Ë Ö Ü ß Ò Â ß Å Í Ñ È Ê Ë Î Ï Å Ä È É À Ë À Ð

ÛÛCild

Í ß Ñ È Ì È À Ä Û Í À Ä È Ë × È Ë È Ê È Í Ñ Ò È Ò Ó Ò Ó

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄ È Ë È Í È Í È Ç À Ù Ë Û

ËÖÜßÒÈ

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËßÐ ÀÊÀÄÅÌÈÉÀÑÛ

ÄÞÐÄ ÚÈËÄÄß

ÅßÔÝÙÕÈÆÊ

Á À Ê Û 2006

ØßÐÃ-ÃßÐÁ

Áó êèòàá “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè” Û úèëä (Áàêû, ÀçÿðáàéúàíÅëìëÿð Àêàäåìèéàñû íÿøðèééàòû, 1966), ÛÛ úèëä (Áàêû, Åëì, 1980),

ÛÛÛ úèëä (Áàêû, Åëì, 1983) âÿ ÛV úèëä (Áàêû, Åëì, 1987)íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö,ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð

ßëèùåéäÿð Îðóúîâóíðÿùáÿðëèéè âÿ öìóìè ðåäàêòÿñè èëÿ

Òÿðòèá÷èëÿð:

ßëèùåéäÿð Îðóúîâ, Áÿùðóç Àáäóëëàéåâ, Íÿðýèç Ðÿùèìçàäÿ

Íÿøðÿ ùàçûðëàéàíû, òÿêìèëëÿøäèðÿíè âÿ ðåäàêòîðó:

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâöôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð

Àüàìóñà Àõóíäîâ

494.36131-dc21AZEÀçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. Äþðä úèëääÿ. II úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”,

2006, 792 ñÿù.

ISBN10 9952-34-024-9ISBN13 978-9952-34-024-2

© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2006

ÅåÅ

1 Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí àëòûíúû ùÿðôè âÿ

áó ùÿðôëÿ èøàðÿ îëóíàí ñàèòèí àäû.

Å2

íèäà Åòèðàç, íàðàçûëûã áèëäèðèð (àäÿòÿí,

óçàäûëàðàã äåéèëèð). Å, éåíÿ ýÿëäèí! Å, áó

ñþçö éåíÿ òÿêðàðëàäûí!

ÅÁÎÍÈ́Ò [éóí.] òåõ. Ìöõòÿëèô ìàääÿëÿðèí

ùàçûðëàíìàñûíäà ýåíèø òÿòáèã îëóíàí âÿ

åëåêòðîòåõíèêàäà èçîëéàñèéà ìàòåðèàëû êèìè

èñòèôàäÿ åäèëÿí âóëêàíèçÿ åäèëìèø ðåçèí ãàòû-

øûãëàðûíäàí àëûíàí áÿðê ìàääÿ. // Åáîíèòäÿí

ãàéðûëìûø. Åáîíèò áîðóúóã.

ÅÚÀÇ èñ. [ÿð.] 1. êëàñ. Ìþúöçÿ, ìèñëè ýþ-

ðöíìÿìèø øåé, õàðèãÿ. [Èêèíúè êÿíäëè:] Ìèíàñû

äåìÿ! Îíóí èøè åúàçäûð, åúàç! ß.Ùàãâåðäè-

éåâ. Äöíéàäà ñÿíÿòèí éåääè åúàçûíäàí áèðè

îëàí “Òàú Ìàùàë” ìÿãáÿðÿñè äÿ áóðàäàäûð.

Ì.Èáðàùèìîâ. Åúàçëàð éàðàäûð, ùöíÿð ýþñòÿ-

ðèð; Îíà áó ãöäðÿòè Âÿòÿí, åë âåðèð. Ì.Ðàùèì.

2. êþùí. Íèòãäÿ ôÿñàùÿòëè îëìà.

ÅÚÀÇÊÀÐ ñèô. [ÿð. åúàç âÿ ôàðñ. ...êàð]

Õàðèãöëàäÿ, ìþúöçÿëÿð éàðàäàí, ùÿð êÿñè

ùåéðÿòÿ ñàëàí. ..[Êÿðèì õàíûí] ñàüëàì âö-

úóäó åúàçêàð áèð ñóðÿòäÿ þç ùÿéàò ãöââÿñèíè

ýþñòÿðèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Áó äàõèëè ùÿéÿúàí,

åúàçêàð áèð ãöäðÿòëÿ áöòöí øàýèðäëÿðè .. öðÿê-

äÿí òÿðïÿäèð âÿ áöòöí ýöúö èëÿ òóòóá ñèëêÿ-

ëÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Àðàäàí óçóí, .. õåéëè

óçóí èëëÿð êå÷ìèøäèð. Ëàêèí ñÿíÿòèí î åúàç-

êàð ñÿñè óíóäóëìàìûøäûð. È.ßôÿíäèéåâ.

ÅÄÀÄÛ [ÿð.]: åäàäû ìÿêòÿá – 1917-úè èë

àïðåë èíãèëàáûíäàí ñîíðà èáòèäàè âÿ ðöøäèééÿ

ìÿêòÿáëÿðèíäÿí ñîíðà ýÿëÿí âÿ øàýèðäëÿðè

àëè ìÿêòÿáÿ ùàçûðëàéàí ìÿêòÿáèí êþùíÿ àäû.

[Ðçàãóëó õàí:] 24 ñèíëÿðèíÿ ãÿäÿð Ôðàíñà-

íûí èáòèäàè âÿ åäàäû ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ùàçûðëàí-

äûãäàí ñîíðà ìÿøùóð Ñàðáîí äàðöëôöíó-

íóíà äàõèë îëìóøäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áó âÿ

éà áàøãà ìàíåÿëÿðÿ áàõìàéàðàã, åäàäû

ìÿêòÿáÿ ýèðìÿéèìèç ö÷öí òÿëàø åäÿí åëì

äîñòëàðû áèçè ðåàëíû ìÿêòÿáèíÿ èìòàùàí âåð-

ìÿéÿ ýÿòèðäèëÿð. Ò.Ø.Ñèìóðã.

ÅÄÀÄÈÉÉß [ÿð.]: åäàäèééÿ ìÿêòÿáè –

á à õ åäàäû. Ìèðçÿ Ñÿôÿðèí èêè îüëó åäàäèééÿ

ìÿêòÿáèíèí áåøèíúè ñèíôèíäÿ îõóéóðäó.

ß.Ùàãâåðäèéåâ.

ÅÄÀÌ èñ. [ÿð.] Éöêñÿê ìÿùêÿìÿ úÿçàñû

öñóëó îëàðàã þëäöðìÿ; þëöì úÿçàñû, äàð àüà-

úûíäàí àñìà. Åäàì úÿçàñû. – Ãÿòèáÿíèí Ôÿõ-

ðÿääèíÿ ãàðøû ùàçûðëàäûüû ñóè-ãÿñä âÿ Ýþçÿëèí

îüëàíëàðûíûí åäàìû ö÷öí åòäèéè òÿøÿááöñëÿð

Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ö÷öí ÿââÿëäÿí àõûðà

ãÿäÿð ìÿëóì èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. � Åäàì

åòìÿê – éöêñÿê úÿçà îëàðàã þëäöðìÿê, éîõ

åòìÿê, þëöì úÿçàñûíû éåðèíÿ éåòèðìÿê. [Âÿçèð

Êåéêàâóñà:] Áÿëè, ùÿðÿìäèð, ÿâÿò, åäàì åò-

ñÿíèç; Ìöçòÿðèá îëàúàã áóíäàí þëêÿìèç.

Ù.Úàâèä. Åäàì îëóíìàã (åäèëìÿê) – éöê-

ñÿê úÿçà îëàðàã þëäöðöëìÿê, éîõ åäèëìÿê.

ÅÄÈ ìÿù. á à õ àüû2. � Åäè äåìÿê (÷ÿê-

ìÿê) – á à õ åäèëÿìÿê.

ÅÄÈÚÈ èñ. ìÿù. êþùí. Éàñõàíàäà àüû äåéÿí;

àüû÷û. – Äöí î äà áèð øöáùÿëè êÿñëÿ äàíûøûá.

– Êèì äåéèðäè? – Åäèúè Õàíñÿíÿì àðâàäûí

ÿðè. Ì.ß.Ñàáèð.

...åäèúè Áÿçè ñþçëÿðÿ ãîøóëàðàã, ìöðÿêêÿá

ñèôÿòëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð; ìÿñ.: òÿñèðåäèúè,

åìàëåäèúè, ðàùàòåäèúè, ùÿëëåäèúè.

ÅÄÈËßÌßÊ ô. ìÿù. Åäè äåìÿê, àüû äå-

ìÿê, àüûç à÷ìàã.

ÅÄÈËßØÌß “Åäèëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.

ÅÄÈËßØÌßÊ ãàðø. ìÿù. êþùí. Àüûç-àüûçà

âåðèá åäè ñþéëÿìÿê, àüû äåìÿê.

ÅÄÈËÌß “Åäèëìÿê”äÿí ô.èñ.

ÅÄÈËÌßÊ “Åòìÿê”äÿí ìÿúù. Ýöëëÿëÿð

àòûëûð, ùÿäÿëÿð åäèëèð, àììà éàõûí ýÿëìÿéÿ úö-

ðÿò åäÿí áèð àäàì ýþðöíìöðäö. Ìèð Úÿëàë.

ÅÄÈËÌÈØ ô.ñèô. Éåðèíÿ éåòèðèëìèø, ÿìÿëÿ

ýÿòèðèëìèø, ýþðöëìöø. Åäèëìèø úèíàéÿò.

ÅÄÈØ èñ. Åòìÿê èøè, åòìÿ. Îíó òÿãèá åäè-

øèì ùÿð ùàëäà ìöíàñèá áèð ùÿðÿêÿò äåéèëäè.

Ñ.Ùöñåéí.

ÅÔÔÉÊÒ [ëàò.] 1. Òÿñèð, íÿòèúÿ. [Ùöñåéí:]Èíäè ýþðöðñÿíìè, ùåéâàíû íåúÿ áîüìàã

ëàçûìäûð êè, åôôåêò îëñóí? ß.Ùàãâåðäèéåâ.

2. Ùÿð ùàíñû ùÿðÿêÿòèí, ôÿàëèééÿòèí âÿ éà

ñÿáÿáèí íÿòèúÿñè. Èãòèñàäè åôôåêò. Èñòåùñàëàò

åôôåêòè.

ÅÔÔÅÊÒÈÂËÈÊ èñ. Òÿñèðëèëèê, òÿñèð áàüûø-

ëàìà ãàáèëèééÿòè, äÿðÿúÿñè. Òàìàøàíûí åôôåê-

òèâëèéè. // Íÿòèúÿ, íÿòèúÿëèëèê. Òÿäáèðèí åôôåê-

òèâëèéè. ßìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíûí åôôåêòèâëèéè.

ÅÔÔÅÊÒËÈ ñèô. 1. Òÿñèðëè, ýöúëö òÿñèð, åôôåêò

áàüûøëàéàí, åôôåêò éàðàäàí. Õöñóñÿí ôèíàëäà

áîë ìåéâÿëè àëìà àüàúëàðûíûí áèð-áèðèíèí

5

Å ÅÔÔÅÊÒËÈ

äàëûíúà ñÿùíÿéÿ äîüðó åíìÿñè ÿñÿðèí ìÿç-

ìóíó èëÿ ùÿìàùÿíý âÿ åôôåêòëèäèð. Ì.Àðèô.

2. Ëàçûìè íÿòèúÿ âåðÿí, èñòÿíèëÿí íÿòèúÿíè

âåðÿí. Àòîì åíåðæèñèíäÿí õàëã òÿñÿððöôàòûíûí

áèð ñûðà ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ (õöñóñÿí áèîëîýèéà

èëÿ ÿëàãÿäàð) ÷îõ óúóç âÿ åôôåêòëè òÿñèðè îëàí

àòîìóí áþëöíìÿñè ìÿùñóëëàðû øÿêëèíäÿ ýåíèø

èñòèôàäÿ åäèëìÿêäÿäèð. À.Ãàðàéåâ.

ÅÔÈ́Ð [éóí.] 1. Ãÿäèì éóíàíëàðûí òÿñÿâ-

âöðöíúÿ: ùàâàíûí ÿí éóõàðû, ñàäÿ, òÿìèç âÿ

øÿôôàô òÿáÿãÿñè.

2. Äöíéàíû ÿùàòÿ åäÿí ùàâà, ðàäèîäàëüà-

ëàðûíûí éàéûëäûüû ôÿçà. Åôèð èúëàñ ñàëîíóíóí

òÿíòÿíÿëè ñÿñèíè õÿáÿð âåðäè. ß.Âÿëèéåâ. Åôèð-

äÿ ãàðûøûá ñÿñëÿð ñÿñëÿðÿ; Éàëàíëàð òèòðÿéèð;

ßñèð hàâàäà. Á.Âàùàáçàäÿ.

3. Êå÷ìèøäÿ òÿñÿââöð åäèëäèéèíÿ ýþðÿ, ùà-

âàäàí äàùà õÿôèô îëóá, ôÿçàíû äîëäóðàí èøûã,

ùÿðàðÿò, åëåêòðèê âÿ ñ.-íèí éàéûëìàñû ö÷öí

âàñèòÿ îëàí àõûúû úèñèì, ìàääÿ.

4. êèì. Õàðàêòåð èéè îëàí ðÿíýñèç ó÷óúó

ìàääÿ, öçâè áèðëÿøìÿ (òÿáàáÿòäÿ, ÿòðèééàò

èñòåùñàëûíäà, òåõíèêàäà èøëÿíèð). Åôèð èéè.

◊ Åôèð éàüû – áÿçè áèòêèëÿðèí òÿðêèáèíäÿîëàí õîøèéëè ó÷óúó éàüëû ìàéå (ñÿíàéåíèí

áÿçè ñàùÿëÿðèíäÿ âÿ òÿáàáÿòäÿ èøëÿíèð).

ÅÔÈÐËÈ ñèô. Òÿðêèáèíäÿ åôèð îëàí. Åôèðëè

ìàääÿëÿð. Åôèðëè áèòêèëÿð. Åôèðëè äÿðìàí.

ÅÙ íèäà. 1. Êÿäÿð, òÿÿññöô, öìèäñèçëèê,

ùÿñðÿò êèìè ùèññëÿðè èôàäÿ åäèð. [Øÿðÿôíèñÿ:]

Åù, ùå÷ âàõò äåéÿ áèëìÿíÿì êè, íÿäÿí þòðö

àüëàéûðäûì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ..[Êÿðèì áàáà:]

÷èéèíëÿðèíè ñèëêÿëÿéÿðÿê: – Åù! Àäàì ãîúà-

ëàíäà áåëÿ ñþçëÿðè ÷îõ åøèäÿð. À.Øàèã. [Áÿ-

øèðëè] èíäèñÿ ýöçýöéÿ áàõà-áàõà äÿðèíäÿí

êþêñöíö þòöðöá äåäè: – Åù, ãîúàëäûã..

ß.Âÿëèéåâ.

2. Åòèíàñûçëûã, åòèðàç áèëäèðèð. Èíäè ìöñÿëìàí

ãàðäàø äà áó úöð ñþçëÿðè åøèäÿíäÿ, äèíìÿç-

ñþéëÿìÿç ãÿçåòè áöêöð, ãîéóð êÿíàðà âÿ “åù”

äåéèá äóðóð, ýåäèð èøèíÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëó-

çàäÿ. Åù, áèëñÿí äÿ, áèëìÿñÿí äÿ åéíèéèê;

Ìÿíÿ ãàëñà, áèç àéðûëàí äåéèëèê. ß.Úàâàä.

ÅÙÊÀÌ èñ. [ÿð. “ùþêì” ñþç. úÿìè] 1. Ùÿð

ùàíñû áèð íÿçÿðèééÿíèí (ÿñàñÿí äèíè íÿçÿ-

ðèééÿíèí) ÿñàñ ãàíóíó. Èñëàì äèíèíèí åù-

êàìëàðû. – Ïåéìàíè-ôÿðùÿíýèí åùêàìûíäàí

ùÿð ýöí íÿäèìëÿð ïàäøàùà îõóðäóëàð.

Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Î êÿñ êè “Úàìåéè-Àááàñ”

êèòàáûíäà äÿðú îëóíàí ùÿìèí øÿðèÿò åùêàìûí-

äàí õÿáÿðäàð äåéèë, î êÿñ áó éàçûëàí ìÿòëÿáè

ëàéèãèíúÿ áàøà äöøìÿéÿúÿê. Ú.Ìÿììÿäãó-

ëóçàäÿ. [Ùàúû:] Úÿìè ìèëëÿòëÿð àéûëûá èñëàì

äèíèíèí ìöáàðÿê åùêàìëàðûíäàí ôàéäàëà-

íûáëàð. Ìèð Úÿëàë.

2. Áöòöí òàðèõè øÿðàèòëÿð âÿ äþâðëÿð ö÷öí

äÿéèøèëìÿç âÿ èíêàðåäèëìÿç ùÿãèãÿò êèìè

ãÿáóë åäèëÿí ãàíóí. Ìöñòÿáèä çöëìöíö

äîüðóëòìàã ö÷öí; Åùêàìëàð éàðàòäû, áöòëÿð

éàðàòäû. Á.Âàùàáçàäÿ.

ÅÙÊÀÌÏßÐßÑÒ ñèô. [ÿð. åùêàì âÿ ôàðñ.

...ïÿðÿñò] Ãåéðè-òÿíãèäè äöøöíÿðÿê, ùÿð øåéè

åùêàì êèìè ãÿáóë åäÿí.

ÅÙÊÀÌÏßÐßÑÒËÈÊ èñ. Ãåéðè-òÿíãèäè

äöøöíÿðÿê, ùÿð øåéè åùêàì êèìè ãÿáóë åòìÿ.

ÅÙÌÀË [ÿð.] 1. çÿðô Éàâàø, éàâàøúà, ñà-

êèò, àñòà, öñóëëó. Ãàïûíû åùìàë à÷ìàã. Ñþçö

åùìàë äåìÿê. – Áèð ïàðà ñþç äÿ äåéèð åùìàë

êèøè! Àüçûäóàëû, ãîúà áàããàë êèøè! Ì.ß.Ñàáèð.

Íîâðóçÿëè êàüûçû åùìàë ãîéäó ãîéíóíà..

Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áàøûìû éàâàøúà ãîâ-

çàéûá éàí-éþðÿìÿ áàõäûì. Ùåéâàí ñöìö-

éöíäÿí âÿ çèáèëèíäÿí ñàâàéû áèð øåé ýþðìÿ-

äèì. Åùìàë ãàëõûá, Àëëàùû ÷àüûðà-÷àüûðà

ñöðöíäöì ëàüûìà äîüðó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.

2. èñ. êëàñ. Àëäûðìàìà, ÿùÿìèééÿò âåðìÿ-

ìÿ, ôèêèð âåðìÿìÿ, åòèíà åòìÿìÿ, åòèíàñûç-

ëûã, áàøûñîéóãëóã. Òåç ÷ÿêìÿçñÿí úÿôà òèüèí

ìÿíè þëäöðìÿéÿ; Þëäöðÿð àõèð ìÿíè áèð ýöí

áó åùìàëûí ñÿíèí. Ôöçóëè. Âöñàëè-éàð áèÿü-

éàð, ìÿúëèñ õàëè, ìåé ùàçûð; Íÿäèð åùìàëÿ áàèñ,

ñàãèéà, þëäöì, àìàí, äîëäóð! Ñ.ß.Øèðâàíè.

� Åùìàë åòìÿê (åëÿìÿê) – ôèêèð âåðìÿ-

ìÿê, ÿùÿìèééÿò âåðìÿìÿê, åòèíà åòìÿ-

ìÿê, àëäûðìàìàã, áàøûñîéóãëóã ýþñòÿðìÿê.

..ßýÿð áèð êÿñ úöçâè åùìàë åëÿñÿ, áàøûíû âÿ

ãîëóíó õóðä åäÿðëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áàüà

äîüðó ýåò, åéëÿìÿ åùìàë; Îüðóíó òàï î

éåðäÿ, áþðêöíö àë. Ì.ß.Ñàáèð.

åùìàë-åùìàë çÿðô Éàâàø-éàâàø, àñòà-

àñòà, àüûð-àüûð; ñÿñ, ýóðóëòó ñàëìàäàí.

Åùìàë-åùìàë äàíûøìàã. Åùìàë-åùìàë éåðè-

ìÿê. – [Ñàëìàí] ñàëàì âåðèá îúàüûí ãûðà-

üûíäàêû áàëàúà äþøÿêúÿíèí öñòöíäÿ îòóðäó,

åùìàë-åùìàë ùûããûëäàìàüà áàøëàäû. ß.Âÿëè-

éåâ. Áàüûð êèìèñÿ ùöðêöäÿúÿéèíäÿí ãîðõóð-

ìóø òÿêèí ïèëëÿêÿíè åùìàë-åùìàë ãàëõäû âÿ

ãàïûíûí àüçûíäà àéàã ñàõëàäû. È.Ìÿëèêçàäÿ.

6

ÅÔÈÐ ÅÙÌÀË

ÅÙÌÀËÚÀ á à õ åùìàëëûúà. Åùìàëúà

àéàüà ãàëõìàã. Åùìàëúà ýöëìÿê. – Ñþçö

ëàçûìäûð åùìàëúà äåìÿê, “ïèøèéèì-ïèøè-

éèìíÿí” äåìÿê.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Àíà

åùìàëúà óøàüû ãóúàüûíà àëäû. Ì.Ùöñåéí.

Áèð àç ñîíðà äèçèíèí öñòöíäÿ ùóøà ýåòäèéèíè

ýþðäöêäÿ Çåéíÿá [Ìàéàíû] åùìàëúà éåðèíÿ

óçàòäû. Ì.Èáðàùèìîâ.

ÅÙÌÀËÄÀÍ çÿðô Éàâàøäàí, àñòàäàí,

éàâàø, àñòà, öñóëëóúà. Åùìàëäàí äàíûøìàã.

– Áÿùðàì ìÿêòóáó áöêöá ýÿðÿêñèç áèð

âÿñèãÿ êèìè êèòàáëàðûí öñòöíÿ òóëëàäû âÿ ÷îõ

åùìàëäàí äèëëÿíäè.. ß.Âÿëèéåâ.

ÅÙÌÀËËÛ á à õ åùìàë 1-úè ìÿíàäà.

Åùìàëëû òÿðïÿíìÿê. Åùìàëëû ýÿëìÿê. Øåéëÿðè

åùìàëëû äöøöðìÿê. – Î, äàøûã÷ûëàðà éöêëÿðèí

åùìàëëû äöøöðöëìÿñèíè òàïøûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.

Ñûðàëàðäà îòóðàí ñàêèò, òîï êèìè ñàüëàì êÿíä

÷îúóãëàðû ìöÿëëèìëÿðèíèí õàñèééÿòèíÿ àëûø-

ìûøäûëàð. Îíà ýþðÿ äÿ ÷îõ çàìàí åùìàëëû

ýÿëèá, åùìàëëûúà ýåäÿðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.

Ãûçûëýöë à÷ûëäû, óçàäûá ÿë, äÿð! Èíúèòìÿ éàð-

ïàüû, åùìàëëû ýÿë, äÿð! Ì.Ðàùèì.

ÅÙÌÀËËÛÚÀ çÿðô Ñàêèòúÿ, àñòàäàí,

éàâàø-éàâàø, åùòèéàòëà, öñóëëà. Åùìàëëûúà ÷û-

õûá ýåòìÿê. Åùìàëëûúà ãàïûíû äþéìÿê. – Àò

ñàùèáè èëÿ åâ ñàùèáè ÷óâàëëàðû àòûí öñòöíäÿí

åùìàëëûúà àëûá àïàðäûëàð âÿ ñîíðà àòû è÷ÿðè

÷ÿêèá ãàïûíû áàüëàäûëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.

Ðöñòÿì áÿé äèêñèíäè, ãîëóíó åùìàëëûúà õà-

íûìûí ãîëóíäàí õèëàñ åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.

Àüàúëàð éåòèøìèø ñàðû, äîëó, ñóëó, øèðèí

àðìóäó åùìàëëûúà éåðÿ áóðàõûð. Ìèð Úÿëàë.

ÅÙÌÀËËÛÃ, ÅÙÌÀËËÛËÛÃ èñ. Ñàêèòëèê,

éàâàøëûã, öñóëëóëóã, åùòèéàòëûëûã. ..[Ñàëìàí êè-

øèíèí] öñëóáóíäà êÿíä ñàêèòëèéè âÿ åùìàë-

ëûëûüû ùàêèìäèð. Ìèð Úÿëàë.

ÅÙÌÀËÑÛÇ çÿðô Åùòèéàòñûç, åùòèéàò ýþç-

ëÿìÿäÿí, öñóëñóç. Ìöãèì áÿé ÿëèíèí è÷è êèìè

áèëèðäè êè, åùìàëñûç òÿðïÿíèá, äåéèíÿ-äåéèíÿ

éóõóéà ýåäÿí Çÿððèíòàú õàíûìû îéàòñà,

àðàéà ãàí äöøÿúÿêäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.

ÅÙÌÀËÑÛÇËÛÃ èñ. Åùòèéàòñûçëûã, åùòèéàò

ýþçëÿìÿìÿ, öñóëñóçëóã.

ÅÙÐÀÌ1

èñ. [ÿð.] Ãÿäèì Ìèñèðäÿ: ôèðîíëà-

ðûí íÿùÿíý ìÿãáÿðÿñè, ñÿðäàáÿñè; ïèðàìèäà.

ÅÙÐÀÌ2èñ. [ÿð.] 1. äèí. Ùàúûëûã çèéàðÿòèíÿ

ýÿëÿíëÿðèí Ìÿêêÿéÿ äàõèë îëìàëàðû âÿ òÿëÿá

îëóíàí ýåðèìÿ áöðöíìÿ ìÿðàñèìè. . Ñÿôàéè-

êóéèíÿ åùðàì áàüëàéàí àøèã; Éåðè âàð åòìÿ-

ñÿ, åé øóõ, Êÿáÿ è÷ðÿ ìÿãàì. Ñ.ß.Øèðâàíè.

// ßðÿáëÿðèí áöðöíäöêëÿðè áþéöê àü ïàð÷à.

2. Áÿäÿíè ãóðóòìàã ö÷öí, õîâëó áþéöê

äÿñìàë.

ÅÙÑÀÍ èñ. [ÿð.] 1. äèí. Þëìöø àäàìûí àäû-

íà, õàòèðÿñèíÿ âåðèëÿí éåìÿê; õåéðàò. Åùñàí

âåðìÿê. – Ðÿñóë àòàñûíû ëàéèãèíúÿ äÿôí

åòäèêäÿí ñîíðà áàøëàäû åùñàí âåðìÿéÿ.

“Àøûã Ãÿðèá”. Âÿãòà êè ãîïóð áèð åâäÿ ìà-

òÿì; Òÿøêèë åäèëèð áöñàòè-åùñàí. Ì.ß.Ñàáèð.

Áó éåääè ýöíöí ÿðçèíäÿ ïëîâ ãóðøàüà ÷ûõäû;

øÿùÿðèí ùàìû ìîëëàëàðû, áîéíóéîüóíëàðû, àð-

âàäëàðû, óøàãëàðû ùÿð ýöí åùñàíäà úÿì îëóð-

äóëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.

2. Ñàâàá ìÿãñÿäè èëÿ áèð øåé (ïóë, éåìÿê

âÿ ñ.) âåðìÿ. Èáðàùèìèí àíàñû, Ùàòÿì, áèð

äÿ Ìÿëÿêÿõàòûí î ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè øàäéà-

íàëûã åëÿäèëÿð. Áöòöí ôàüûð-ôöãÿðàéà åùñàí

âåðèëäè. (Íàüûë). // Åùñàí îëàðàã âåðèëÿí, áà-

üûøëàíàí øåé; áÿõøèø, ñÿäÿãÿ. Øÿðãäÿ ùÿð

úöìÿ àõøàìû ìÿùáóñëàðà åùñàí ýÿòèðìÿê

àäÿò èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ôÿðùàä áÿéèí] ùå÷

àüëûíà ýÿëìÿéèðäè êè, Ìèðçÿ Ìþùñöí êèìè áèð

ìöÿëëèì îíóí åùñàíû îëàí òàõûë-äÿíè ðÿää

åòñèí. Ãàíòÿìèð.

3. êëàñ. Ëöòô, ìÿðùÿìÿò, éàõøûëûã. Éàð

úþâð åòìÿç ìàíà, ÿüéàð òÿëèì åòìÿäÿí; Áèë-

ëàù, ÿüéàð åëÿéÿí åùñàíû éàð åòìÿç ìàíà.

Ôöçóëè. Áó Õÿòàéè õÿñòÿíèí âåðýèë ìóðàäûí,

éà èëàù; Êèì ìÿíÿ ëöòô åéëÿ åùñàí, ñÿíäÿí

þçýÿ êèìñÿ éîõ. Õÿòàéè.

ÅÙÑÀÍ×Û èñ. Ñàâàá ìÿãñÿäè èëÿ åùñàí

âåðÿí, åùñàí åäÿí àäàì. Ìöäèð åùñàí÷û âÿ

ñÿõàâÿòëè ãàäûíëà ùÿääèíäÿí àðòûã ìàðàãëà-

íûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.

ÅÙÑÀÑ èñ. [ÿð.] êèò. Äóéìà, ùèññ åòìÿ;

äóéüó, ùèññ. Åùñàñ åòìÿê (äóéìàã). – Ýþç-

ëÿðèì áó ãÿäÿð úèíàéÿòè ýþðìÿêäÿí, áåéíèì

èñÿ åùñàñ åòìÿê âÿ äóéìàãäàí éîðóëìóøäó.

Ì.Ñ.Îðäóáàäè.

ÅÙÑÀÑÀÒ èñ. [ÿð. “åùñàñ” ñþç. úÿìè] êèò.

Ùèññëÿð, äóéüóëàð. ÕÂÛ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè

ùÿð úöð ôÿëñÿôè ôèêèðëÿðè âÿ äÿðèí åùñàñàòû èôàäÿ

åäÿúÿê éöêñÿêëèéÿ ãàëõìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.

“Êþíöëäÿ ôûðòûíà” (øåèðëÿð êèòàáû) ïèñ åùñà-

ñàò éàðàäûð. ß.Âÿëèéåâ.

7

ÅÙÌÀËÚÀ ÅÙÑÀÑÀÒ

ÅÙÒÈÊÀÐ èñ. [ÿð.] Ìàë, ÿðçàã âÿ ñ.-íè

óúóç ãèéìÿòÿ àëûá ñîíðàäàí áàùà ãèéìÿòëÿ

ñàòìà èøè. “Òàõûë, òàõûë” äåéèá äÿ, ÷îõ ÷ûüûð-

ìà çÿíýÿçóðëó òÿê; Áÿéèí, õàíûí, õàíûí, áÿ-

éèí ÿëèíäÿ åùòèêàðû ýþð. Ì.ß.Ñàáèð. Íîâðóç

áÿé þçöíöí åùòèêàðûíäàêû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèíè

õàòûðëàéûðäû. Ñ.Ùöñåéí. // Ãàíóíñóç îëàðàã ìàë

àëûá âàðëàíìàã ìÿãñÿäè èëÿ îíó áàùà ãèé-

ìÿòÿ ñàòìà; àëâåð. ßðçàã ìàëëàðû èëÿ åùòèêàð.

Åùòèêàð öñòöíäÿ ìÿùêÿìÿéÿ úÿëá åäèëìÿê.

ÅÙÒÈÊÀÐ×Û èñ. Åùòèêàðëà ìÿøüóë îëàí

àäàì (á à õ åùòèêàð). Áÿùàéè äèíèíÿ ñàäèã

îëàíëàð èñÿ ÿêñÿðèééÿòëÿ áþéöê-êè÷èê òàúèð,

åùòèêàð÷û, äöêàí÷ûëàðäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.

// Ãàíóíñóç îëàðàã ìàë àëûá âàðëàíìàã ìÿã-

ñÿäè èëÿ îíó áàùà ãèéìÿòëÿ ñàòìàãëà ìÿøüóë

îëàí àäàì; àëâåð÷è.

ÅÙÒÈÊÀÐ×ÛËÛà èñ. Åùòèêàðëà ìÿøüóë

îëìà, ìþùòÿêèðëèê åòìÿ; àëâåð÷èëèê.

ÅÙÒÈÌÀË èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéèí îëà áèë-

ìÿñè, áàø âåðÿ áèëìÿñè, ìöìêöíëöéö. Îíóí

áó ýöí ýÿëìÿéèíÿ åùòèìàë àçäûð. – Íàòÿâàí-

äûð îë, áó òÿêëèôÿ éîõäóð åùòèìàë. Ôöçóëè.

ßçèç áàëàëàð!.. Ùÿìèí áàüëû îòàãäà 30-40

íÿôÿð àäàì áèð íå÷ÿ âàõò äàâàì åäÿðñÿ, àõûð-

äà áÿçè àçàðëàðà ìöáòÿëà îëóá ùÿëàê îëìàã-

ëàðûíà åùòèìàë âàð. Í.Íÿðèìàíîâ.

2. Àðà ñþç ìÿíàñûíäà (÷îõ âàõò “êè” áàü-

ëàéûúûñû èëÿ) – îëà áèëñèí êè, éÿãèí êè, ìöì-

êöíäöð. Ìÿí ñèçè 6-7 àé ÿââÿë, áèð êèøè èëÿ áÿ-

ðàáÿð ýÿçÿí ýþðÿðäèì.. [Î] ýþçëÿðèíÿ ãàðà

ðÿíýëè áèð ýþçëöê òàõûðäû. Åùòèìàë êè, ýþçëÿðè

ýþðìÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí. [Àéäÿìèð:] ..Ôÿãÿò,

åùòèìàë êè, ìÿí àòäûüûì äÿéìèøäèð..

Ú.Úàááàðëû. Åùòèìàë êè, î êþðïÿ ùåéâàí

áàëàúà ìöñàùèáèíèí, îíó éåìëÿéèá áÿñëÿìÿê

èñòÿéÿí Áàùàðûí ýÿëìÿéèíè ýöìàí åäèá

ñåâèíìèøäè. Ìèð Úÿëàë.

3. Ýöìàí, òÿõìèí, òÿñÿââöð, ôÿðçèééÿ. Ôÿ-

ëàêÿò çàìàíû ÿí êè÷èê áèð åùòèìàë áåëÿ, èíñà-

íûí õÿéàëûíäà ìèí öìèä îéàäûð. Ì.Èáðàùèìîâ.

� Åùòèìàë åòìÿê – ìöìêöí ùåñàá åòìÿê,

çÿíí åòìÿê, ýöìàí åòìÿê, òÿñÿââöð åòìÿê.

◊ Åùòèìàë íÿçÿðèééÿñè – ðèéàçèééàòûíêöëëè ìèãäàðäà òÿñàäöôè ùàäèñÿëÿðèí ãàðøû-

ëûãëû òÿñèðèíÿ ÿñàñëàíàí ãàíóíàóéüóíëóã-

ëàðûíû þéðÿíÿí øþáÿñè. Òÿñàäöôè ùàäèñÿëÿðèí

åùòèìàëëàðûíû þéðÿíÿí åëìÿ åùòèìàë íÿçÿðèé-

éÿñè äåéèëèð. Ç.Õÿëèëîâ. Ùÿð (áèð) åùòèìàëà

ãàðøû (ýþðÿ) – ìöìêöí îëà áèëÿúÿê, áàø

âåðÿ áèëÿúÿê ùàäèñÿíè, âÿçèééÿòè âÿ ñ.-íè

íÿçÿðÿ àëàðàã ýþç þíöíäÿ òóòìàã. Êö÷ÿéÿ

÷ûõìàã ëàçûì ýÿëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿð

åùòèìàëà ãàðøû òÿäáèð ýþðìÿê ëàçûì èäè.

Ì.Ñ.Îðäóáàäè.

ÅÙÒÈÌÀÌ èñ. [ÿð.] êþùí. Ñÿéëÿ ÷àëûøìà,

ñÿé ýþñòÿðìÿ.

ÅÙÒÈÐÀÃ èñ. 1. Àëûøìà, òóòóøìà.

2. Áèð ñÿééàðÿíèí Ýöíÿøÿ éàõûíëàøìàñû,

Ýöíÿøëÿ áèð áöðúäÿ îëìàñû.

ÅÙÒÈÐÀÌ èñ. [ÿð.] Äÿðèí ùþðìÿò, ñàéüû.

..Ãàñûì ÿìèíèí êÿíääÿ àðòûã åùòèðàìû âàðäû.

ß.Ùàãâåðäèéåâ. Êàçûì êèøè áó åùòèðàìà ýþðÿ

ðàçûëûã åëÿäè âÿ éåíÿ ôèêðèíäÿ äóðóá äåäè êè,

þç èøèìäÿ ãàëìàã èñòÿéèðÿì. Ìèð Úÿëàë.

Àèëÿäÿêè áó ãàðøûëûãëû åùòèðàì èíäè àðòûã

ÿíÿíÿ âÿ åòèãàä ùàëûíà ýÿëìèøäè. Ì.Ùöñåéí.

� Åùòèðàì åòìÿê (åëÿìÿê, ýþñòÿðìÿê,

ãûëìàã, ñàõëàìàã) – ùþðìÿò åòìÿê, ñàéüû

ýþñòÿðìÿê. [Ýöëçàð:] Õóäàéà, àòà-àíàéà

åùòèðàì åäèá ñåâìÿéè þâëàäà âàúèá åòìèñÿí.

Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ñÿëèì îíà ÿðè Çåéíàëäàí äàùà

àðòûã åùòèðàì ýþñòÿðìèø, èççÿòè-íÿôñèíè ìö-

äàôèÿ åòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. Åùòèðàì ñàùèáè –

ùþðìÿòëè ñàéûëàí, ùþðìÿò åäèëÿí, íöôóçëó

àäàì. ..Êîíñóë êèìè ìöòÿøÿõõèñ âÿ åùòèðàì

ñàùèáëÿðèíäÿí åùòèéàò åòìÿê, ùÿð ùàëäà, ëà-

çûìäûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Åùòèðàìà ëà-

éèã – ùþðìÿò åäèëìÿëè, ùþðìÿò åäèëìÿéÿ

ëàéèã. [Çåéíàë:] Ìåùðèáàí ìóíèñ áèð àíà îë-

ìàã ùÿñÿáè èëÿ åùòèðàìà ëàéèã áèð ãàäûíäûð..

Ñ.Ùöñåéí.

ÅÙÒÈÐÀÌßÍ [ÿð.] êëàñ. Åùòèðàìëà, ùþð-

ìÿòëÿ. Åùòèðàìÿí ñÿíè ùÿð ýöíäÿ çèéàðÿò åäÿ-

ðÿì. Ì.ß.Ñàáèð.

ÅÙÒÈÐÀÌËÀ çÿðô Ùþðìÿòëÿ, ùþðìÿò âÿ

íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíû ýþçëÿéÿðÿê. Äèëáÿð,

åùòèðàìëà, ìÿðùÿìÿò èëÿ; Éàíûìà ýÿëäèéèí

éàäûìà äöøäö. Àøûã Äèëãÿì. È÷ÿðè äàõèë îëúàã

Äÿìèðîâ .. åùòèðàìëà áàøûíû ÿéäè âÿ ñàëàì

âåðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. � Êàìàëè-åùòèðàìëà –

ùþðìÿò âÿ íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíà ðèàéÿò åäÿðÿê,

áþéöê ùþðìÿòëÿ. Êàìàëè-åùòèðàìëà ãàðøû-

ëàìàã. Êàìàëè-åùòèðàìëà ìöðàúèÿò åòìÿê.

ÅÙÒÈÐÀÌËÛ ñèô. 1. Ùþðìÿò ýþñòÿðÿí, ùþð-

ìÿòúèë, ìÿðèôÿòëè, íÿçàêÿòëè, ãàíàúàãëû. Åù-

òèðàìëû àäàì.

2. Ùþðìÿòëè.

8

ÅÙÒÈÊÀÐ ÅÙÒÈÐÀÌËÛ

ÅÙÒÈÐÀÌÑÛÇ ñèô. Ùþðìÿò âÿ íÿçàêÿò

ãàéäàëàðûíû ýþçëÿìÿéÿí, ùþðìÿò ýþñòÿðìÿ-

éÿí, íÿçàêÿòñèç, ÿäÿáñèç, ìÿðèôÿòñèç.

ÅÙÒÈÐÀÌÑÛÇËÛÃ èñ. Ùþðìÿòñèçëèê, ìÿ-

ðèôÿòñèçëèê, ÿäÿáñèçëèê, íÿçàêÿòñèçëèê. Åùòè-

ðàìñûçëûã åòìÿê. Åùòèðàìñûçëûã ýþñòÿðìÿê.

– Ùÿð ùàëäà þçýÿëÿðèí ðÿé âÿ òÿñâèðèíÿ ãàðøû

áó åùòèðàìñûçëûüû ìÿí ùå÷ âàõò þçöìÿ ëàéèã

áèëìÿçäèì... Ö.Ùàúûáÿéîâ.

ÅÙÒÈÐÀÑ èñ. [ÿð.] 1. Àüëûí ÷ÿòèíëèêëÿ èäà-

ðÿ åäÿ áèëäèéè ùèññ. Åùòèðàñûíû ñàõëàìàã.

– [Õÿëèôÿ:] Ñÿíäÿ âàð úîøãóí åùòèðàñ àëîâó;

Éàõàð àòÿøëÿðèí ñþíöê áèð åâè. Ù.Úàâèä.

Ñöáùàíâåðäèçàäÿ äöøöíöð, ýåòäèêúÿ ùÿðèñ-

ëèéè àðòûð, ýþçëÿðèíäÿ åùòèðàñ ãûüûëúûìû ÷ûðòûë-

äàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Éàçû÷û èêè ýÿíúèí ìÿ-

ùÿááÿòèíè äÿ øöóðëó âÿ ñàäÿ áèð ìÿùÿááÿò

êèìè âåðèð. Áó ìÿùÿááÿò åùòèðàñà äåéèë, èêè

äöøöíúÿëè ýÿíúèí áèð-áèðèíÿ òàì øöóðëó

ìöíàñèáÿòèíÿ ÿñàñëàíûð. Ì.Àðèô. // Úîøãóí-

ëóã, ðóù éöêñÿêëèéè, âÿúä, ùÿéÿúàí. Áÿäèè-

ðóùè òÿñèð úÿùÿòèíäÿí ..”×àðýàù” – ùÿéÿúàí

âÿ åùòèðàñ, “Áàéàòû-øèðàç” – ãÿìýèíëèê,

“Ùóìàéóí” èñÿ “Øöøòÿð”ÿ íèñáÿòÿí äàùà

äÿðèí áèð êÿäÿð ùèññè îéàäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.

[Ñöäàáÿíèí] ãàïãàðà ýþçëÿðè éåíÿ øàì êèìè

éàíäû. Áèð åùòèðàñ àëîâó èëÿ èøûãëàíäû.

Ì.Èáðàùèìîâ.

2. Øèääÿòëè àðçó, åøã, ùÿâÿñ, øþâã, ìåéèë.

[Àôÿò:] Áÿäÿíèì éàíäûðûð þç ëèáàñûìû; Äÿð-

éàëàð ñþíäöðìÿç åùòèðàñûìû. Ì.Ðàùèì.

3. Øÿùâÿò, ùÿðèñëèê, äöøêöíëöê, òÿÿøøöã.

[Øåéõ Êÿáèð:] Àë÷àëûð, ðóùóí àë÷àëûð... Àíúàã;

Ñÿíè àë÷àëäàí åùòèðàñ îëàúàã. Ù.Úàâèä.

..Ìÿðúàí áÿé þç àë÷àã åùòèðàñëàðûíû òÿðê åäÿ

áèëìèð, áÿëêÿ ùÿìèí åùòèðàñëàðà àçàä èìêàí-

ëàð àõòàðûð. ß.Ñóëòàíëû.

ÅÙÒÈÐÀÑËÀ çÿðô. 1. Úîøãóíëóãëà, åøãëÿ,

ùÿéÿúàíëà. Øàìõàë ÿëÿ êå÷èðäèéè îâó éûðòûúû

áèð åùòèðàñëà ïàð÷àëàìàã ôèêðèíäÿ äåéèëäè.

È.Øûõëû.

2. Ùÿðèñëèêëÿ, ãûçüûíëûãëà. Ìàéà çÿðèô ãîë-

ëàðûíû à÷ûá ìÿùÿááÿò âÿ åùòèðàñëà Ãàðàøûí

áîéíóíà ñàðûëäû. Ì.Èáðàùèìîâ.

ÅÙÒÈÐÀÑËÛ ñèô. 1. Úîøãóí, ùÿéÿúàíëû.

Åùòèðàñëû íèòã. Åùòèðàñëû ìöáàùèñÿ. // Áèð øåéèí

äÿëèúÿñèíÿ àëóäÿñè, ùÿâÿñêàðû, âóðüóíó îëàí.

Åùòèðàñëû îâ÷ó. Åùòèðàñëû îéóí÷ó. Åùòèðàñëû

ôóòáîë àçàðêåøëÿðè. – Ìÿìóí åùòèðàñëû ìöòà-

ëèÿ÷è èäè. ×îõ îõóéóðäó âÿ ýþçëÿðèíè ÷îõ éî-

ðóðäó. ß.Ìÿììÿäõàíëû.

2. Åùòèðàñëà äîëó; åùòèðàñ, åøã èôàäÿ åäÿí,

ùÿðèñ, äöøêöí. Åùòèðàñëû þïöø. – Õàí àéàã

ñàõëàéûá åùòèðàñëû áàõûøëà [Òóòóáÿéèìè]

ñöçäö. ×ÿìÿíçÿìèíëè.

ÅÙÒÈÐÀÑÑÛÇ ñèô. âÿ çÿðô Ùÿâÿññèç, ùÿðà-

ðÿòñèç, øþâãñöç. Åùòèðàññûç àäàì. Åùòèðàññûç

äàíûøìàã.

ÅÙÒÈØÀÌ èñ. [ÿð.] òÿíò. Ýþçãàìàøäûðûúû

òÿìòÿðàã, äÿáäÿáÿ, úÿëàë, ÿçÿìÿò. Åé åùòè-

øàìè-ìèëëÿòè òàëàí îëàí ÷îúóã! Åé äÿðáÿäÿð

ýÿçèá öðÿéè ãàí îëàí ÷îúóã! Ì.ß.Ñàáèð.

Ñþíìÿäè îíäàêû ÿñêè åùòèøàì; Öðÿêëÿ ýèðèøäè

éåíè õèäìÿòÿ. Ì.Ìöøôèã.

ÅÙÒÈØÀÌËÀ çÿðô Åùòèøàìëû áèð ñóðÿòäÿ,

ÿçÿìÿòëÿ, ìþùòÿøÿì. Ãîúà Ãàôãàç éàðà-

íàíäàí éàøàìûøäûð åùòèøàìëà. Ì.Ðàùèì.

ÅÙÒÈØÀÌËÛ ñèô. ßçÿìÿòëè, äÿáäÿáÿëè,

òÿíòÿíÿëè, ÷îõ ìþùòÿøÿì. Åùòèøàìëû ñàðàé.

Åùòèøàìëû çèéàôÿò.

ÅÙÒÈÂÀ [ÿð.]: åùòèâà åòìÿê êèò. – è÷èíÿ

àëìàã, äàõèëèíäÿ îëìàã, òÿðêèáèíäÿ éåðëÿø-

ìÿê, ÿùàòÿ åòìÿê, ãàâðàìàã. [Åéâàç:] Áó,

ìÿùÿááÿòèí åëÿ áþéöê áèð àíû èäè êè, èíñàí þç

äèããÿò âÿ íÿúèáëèéè èëÿ áöòöí äöíéàíû åùòèâà

åòìÿê èñòÿéèð. È.ßôÿíäèéåâ.

ÅÙÒÈÉÀÚ èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð øåéÿ

îëàí âÿ îíñóç êå÷èíìÿê ìöìêöí îëìàéàí

òÿëÿáàò, ýÿðÿêëèê, ëöçóì. Õàññÿ, îë ðóñ åëìè-

íÿ òàëèá; Îíëàðà åùòèéàúûìûç ÷îõäóð; Áèëìÿ-

ñÿê äèë, èëàúûìûç éîõäóð. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ïî÷ò

éîëó èëÿ ýÿëèá-ýåäÿíëÿðèí ùÿð åùòèéàúëàðûíû

Ðÿùèì áÿé êÿìàëè-ìÿìíóíèééÿòëÿ ðÿô åäèðäè.

ß.Ùàãâåðäèéåâ.

2. Éîõñóëëóã, êàñûáëûã. Åùòèéàú è÷ÿðèñèíäÿ

éàøàìàã. Åùòèéàú è÷èíäÿ áþéöìÿê. – Áó

ÿüíèéàëàðûí öçöí ýþðöíúÿ åùòèéàúäà; Ýåò,

åé ôÿãèðè-áèíÿâà, êÿôÿí áöðöí, ìÿçàðû ýþð!

Ì.ß.Ñàáèð. Åùòèéàú öçöíäÿí þçýÿ ãàïûñûíäà

ãóëëóã÷óëóã åäÿí ãûç ýþðìÿäèéè, ñåâìÿäèéè

äÿëè áèð äþâëÿòëèéÿ ñàòûëûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.

Øèðÿëè äÿ áàøãàëàðû êèìè éîõñóëëóã, åùòèéàú

è÷èíäÿ áþéöìöøäö. Ì.Ùöñåéí.

ÅÙÒÈÉÀÚÑÛÇ çÿðô Ùå÷ áèð åùòèéàú ùèññ

åòìÿäÿí, ìàääè úÿùÿòäÿí ùå÷ áèð ÷ÿòèíëèê

÷ÿêìÿäÿí. Åùòèéàúñûç éàøàìàã.

ÅÙÒÈÉÀÒ èñ. [ÿð.] 1. Ýÿëÿúÿêäÿ ëàçûì

îëàúàüû íÿçÿðäÿ òóòóëóá òÿäàðöê åäèëìèø,

9

ÅÙÒÈÐÀÌÑÛÇ ÅÙÒÈÉÀÒ

ñàõëàíìûø øåé; òÿäàðöê. ßðçàã åùòèéàòû. Òàõûë

åùòèéàòû. Ìàë åùòèéàòû. – [Ãîúà] ..ñîí ãîíàã

åùòèéàòû ö÷öí ñàõëàäûüû áþéöê øàíû êÿñèá òà-

áàãäà áóðàéà ýÿòèðìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. ..Êÿíä-

äÿí ÷ûõäûãëàðûíûí îíóíúó ýöíö Ñÿðèééÿ õàëà

éåìÿê åùòèéàòûíûí òöêÿíìÿéÿ áàøëàäûüûíû

ùèññ åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ. � Åùòèéàò ýþðìÿê

– 1) ùàçûðëûã àïàðìàã, òÿäàðöê ýþðìÿê,

ùàçûðëàøìàã (áàéðàì, ãîíàãëûã, òîé âÿ ñ.

ìöíàñèáÿòè èëÿ). Áÿëè, Áÿõòèéàðà õÿáÿð éîëëà-

äûëàð êè, ôèëàí ýöíäÿ, ôèëàí ñààòäà ñÿíÿ ãî-

íàüûã, åùòèéàòûíû ýþð. (Íàüûë); 2) ýÿëÿúÿê

ö÷öí éûüìàã, òîïëàìàã; òÿäàðöê åòìÿê

(ìàë, ïóë âÿ ñ). Óçóí èëëÿð áþéöê áèð åòèáàðà

ìàëèê îëàí Íåìÿòóëëàéåâ, ÷îõ ñàêèò ùÿéàò

ñöðöð âÿ ýÿëÿúÿê ö÷öí åùòèéàò ýþðöðäö.

Ñ.Ðÿùèìîâ.

2. Çÿðóðÿò, åùòèéàú ùèññ åäèëäèêäÿ èñòèôàäÿ

åäèëÿí (øåé). Åùòèéàò ôîíäó. Åùòèéàò ãöââÿ-

ëÿðè. Òîõóíóëìàç åùòèéàò. – Ðàäèî ñÿñëÿíèð:

– Ùöñåéí, äþí ýåðè; Ãàëõìûøäûð åùòèéàò òÿé-

éàðÿëÿðè. Ì.Ðàùèì. � Åùòèéàò ö÷öí – ýÿëÿ-

úÿêäÿ, ñîíðàäàí ýÿðÿêëè, ëàçûì îëàúàüû

åùòèìàëû èëÿ, ùÿð áèð åùòèìàëà ãàðøû. Åùòèéàò

ö÷öí ïóë ýþòöðìÿê. Åùòèéàò ö÷öí þçö èëÿ

àäàì ýþòöðìÿê. – Ìöÿëëèì åùòèéàò ö÷öí

ìÿêòÿá õèäìÿò÷èñè Ìàùìóä ÿìèíè äÿ

ýþòöðäö. Á.Òàëûáëû. [Êàçûì] èñÿ åùòèéàò ö÷öí

ýþòöðäöéö êÿíäèðè ÷ûõàðûá áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ

Çåéíÿáèí ÿëëÿðèíè, àéàãëàðûíû ñàðûäû. È.Øûõëû.

3. Ùÿëÿëèê èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿí, ëàêèí ìþâ-

úóä îëàí øåéèí ìèãäàðû (÷îõ âàõò úÿì øÿê-

ëèíäÿ èøëÿíèð). Íåôò åùòèéàòû. Äÿìèð åùòèéàòû.

Þëêÿìèçèí òöêÿíìÿç åùòèéàòû. – Áèð ñûðà àëèì-

ëÿðèí àïàðäûüû ùåñàáà ýþðÿ, Éåð êöðÿñèíèí

òÿðêèáèíäÿ îëàí òÿê óðàí âÿ òîðèíèí àòîì

åíåðýèéàñû íåôò âÿ äàø êþìöð åùòèéàòûíûí

åíåðýèéàñûíäàí 20 äÿôÿ ÷îõäóð. À.Ãàðàéåâ.

4. Ìöùàðèáÿ âàõòû îðäóäà õèäìÿòÿ éàðà-

éàí, ùÿðáè ó÷îòäà îëàí âÿòÿíäàøëàð. Åùòèéàòà

áóðàõìàã. Åùòèéàòäà îëàíëàðû îðäóéà ÷àüûð-

ìàã. – Åëäàð áèð åùòèéàò êîìàíäèðè êèìè

úÿáùÿéÿ ýåòìÿëè îëäó. È.ßôÿíäèéåâ.

5. Òÿùëöêÿíè íÿçÿðÿ àëàðàã, òÿäáèðëè,

öñóëëó ùÿðÿêÿò åòìÿ, äàâðàíìà. Åùòèéàò

èýèäèí éàðàøûüûäûð. (Àòà. ñþçö). Èñòÿäèì ùÿúâ

åäèì áèð þçýÿ ñàéàã; Àììà éåíÿ ìàíå îëäó

åùòèéàò. Ã.Çàêèð. [Áÿõòèéàð:] Ñàðàéäà áàø-

ãàäûð ùÿéàò; Áèð àç ýÿðÿêäèð åùòèéàò. À.Øàèã.

Ãûíàìà ãûçëàðû, áó åùòèéàòäûð; Äöíéàäà òåç

ãûçàí, òåç äÿ ñîéóéàð. Ñ.Âóðüóí. // Ãîðõìà,

÷ÿêèíìÿ. � Åùòèéàò åòìÿê (åëÿìÿê) –

ãîðõìàã, ÷ÿêèíìÿê, ñàãûíìàã. Ñîéóãäàí

åùòèéàò åòìÿê. Èøèí ÷ÿòèíëèéèíäÿí åùòèéàò

åòìÿê. – Ñÿðñÿðè áàñìà ãÿäÿì åøã òÿðèãèíÿ,

Ôöçóëè; Åùòèéàò åéëÿ êè, ãàéÿòäÿ õÿòÿðíàê

ñÿôÿðäèð. Ôöçóëè. [Ãàçû:] Ãûçûì, ñÿí ùå÷ êÿñ-

äÿí åùòèéàò åòìÿ, ùå÷ êÿñèí úöðÿòè éîõäóð,

ñÿíÿ áèð ÷ûðòìà âóðñóí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.

[Ìîëëà Õÿëèë] ìöÿëëèìèí ÿëåéùèíÿ äàíûøìàã-

äàí, òÿáëèüàò àïàðìàãäàí åùòèéàò åäèðäè.

Ñ.Ùöñåéí.

◊ Åùòèéàòû ÿëäÿí áóðàõìàã – ùÿð áèðåùòèìàëà ãàðøû òÿäáèð ýþðìÿê. [Âÿçèð:] Ñèç

ùÿð ýöí áóðàäà ùàçûð îëàðñûíûç. Ùÿð ùàëäà,

åùòèéàòû ÿëäÿí áóðàõìàã îëìàç. Ö.Ùàúûáÿéîâ.

ÅÙÒÈÉÀÒÊÀÐ [ÿð. åùòèéàò âÿ ôàðñ. ...êàð]

á à õ åùòèéàòëû.

ÅÙÒÈÉÀÒÊÀÐÀÍß [ÿð. åùòèéàò âÿ ôàðñ.

...êàðàíÿ] á à õ åùòèéàòëà.

ÅÙÒÈÉÀÒÊÀÐËÛÃ á à õ åùòèéàòëûëûã.

ÅÙÒÈÉÀÒËÀ çÿðô 1. Ãîðõà-ãîðõà, ÷ÿêèíÿ-

÷ÿêèíÿ, åùòèéàò åäÿðÿê, åùòèéàò ýþçëÿéÿðÿê.

Åùòèéàòëà äàíûøìàã. Åùòèéàòëà éåðèìÿê.

– ..×îõ ìþìèíëÿð âàð êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèíè

åùòèéàòëà áöêöð êàüûçà âÿ áèð úàâàí àäàì

òàïûá äåéèð êè, àë áóíó, îõó ýþðÿê, ìîëëà íÿ

éàçûð.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ùàúû Ãóëó ..

åùòèéàòëà ãóéóíóí éàíûíäà óçàíûá äèããÿòëÿ

áàõäû. À.Øàèã.

2. Éàâàø, àñòà, ñÿñ ñàëìàäàí, öñóëëó(úà),

éàâàøúà. [Ìîëëà Õÿëèë] ÷îõ åùòèéàòëà ìöÿë-

ëèìèí ãàïûñûíà ýÿëäè. Ñ.Ùöñåéí. [Ãàðàø]

Ìàéàíû øèðèí ñÿùÿð éóõóñóíäàí àéûëòìàã

èñòÿìÿéÿðÿê åùòèéàòëà ýåéèíèá ÷þëÿ ÷ûõäû.

Ì.Èáðàùèìîâ. Òàùèðçàäÿ ÷óñòëàðûíû ýåéèá

êèìñÿíè îéàòìàìàã ö÷öí åùòèéàòëà åâäÿ

ýÿçäè. Ìèð Úÿëàë.

ÅÙÒÈÉÀÒËÀÍÌÀ “Åùòèéàòëàíìàã”äàí

ô.èñ.

ÅÙÒÈÉÀÒËÀÍÌÀÃ ô. Åùòèéàò åòìÿê,

ãîðõìàã, ÷ÿêèíìÿê, öðÿê åëÿìÿìÿê. [Äÿð-

âèø:] ..Áàõäûì ýþðäöì, ãîúà êèøè ìÿíäÿí

åùòèéàòëàíûáäûð. À.Äèâàíáÿéîüëó. Ìÿí, äîü-

ðóñó, åùòèéàòëàíìàüà áàøëàäûì. Ãàíòÿìèð.

[Ìÿììÿäùöñåéí] Úÿìèëèí ùþêóìÿò ïàíñèî-

íóíà êå÷ìÿñè ìöíàñèáÿòè èëÿ þç àäûíûí “äÿô-

òÿðÿ äöøìÿñèíäÿí” åùòèéàòëàíûðäû. Ìèð Úÿëàë.

10

ÅÙÒÈÉÀÒ ÅÙÒÈÉÀÒËÀÍÌÀÃ

ÅÙÒÈÉÀÒËÛ ñèô. 1. Þç ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ,

èøèíäÿ åùòèéàò ýþçëÿéÿí, ìåéäàíà ÷ûõà

áèëÿúÿê ùÿð áèð åùòèìàëà ãàðøû ëàçûìè òÿäáèð

ýþðÿí. – Ìÿììÿä .. åùòèéàòëû àäàì èäè.

Ì.Èáðàùèìîâ. // çÿðô Åùìàëëû, öñóëëó,

åùòèéàòëà. ×ûõäûì êö÷ÿéÿ âÿ åùòèéàòëû êå÷èá

ýåòäèì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ãîé áèçÿ

ýöëìÿñèí íÿ äîñò, íÿ äÿ éàä; Åùòèéàòëû äàíûø,

åùòèéàòëû äóð! Ñ.Âóðüóí. � Åùòèéàòëû îëìàã

– ýþçëÿíèëÿí ùÿð áèð åùòèìàëà ãàðøû òÿäáèðëè

îëìàã, öñóëëó èø ýþðìÿê, ãîðõóëó áèð èø ö÷öí

ùàçûð îëìàã. Çàìàí àíè îëàðàã ãÿðàðà ýÿëäè

êè, åùòèéàòëû îëìàã ëàçûìäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.

Àõøàì îâóíäà åùòèéàòëû îëìàüû ãÿðàðà

àëäûì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.

2. Òÿäàðöêëö, ýÿëÿúÿê ö÷öí åùòèéàò ñàõ-

ëàéàí, òÿäàðöê åäèá ñàõëàéàí. Åùòèéàòëû ãà-

äûí. Åùòèéàòëû åâ.

ÅÙÒÈÉÀÒËÛËÛÃ èñ. Öñóëëóëóã, òÿäáèðëèëèê,

åùòèéàò åòìÿ, ÷ÿêèíìÿ. Áèð áàøãàñû èñÿ

åùòèéàòëûëûã åäèðäè.. ß.ßáöëùÿñÿí.

ÅÙÒÈÉÀÒÑÛÇ ñèô. 1. Åùòèéàò ýþçëÿìÿéÿí,

èøèí äàë-ãàáàüûíû ýþçëÿìÿéÿí, ãàáàãúàäàí

òÿäáèð ýþðìÿéÿí, òÿäáèðñèç, öñóëñóç. Åùòè-

éàòñûç àäàì. – Áÿçÿí åùòèéàòñûç, êè÷èê áèð õàòà;

Áþéöê ôàúèÿëÿð éàðàäûð, äåìÿê! Ñ.Âóðüóí.

..Ýóðøàä éàüìóð åùòèéàòñûç éîë÷óëàðû èñëàíìûø

úöúÿéÿ äþíäÿðèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Çÿðô

ìÿíàñûíäà. Åùòèéàòñûç èø ýþðìÿê. Åùòèéàòñûç

äàâðàíìàã.

2. Ùå÷ áèð åùòèéàòû, òÿäàðöêö îëìàéàí. Åù-

òèéàòñûç åâ. Åùòèéàòñûç àäàì. – Áóðàäûð éîõ-

ëóüà ýåäÿí éîë, áÿëè; Åùòèéàòñûç àòìà ãÿäÿì

èðÿëè! Øÿùðèéàð.

ÅÙÒÈÉÀÒÑÛÇËÛÃ èñ. 1. Åùòèéàò ýþçëÿ-

ìÿìÿ, ãàðøûéà ÷ûõà áèëÿúÿê òÿùëöêÿíè âÿ ñ.-

íè ãàáàãúàäàí íÿçÿðÿ àëûá ùå÷ áèð òÿäáèð

ýþðìÿìÿ, öñóëñóçëóã. Åùòèéàòñûçëûã åòìÿê. –

Ýÿëäèéåâ .. òàõûë òÿäàðöêö ìöâÿêêèëëèéèíäÿ

÷àëûøàíäà äà õàìëûã óúóíäàí, éà åùòèéàò-

ñûçëûãäàí, éà äà àéðû ñÿáÿáäÿí áèð áàëàúà

äîëàøàí êèìè îëìóøäó. Ìèð Úÿëàë. [Ýöëñÿ-

íÿì] åùòèéàòñûçëûã åëÿéèá, Òàùèðèí ìÿêòóáóíó

ýþçàëòû åëÿäèéè ãûçà îõóòìóøäó. Ì.Ùöñåéí.

Àõ, áó åùòèéàòñûçëûã, äöøìÿíè ñàéìàìàã, îíóí

ùèéëÿëÿðèíè âÿ áèúëèêëÿðèíè ùåñàáà àëìàìàã

êîìàíäèðèí ÿí áþéöê íþãñàíûäûð. ß.Âÿëèéåâ.

2. Åùòèéàòñûç ùÿðÿêÿò. Åùòèéàòñûçëûüà éîë

âåðìÿê. – Èëàí èíñàíëàðû åùòèéàòñûçëûüà ñþâã

åòìÿê ö÷öí þçöíö àúèç ýþñòÿðèð. Ì.Ñ.Îðäó-

áàäè.

ÅÙÒÈÉÀÒÑÛÇËÛÃËÀ çÿðô Ùå÷ áèð åùòèéàò

ýþçëÿìÿäÿí, åùòèéàòñûç. Ìàùìóä .. åùòèéàò-

ñûçëûãëà ñîðóøäó. ß.ßáöëùÿñÿí.

ÅÙÒÈÇÀÇ èñ. [ÿð.] êèò. 1. Õÿôèô ñóðÿòäÿ

òèòðÿìÿ, òèòðÿéèø. ×àòäûãúà èíúÿ ðóùóìà,

àëäûãúà ùÿð íÿôÿñ; Ñàðñûí áöòöí âöúóäóìó

ñþíìÿç áèð åùòèçàç. À.Øàèã. Íÿäÿí øÿôÿãëè

áóëóäúóãëàð þéëÿ ÷þùðÿíäÿ; Áèð åùòèçàç èëÿ

íÿøð åéëÿìÿêäÿ øÿáíÿìëÿð? Ù.Úàâèä.

� Åùòèçàçà ýÿòèðìÿê – 1) òèòðÿòìÿê;

2) ìÿú. äèëëÿíäèðìÿê. Òàùèð äàùà äà úóøà

ýÿëèá ñàçûí òåëëÿðèíè ëàï öðÿêäÿí åùòèçàçà

ýÿòèðèðäè. Ì.Ùöñåéí.

2. Ôèçèêàäà: úèñìèí òèòðÿéèøëè ùÿðÿêÿòè, òèò-

ðÿìÿñè, òèòðÿéèøè.

ÅÙÉÀ [ÿð.] êëàñ. Âöúóäà ýÿòèðìÿ, úàíëàí-

äûðìà, áÿðïàåòìÿ. � Åùéà åòìÿê (ãûëìàã)

– úàíëàíäûðìàã, áÿðïà åòìÿê, âöúóäà ýÿ-

òèðìÿê. Åùéà ãûëóð ÿýÿð÷è äÿìèí, åé ñÿíÿì;

Õÿëâÿò íèøèíÿ øàùèäö øÿìö øÿêÿð ýÿðÿê.

Íÿñèìè. Î, Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíöí, Øåéõ Ñÿôèíèí

ñÿëòÿíÿòèíèí íöôóç âÿ åùòèðàìûíû åùéà åòìÿê

èñòÿéèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Áèð äÿ Çåéáÿê ãûçûíû

õàòûðëàäû, çåùíèíäÿ îíóí ìÿùçóí áàõûøûíû

åùéà åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.

ÅÙÉÀÍÀ çÿðô äàí. Èøäè, áÿëêÿ, îëà áèëñèí.

Åùéàíà ýÿëÿ áèëìÿäèì. Åùéàíà áó èø áàø

òóòìàäû. – [Úàùàíýèð áÿé:] ..Åùéàíà ùÿìèí

áó éåðäÿ äöøìÿíÿ ðàñò ýÿëäèê, îíäà íÿ

åòìÿëè? Í.Âÿçèðîâ.

ÅÕÈÍÎÊÎÊÊÓÇ [éóí. åúùèíî – êèðïè âÿúîúúóñ] òèá. çîîë. Èòèí âÿ áÿçè áàøãà ùåé-

âàíëàðûí áàüûðñàãëàðûíäà éàøàéàí ëåíòøÿêèëëè

òöôåéëè ãóðä. // Èíñàíûí âÿ ùåéâàíûí áÿçè

öçâëÿðèíäÿ éàøàéûá àüûð õÿñòÿëèêëÿð òþðÿäÿí

áó ãóðäóí ñöðôÿëÿðè.

ÅÊÈÇ ñèô. Áèð àíàäàí áèð âàõòäà äîüóë-

ìóø. Åêèç ãàðäàøëàð. Åêèç áàúûëàð. – Î ýöí

ïðîôåññîð Àñëàíîâ äåéèðäè êè, ñèçÿ áàõàí åëÿ

áèëèð êè, åêèç áàúûñûíûç, ùå÷ àíà-áàëàéà

îõøàìûðñûíûç. Ì.Èáðàùèìîâ. // èñ. Áèð àíàäàí

áèð âàõòäà äîüóëìóø óøàãëàðäàí ùÿð áèðè;

åêèçòàé. Åêèçëÿðèí èêèñè äÿ ãûçäûð.

ÅÊÈÇÒÀÉ(Û) Åêèç. Åêèçòàé îüëàíëàð.

Åêèçòàé ãûçëàð. – Îíëàð áþéöéöá áèð àç úàé-

äàãëàøàíäà ãîíøóäàêû Çþùðÿ àðâàäûí áèð

úöò åêèçòàé ãûçû îëäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.

11

ÅÙÒÈÉÀÒËÛ ÅÊÈÇÒÀÉ(Û)

ÅÊÈÏÁÆ1 [ôð.] Éàéëû ìèíèê àðàáàëàðûíûí(ìÿñ.: ôàéòîí, êàðåò âÿ ñ.-íèí) öìóìè àäû;

ìèíèê. Áèðäÿí Âàñèëè Èâàíîâè÷èí ãóëàüûíà

éàéëû áèð åêèïàæ òàããûëòûñû – óúãàð êÿíäëÿðäÿ

õöñóñèëÿ ñå÷èëÿí ùàìàí òàããûëòû ýÿëäè. Òóð-

ýåíåâäÿí.

ÅÊÈÏÁÆ2 [ôð.] 1. Ýÿìèíèí, òÿééàðÿíèí,òàíêûí âÿ ñ.-íèí øÿõñè ùåéÿòè; êîìàíäàñû.

Òàïøûðûëìûø èøè ëàéèãèíúÿ éåðèíÿ éåòèðìèø åêè-

ïàæ Áàêûéà ñåâèíúëÿ ãàéûäûðäû. (Ãÿçåòëÿðäÿí).

2. ùÿðá. äÿíèç. Äÿíèç ïèéàäàñûíûí ñàùèë

ãîøóíó.

ÉÊÊÅÐ [ôð.] Éåðäÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿëè áó-úàãëàð ãóðìàã ö÷öí ýåîäåçèéà àëÿòè; êöíéÿ.

ÅÊËÉÊÒÈÊ èñ. [éóí.] êèò. Åêëåêòèçìÿ ìå-éèë åäÿí, åêëåêòèçì ìþâãåéèíäÿ äóðàí àäàì.

ÅÊËÅÊÒÈ́Ê ñèô. [éóí.] Åêëåêòèçìäÿí èáàðÿò

îëàí, åêëåêòèçì ìàùèééÿòèíäÿ îëàí. Åêëåêòèê

íÿçÿðèééÿ. ßñÿð åêëåêòèê õàðàêòåð äàøûéûð.

ÅÊËÉÊÒÈÊÀ êèò. á à õ åêëåêòèçì.ÅÊËÅÊÒÈÊËÈÊ èñ. Åêëåêòèê ìàùèééÿòäÿ

îëìà. Íÿòèúÿëÿðèí åêëåêòèêëèéè.

ÅÊËÅÊÒÈÑÈ́ÇÌ á à õ åêëåêòèçì.

ÅÊËÅÊÒÈ́ÇÌ [éóí.] êèò. Áèð-áèðèíÿ çèää

îëàí ôèêèð âÿ íÿçÿðèééÿëÿðèí ïðèíñèïñèç âÿ

ìåõàíèêè ñóðÿòäÿ áèðëÿøäèðèëìÿñè.

ÅÊËÈ́ÏÒÈÊÀ [éóí.] àñòð. Ýþé ñôåðèíèí, Ýö-

íÿøèí õÿéàëè èëëèê ùÿðÿêÿòèíèí úÿðÿéàí åòäèéè

áþéöê äàèðÿñè.

ÅÊÎËÓÝÈÉÀ [éóí. îèêîñ – åâ âÿ ëîýîñ –åëì, àíëàéûø] Áèîëîýèéàíûí, ùåéâàí âÿ áèòêè

îðãàíèçìëÿðèíèí ìöùèòëÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñè-

áÿòèíäÿí áÿùñ åäÿí øþáÿñè. Øÿðòè ðåôëåêñ-

ëÿðèí åêîëîýèéàñûíû þéðÿíìÿê ö÷öí ìöøà-

ùèäÿëÿð òÿáèè øÿðàèòÿ éàõûí îëàí áèð ìöùèòäÿ

àïàðûëìàëûäûð. À.Ãàðàéåâ.

ÅÊÎËÎÆÈ ñèô. [éóí.] Åêîëîýèéàéà àèä,

åêîëîýèéàéà ìÿõñóñ. Àéðû-àéðû ðàéîíëàðäà

áÿçè åêîëîæè àìèëëÿð áèòêèéÿ òÿñèð åäÿðÿê,

îíóí áó ðàéîíëàðäà áåúÿðèëìÿñè âÿ íîðìàë

èíêèøàô åòìÿñèíè òÿìèí åäèð. È.Àõóíäçàäÿ.

ÅÊÎÍÎÌÈ́ÑÒ [éóí.] 1. Èãòèñàä÷û.

2. òàð. Åêîíîìèçì òÿðÿôäàðû.

ÅÊÎÍÎÌÈ́ÇÌ [éóí.] òàð. ÕÛÕ ÿñðèí àõûð-

ëàðûíäà âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ðóñ ñîñèàë-

äåìîêðàòëàðû àðàñûíäà ìåéäàíà ýÿëìèø îï-

ïîðòóíèñò úÿðÿéàí (áó úÿðÿéàí òÿðÿôäàð-

ëàðûíûí ôèêðèíÿ ýþðÿ, ôÿùëÿ ñèíôè éàëíûç þç

èãòèñàäè âÿçèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí

ìöáàðèçÿ àïàðàðàã ìöòëÿãèééÿòëÿ ñèéàñè

ìöáàðèçÿíè áóðæóàçèéàéà áóðàõìàëû èäè).

ÅÊÐÁÍ [ôð.] 1. Öçÿðèíäÿ êèíî, éàõóääèàïîçèòèâ øÿêèëëÿðè ýþñòÿðèëÿí àü ñÿòù (ìÿñ.:

ïÿðäÿ âÿ ñ). Ìèðçÿ ýþçëÿðèíè òåëåâèçîðóí åê-

ðàíûíà çèëëÿñÿ äÿ, îðäà ùå÷ íÿ ýþðìöðäö, åëÿ

ùåé áàøûíû éåëëÿéèðäè. È.Ìÿëèêçàäÿ.

2. ìÿú. Êèíî ñÿíÿòè, êèíî. Åêðàí ö÷öí

éàõøû áîé âÿ ýþðêÿì áèðèíúè øÿðòäèð.

3. Ìöõòÿëèô åíåðæè øöàëàðûíäàí ãîðóíìàã

âÿ éà îíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí ñÿòùëè

ãóðüó. Ðàäèî àïàðàòëàðû åêðàíû.

4. òåõ. Èñòèäÿí âÿ éà èøûãäàí ãîðóíìàã

ö÷öí ìöòÿùÿððèê ñèïÿð.

ÅÊÐÀÍËÀÌÀ “Åêðàíëàìàã”äàí ô.èñ.

ÅÊÐÀÍËÀÌÀÃ ô. òåõ. Õàðèúè, çÿðÿðëè òÿ-

ñèðäÿí âÿ ñ.-äÿí ãîðóìàã ö÷öí ãàáàüûíà

åêðàí, ñèïÿð âÿ ñ. ÷ÿêìÿê; ïÿðäÿëÿìÿê.

ÅÊÐÀÍËÀÍÌÀ òåõ. “Åêðàíëàíìàã”äàí

ô.èñ. Áèð øåéè õàðèúè, çÿðÿðëè òÿñèðëÿðäÿí âÿ ñ.-

äÿí ãîðóìà òÿäáèðëÿðè.

ÅÊÐÀÍËÀÍÌÀÃ ìÿúù. òåõ. Ãàáàüûíà

åêðàí ÷ÿêèëìÿê.

ÅÊÐÀÍËÀÍÌÛØ ô.ñèô. òåõ. Ãàáàüûíà

åêðàí ÷ÿêèëìèø, åêðàíëà ñèïÿðëÿíìèø.

ÅÊÐÀÍËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Åêðàíëàøäûðûë-

ìàã”äàí ô.èñ. Ðîìàíûí åêðàíëàøäûðûëìàñû.

ÅÊÐÀÍËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Êèíî øÿêëè

ùàëûíà ñàëûíìàã, êèíîäà ýþñòÿðèëìÿê ö÷öí

óéüóíëàøäûðûëìàã.

ÅÊÐÀÍËÀØÄÛÐÛËÌÛØ ô.ñèô. Êèíî øÿêëè

ùàëûíà ñàëûíìûø, êèíîäà ýþñòÿðèëìÿê ö÷öí

óéüóíëàøäûðûëìûø.

ÅÊÐÀÍËÀØÄÛÐÌÀ “Åêðàíëàøäûðìàã”-

äàí ô.èñ. Ðîìàíû åêðàíëàøäûðìà.

ÅÊÐÀÍËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Õöñóñè îëàðàã

êèíî ö÷öí éàçûëìàìûø ïéåñè âÿ éà áàøãà

áÿäèè áèð ÿñÿðè êèíîäà, åêðàíäà ýþñòÿðìÿê

ö÷öí óéüóíëàøäûðìàã.

ÅÊÐÀÍËÛ ñèô. òåõ. 1. Åêðàíû îëàí, åêðàí

ãîéóëìóø. Åêðàíëû ãóðüó.

2. Õàðèúè òÿñèðäÿí ãîðóéóúóñó îëàí.

Åêðàíëû êàáåë. Åêðàíëû åëåêòðèê ëàìïàñû.

ÅÊÑÊÀÂÁÒÎÐ [ëàò.] òåõ. Éåðãàçûéàí, òîð-ïàüû, äàøû âÿ ñ.-íè ýþòöðöá áàøãà éåðÿ òþêÿí

ìàøûí. Àääûìëàéàí åêñêàâàòîð. Òûðòûëëû åêñêà-

âàòîð. – Î äàøëû, ãóìñàëëû, ýèëëè òîðïàüû; Óäóð,

ëàé-ëàé óäóð åêñêàâàòîðëàð. Ñ.Âóðüóí. Ôÿð-

12

ÅÊÈÏÀÆ ÅÊÑÊÀÂÀÒÎÐ

ìàí íÿøÿ âÿ ùÿâÿñëÿ þç åêñêàâàòîðóíäà

èøëÿéèðäè. ß.Ñàäûã.

ÅÊÑÊÀÂÀÒÎÐ×Ó èñ. Åêñêàâàòîðäà èøëÿ-

éÿí ôÿùëÿ. Éàðûøûð êàíàë ÷ÿêÿí åêñêàâàòîð-

÷óëàð. ß.Úÿìèë.

ÅÊÑÊÀÂÀÒÎÐ×ÓËÓà èñ. Åêñêàâàòîð÷ó

ñÿíÿòè, ïåøÿñè. Ôÿðìàíà åêñêàâàòîð÷óëóüó

Çóéåâ þéðÿòìèøäè. ß.Ñàäûã.

ÅÊÑÊËÖÇÈÂ [éóí.] Ìÿõñóñè ìöñàùèáÿ,

õöñóñè èíòåðâéó. Åêñêëöçèâ ìöñàùèáÿ.

ÅÊÑÊÚÐÑ [ëàò.] êèò. Êþìÿê÷è ìÿñÿëÿíèàéäûíëàøäûðìàã ö÷öí ÿñàñ ìþâçóäàí ùàøèéÿ

÷ûõìà.

ÅÊÑÊÓÐÑÁÍÒ [ëàò.] á à õ åêñêóðñèéà÷û.ÅÊÑÊÚÐÑÈÉÀ èñ. [ëàò.] Åëìè âÿ éà þç

ìÿëóìàòûíû àðòûðìàã, éàõóä äà ÿéëÿíúÿ ìÿã-

ñÿäè èëÿ òÿøêèë åäèëÿí (êîëëåêòèâ) ñÿéàùÿò.

Ñÿëèì äàðöëôöíóíóí òèáá øþáÿñèíèí ñîí êóðñ

òÿëÿáÿëÿðè èëÿ .. åêñêóðñèéàéà ýåòìÿëè îëäó.

Ñ.Ùöñåéí. Éóíèñ áîéëàíàíäà Àëìàçûí óøàã-

ëàðû ùàðàéà èñÿ åêñêóðñèéàéà àïàðäûüûíû

ýþðäö. Ìèð Úÿëàë.

ÅÊÑÊÓÐÑÈÉÀ×Û èñ. Åêñêóðñèéà èøòèðàê÷ûñû.

ÅÊÑÏÁÍÑÈÉÀ èñ. [ëàò.] Òÿñèð äàèðÿñèíèýåíèøëÿíäèðìÿ.

ÅÊÑÏÅÄÈ́ÑÈÉÀ [ëàò.] 1. õöñ. Éöê âÿ ñ.

øåéëÿðè áèð éåðäÿí áàøãà éåðëÿðÿ éîëëàìàã

ö÷öí ìöÿññèñÿ âÿ éà îíóí áèð øþáÿñè; ýþí-

äÿðèúè ìöÿññèñÿ. Ïî÷òàìòûí ãÿçåò åêñïåäè-

ñèéàñû. Åêñïåäèñèéà êîíòîðó.

2. Ìöÿééÿí ìÿãñÿä ö÷öí ãðóï ùàëûíäà

åäèëÿí ñÿéàùÿò, ñÿôÿð. Åëìè åêñïåäèñèéà. Øè-

ìàë ãöòáöíÿ åêñïåäèñèéà. – Êèíîñòóäèéà ..

åêñïåäèñèéàéà ùàçûðëàøûðäû. È.ßôÿíäèéåâ.

3. Áó úöð ñÿôÿð, ñÿéàùÿò âÿ éà éöðöø èøòè-

ðàê÷ûëàðû ùåéÿòè, äÿñòÿñè.

ÅÊÑÏÅÄÈ́ÒÎÐ [ëàò.] Ìàë âÿ ñ. ýþíäÿð-

ìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí èø÷è. Ïî÷ò åêñïåäèòîðó.

Òèúàðÿò áàçàñû åêñïåäèòîðó.

ÅÊÑÏÅÄÈÒÎÐËÓÃ èñ. Åêñïåäèòîðóí èøè,

âÿçèôÿñè. Åêñïåäèòîðëóã åòìÿê.

ÅÊÑÏÅÐÈÌÉÍÒ [ëàò.] Åëìè òÿúðöáÿ.Åêñïåðèìåíò àïàðìàã. // Öìóìèééÿòëÿ, òÿú-

ðöáÿ, ñûíàã. [Øåéäà:] Éàçýöë, õàùèø åäèðÿì,

áèçèì ÷àüàíûí öñòöíäÿ úöðáÿúöð åêñïåðè-

ìåíò àïàðìàéàñàí! ß.Ìÿììÿäõàíëû.

ÅÊÑÏÅÐÈÌÅÍÒÁË ñèô. [ëàò.] 1. Òÿúðöáè.Åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãàò öñóëó. // Òÿúðöáÿ

ö÷öí àéðûëìûø (òÿéèí åäèëìèø). Åêñïåðèìåí-

òàë çàâîä. Åêñïåðèìåíòàë øþáÿ.

2. Åêñïåðèìåíò (åëìè òÿúðöáÿ) öçÿðèíäÿ

ÿñàñëàíàí. Åêñïåðèìåíòàë ôèçèêà. Åêñïåðè-

ìåíòàë ôîíåòèêà. – Åêñïåðèìåíòàë àíàòîìèéà

– áÿäÿíèí ãóðóëóøóíó äèðè âöúóä, áàøëûúà

îëàðàã äèðè ùåéâàí öçÿðèíäÿ þéðÿíèð âÿ

åêñïåðèìåíòàë ìåòîääàí èñòèôàäÿ åäèð.

Ê.Áàëàêèøèéåâ.

ÅÊÑÏÅÐÈÌÅÍÒÁÒÎÐ [ëàò.] á à õ åêñïå-ðèìåíò÷è.

ÅÊÑÏÅÐÈÌÅÍÒ×È èñ. Åêñïåðèìåíò (åëìè

òÿúðöáÿ) àïàðàí ìöòÿõÿññèñ.

ÅÊÑÏÉÐÒ [ëàò.] 1. 1. Ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿ-ëÿðèí ùÿëëè ö÷öí äÿâÿò åäèëÿí ìöòÿõÿññèñ âÿ

éà ìöòÿõÿññèñëÿð ãðóïó.

2. Éîõëàéûúû, ìöçàêèðÿåäèúè êîìèññèéà. Àëè

Àòòåñòàñèéà Êîìèññèéàñûíûí åêñïåðòëÿðè.

ÅÊÑÏÅÐÒÈ́ÇÀ [ëàò.] 1. Äöçýöí ãÿðàðà

ýÿëìÿê ö÷öí ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿíèí ìö-

òÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìÿñè, éîõëàí-

ìàñû. Åëìè åêñïåðòèçà. Ìàòåðèàëëàðû åêñïåð-

òèçàéà ýþíäÿðìÿê.

2. Åêñïåðò êîìèññèéàñû. Åêñïåðòèçà öçâö.

Åêñïåðòèçà àéûðìàã. Åêñïåðòèçàíûí ãÿðàðû.

ÅÊÑÏÎÍÁÒ [ëàò.] Ñÿðýèäÿ, ìóçåéäÿ íö-ìàéèø åòäèðèëÿí ìÿìóëàò. Ìóçåé åêñïîíàò-

ëàðû. – Öëôÿò Éóíèñ âÿ Äàâóä èëÿ áèðëèêäÿ ýåðáè

ìàøûíäàí ÷ûõàðûá àêàäåìèéàéà, áàéðàìñà-

éàüû áÿçÿíìèø áèíàéà ýÿòèðÿíäÿ åêñïîíàòëàð

ãÿáóëó áèòìèøäè. Ìèð Úÿëàë.

ÅÊÑÏÎÇÈ́ÑÈÉÀ [ëàò.] 1. Ìöõòÿëèô øåéëÿ-

ðèí, ìàòåðèàëëàðûí âÿ ñ.-íèí ìöÿééÿí ãàéäà

öçðÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè, äöçöëöøö, ãîéóëóøó.

Ñÿðýèíèí äöçýöí åêñïîçèñèéàñû. // Òàìàøà

åäèëìÿê ö÷öí ìöÿééÿí ãàéäàäà, ìöÿééÿí

ñèñòåìäÿ äöçöëìöø, éåðëÿøäèðèëìèø, ãîéóë-

ìóø øåéëÿðèí þçö. Ìóçåé åêñïîçèñèéàñû.

Ñÿðýè åêñïîçèñèéàñû.

2. ßäÿáè ÿñÿðëÿðäÿ: ÿñàñ ñöæåòèí èíêèøà-

ôûíäàí ãàáàã îëìóø êåéôèééÿòëÿðè, ùàäèñÿ-

ëÿðè èçàù åäÿí ýèðèø ùèññÿ. Òðàýåäèéàíûí

åêñïîçèñèéàñû. // Ìóñèãè ÿñÿðèíèí, ÿñàñ ìþâ-

çóëàðûí èôàäÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí áèðèíúè ùèñ-

ñÿñè. Åêñïîçèñèéàäà, ÷àëûíìûø òåìàëàð àðà-

ñûíäàêû êîíòðàñò, ñîíàòà ôîðìàñûíûí ìÿùç

èíêèøàô áþëìÿñèíäÿ äàùà ãàáàðûã áèð øÿêèëäÿ

àøêàðà ÷ûõàðûëûð. ß.Áÿäÿëáÿéëè.

13

ÅÊÑÊÀÂÀÒÎÐ×Ó ÅÊÑÏÎÇÈÑÈÉÀ

3. ôîò. Øÿêèë ÷ÿêÿðêÿí ôîòîàïàðàò îáéåêòè-

âèíèí à÷ûã ãàëìàëû îëäóüó ìöääÿò. � Åêñïî-

çèñèéà âåðìÿê – ôîòîïëéîíêàñûíû ìöÿééÿí

âàõò èøûã òÿñèðè àëòûíäà ñàõëàìàã.

ÅÊÑÏÐÉÑÑ èñ. [èíý.] Áþéöê ìÿñàôÿëÿðèàäÿòÿí ùå÷ áèð éåðäÿ äàéàíìàäàí ãÿò åäÿí

ñöðÿòëè íÿãëèééàò âàñèòÿñè (ãàòàð, ýÿìè, àâòî-

áóñ âÿ ñ.) Áàêû èëÿ Ýÿíúÿ àðàñûíäà åêñïðåññ

èøëÿéèð.

ÅÊÑÏÐÅÑÑÈÎÍÈ́ÑÒ [ôð.] Åêñïðåññèîíèçì

òÿðÿôäàðû.

ÅÊÑÏÐÅÑÑÈÎÍÈ́ÇÌ [ôð.] Áóðæóà èíúÿ-

ñÿíÿòè âÿ ÿäÿáèééàòûíäà ÕÕ ÿñðèí áèðèíúè

éàðûñûíäà ìåéäàíà ýÿëìèø úÿðÿéàí (áó úÿ-

ðÿéàí òÿðÿôäàðëàðû, ñÿíÿòêàðûí þç äàõèëè àëÿ-

ìèíè, îíóí ñóáéåêòèâ éàðàäûúûëûã òÿÿññöðàòûíû

èôàäÿ åòìÿéè ÿñàñ âÿçèôÿ ùåñàá åäèðäèëÿð).

ÅÊÑÏÐÅÑÑÈ́Â ñèô. [ëàò.] êèò. Ìÿíàëû, òÿ-

ñèðëè, èôàäÿëè. Åêñïðåññèâ ñþç.

ÅÊÑÏÐÅÑÑÈÂËÈÊ èñ. êèò. Ìÿíàëûëûã, òÿñèð-

ëèëèê, èôàäÿëèëèê. Íèòãèí åêñïðåññèâëèéè.

ÅÊÑÏÐÓÌÒ [ëàò.] 1. Ùàçûðëàøìàäàí ñèíÿ-äÿí ñþéëÿíèëÿí íèòã, øåèð, éàõóä ÷àëûíàí ìó-

ñèãè ÿñÿðè âÿ ñ.; áÿäàùÿòÿí.

2. ìóñ. Ñÿðáÿñò ôîðìàäà éàçûëìûø êè÷èê

ìóñèãè ÿñÿðè. Ðàõìàíèíîâóí åêñïðîìòó.

ÅÊÑÏÐÎÏÐÈÁÑÈÉÀ [ôð.] Áèð ñèíèô âÿ éàèúòèìàè ãðóï òÿðÿôèíäÿí áàøãà áèð ñèíèô âÿ éà

èúòèìàè ãðóïóí þç ìöëêèééÿòèíäÿí âÿ ÿââÿë-

êè èúòèìàè âÿçèééÿòèíäÿí ìÿùðóì åäèëìÿñè.

Åêñïðîïðèàòîðëàðûí åêñïðîïðèàñèéàñû (ïðîëå-

òàð èíãèëàáû äþâðöíäÿ áóðæóàçèéàíûí áöòöí

èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèíäÿí ìÿùðóì åäèëìÿñè).

ÅÊÑÏÐÎÏÐÈÁÒÎÐ [ôð.] Åêñïðîïðèàñèéàåäÿí.

ÅÊÑÑÅÍÒÐÈ́Ê1

ñèô. [ôð.] òåàòð. 1. Êÿñêèí

ñÿñ, çèää ýþðöøëÿð, ãåéðè-àäè âÿ ÷îõ ýöëìÿëè

öñóëëàð ÿñàñûíäà îëàí. Åêññåíòðèê òàìàøà.

Åêññåíòðèê íþìðÿ.

2. ×îõ ãÿðèáÿ, ãåéðè-àäè. Åêññåíòðèê êîñ-

òéóì. Åêññåíòðèê àäàì.

ÅÊÑÑÅÍÒÐÈ́Ê2 [ôð.] ðèéàç. Öìóìè ìÿð-

êÿçè îëìàéàí. Åêññåíòðèê ôèãóð. Åêññåíòðèê

äàèðÿëÿð.

ÅÊÑÑÉÍÒÐÈÊ3 [ôð.] òåàòð. Åêññåíòðèê ðîë-ëàð èôàäÿ åäÿí àðòèñò. Èñòåäàäëû åêññåíòðèê.

ÅÊÑÑÉÍÒÐÈÊ4 [ôð.] òåõ. Ôûðëàíìà îõó ìÿð-êÿçäÿ äåéèë, áþéöðäÿ îëàí äèñê.

ÅÊÑÒÀÇ ñèô. [éóí.] 1. Îâãàòûí éöêñÿê

ñÿâèééÿñè.

2. Ùåéðÿò.

ÅÊÑÒÅÍÑÈ́Â ñèô. [ëàò.] êèò. Êåéôèééÿòúÿ

äåéèë, àíúàã êÿìèééÿòúÿ (ìèãäàðúà) àðòàí,

ýåíèøëÿíÿí. Åêñòåíñèâ ÿêèí÷èëèê.

ÅÊÑÒÅÍÑÈÂËÈÊ èñ. êèò. Êåéôèééÿòúÿ äå-

éèë, àíúàã êÿìèééÿòúÿ àðòìà, ýåíèøëÿíìÿ.

Òÿñÿððöôàòûí åêñòåíñèâëèéè.

ÅÊÑÒÉÐÍ [ëàò.] Ìöâàôèã ìÿêòÿáäÿ îõó-ìàäàí êÿíàðäà ùàçûðëàøàðàã, ùÿìèí ìÿêòÿá

êóðñóíóí èìòàùàíëàðûíû âåðÿí àäàì.

ÅÊÑÒÅÐÍÁÒ [ëàò.] Ìÿêòÿá ïðîãðàìûêóðñóíó åêñòåðí éîëó èëÿ êå÷ÿðÿê èìòàùàí

âåðìÿ öñóëó.

ÅÊÑÒÅÐÐÈÒÎÐÈÁË ñèô. [ëàò. åõ – õàðèú âÿòåððèòîðèàëèñ – ÿðàçèäÿ îëàí] ùöã. Åêñòåððèòî-

ðèàëëûã ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí; òîõóíóë-

ìàç. Åêñòåððèòîðèàë äèïëîìàòèê èø÷è.

ÅÊÑÒÅÐÐÈÒÎÐÈÀËËÛÃ ùöã. Áèð þëêÿäÿ

îëàí áÿçè äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí éåðëè

ãàíóíëàðà äåéèë, àíúàã þç äþâëÿòëÿðèíèí ãà-

íóíëàðûíà òàáå îëìàã ùöãóãó; òîõóíóëìàç-

ëûã ùöãóãó.

ÅÊÑÒÅÐÉÉÐ [ôð. ÿñëè ëàò.] Ùåéâàíëàðûíáÿäÿí ãóðóëóøóíóí õàðèúè ýþðöíöøö.

ÅÊÑÒÐÀ ñèô. [ëàò.] ßí éàõøû, ÿí éöêñÿê.

ÅÊÑÒÐÅÌÈ́ÑÒ [ëàò.] êèò. Ñèéàñÿòäÿ èôðàò

òÿäáèðëÿð òÿðÿôäàðû. Áèð ñûðà éåðëÿðäÿ áàð-

ðèêàäàëàð ãóðìóø åêñòðåìèñòëÿð èëÿ .. ïîëèñëÿð

àðàñûíäà àòûøìà ùÿëÿ äÿ äàâàì åäèð.

(Ãÿçåòëÿðäÿí).

ÅÊÑÒÐÅÌÈ́ÇÌ [ëàò.] êèò. Ñèéàñÿòäÿ èôðàò

ýþðöø âÿ òÿäáèðëÿðÿ ìåéèë; èôðàò÷ûëûã.

ÅÊÂÁÒÎÐ [ëàò.] úîüð. Éåð êöðÿñèíè ìÿð-êÿçäÿí ìöñòÿâè èëÿ êÿñÿí õÿòò. Åêâàòîð Éåð

êöðÿñèíè éàðûìêöðÿéÿ: øèìàë âÿ úÿíóá éà-

ðûìêöðÿëÿðèíÿ áþëöð.

ÅÊÂÀÒÎÐÈÁË ñèô. [ëàò.] Åêâàòîðà àèäîëàí, åêâàòîðäà îëàí, åêâàòîðà éàõûí, åêâà-

òîð ðàéîíëàðûíà õàñ îëàí. Åêâàòîðèàë àõûíëàð.

Åêâàòîðèàë êîîðäèíàòëàð.

ÅÊÂÈÂÀËÉÍÒ [ëàò.] 1. èñ. èãò. Áàøãà áèðÿìòÿÿíèí äÿéÿðèíè òÿìñèë åäÿí ÿìòÿÿ.

..Ìöÿééÿí áèð ÿìòÿÿíèí åêâèâàëåíò ôîðìàñû

îíóí áàøãà ÿìòÿÿéÿ áèëàâàñèòÿ ìöáàäèëÿ åäèëÿ

áèëìÿñè ôîðìàñûäûð. Ê.Ìàðêñ (“Êàïèòàë”,

òÿðúöìÿ).

14

ÅÊÑÏÐÅÑ ÅÊÂÈÂÀËÅÍÒ

2. ñèô. Åéíèãèéìÿòëè, áÿðàáÿðãöââÿëè.

Ìöàñèð åëìäÿêè ìöëàùèçÿëÿð ýþñòÿðèð êè,

úèñèìëÿðèí èíåðñèéà êöòëÿñè èëÿ àüûðëûã êöòëÿñè

åêâèâàëåíòäèð. Ç.Õÿëèëîâ.

ÅÊÂÈÂÀËÅÍÒËÈÊ èñ. Áÿðàáÿðëèê, åéíè

ãèéìÿòäÿ, åéíè ãöââÿäÿ, åéíè ìÿíàäà îëìà.

ÅÊÇÉÌÀ [éóí.] òèá. Èðèíëè ñÿïêèëÿð, ñó-ëóãëàð øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäÿí äÿðè õÿñòÿëèéè.

ÅÊÇÅÌÀËÛ ñèô. Åêçåìàñû îëàí. Åêçåìàëû

õÿñòÿ. Åêçåìàëû àéàã. – Ìîëëàéåâ .. áèðäÿí

åêçåìàëû áàðìàãëàðû èëÿ [Ëàëÿíèí] ãîëóíäàí

éàïûøäû.. Ì.Ùöñåéí.

ÅÊÇÎÃÁÌÈÉÀ [éóí. åõî – õàðèú âÿýàìîñ – åâëÿíìÿ] åòíîãð. Þç òàéôàñûíäàí,

þç ãîùóì-ÿãðÿáàñûíäàí, þç èúòèìàè ãðó-

ïóíäàí åâëÿíìÿéè ãàäàüàí åäÿí àäÿò.

ÅÊÇÎÒÅÐÌÈ́Ê ñèô. [éóí. åõî – õàðèú âÿ

òùåðìîñ – èñòè] êèì. Èñòèëèê ÷ûõìàñû èëÿ áàüëû

îëàí, èñòèëèê âåðÿí. Åêçîòåðìèê ïðîñåñ.

ÅÊÇÎÒÈ́Ê ñèô. [éóí.] 1. Àâðîïà þëêÿëÿðè

ö÷öí ãåéðè-àäè îëàí, îíëàðà õàñ îëìàéàí.

Åêçîòèê þëêÿëÿð (àâðîïàëûëàð ö÷öí ãåéðè-àäè

îëàí ìÿäÿíèééÿòÿ, òÿáèÿòÿ âÿ ñ.-éÿ ìàëèê

þëêÿëÿð; ìÿñ.: òðîïèê þëêÿëÿð).

2. ìÿú. Öìóìèééÿòëÿ, ãåéðè-àäè, ãÿðèáÿ,

éàä. Åêçîòèê ìóñèãè. Åêçîòèê ïàëòàð.

ÅÊÇÓÒÈÊÀ [éóí.] Àâðîïàëûëàð ö÷öíãåéðè-àäè ýþðöíÿí ùÿð øåé (òÿáèÿò, ìÿèøÿò,

àäÿò, ìÿäÿíèééÿò âÿ ñ). Øÿðã åêçîòèêàñû. –

Ãàçìà ñàùèáèíèí åêçîòèêàéà îëàí ìåéëè î

äÿðÿúÿéÿ éåòèøìèøäè êè, áèð ìåòð óçóíëóüóí-

äà, éàðûì ìåòð åíèíäÿ îëàí ãàïûéà äà òÿçÿ

áèð úåúèì àñäûðìûøäû. ß.ßáöëùÿñÿí. // Öìó-

ìèééÿòëÿ, ãÿðèáÿ, ãåéðè-àäè øåé. Ýÿëÿð úàíëû

åêçîòèêà àüàëàðûí õîøóíà; ßùñÿí äåéÿð,

ðàäèîëàð õèòàá åäÿð ãîøóíà. Ñ.Ðöñòÿì.

ÅÃÎÈ́ÑÒ ñèô. [ôð. ÿñëè ëàò.] Þçöíö áÿéÿíÿí,

þçöíö éöêñÿê òóòàí, àíúàã þçöíö, þç ìÿíà-

ôåéèíè äöøöíÿí àäàì; õóäáèí. [Ñöëåéìàí:]

Ìÿí ùÿëÿ þìðöìäÿ áóíóí êèìè åãîèñò àäàì

ýþðìÿìèøÿì. Ì.Èáðàùèìîâ.

ÅÃÎÈÑÒËÈÊ èñ. Åãîèñò àäàìûí õàññÿñè, àí-

úàã þçöíö, þç ìÿíàôåéèíè äöøöíìÿ; õóäáèíëèê.

ÅÃÎÈ́ÇÌ [ôð. ÿñëè ëàò.] á à õ åãîèñòëèê.

ÅË1

èñ. 1. Úàìààò, õàëã, àäàìëàð. Åë ö÷öí

àüëàéàí ýþçñöç ãàëàð. (Àòà. ñþçö). Áàùàð ôÿñëè

åë øàä îëóð ñÿðàñÿð; Ùÿðýèç ìÿíäÿí þçýÿ

éîõäóð ìöêÿääÿð. Ã.Çàêèð. Ôÿëÿéèí úÿáðèí-

äÿí, åë òÿíÿñèíäÿí; Äÿðäèì àðòûá áèð öììà-

íà äþíöáäöð. Àøûã ßëÿñýÿð. Áèëäèð áó çà-

ìàí èäè. Åë ìÿñúèäÿ éûüûëìûøäû. Ìèð Úÿëàë.

� Åë àíàñû, åë àòàñû – åëèí áàø÷ûñû, ùàìûíûí

ãàéüûñûíû ÷ÿêÿí, äÿðäèíÿ øÿðèê îëàí, èøèíÿ

éàðàéàí, õåéèð-øÿðèíäÿ èøòèðàê åäÿí àäàì.

[Ìèðçÿ Ùåéäÿð:] À áàøûíà äþíöì, àõûð

ìÿíèì òÿãñèðèì íÿäèð? Ìÿí äåéÿíäÿ áèð åë

àíàñûéàì, ñÿí ÷àüûðûðñàí, ñÿíèí èøèíè ýþðö-

ðÿì, áó ÷àüûðûð, ýÿëèá îíóí èøèíè ýþðöðÿì.

ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ùÿñÿí ùàìûíûí äàäûíà

÷àòûð, ùàìûíûí õåéðèíè-øÿðèíè ýþðöð. Ùÿñÿí

åë àòàñûäûð. Ñ.Ðÿùìàí. Åë ÿäÿáèééàòû – øè-

ôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû, ôîëêëîð. Áó ñàðñûíòûëûã,

áó ãàòûøûãëûã åë ÿäÿáèééàòûíäà ýþçÿë ïàð÷à-

ëàð éàðàòìûø îëñà äà, éàçû ÿäÿáèééàòûíäà áèð

ãÿäÿð áîøëóã âöúóäà ýÿòèðìèøäè. Ú.Úàááàðëû.

Éàçûëû êëàññèê ÿäÿáèééàòëà áÿðàáÿð, Àçÿð-

áàéúàí äèëèíäÿ çÿíýèí åë ÿäÿáèééàòû éàðàíûð.

Ì.Èáðàùèìîâ. Åë îüëó, åë ãûçû – áèð åëäÿí

îëàí, ùÿìâÿòÿí, ùÿìéåðëè (áÿçÿí ìöðàúèÿò

ìÿãàìûíäà èøëÿíèð). Åë îüëóì, éàäûìäàäûð

î äÿìëÿð èíäèêèòÿê; Áàüäàêû óøàãëàðà, áèð

ñþç, öðÿêäèí, öðÿê. Ñ.Ðöñòÿì. Ýþçöìöí

þíöíäÿ úàíëàíûð ùÿð àí; Éîëëàðûí éîðüóíó î

ãÿìýèí ãàðû; Áèð äÿ åë îüëóìóí ãÿðèá ìÿ-

çàðû. Ì.Ðàùèì. [Ñåâèíú:] Ñÿí ñÿùâ åäèðñÿí,

Ìàùìóä! Ìÿí áó ýöí ñÿíèí ö÷öí áèð åë ãûçû

éîõ, áèð ìÿêòÿá éîëäàøûéàì. Ç.Õÿëèë. Åë

éàðäûì êîìèòÿñè – 1917-úè èë èíãèëàáûíûí

èëê èëëÿðèíäÿ àéðû-àéðû êÿíäëÿðäÿ, ãÿçàëàðäà

éîõñóë êÿíäëèëÿðÿ êþìÿê åòìÿê ìÿãñÿäè

èëÿ òÿøêèë åäèëÿí êîìèòÿ. Áèð òÿðÿôäÿí, þçö-

íöí éîðóëìàã áèëìÿäÿí ÷àëûøìàñû, äèýÿð

òÿðÿôäÿí, åë éàðäûì êîìèòÿñèíèí âÿ áàøãà

êÿíä òÿøêèëàòëàðûíûí ìàääè âÿ ìÿíÿâè éàð-

äûìû èëÿ Áÿõòèéàð þçöíÿ êÿíäèí êÿíàðûíäà áèð

åâúèê äöçÿëòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. Åë éîëó – èøëÿê,

áþéöê éîë, ýåäèø-ýÿëèø ÷îõ îëàí éîë. Åë éî-

ëóíóí àëòûíäà ìàøûí äàéàíäû. ß.Âÿëèéåâ.

2. Þëêÿ, ìÿìëÿêÿò, âèëàéÿò. Ñàü ýåäÿñÿí

óëóñóíà, åëèíÿ; Ìèñðè ãûëûíú áàüëàäàðàì áå-

ëèíÿ. “Êîðîüëó”. Ìîëëà Âÿëè Âèäàäè âÿ Ìîëëà

Ïÿíàù Âàãèô ùÿð èêèñè áèð ÿñðèí âÿ áèð åëèí

àäàìëàðûäûð. Ô.Êþ÷ÿðëè. [Ñÿëèì:] Ýÿçäèì, äî-

ëàøäûì, óüðàäûì ùÿð åëÿ; Ìÿí áþéëÿ áèð ãàäûí

ýþðìÿäèì ùÿëÿ. Ù.Úàâèä. � Åëäÿí-åëÿ – áèð

åëäÿí î áèðè åëÿ, åëáÿåë. Åëäÿí-åëÿ ýÿçìÿê.

– [Ãÿðèá:] Áèð ñþç èëÿ åëäÿí-åëÿ àòûëäûì; Áó

ãÿðèá åëëÿðäÿ éàõäû íàð ìÿíè. “Àøûã Ãÿðèá”.

15

ÅÊÂÈÂÀËÅÍÒËÈÊ ÅË

3. Òàéôà, ãÿáèëÿ. Ìÿí äÿ àòà âÿ àíà òÿ-

ðÿôèíäÿí Ìöãÿääÿì åëèíäÿíÿì. Ì.Ô.Àõóíä-

çàäÿ. Äåéèðëÿð êè, ãÿäèì çàìàíëàðäà áó òîð-

ïàãäà áèð åë éàøàðìûø. Ì.Èáðàùèìîâ.

◊ Åëèí äèëèíÿ ñàëìàã (äöøìÿê) – äèëëÿðÿñàëìàã.

ÅË2 “Ë” ùÿðôèíèí àäû.

ÅËÀÌ èñ. [ÿð.] êëàñ. Áèëäèðìÿ, àíëàòìà,

õÿáÿðäàð åòìÿ. Åëàì åòìÿê. Åëàì ãûëìàã.

– Áÿùÿðùàë, ùÿð íÿ êè ìóðàäûíûçäûð, ìÿíÿ åëàì

åäèí! “Ìåùðè-ìàù”. [Øàù Àááàñ:] Ñîíðà öçöí

ùÿðÿìëÿðÿ òóòóá õèòàá åëÿäè: ..Ìÿí êÿìàëè-

ÿôñóñ èëÿ ìÿúáóðÿì êè, áèð éàìàí õÿáÿðè ñèçÿ

åëàì åäÿì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ñåééèä, îë ìàù

ñÿíèí ãÿòëèíÿ èãäàì åòäè; Ýåäèá þç ÷àðÿíè

ãûë, åéëÿäè åëàì ñÿíÿ. Ñ.ß.Øèðâàíè.

ÅËÀÌÍÀÌß èñ. [ÿð. åëàì âÿ ôàðñ. íàìÿ]

êëàñ. Åëàì éàçûëìûø ðÿñìè âÿðÿãÿ, áèëäèðèø

âÿðÿãÿñè. Ìþòÿáÿð öëÿìà âèëàéÿòëÿðÿ åëàì-

íàìÿëÿð ýþíäÿðèðäè êè, áóíäàí ñîíðà áèð

êèìñÿíÿ úöðÿò åòìÿñèí êè, øàùà âÿ öìÿíàéè-

äþâëÿòÿ .. ïåøêÿø âåðñèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.

ÅËÀÍ èñ. [ÿð.] 1. Éàçûëû, ÷àï îëóíìóø áèë-

äèðèø, õÿáÿð, ìÿëóìàò. Ãÿçåò åëàíû. Äèâàðà

åëàí âóðìàã. Äÿðñëÿðèí áàøëàíìàñû ùàããûí-

äà åëàí. – Ö÷ ýöí ãàáàãäàí äèâàðëàðà áþ-

éöê, ðÿíýëè åëàíëàð âóðóëìóøäó. Mir Cÿlal.

� Elan etmÿk – 1) hamûnûn eøidÿcÿyi

tÿrzdÿ xÿbÿr vermÿk, mÿlumat vermÿk, áèë-

äèðìÿê. Èúëàñû à÷ûã åëàí åòìÿê. Ìöùàðèáÿ

åëàí åòìÿê (ìöùàðèáÿ áàøëàäûüûíû áèëäèðìÿê).

– Ðóùàíèëÿð âàùèä áèð úÿáùÿ òóòàðàã Àõóíäîâ

êîìåäèéàëàðûíà ãàðøû úàùàä åëàí åòäèëÿð.

ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Ìÿòáóàò âàñèòÿñèëÿ áèëäèð-

ìÿê. Èàíÿ âåðÿíëÿðè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ

àäáààä åëàí åòìÿê ÷ÿòèí èäè. Ìèð Úÿëàë;

2) à÷ìàã, èçùàð åòìÿê, áèëäèðìÿê. Èíäè äàùà

ýÿëèá ÷àòìûø î çàìàí; Ñÿíÿ áèð ýèçëè ñèðð

åäèì ìÿí åëàí. À.Ñÿùùÿò. Åëàí âåðìÿê –

1) ìÿëóìàò âåðìÿê, õÿáÿðäàð åòìÿê,

áèëäèðìÿê. Ýÿëäèéåâ åëàí âåðèá, ñàáàùà áöðî

èúëàñû ÷àüûðäû. Ìèð Úÿëàë; 2) ãÿçåò âÿ éà

ìÿòáóàò âàñèòÿñèëÿ áèëäèðìÿê, õÿáÿð âåðìÿê.

Ìöøàâèðÿ ùàããûíäà ãÿçåòäÿ åëàí âåðìÿê.

Åëàíè-åøã (åëàíè-ìÿùÿááÿò) åòìÿê – åøã

âÿ ìÿùÿááÿòèíè áèëäèðìÿê, ñåâýèñèíè åëàí

åòìÿê. [Ìÿùÿììÿäúÿôÿð] ãàäûíëàð ìÿúëè-

ñèíäÿ ãàäûí àçàäëûüû ùàããûíäà ìÿðóçÿäÿ

åëàíè-åøã åäÿí äÿðÿúÿäÿ ëÿççÿòëè äàíûøûðäû.

Ãàíòÿìèð.

2. êþùí. Ðÿñìè áèëäèðèø âÿðÿãÿñè. Ìÿëóì-

äóð êè, õÿçèíÿäÿí ýÿëÿí âåðýè åëàíûíûí

ìöãàáèëèíäÿ äàíûøûã îëìàç. ß.Ùàãâåðäèéåâ.

ÅËÀÑÒÈ́Ê ñèô. [éóí.] Ñûõûëûá áóðàõûëäûãäà

ÿââÿëêè øÿêëèíè àëàí, ìþùêÿì, ëàêèí ñûõûë-

äûãäà éûüûëà áèëÿí. Åëàñòèê ðåçèí. Åëàñòèê éàé.

Åëàñòèê ïàð÷à. Åëàñòèê ÿçÿëÿëÿð.

ÅËÀÑÒÈÊÈ́ á à õ åëàñòèê. Åëàñòèêè úèñèìëÿð.

ÅËÀÑÒÈÊÈÉÉßÒ êþùí. á à õ åëàñòèêëèê.

Ìöÿééÿí ñàáèò ìÿðêÿçÿ úÿçá åäÿí âÿ î ìÿð-

êÿçäÿí ìÿñàôÿ èëÿ äöç ïðîïîðñèîíàë äÿéèøÿí

ãöââÿéÿ ÷îõ òÿñàäöô åäèëèð. Áåëÿ ãöââÿéÿ

åëàñòèêèééÿò ãöââÿñè ìèñàë îëà áèëÿð. Ç.Õÿëèë.

ÅËÀÑÒÈÊËÈÊ èñ. Åëàñòèê øåéèí ùàë âÿ

êåéôèééÿòè. Áèð åëåìåíòèí ìöõòÿëèô èçîòîïëàðû

áèð-áèðèíäÿí áèð ÷îõ ôèçèêè õàññÿëÿðè, õöñóñÿí

÷ÿêèñè, åëàñòèêëèéè âÿ ÿðèìÿ òåìïåðàòóðóíà

ýþðÿ úöçè äÿ îëñà ôÿðãëÿíèð. À.Ãàðàéåâ.

ÅËÀÒ òîï. êþùí. Áèð éóðääà, áèð éåðäÿ

éàøàéàí úàìààò, õàëã, åë. ..Ãàçàõ ìàùàëûíûí

âÿêèëè Ïÿíàù àüàíûí çàìàíûíäà áèð ïàðà

øóðèø âÿ èíãèëàáûí âöãóèíÿ ýþðÿ Ãàçàõ ìà-

ùàëûíäàí áèð íå÷ÿ åëàò êþ÷öá Ãàðàáàü

âèëàéÿòèíÿ, Èáðàùèì õàíûí òÿùòè-ùèìàéÿñèíÿ

êå÷èáäèð. Ô.Êþ÷ÿðëè. // Áàøëûúà îëàðàã ìàë-

äàðëûãëà ìÿøüóë îëàí êþ÷ÿðè êÿíä ÿùàëèñè.

Éàç àéû åëàò äàüà ÷ûõàíäà Íÿáè äÿñòÿñèéíÿí

ýÿëìèøäè Ãûðõëàð äàüûíà. “Ãà÷àã Íÿáè”.

[Øÿùðÿáàíó õàíûì:] ..Ìöñéþ Æîðäàíà ãàé-

ìàã ýÿðÿê, éàü ýÿðÿê, àõøàìà ïëîâ ýÿðÿê,

áîçàðòìà ýÿðÿê êè, ýåäèá þç þëêÿñèíäÿ

äåìÿñèí êè, Ãàðàáàü åëàòûíûí àðâàäëàðû

ìÿðèôÿòñèç îëóðëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áèð äÿôÿ

[Ùàúû Ðöñòÿìèí] éîëó éàéëàüà ýåäÿí åëàòà

äöøäö. Êþ÷ ìÿíçèë åëÿéèá, ùåéâàíëàðû äöçÿ

áóðàõìûøäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ.

ÅËÁÀØÛ èñ. òàð. Åëè èäàðÿ åäÿí, åëÿ áàø-

÷ûëûã åäÿí øÿõñ. [Èëäûðûì:] Àëòàé, åëáàøû ñÿí

èäèí, äåéèëìè? Ú.Úàááàðëû.

ÅËÁÀØÛËÛÃ èñ. òàð. Åëáàøûíûí èøè, âÿçè-

ôÿñè; áàø÷ûëû�