðàãч бүð бөãлөөðýй.

Сàíàл àñóóлãûã бөãлөхийí өмíө “Сàíàл àñóóлãàä хàðиóлàх íь чàмä ÿмàð àшиãòàй âý?” ãýñýí àñóóлòûí хүðýýíä ÿðилцлàãà өðíүүлýýðýй

2. Аñóóлãûã бөãлөж äóóññàíû äàðàà бүх ñàíàлûã íýãòãýж хàмãийí îлîí ñóðàãчийí ñàíàл àâñàí àñóóäлààñ ýхлýí àñóóäлóóäûã äîîш ýðýмбýлíý

3. Õàмãийí их ñàíàл àâñàí 3-5 àñóóäлûã íýãòãýí òөâийíхөө òөñөâò òóñãàж өãíө үү ãýñýí зàхиäлûí хàмò òөâийí зàхиðãààíä хүðãýíý


41

Õүñíýãò 1. “Биäíий îðîлцîîòîй òөñөâ” ñàíàл àâàх хóóäàñíû зàãâàð

“Áидний оролцоотой төсөв” санал авах хуудасТөâийí òөñâийí òàлààðх хýлýлцүүлýãò зîðиóлàâ.

Дîîðх ãóðâàí бүлýã àжлààñ òàíàй òөâä íýí òýðãүүíä хийх шààðäлàãàòàй ãýж үзñýí àжлûã бүлýã òóñ бүðýýñ íýãийã ñîíãîíî óó.

Сàíàл àñóóлãàä îðîлцîãчийí мýäýýлýл

Îâîã:......................................

Нýð: ......................................

Аíãи: .....................................

.........................................

Гàðûí үñýã:

.........................................

1. Төâийí ãàäíà òîхижилòûí àñóóäлààð: Биеийí òàмиðûí òàлбàй Нîãîîí бàйãóóлàмж бүхий цýцýðлýã Гàäíà òàлûí шàò, ÿâãàí хүíий зàм Бие зàñàх ãàзàð (хýðýâ òөâийí ãàäàà бàйäàã бîл)

2. Сóðãóóлийí äîòîð òîхижилòûí àñóóäлààð: Óðлàãийí зààл Биеийí òàмиðûí зààл Аíãийí òîхижилò Кîðиäîðûí òîхижилò Цàйíû ãàзàð Бие зàñàх ãàзàð Нîмûí ñàí Иíòеðíýò

3. Сóðч хөãжих чиãлýлýýð: СӨÓБ-ûí үйл àжиллàãààã äýмжих Сóðàãчäûí клóб, äóãóйлàíãûí үйл àжиллàãààã

äýмжих Дàäлàãà хичýýлийí òîíîã òөхөөðөмж, хýðýãñýл,

үзүүлýí ã.м. Нîмûí ñàíãийí íîмíû òөðөл, òîî

Îãíîî:..........................................

Õүүхäийí íýð Гàðûí үñýã/ /

Õàðиóцñàí бàãшийí íýð Гàðûí үñýã/ /


42

×ÈÃËЭË 5: “МÈÍÈÉ ОÐ×ÈÍ”

Зорилго: Тà бүхýí иðãýíий хóâьä íийãмийí îлîí òàлò хàðилцààíä иäýâхòýй îðîлцîж, өөð өөðийí àмьäðàлûí ñóðàхóйí, хөãжихүйí îðчíûã бүòýýж, бóñàäòàй хàðилцàí үйлчлýлä îðшäîã билýý. Иймä өөðийí хàðилцàж, îðîлцîж, хөãжиж бóй îðчиí àхóйãàà îйлãîí óхààðч òàíиí мýäñýíий үíäñýí äýýð àюóлãүй òàйâàí àмьäðàх, бàйãàль îðчíîî хàмãààлàх, өөðийí хөãжлийí бîлîлцîîã óлàм бүð íýмýãäүүлýх àðãà зàмä ñóðàлцàхàä òàíь ýíý ñýäâийí äàñãàл àжлóóä äýмжлýã үзүүлýх бîлíî. Аюóлãүй, íîãîîí îðчиíã бүðäүүлýх, ýкîлîãийí бîлîâñðîл, хүмүүжил îлãîх.

Сэдэв 5.1 ×УÕÀË ШÀÀÐДËÀÃÀÒÀÉ УÒÀСÍЫ ДУÃÀÀÐЗөвлөмж: Óлñ îðîí бүðò ÿàðàлòàй хýðýã ãàðñàí үеä зàлãàж шóóðхàй òóñлàлцàà àâч бîлîх ýñâýл ÿмàð íýãýí мýäýýлýл àâч бîлîх óòàñíû äóãààð ãýж бàйäàã. Мàíàй îðíû хóâьä:

Ãал команд – 101Цагдаагийн газар – 102Òvргэн тусламж 103Онцгой байдал – 105Õүүхдийн тусламжийн утас – 108

ãýх мýò чóхàл шààðäлàãàòàй óòàñíû жàãñààлòóóä бàйäàã. Эäãýýð äóãààðóóäààñ ãàäíà ãýð бүлийí ãишүүäийíхýý ãàð óòàñ бîлîí àжлûí óòàñ, ñóðãóóль, хîðîîíûхîî íийãмийí àжилòíû óòàñ зýðãийã мýääýã бàйх íь òүðãýí шóóðхàй òóñлàлцàà àâàхàä хýðýãòýй бàйäàã бàйíà.

Даалгавар 5.1.1 Нàйзóóäòàйãàà ÿðилцàж чóхàл шààðäлàãàòàй óòàñíû äóãààðóóäûã бичиж íүäýíä хàðàãäàхóйц ãàзàð бàйðлóóлíà óó.

№ Нýð, Óòàñíû äóãààð1 Сóðãóóлийí зàхиðàл

2 Сóðãóóлийí ýмч3 Сóðãóóлийí жижүүð4 Аíãийí бàãш5 Õàмãийí ñàйí 3 íàйз 1.

2.3.

6 Бàйðíû жижүүð7 Сóðãóóлийí íийãмийí àжилòàí8 Сóм / хîðîîíû íийãмийí àжилòíû

äóãààð9 Гàл кîмàíä10 Түðãýí òóñлàмж11 Цàãäààãийí ãàзàð12 Îíцãîй бàйäлûí ãàзàð13 Õүүхäийí òóñлàмжийí óòàñ


43

Сэдэв 5.2. МÈÍÈÉ ªÐªª - ÀЮУËÃҮÉ ОÐ×ÈÍ

Зөвлөмж: Гàл ãàðч бîлзîшãүй àюóлààñ хýðхýí ñýðãийлýх âý?

• Цàхилãààí хýðýãñлийí ãàлûí àюóлãүй бàйäлûã хàíãàх• Тàмхи, лàà, шүäýíз, химийí хîðò бîäиñ ãýх мýò зүйлñýýñ үүäýлòýй ãàлûí

àюóлààñ ñýðýмжлýх зýðýã íь îðîí ãýðò ãàл ãàðч хүíий àмь íàñ, ýä хөðөíãийí хîхиðîл óчиðч бîлзîшãүй íөхцөл бàйäлààñ биäíийã хàмãààлäàã.

Өðөөíäөө ãàлûí àюóлãүй бàйäлûã хàíãàхûí òóлä цàхилãààí хýðýãñлийí зàлãóóð ãýмòñýí, шàлбàðñàí ýñýхийã шàлãàж, òîãòîîí íàñàíä хүðýãчäýä хýлж òýäãýýðийã зàñâàðлóóлàх, ÿлàíãóÿà òàâилãà, хиâñ зýðãийí äîð îðж хàлхлàãäñàí цàхилãààíû óòàñ зýðãийã òîãòмîл шàлãàх, хàшààí äîòîð үíñ íóðàм хийх òөмөð òàãòàй ñàâ бýлòãýх ýñâýл ãàзàð óхàж, үíñ íóðмûã ñàлхиíä хийñýхýýñ ñýðãийлж хàäãàлàх, ÿíäàí, òàмхиíû îч үñðýхýýñ бîлãîîмжлîх зýðýã íь ãàл ãàðч бîлзîшãүй àюóлààñ ñýðãийлäýã бàйíà.

Даалгавар 5.2.1 Өðөөíäөө ãàл ãàðч, хүí òүлýãäýж ãýмòýж мàãàäãүй зүйлñийã íàйз íàðòàйãàà хàмò îлж илðүүлýí íàñàíä хүðñýí бóюó мýðãýжлийí хүíýýð зàñóóлж, ñîлиóлààðàй. Эíý òóхàй òîâч òýмäýãлýл хөòөлíө үү.

Жишýý:

№ Õийх àжлóóä Õýíä хýлñýí бý?

Õýí àюóлãүй бîлãîñîí бý?

1 Óñ бóцàлãàãчàà àюóлãүй ãàзàð òàâьäàã бîлñîí

Бàãш Жижүүð бàãш

2 Мàíàй бàйðíû цàхилãààí òîãîîíû óòàñ бîãиíî òóл ãàзàð òàâьäàã. Õàðиí мàíàй өðөөíий жижиã хүүхäүүä үүíä óíàчих ãýýä бàйäàã.

Жижүүð Цàхилãààíчиí зàлãóóðûã íь óðò бîлãîж, äýýð òàâьäàã бîлñîí.

3 Бүх цàхилãààí óòñàà шàлãàж шàлбàðñàí 3 óòàñ îлñîí.

Цàхилãààíчиí Цàхилãààíчиí леíòýýð îðîîж àюóлãүй бîлãîñîí.

Тàíàй өðөөíä хийх ёñòîй зүйлñ:

№ Õийх àжлóóä Õýíä хýлñýí бý? Õýí àюóлãүй бîлãîñîí бý?

Îãíîî:..........................................




44

Сэдэв 5.3. МÈÍÈÉ ÈÐЭЭДҮÉÍ МЭÐÃЭÆÈËЗөâлөмж: Ажил мýðãýжлýý ñîíãîхîä өөðийí ñîíиðхîл, хүñýлä òóлãóóðлàх íь чóхàл. Õүí өөðийí ñîíиðхäîã, өөðòөө òààлàãääàã àжилä илүү àмжилò ãàðãàäàã. Эíý óòãààðàà ñîíиðхîл íь мýðãýжлийí ñîíãîлò хийхýä зàйлшãүй хàðãàлзàí үзýх ёñòîй хүчиí зүйл бàйäàã. Ийм óчðààñ мýðãýжлийí ñîíãîлò хийхийí өмíө өөðөө юóíä ñîíиðхîлòîй, ÿмàð àжил үйлñýýñ илүү их хүч, ñýòãýл хàíàмж àâäàã бîлîхîî òîäîðхîйлîх шààðäлàãàòàй.

Мýðãýжил ñîíãîлò íýã өãлөө ñýðýýä шийääýã àñóóäàл биш. Зөâ шийäâýð ãàðãàхûí òóлä ýхлýýä би хýí бý? Нàäàä ÿмàð àâьÿàñ, óð чàäâàð, ñîíиðхîл бàйãàà ýñýх òàлààð ñóäлàх хýðýãòýй. Сîíãîж бàйãàà мýðãýжил íь òàíû хүñýл ñîíиðхîл, чàäàâхи бîлîмж, зàх зýýлийí ýðýлò хýðýãцýýíä íийцñýí бàйх íь зүйòýй.

Даалгавар 5.3.1 Би ÿмàð мýðãýжил ñîíãîх âý? Шиíжилãýý хийíý үү.

Õүчиí зүйлүүä Зîðилãîäîî хүðýхýä миíийДàâóó òàл Сóл òàл

Өөð

өөñ

шàл

òãàà

лàх

Миíий ýзýмшихийã хүññýí мýðãýжил

...............................................................Элñýлòийí шàлãàлòàä илүүү их àмжилò ãàðãàж чàäàх хичýýлүүä, àмжилò мóóòàй бàйж бîлîх хичýýлүүäМиíий ñóðлàãûí òүâшиí

Миíий àâьÿàñМиíий мөðөөäөл, хүñýл бîäîж үзýýãүй мөðөөäөл хүñýл

Õүчиí зүйлүүä Бîлîмж Эðñäýл

Îðч

íîîñ

шàл

òãàà

лàх

Эðýлò ихòýй мýðãýжилЭðýлò мóóòàй мýðãýжилТөð зàñãààñ ÿмàð мýðãýжлүүäийã òүлхүү äýмжиж бàйãàà Төð зàñãààñ ÿмàð мýðãýжлүүäийã бàãà äýмжиж бàйãààИðýýäүйä ÿмàð мýðãýжилийí ýðýлò ихñýх мàãàäлàлòàй âý?Иðýýäүйä ÿмàð мýðãýжлийí ýðýлò бóóðàх мàãàäлàлòàй âý?Ямàð мýðãýжил хөðâөх чàäâàðòàй âý?Ямàð мýðãýжил хөðâөх чàäâàð бàãàòàй âý?Бàãш íàðûí òàíä ñàíàл бîлãîж бóй мýðãýжил Бàãш íàðûí òààшààхãүй бàйãàà мýðãýжилСóðãóóлийí òөлбөð


45

Санамж:Мýðãýжил ñîíãîхäîî ãàðãàäàã òүãýýмýл 10 àлäàà:

1. Өөðийãөө äóòóó үíýлýх2. Цàлиíãийí хýмжýýíýñ хàмààðч ñîíãîлò хийх3. Бàãшийí ñîíãîлòîîð шийäâýð ãàðãàх4. Өмíөх àжлûí òóðшлàãàä ñóóðилж шийäâýð ãàðãàх5. Óðò óäààí хóãàцààíä хийх àжил, мýðãýжлийí òөлөâлөãөөãүй бàйх6. Бàйíãà хөãжиж бàйäàã үзýл бîäîлãүй, òîäîðхîй зîðилãîãүй бàйх7. Ямàð íýã мýðãýжлийã зөâхөí íýã òàлûã өðөөñãөлөөð хàðж шийäâýð ãàðãàх8. Дóðòàй зүйлýý ñàйí хийж чàääàã àжилòàйãàà хîльж хóòãàх9. Ажил бà хóâийí àмьäðàлûí хîîðîíäîх òýíцâýðийã îлîхãүй бàйх10. Сүүлийí үеийí шиíýлýã мýäýýллýýñ хîцðîãäîх

Даалгавар 5.3.2 Мýðãýжил ñîíãîх òóхàй òàíû бîäîл хýðхýí өөðчлөãäñөí òóхàй ýðýãцүүлýí бичíý үү?

1. Иðýýäүйí ýзýмших мýðãýжлийíхýý òàлààðх мýäлýãýý үíýлýх зîðилãîîð äîîðх хүñíýãòийã бөãлөíө үү.

1. Мýðãýжлийí íýð.........................................................

2. Сóäлàж бàйãàà мýðãýжлийíхýý òàлààð òîâчхîí òàйлбàðлàí бичíý.

3. Мýðãýжилä чóхàл шààðäлàãàòàй чàäàâхийã òîîчиí бич.

4. Мýðãýжил ýзýмших àðãà зàм, хөãжих бîлîмж

1. Еðөíхий бîлîâñðîлûí ñóðãóóльä ñóðч бàйхäàà

2. Эíý мýðãýжлýýð ÿмàð кîллеж, их äýýä ñóðãóóльä ñóðàлцàх

3. Ажлûí бàйðíû бîлîмж, ÿмàð бàйãóóллàãàä ÿмàð àжил ýðхýлж бîлîх

Îãíîî:..........................................




46

Сэдэв 5.4 “ÍОÃООÍ” ÕªÃÆÈËЗөвлөмж: “Нîãîîí” хөãжил ãýж юó âý? Эíãийíýýð òàйлбàðлàâàл хүðýýлýí бóй îðчíû бîхиðäîл, ýкîлîãийí хîмñäлûã бóóðóóлж иðãýäийí àмьжиðãàà бîлîí íийãмийí шóäàðãà бàйäлûã хàíãàх зàмààð ýäийí зàñãàà хөãжүүлýхийã хýлж бàйãàà юм. Нîãîîí хөãжилä îðóóлàх биäíий хóâь íýмýð ýíãийí зүйлýýñ ýхýлíý. Өөðөөð хýлбýл, цààñíû хýðýãлýýãýý бàãàñãàх, ýðчим хүчýý хýмíýх, мàшиíû хýðýãлýýãýý бàãàñãàж ÿâãàí àлхàх, äóãóй óíàх, цýâýð óñíû хýðýãлýýíäýý хÿíàлò òàâих, мîä òàðих, ãýх мýòчилýí биäíий ñýòãýл хийãýýä зүòãýлýýñ шàлòãààлàх зүйлñ íь хүлýмжийí хийã бóóðóóлж, ýх äýлхийãýý ýðүүл бàйлãàхàä òîмîîхîí хóâь íýмýð îðóóлж бàйíà ãýñýí үã юм. Биä шүðшүүðò îðîх хóãàцààãàà бàãàñãàж, цàхилãààí хýðýãñлýý àшиãлààãүй үеäýý óíòðààж, àль бîлîх бàйãàлийí ãýðýл àшиãлàх ãýх мýò ýíãийí зүйлñийã хийхýä л бîлíî. Нîãîîí хөãжилä îðóóлàх биäíий хóâь íýмýð мàш их билýý.

Далгавар 5.4.1 Нîãîîí äîлîî хîíîãЧи бàйãàль äýлхийäýý хиð хàйðòàй âý? Мýäýýж мàш их хàйðòàй òийм үү. Тýãâýл өäөð бүðийã íîãîîí бàйлãàхûí òóлä чи юó хийж чàäàх âý? Дàðààх хүñíýãòýä бàйãàà àðãóóäûã хýðýãжүүлýхийã хичýýãýýðýй. Õүñíýãòýä бàйãààãààñ өөðөөð íîãîîí îðчíîî бүðäүүлñýí бîл íýмж бичýýðýй.

Өäөð бүðийã íîãîîí бàйлãàхûí òóлä чи юó хийñýí бý?

Дàâ

àà

Мÿã

мàð

Лхà

ãâà

Пүð

ýâ

Бàà

ñàí

Бÿм

бà

Нÿм

Шүäýý óãààхäàà óñàà хýмíýñýí √ √Өðөөíөөñ ãàðàхäàà ãýðлýý óíòðààñàí

Зóðàãò, хөãжим, кîмпюòеðýý зààâàл зàлãóóðààð íь ñàлãàж óíòðààñàíÓòñàà цýíýãлýж äóóñààä цýíýãлýãчýý зàлãóóðíààñ ñàлãàñàíЦààñàà ãàмòàй àшиãлàñàí

Óñíû хýðýãлýýãýý бàãàñãàñàí √Мîä, бóò, цýцýã òàðьñàí.

Õîîлíû хàÿãäàл ãàðãààãүй

Мîä òàðьñàí


47

Даалгавар 5.4.2

Сайн жишээ:Мîíãîлûí ãàзàð íóòãààñ 44 äàхиí жижиã àðàл äýýð 23,000,000 хүí àмьäàðäàãààñ äîлîîí ñàÿ îðчим íь íийñлýл Тàйпейä ñóóäàã. Жижиãхýí òàлбàйä îлóóлàà àмьäðàх íь иðãýä бие биеäýý хÿíàлò òàâих, хóóль жóðмûã өөðийí ýðхãүй мөðäөж ñóðãàхàä хүðãýäýã бîлîлòîй “Õүí бүð, өðх бүð хîã хийх óóòàà òîäîðхîй үíý òөлж зààâàл àâàх ёñòîй. Óóòíû хýмжýý òîмðîх òóñàм үíý íь íýмýãäýíý. Õүмүүñ хîãîíä бàãà мөíãө òөлье ãýâýл хîãîî ÿлãàж àíãилàх хýðýãòýй бîлíî. Ялãàхäàà äàхиí àшиãлàж бîлîх шил, лààз, хóâàíцàð ñàâ ãýх мýò зүйлийã ÿлãàíà. Õàðиí äàхиí àшиãлàх бîлîмжãүй хîãîî íөãөөх үíýòýй óóòàíäàà хийíý.

Амьäàðч бàйãàà òөâ äýýðýý àíãилж хийх хîãийí ñàâ хийж бàйðлóóлààðàй. Аíãилж хийх íь ÿмàð àч хîлбîãäîлòîй бîлîхûã ñóðòàлчлààðàй.

Мýäýýлýл:

Õîã хàÿãäлûí зàäðàлûí хóãàцàà:

Мîä îйðîлцîîãîîð 15 жил

Мîä бүхýлäýý ýñлýãýýñ òîãòäîã. Бóäàãòàй мîä бîл хóãàцàà íь óðòàñäàã.

Õóâàíцàð ñàâ\ 100-1000 жил\

Õóâàíцàð íь пîлиýòилеíýýñ òîãòäîã. Õóâàíцàð ýäлýлýýñ үүäýх хîã хàÿãäàл хàмãийí хөíөөлòýй.

Шил лîíх\ 4000 жил\

Биäíий ñàйí мýäýх шил íь ýлñ ñîä, шîхîйí чóлóó, äîлîмиò бîлîí íàòðийí ñóльфàò зýðãýýñ òîãòîíî.

Õөíãөíцàãààí лààз \10-100 жил\

100 жилийí хóãàцààíä хүчил òөðөãч бîлîí бîðîîíû үйлчлýлýýð зàäàðäàã.

Тóðшилò хийх:

Сóðãóóлийí ýñâýл òөâийíхөө îйðîлцîî 3 өөð ãàзàð 50 ñм íүх óхíà. 1-ð íүхýíä цààñíû, 2-ð íүхýíä íîãîîíû хàльñ, 3-ð íүхýíä хөíãөíцàãààí лààз хийж бóлíà. Нýã ñàðûí äàðàà àль íь зàäàðñíûã шàлãààðàй

Îãíîî:..........................................




48

Сэдэв 5.5 ÕУВЦÀС УÃÀÀÕ ÒЭМДЭÃËЭÃЭЭ ÃЭÆ ЮУ ВЭ?

Биäíий өмñөж, зүүж, ýäлýж, хýðýãлýж бàйãàà ихýíх зүйлñ өөðийí ãýñýí óãààж, цýâýðлýх зààâàðòàй бàйäàã. Эíý зààâðûí äàãóó óãààж цýâýðлýñíýýð биäíий хóâцàñ хýðýãñýлä ÿмàð íýãýí хîхиðîл óчиðч ãýмòäýããүй бàйíà. Эäãýýð зààâðûã хóâцàñ, хýðýãлýлийí äîòîð хýñýãò îёж òîãòîîñîí бàйäàã бà хýðхýí óãààж, ÿàж хàòààх òàлààð жижиã äүðñýí òýмäýãлýãýýãýýð äүðñýлж òàйлбàðлàñàí бàйäàã. Дàðààх òýмäýãлýãýýíүүä бàйíãà хýðýãлýãääýã бàйíà. Үүíä:

Óãààх Иíäүүäýх Õàòààх Нîйòîí цýâýðлýãýý

Цàйðóóлàх Õимицýâýðлýãýý

Óãààж бîлíî

Иíäүүäýж бîлíî

Аâòîмàò хàòààãчиíä хàòààж бîлíî

Мýðãýжлийí íîйòîí цýâýðлýãýý

шààðäлàãàòàй

Цàйðóóлàãч зөшөөðíө

Мýðãýжлийí хими цýâýðлýãýý шààðäлàãàòàй

Óãààж бîлîхãүй

Бàãà зýðãийí

òемпеðàòóðò иíäүүäýх

Аâòîмàò хàòààãчиíä

бàãà зýðãийí

òемпеðàòóðò хàòààж бîлíî

Зөөлөí мýðãýжлийí íîйòîí цýâýðлýãýý

Зөâхөí хүчилòөðөãчөөð цàйðóóлàхûã зөâшөөðíө

Õими цýâýðлýãýý

зөâшөөðөхãүй

40 °C äîîш ãàðààð óãààх

Дóíä зýðãийí

òемпеðàòóðò иíäүүäýх

Аâòîмàò хàòààãчиíä

еðäийí òемпеðàòóðò хàòààж бîлíî

Мàш зөөлөí

мýðãýжлийí íîйòîí цýâýðлýãýý

Õлîðîîð цàйðóóлàхûã зөâшөөðíө

Õими цýâýðлýãýýíий ãàзðààð цýâýðлүүл /Нүүðñóñòөðөãчòýй бîäиñîîð цýâýðлýíý/


49

30 °C óãààх

Өíäөð òемпеðàòóðò иíäүүäýх

Аâòîмàò хàòààãчиíä хàòààж бîлîхãүй

Мýðãýжлийí íîйòîí цýâýðлýãýý хийхийã хîðиãлîíî

цàйðóóлàхûã зөâшөөðөхãүй

Õими цýâýðлýãýýíий ãàзðààð цýâýðлүүл /Нүүðñóñòөðөãчòýй бîäиñîîð зөөлөí цýâýðлýíý/

30 °C зөөлөí óãààх/ мóшãих

Иíäүүäýж бîлîхãүй

Õàòààж бîлíî цàйðóóлàхûã хîðиãлîíî

Õими цýâýðлýãýýíий ãàзðààð цýâýðлүүл /Нүүðñóñòөðөãчòýй бîäиñîîð мàш зөөлөí цýâýðлýíý/

30 °C мàш зөөлөí óãààх/ мóшãих

Õýцýí äýýð хàòààж бîлíî Õими цýâýðлýãýýíий

ãàзðààð цýâýðлүүл

Õýâòýýãýýð äýлãýж хàòààíà

Õими цýâýðлýãýýíий ãàзðààð цýâýðлүүл

Бàãà зýðýã чийãòýй хàòààíà

Õими цýâýðлýãýýíий ãàзðààð цýâýðлүүл


50

Даалгавар 5.5.1 Цэвэрхэн хувцсаар го¸цгоо¸!Өөðийíхөө бîлîí íàйз íөхөä äүүãийíхýý хàмãийí их өмñөх äóðòàй хóâцàñíû óãààх зààâðûã íь хàðж бàйãààä àíãилж бичýýä хýðхýí ÿàж óãààхûã íь хýлж өãөөðýй. Õóâцàñíû òýмäýãлýãýýíүүäийã 1 äүãýýð зөâлөмж хýñãýýñ хàðààðàй. Тà íàðò ãàðààð óãààж бîлîхãүй ãýñýí òýмäýãлýãýýòýй хóâцàñ хýä бàйíà âý?

Æишээ:

Тýмäýã Õóâцàñ

Óãààж бîлíî Нàйзûí íîîñîí цàмц, äүүãийí өмä

Иíäүүäýж бîлíî Миíий юбкà, àхûí цàмц

30 °C зөөлөí óãààж мóшãих

Õýâòýýãýýð äýлãýж хàòààíà

Тàíàй ãýðийíхíий өмñөх äóðòàй хóâцàñ:

Õóâцàñ Тýмäýã

Îãíîî:..........................................




51


52

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ2016 ÎÍ


“BCI” Õýâëýëèéí êîìïàíèÓòàñ: 319032



Ìèíèé НАЙЗ

Ìèíèé ÍÀÉÇ - fcy.gov.mn · ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÀÐÃÀ×ËÀË...

Documents