SLOBODAN RAKITIĆ

ANTOLOGIJA POEZIJE SRPSKOG ROMANTIZMA

O PESNICIMA

Predromantizam: Dositej Obradović (1739—1811), Jovan Pačić (1771—1849), Pavle Solarić (1779—1821), Milovan Vidaković (1780—1841), Jovan Došenović (1781—1813), Sava Mrkalj (1783—1833), Luka Milovanov (1784—1828), Nikola Borojević (1796—1872), Jovan Hadžić (Miloš Svetić) (1799—1869), Jovan Sterija Popović (1806—1856), Vasilije Subotić (1807—1869), Nikanor Grujić (1810—1887).

Romantizam: Sima Milutinović Sarajlija (1791—1847), Spiridon Jović, Đorđe Marković Koder (1806—1891), Petar Petrović Njegoš II (1813—1851), Jovan Subotić (1817—1886), Petar Petrović Njegoš II (1813—1851), Vasilije Živković (1819—1891), Medo Pucić (1821—1882), Jovan Ilić (1824—1901), Branko Radičević (1824—1853), Jovan Sundečić (1825—1900), Ljubomir Nenadović (1826—1895), Milica Stojadinović Srpkinja (1830—1878), Stevan Vladislav Kaćanski (1829—1890), Vladimir Nikolić, Đura Jakšić (1832—1878), Jovan Jovanović Zmaj (1833—1904), Jovan Dragašević, Damjan Pavlović, Draga Dimitrijević-Dejanović (1840—1871), Laza Kostić (1841—1910), Nikola I Petrović Njegoš, Mita Popović (1841—1888), Milan Kujundžić Aberdar (1842—1893), Milorad Popović Šapčanin (1841—1895), Vladimir Vasić (1842—1864), Jovan Grčić Milenko (1846—1875), Petar Sundečić.

Postromantizam: Vojislav Ilić (1860—1894), Milorad Mitrović (1866—1907), Aleksa Šantić (1868—1924), Mileta Jakšić (1863—1935).

*

"Antologija kako je ja vidim ima integrativni karakter i predstavlja sintezu najboljih romantičarskih ostvarenja na srpskom jeziku. Na izvestan način ona markira tačke koje određuju srpski kulturni prostor u vreme s kraja 18, čitav 19. vek i prve decenije 20. veka. To je i najznačanije razdoblje srpske moderne istorije u kojem se odigrala Karađorđeva revolucija, Vukova reforma jezika i pisma i prodor srpske narodne poezije u Evropu".

"Romantizam, to je uzlet. On je pobuna protiv društvene stvarnosti, onakve kakva ona jeste, ali je mnogo više i pobuna protiv čovekove ugroženosti i njegovog položaja u svetu. Romantizam je, najzad, novi pogled na svet. U svojoj ranoj fazi okrenut je, uglavnom, opštim problemima, njegove poruke su univerzalne i sudbonosne, njegova estetika značenja zasnovana je na najširim osnovama. Okrenut prema unutrašnjem biću, sav je u naporu i čežnji da izrazi njegov život i identitet".

Autor

Antologija poezije srpskog romantizma Urednici Dragan Lakićević & Marko Nedić | Izdavač Srpska književna zadruga | Beograd, 2011 | Pokrovitelj ovog izdanja Dunav osiguranje

Sačuvana

Angelina AdministratorHero Member

Van mreže

Poruke: 4625

Slobodan Rakitić — Antologija poezije srpskog romantizma « Odgovor #1 poslato: Mart 15, 2012, 02:00:00 am »

**

POEZIJA SRPSKOG ROMANTIZMA

I

Prva polovina XIX veka od suštinskog je značaja u modernoj istoriji srpskog naroda, naročito Srbije. Paralelno sa oslobodilačkim ratovima 1804. i 1815. godine, i sa utemeljenjem srpske države, stekli su se uslovi za stvaranje nacionalnih institucija i za razvoj kulture, književnosti i umetnosti. Karađorđev ustanak u Šumadiji, četrdeset osma i pokret Srba u Panoniji protiv Austrougarske, ustanci u Hercegovini, razočaranje posle Berlinskog kongresa — ključni su istorijski događaji koji su uticali ne samo na društvene prilike nego i na razvoj srpskog pesništva, u kome je do punog izražaja došao njegov antejski i prometejski duh. Sve se početkom veka "zatalasalo" na prostorima gde je živeo srpski narod, od Trsta do Temišvara, od Dinare do Vidina, od Baranje do Boke Kotorske i od Sent Andreje do Ohrida. Vukova i Mrkaljeva reforma srpskoga jezika i pisma, prodor srpske narodne poezije u svet i evropskog pesništva u srpsku književnost, razvoj romana, pripovetke i drame — označili su novo doba u našoj istoriji i kulturi s tendencijom da se uspostave pokidani kontinuiteti sa srpskom srednjovekovnom državom Nemanjića. Romantičke poezije bilo je i pre i posle romantizma. Srpsku književnost u doba prosvećenosti čine dve stilske formacije — klasicizam i predromantizam. Vremenski, ovi književni stilovi pokrivaju drugu polovinu XVIII veka i prve tri decenije XIX veka, slivajući se potom u novi književni pokret, romantizam. Ne umanjujući značaj pisaca baroka (Venclovića, Orfelina, Rajića i drugih), klasicizam je najkoherentniji pesnički pravac u srpskoj književnosti, koji obuhvata čitav devetnaesti vek i proteže se do dvadesetog. Nastao je na duhovnoj osnovi antičke tradicije, kao i druge evropske književnosti tog stila. Paralelno sa klasicistima stvaraju i predromantičari i romantičari. Milorad Pavić je primetio paradoksalnu činjenicu da je klasicizam "za jednu generaciju nadživeo predromantizam i upravo ta treća generacija klasicista, ili Sterijin krug, živela je u susedstvu

romantičara a ne predromantičara". Prvi talas klasicista, kako ih vidi Pavić, obuhvata pesnike koji stvaraju između 1780. i 1810. godine. Svakako da je centralna pesnička figura srpskog klasicizma Lukijan Mušicki (1777—1837), ali se klasicistički začeci mogu naći i pre njega. Prvi pesnik takve orijentacije, koji koristi klasične oblike, bio je Aleksije Vezilić (1753—1792), autor prve štampane pesničke zbirke u srpskoj književnosti (Kratkoje napisanije o spokojnoj žizni, 1778). Njega Jovan Subotić s razlogom smatra "ocem srpskog učenog stihotvorstva". Istom talasu klasicista pripada i Atanasije Stojković (1773—1832), koji se oslobađa rime, čime se još više približava klasičnoj metrici. Pored Vezilića i Stojkovića, u poslednjoj deceniji XVIII i prvoj deceniji XIX veka javljaju se Gligorije Trlajić, Pavle Solarić, Joakim Vujić, Milovan Vidaković i drugi. Pojedini među njima, Trlajić, na primer, pišu i na crkvenoslovenskom i na čistom narodnom jeziku. U malom broju pesama koje je napisao, Dositej jednu posvećuje upravo Trlajiću, oduševljen njegovim pesničkim darovima srpskome rodu: Tvoje ime — Srpstvu dika odsad i doveka,Pevaj, druže, do samoga života svršetka. Drugi talas klasicističkih pesnika vezan je za Lukijana Mušickog, koji je zauzeo Dositejevo mesto, posle njegove smrti. Prvu odu ispevanu posle Dositejeve smrti napisao je Mušicki u novom obliku (u alkejskom metru) i na narodnom jeziku. Mušicki je bio jedan od najobrazovanijih ljudi svoga doba, kako ga je okarakterisao i sam Jovan Skerlić. Mušickog u poeziji slede svi najvažniji pesnici srpskog klasicizma XIX veka: pored Sterije, tu su Pavle Berić, Jovan Hadžić, Đorđe Maletić, Vladislav Stojadinović Čikoš, Vasilije Subotić, Stefan Stefanović i drugi.

Treći talas klasicista vezan je za Steriju i javlja se u vreme krize klasicizma, posle smrti Mušickog 1837. godine. Njegovu smrt ožalio je i sam Njegoš. Jedan od uzroka slabljenja klasicizma jeste nesumnjivo sve veća podrška Vukovoj reformi i jačanje romantičarskog pokreta. U tom smislu i Sterija je tipičan predstavnik srpskog predromantizma. Sa puno razloga može se reći da srpski predromantizam počinje Dositejem, a završava se Sterijom. Predromantizam se smatra prethodnicom, ali i ranom fazom romantizma. Glavna njegova odlika jeste oslanjanje na romanske pesničke forme ili na narodni silabički stih, uvođenje jednog jezika umesto diglosije, kult prirode, monistička slika sveta, teme prolaznosti života, naglašena emotivnost i vezanost za srpski srednji vek a ne za antiku. Ali nisu ni svi predromantičari poetički isti. Neki su više klasicisti, a neki romantičari. Jedan izraziti klasicista, Mušicki, na primer, koji pripada drugom talasu, ima dosta crta romantizma i u kontekstu srpskog pesništva zauzima ono

mesto koje u nemačkoj poeziji ima Helderlin. I jedan i drugi nacionalno su vezani za "duh naroda", a poetički za drevnu helensku i latinsku tradiciju. Uz nemački i ruski javlja se, prvi put u srpskoj književnosti, i jak romanski uticaj, što se odražava i na prozodiju srpskog pesništva. Dva glavna središta predromantizma su Sremski Karlovci i Trst. U Trstu se oko Dositeja stvara "tršćanska pesnička škola", kojoj pripadaju gotovo svi istaknuti srpski predromantičari. Pored Dositeja, u njoj su Jovan Došenović, Pavle Solarić, Vićentije Rakić, Joakim Vujić, Jefta Popović; u severnoj Italiji Jovan Pačić, u Dalmaciji i Liki Sava Mrkalj i Nikola Borojević. Kod ovih pesnika primetan je uticaj Petrarke, Vitorelija, Mikelanđela... U srpsku književnost stižu pesnički oblici i svojstva romanske pesničke škole (sonet, oktave, tercine), obnavlja se silabizam. Otuda i pojava soneta kod Pačića. Milovan Vidaković i Joakim Vujić koriste termin "romantičarski" od 1814. godine. Dok je klasicizam bio institucionalizovan u posebnu pesničku školu i time bio podržavan i favorizovan, predromantizam je gotovo spontano bujao u Trstu u Italiji, u Haleu u Nemačkoj, svugde gde su se okupljali srpski studenti i intelektualci. Naročito je u tom pogledu bio živ Trst, sa Dositejevim pesničkim krugom. Za razliku od klasicista, srpski romantičari nisu prihvatili nikakvu dihotomiju, jezičku i pravopisnu, jer bi ona bila velika smetnja razvoju književnosti i bržem širenju prosvete i kulture, na čemu je i pre romantičara najviše radio sam Dositej. U tome je bila i suština čitavog njegovog prosvetiteljskog i pesničkog rada. Srpski književni stilovi podudaraju se sa književnim pokretima u Nemačkoj, prevashodno zbog jakih kulturnih veza između Nemaca i Srba. Oba stila, klasični i romantički, zato što su trajali istovremeno, uticali su jedan na drugi i jedan drugome davali svoja svojstva: klasicizam romantizmu i romantizam klasicizmu. Pisci ovog doba, Mušicki, Stojković i Stratimirović, kao i Sterija nešto kasnije, imali su "izrazite romantičke naklonosti, ili su svojoj klasicističkoj književnosti pribavljali romantičko pokriće pišući, kao Stratimirović i Stojković, u rimovanom nesimetričnom desetercu ili pak pokazujući izrazite naklonosti prema usmenoj književnosti, kao Lukijan Mušicki. S druge strane, jedan predromantičar poput Dositeja, koji deklarativno ustaje protiv klasicističke diglosije i peva isključivo u silabičkom stihu, svojim klasičnim obrazovanjem nesumnjivo predstavlja neosporan autoritet za klasiciste" (M. Pavić). Predromantičari gube svoj jezik posle smrti Mušickog, koji se povukao pred jezikom romantičara. Epoha koja počinje Dositejem, a završava se Sterijom, predstavlja jedno od ključnih i prelomnih razdoblja u srpskoj književnosti, jer se tada zametnula klica koja će svoje plodove doneti u romantizmu. Upravo na jezičkoj drami predromantičari su uspeli da

prevaziđu jaz između klasicista i romantičara i da u razvojnom luku srpske poezije uspostave značajan kontinuitet. Drama pesnička ispoljila se ne u domenu pesničkih oblika, već isključivo na jezičkom pitanju. Vukov i Daničićev rat za srpski jezik i pravopis bio je radikalan, neumoljiv, premda je to, posmatrano iz današnje perspektive, moglo da bude i drugačije. Kao što romantizam u srpskoj poeziji ima glavni tok i ključne pesnike (Njegoš, Radičević, Zmaj, Đura Jakšić, Laza Kostić), tako i predromantizam ima svoje glavne pesnike. To su Sterija, Jovan Subotić, Pavle Solarić, Jovan Pačić, Sava Mrkalj, Nikola Borojević, koji su gotovo srasli sa romantizmom. Ali, uz njih su i pesnici koji su napravili suštinski poetički zaokret od klasicizma ka predromantizmu, podjednako i klasicisti i predromantičari, s tim što su neki bliži jednom, a neki drugom pokretu. Otuda među predromantičarima i Jovan Hadžić, Vasilije Subotić, Nikanor Grujić, da pomenemo samo one koji su uz Mušickog glavni stubovi srpskog klasicističkog pesništva. Pa i sam Mušicki, koji je podržavao Vuka i skupljao srpske narodne pesme, mogao je ući u predromantičare nekom svojom pesmom napisanom na narodnom jeziku, premda je čitavim svojim bićem i poetikom pripadao klasicizmu. "U svojim idejnim stavovima Mušicki se često kolebao između tradicije i zahteva novog vremena", pisao je Jovan Deretić, dok je Jovana Subotića nazvao poluklasicistom i poluromantičarem. O Vasi Živkoviću, bogoslovu i pravniku, Jovan Skerlić je zapisao da je "brankovac pre Branka". Lukijan Mušicki, najznačajniji i najizrazitiji pesnik srpskog klasicizma, inspirisao se kosovskim predanjem, Milovan Vidaković učinio je dosta za oživljavanje istorijskog osećanja kod Srba, Jovan Sterija Popović je u svojoj poeziji opevao teme iz srpske prošlosti, a Jovan Hadžić, Jovan Subotić, Đorđe Maletić, Matija Ban, Vasilije Subotić i Nikanor Grujić, kao pesnici klasicističkog opredeljenja, na razmeđi su, kako kaže Jovan Deretić, "izražavali nacionalno oduševljenje". Oblikovno su pripadali tradiciji XVIII veka i pevali su u "rimskom razmeru", a tematsko-motivski XIX veku. Kao što su se u Trstu srpski pisci, stvorivši tršćanski pesnički krug, okupljali oko Dositeja, tako su se u Beču, velikom kulturnom centru, sa jakim liberalnim pokretom, okupljali romantičari, podržavajući nove ideje. Za razliku od Beča, kulturna sredina u Ugarskoj bila je uglavnom konzervativna. Kod Srba je vladala svojevrsna nacionalna apatija, što je za posledicu imalo gubljenje duhovnog, kulturnog identiteta i uopšte nacionalne samosvesti. Zato su pokretanje Letopisa 1824. i osnivanje Matice srpske 1826. godine bili od presudnog značaja za očuvanje srpskog nacionalnog identiteta na prostorima Ugarske. Možda nekoga može da iznenadi prisustvo Jovana Hadžića, glavnog

Vukovog protivnika, i još nekih klasicista u Antološji poezije srpskog romantizma. Istina je da su čak i "najtvrđi" srpski klasicisti pisali romantičarske stihove. Od izrazitog klasiciste, Jovan Subotić, koji je "preskočio" predromantičare, postaće ujednom trenutku oduševljeni romantičar. Klasicista Nikanor Grujić pored klasicističkih pesama, piše i nekoliko romantičarskih, među njima antologijsku pesmu "Našoj staroj smokovnici", koja i oblikovno, i jezički, i poetički više pripada romantizmu nego klasicizmu. Vasilije Subotić se pre Njegoša u pojedinim pesmama uzdigao do nesimetričnog deseterca ("Severni putnik k Antiki", "Melpomena" i druge). Jovan Hadžić, koji poetički pripada školi Lukijana Mušickog, u početku je bio saradnik i poštovalac Vuka Karadžića. Nisu štedeli pohvale jedan drugome sve do raskida i nesrećnog desetogodišnjeg rata za srpski jezik i pravopis. Posle velikog uspeha Vukovih dveju knjiga srpskih narodnih pesama, u Lajpcigu 1823, Hadžić se u odi "Srpskom poeti", upućenoj Mušickom, pita "da li ima smisla pevati u antičkom razmeru kada se srpsko narodno pesništvo nudi čitavom svetu: Horacija ili Višnjića". I pored oštre polemike s Vukom, u kojoj je Vuk bio žešći i nepomirljiviji, Hadžić se iskreno zalagao za uvođenje narodnog jezika u književnost, ali ne na štetu slavenoserpskog, već da se ta dva jezika mogu dopunjavati. Suprotno Vuku, Hadžić se zalagao za etimološki pravopis. Može se razumeti nemilosrdni rat koji su Hadžić i Karadžić vodili povodom književnih, jezičkih i pravopisnih pitanja, ali se ne može razumeti što je taj rat trajao decenijama posle pobede Vukove reforme. I sam Jovan Skerlić je shvatio da "Hadžić vredi više" no glas koji su o njemu ostavili njegovi savremenici, posebno Karadžić i Đura Daničić, Branko Radičević ga je surovo ismejao u satiričnoj poemi "Put" (1847). Da paradoks bude veći, najznačajnije uloge u razvoju srpskih institucija, državnih i kulturnih, imala su dva protivnika, Hadžić i Karadžić, glavni predstavnici srpskog klasicizma i romantizma. Uz njih je svakako ključnu ulogu imao Dositej, došavši u Karađorđevu Srbiju, iako je već bio u poodmaklim godinama života. Vukove zasluge u reformi srpskog jezika i pisma, u sakupljanju narodne baštine, prodoru narodne lirske i epske poezije u svet, dobro su poznate. Značaj pak Jovana Hadžića u osnivanju Matice srpske 1826, njenom premeštanju u Novi Sad 1864, u očuvanju Letopisa, srpske Gimnazije i srpske Čitaonice ostao je u dubokoj senci Vukove pobede. Iz te senke Hadžić decenijama nije izlazio i bio je potpuno zaboravljen. Njegova uloga u organizaciji državnog života i institucija u Kneževini Srbiji, izrada Građanskog zakonika 1840, podrška ustavobraniteljima u borbi protiv samovlašća Miloša Obrenovića, takođe su zaboravljeni. Tek u poslednje vreme poraslo je interesovanje za naučno i književno delo Hadžićevo.

 Klasicizam, sa svojim poetičkim svojstvima, nije sasvim utihnuo ni u predromantizmu, ali ni u romantizmu, već se ugradio u njih, što je očigledno u poeziji Sterije, Sarajlije, Njegoša, Branka Radičevića, Laze Kostića, preko postromantičara Vojislava Ilića, Milorada Mitrovića, Alekse Šantića i Milete Jakšića, uključujući i srpsko pesništvo u XX veku. Klasicistički oblici i melodijska intonacija preobražavali su se u modernoj srpskoj poeziji u raznim varijantama, naročito u metafizičkoj poeziji, što je najuočljivije u Antologji srpskog pesništva Miodraga Pavlovića. Ni između pojedinih talasa klasicizma nema jasnih granica, kao što ih nema ni između klasičara i predromantičara, predromantičara i romantičara, romantičara i moderne poezije (parnasovaca i simbolista). Pavić je u jednom izdanju pesama Vojislava Ilića, za Nolitovu ediciju "Živi pesnici", njegovu poeziju podelio na klasicističku, predromantičku, romantičku, realističku i na pesme koje anticipiraju simbolizam. Vojislav Ilić je takoreći paradigma za "mešanje" stilova, njihovo ukrštanje i preobražavanje, što se može naći i kod predromantičara, romantičara i modernih pesnika XX veka. U najboljim svojim pesmama Mileta Jakšić je i postromantičar i simbolista.

Sačuvana

Angelina AdministratorHero Member

Van mreže

Poruke: 4625

Slobodan Rakitić — Antologija poezije srpskog romantizma « Odgovor #2 poslato: Mart 15, 2012, 05:10:54 pm »

**

II

Na srpsku poeziju XIX veka značajno su uticali književni pokreti, idejna strujanja i estetski pravci karakteristični za evropsko pesništvo tog doba. Idejne i društvene promene odrazile su se veoma snažno ne samo u mnogim vidovima života nego i u književnosti. Buđenje, konstituisanje i jačanje nacionalne svesti jedna je od osnovnih odlika razdoblja romantizma evropskih naroda. Sa svim svojim sličnostima i razlikama, srpska poezija XIX veka integralni je deo evropske poezije i njenog romantičarskog duha. U čitavoj srpskoj poeziji XIX veka malo je, u stvari, "čistih" romantičara, čak i u samom zenitu romantizma. Dok poezija Lukijana Mušickog po svemu pripada klasicističkoj školi, Sterijina, Pačićeva i Solarićeva poezija više nije samo to. Kod njih se već javljaju neka svojstva romantičkog načina pevanja, iako im je prozodija klasična. Sterijina poezija, koja poseduje klasičnu harmoniju i racionalnost, predstavlja svojevrstan prelaz

ka epohi srpskog romantizma, kao što se i u poeziji pojedinih velikih nemačkih pesnika, Getea i Helderlina, na primer, prepliću elementi klasicističke poetike i romantizma. Pesme Hadžića, Maletića, Solarića, Pačića, Nikanora Grujića i Sterije čine prelazni period ka poeziji Njegoša, Branka Radičevića, Đure Jakšića, Zmaja i Kostića. Posle svojih ranih pesama, pisanih u Vidinu, Sima Milutinović će se, u Serbianki, vratiti klasičnoj mitologiji, komplikujući svoj pesnički izraz i zatvarajući svoje romantičarske vizije u kalupe klasicističke prozodije. Premise različitih književnih pravaca i umetničkih stilova nalazimo kod Jovana Subotića, Sterije i Radičevića. Glavni umetničko-stilski tok jedne književne epohe asimiluje u sebe raznorodne crte drugih stilova, pobočnih pravaca, preuzima ih i u sebi preobražava, stvarajući novu književnu školu i novu estetiku. Na početku romantizma to je karakteristično za Steriju i Njegoša, a na njegovom kraju za Lazu Kostića. Veliki pesnici su uvek i pesnici velikih sinteza. Branko Radičević je, kao i drugi pesnici srpskog romantizma, prevladao i stvaralački asimilovao tri osnovne poetike: estetiku klasicizma, narodnu poeziju i, najzad, estetiku vladajućeg toka, romantizma. Tako srpski pesnici u predromantičkom periodu koriste pesničke oblike koji imaju dugu tradiciju. To je karakteristično i za izrazite romantičare, Radičevića i Kostića. Radičevićeva "Tuga i opomena", iz 1844—45. godine, pisana je po zakonitostima klasične poezije. Književni istoričari već su zapazili vezu između Radičevića i Laze Kostića, i u tom smislu veoma je zanimljiva paralela između "Tuge i opomene" i "Santa Maria della Salute" Radičevićeva "Tuga i opomena" ako nije vrhunac, onda je sigurno izraz jednog novog pesničkog senzibiliteta. Sa jampskim stihom kao dominantnim i novom stilskom strukturom, ova Brankova poema je sva u znaku evropske romantike. Sa Jakšićem, Zmajem i Kostićem srpski romantizam je dostigao punu zrelost. Predromantičari katkad preuzimaju neke oblike baroknog pesništva (Solarić, Pačić), s jedne, i nagoveštavaju suštinske motive romantizma, s druge strane. Zanimljiva je paralela između Pačićevih ljubavnih pesama, u kojima je dosegao motiv "mrtve drage", i poezije Laze Kostića, o čemu je pisao Milorad Pavić. Posebno je istakao Pačićevu "Poslednju pesn" od koje vodi prava linija do Kostićeve Santa Maria della Salute". U prvom periodu izraziti klasicista, koji je bio prihvatio duh nove poezije, kada se to najmanje moglo očekivati, 1856—1857. godine, u "Bečkim elegijama", gotovo sa kajanjem, Jovan Subotić se vratio heksametru: Divni heksametru, diko Homerova, rimska čelenko!Dirnuo sam ti u čast, ali se ljuto kajem.

Sad ti klanjam se do zemlje, priznajem ti divnu krasotu,I pred svetom, evo, skidam ti, bane, kapu. No bez obzira na heksametar u "Bečkim elegijama", Subotić je i u tom ciklusu romantičar. I pesničko delo Jovana Sterije Popovića, svejedno što po osnovnim elementima pripada klasicističkom nasleđu, sadrži, u širem značenju tog određenja, značajne crte romantizma. Govoreći o dvoumljenjima oko razgraničavanja epohe romantizma uopšte, ne samo kod Srba već u evropskim okvirima, Miodrag Pavlović u predgovoru svoje Antologije srpskog pesništva pominje različita mišljenja i tvrđenja, "od kojih jedno glasi, recimo, da je Sima Milutinović Sarajlija već romantičar, ili, drugo, da Branko Radičević još nije romantičar, ili da posle Đure Jakšića kod nas zapravo i nema više romantizma". Zato se u književnosti XIX veka, zaista, ne može govoriti o dominaciji jednog književnog pravca, romantizma, već o prisustvu elemenata raznih književnih pravaca i umetničkih stilova. Bilo da su u pitanju tematski činioci ili stilske odlike, u srpskom romantizmu se pored klasicizma, mogu naći i crte rokokoa, baroka, sentimentalizma, racionalizma, prosvećenosti. Tako poezija Dositeja Obradovića, i njegovog pesničkog kruga, sa idejnog stanovišta, često ima više prosvetiteljskih nego romantičarskih osobina, što je razumljivo kad se imaju u vidu društvene i političke prilike u srpskim zemljama. Romantičarska poezija nije, dakle, jednostavno smenila klasicističku, nego se obe razvijaju i žive paralelno. Dva sasvim različita pesnička koncepta, dva oprečna pesnička shvatanja, dve suprotne stvaralačke koncepcije egzistiraju jedna pored druge. Uvek je, ili gotovo uvek, romantičarski pravac sadržavao u sebi i premise drugih književnih škola i pravaca, asimilovao ih i preobražavao, postajući na taj način specifičan i obogaćen novim svojstvima. Poznat je slučaj poljskog pesnika Mickjeviča, koji je počeo kao izraziti klasicista, vinuo se zatim do samih vrhova nacionalnog romantizma, da bi na kraju u svom delu nagovestio i neke značajne crte realizma. Za vreme svih tih mena, klasicističke premise u njegovom pesničkom delu i dalje su bile prisutne i one su mu davale osobenu ličnu crtu. Karakterističan je Helderlinov slučaj. Premda je pisao u klasicističkim oblicima, on je takođe izraziti romantičar. Nijedan pesnički oblik ni umetnički pravac nije zatvoren samo u sebi, niti se samo u sebi završava. U njega prodiru i drugi elementi, tako da dolazi do integracije različitih stilskih strujanja u jednu celovitu književnu pojavu. Najveći pesnik srpskog klasicizma, Lukijan Mušicki, sarađuje sa Vukom Karadžićem, skuplja narodne pesme, a u nekim njegovim ranim pesmama, čak i u odama prepoznaju se crte duha romantizma. Zanimljiv je primer i Branka Radičevića, koji je u svom kratkom životnom i pesničkom veku prošao kroz nekoliko književno-stilskih faza.

U njegovim ranim pesmama, čistim i melodičnim, prepoznajemo ne samo melodiju narodne pesme već i crte evropskog rokokoa, u poemi "Tuga i opomena" i u sonetima, koji su kao i poema ostali nedovršeni, neke ključne crte klasične prozodije, dok su njegove satirične i epske pesme ("Put", "Gojko", "Hajdukov grob") tipično romantičarske. Poema "Bezimena", koja je takođe ostala nedovršena, nagoveštava i u takvom obliku da je zaista mogla biti Brankov realistički roman u stihovima, poput Bajronovog Don Žuana ili Puškinovog Evgenija Onjegina. Nisu kod Branka svi stilski oblici dolazili uvek jedan za drugim, niti su smenjivali jedan drugi, nego su najčešće bili prisutni u isto vreme, katkad i u istoj pesmi. "Nema jedan Branko, nego ih ima trojica. Koji bi od njih nadjačao, može samo da se sluti, ali koji bi uspeo, to se vidi. Uspeo bi liričar i realistički pripovedač, i teško da bi šta izašlo iz prigodnog i patriotsko-romantičnog pesnika", kaže Milan Kašanin u eseju "Između orla i vuka". Ništa manje nije zanimljiv ni slučaj Laze Kostića. Njegova poezija sintetizuje, s jedne strane, duhovne napore romantičarske epohe, dok istodobno označava i početak modernih tendencija u srpskoj poeziji. Preciznije rečeno, od Kostića počinju ili se, pak, izdvajaju dva ključna toka srpskog pesništva. Na početku jednog stoji "Santa Maria della Salute" (1909), savršena, harmonična, klasično skladna, sakralna, helenski uzvišena, uznesena poput molitve. Šta se sve nije steklo u toj jednoj pesmi, koje sve estetike i književne škole, od helenske do klasične i romantične, pa opet celovitije pesničke vizije gotovo da nema u celokupnoj srpskoj poeziji toga doba. "Santa Maria della Salute" kao da je došla da istovremeno, u jednom stvaralačkom činu, i potvrdi i negira čitavu jednu književnu epohu. Bio je to labudov uzlet ne samo Laze Kostića već našeg romantizma uopšte. Sjajniji završetak jedne književne epohe, koja je u stvari prestala još tri decenije ranije, i početak novog doba zaista se nisu mogli bolje zamisliti. Na početku drugog toka, ne manje važnog, stoji druga velika Kostićeva pesma, "Spomen na Ruvarca" (1865), moderna, ironična, pomalo humorna, ali potresna i tragična u svojoj pesničkoj sugestivnosti, sva u izlomljenom ali skladnom stihu, ritamski određenom, gustom u značenju, jasnom u iskazu. Kao da je odnekud, iz neznana, iz same budućnosti, pala u XIX vek. Tom čudesnom pesmom, koja kao i "Santa Maria della Salute" počiva na strogim zakonitostima pesničke prozodije, počinje moderna srpska poezija. Kada je reč o antologiji kao što je ova, nameće se pitanje da li srpski romantizam poseduje neke elemente koji su zajednički u južnoslovenskim i slovenskim okvirima, a potom i šire, u evropskim. Postavlja se i pitanje stepena srodnosti između pojedinih nacionalnih književnosti. Jer bez obzira na sve razlike, nastale zbog društvenih i političkih uslova koji nisu

bili svugde isti, srpska romantičarska poezija, koja se formirala po svojim unutrašnjim i spoljašnjim zakonitostima, ima dosta zajedničkih crta sa romantičarskom poezijom drugih evropskih naroda. Izučavajući tipološke osobine romantizma u srpskoj književnosti, Dragiša Živković navodi nekoliko osnovnih zajedničkih karakteristika: kult prošlosti, kult narodne poezije i narodnjaštvo uopšte, borba za narodni jezik i književni jezički izraz, rađanje moderne nacionalne svesti, izrazito razvijeno istorijsko osećanje, mešanje različitih književnih pravaca i umetničkih stilova, traganje za kontinuitetom "između antičke i srednjovekovne kulture i književnosti i sadašnjeg kulturnog i književnog preporoda, posle dužeg prekida državne i nacionalne samostalnosti i posle viševekovnog ropstva pod stranim zavojevačima (pod Turcima, Mlečićima ili Nemcima)". Pored mnogih zajedničkih crta, postoje, naravno, i razlike u razvitku romantizma kod evropskih naroda, zavisno od društvenih i političkih okolnosti u kojima se živelo i stvaralo. Takođe, nema srpski romantizam mnogo šta što odlikuje evropski romantizam, pogotovo ne u prvoj fazi, kada se srpski pesnici nalaze uglavnom pod uticajem manje značajnih evropskih pesnika, a ne onih najvećih. Tek pedesetih godina naši romantičari se vežu za glavne tokove evropskog romantizma. Ako samo pogledamo koje je sve pesnike Zmaj prevodio (preko stotinu pesnika, od Getea, Hajnea, Puškina, Ljermontova i Petefija, do onih sasvim nepoznatih), shvatićemo za šta se duhovno vezivala srpska poezija u drugoj polovini XIX veka. Svaki uvod u prirodu romantičarske poezije nesvesno podrazumeva i njen odnos prema klasicističkoj poeziji, koja joj je neposredno prethodila. U romantičarskoj poeziji menjaju se, u odnosu na klasicističku, pesnički oblici, žanrovi, ritam i melodija, sintaksa i metrika, tematska i motivska usmerenost, osećanje sveta i života, odnos subjekta prema pesničkom predmetu. Drukčije su sasvim psihološke osnove pesničkog stvaralaštva; menja se u suštini sam duh pesništva. Romantizam, i kao književna škola i kao društveni pokret, ni prema čemu nije imao distancu. On je bio u sve uključen, jer je značio, pre svega, potpunu slobodu ljudskog bića i bića umetnosti, rušenje i razgrađivanje kalupa i ograda. Poetski subjekt se identifikuje sa strukturom poetskog bića, sa samom suštinom, on je u prvom planu i govori isključivo iz sebe i o sebi. Romantizam, to je uzlet. On je i pobuna protiv društvene stvarnosti, onakve kakva ona jeste, ali je mnogo više i pobuna protiv čovekove ugroženosti i njegovog položaja u svetu. Romantizam je, najzad, novi pogled na svet. U svojoj ranoj fazi okrenut je uglavnom opštim problemima, njegove poruke su univerzalne i sudbinske, njegova estetska značenja zasnovana na najširim osnovama. Okrenut prema unutrašnjem biću, sav je u naporu i čežnji da izrazi njegov život i

identitet. Traganje za beskonačnim, osnovna je odlika romantičarske poezije. I kad su pesnici romantičari zagledani samo u sebe i u svoju unutrašnju noć, i kad kidaju niti koje ih vezuju za zemaljsko, beskonačno je u središtu njihovih vizija i snoviđenja. Kako je to uobičajeno kad se govori o srpskom romantizmu u odnosu na evropski, kaže se da je on specifičan, jer su i uslovi u kojima je nastajao bili specifični. To na prvi pogled može da zazvuči kao prevaziđena fraza, ali je bilo tako. Srpski romantičari često su se, potiskujući sopstveni subjekt i takoreći bežeći od sebe, stavljali u službu opštih nacionalnih ideja: Branko Radičević u "Putu", Zmaj u mnogobrojnim satiričnim i političkim pesmama, drugi talas srpskih romantičara u svojim prigodnim patriotskim i didaktičnim strofama, gotovo svi romantičari u takozvanim epskim pesmama. Predromantizam je, kao što je poznato, počeo u Engleskoj, a romantizam u Nemačkoj, posle francuske revolucije 1789. godine, kao izvesna reakcija na nju. U srpskoj književnosti, romantizam se najpre javlja u usmenoj narodnoj poeziji. Razdoblje srpskog romantizma se, po Miodragu Popoviću, vremenski "pruža od ustaničkog svitanja početkom XIX veka do osamdesetih godina istog stoleća". Filip Višnjić, Starac Milija, Tešan Podrugović, Starac Raško, da pomenemo najznačajnije Vukove pevače, otvaraju romantičarsku epohu kod Srba. Njihove pesme, koje su zadivile ne samo slovenski svet nego i čitavu Evropu, svojevrsna su pesnička sinteza narodnog duha. Narodni pevači koriste iskustva kolektivnog stvaralaštva, kolektivne svesti, ali svojim pesmama daju izrazito lične crte, pečat sopstvene ličnosti. I te kako se razlikuju pesme Starca Milije od pesama Tešana Podrugovića. Još značajniji pečat njihovim pesmama daje srpska revolucija iz 1804. godine, kao što će revolucija iz 1848. presudno uticati na idejni sloj srpskog romantičarskog pesništva. I ne samo na idejni sloj: poremetiće se, i iznutra i spolja, same strukture pesništva. Narodni pevači u svoje pesme unose izrazite elemente romantike. Narodni govor i jezik, ritam tog govora, predstavljaju, kako kaže Miodrag Popović u svojoj Istoriji srpske književnosti, ne samo "gramatičku i leksičku, no i melodijsku osnovu srpske poezije u doba romantizma". Na osnovama narodne poezije, koju je "skupio i na svijet izdao", Vuk Karadžić je postavio temelje novijoj srpskoj književnosti. Romantizam sa svojom ustaničkom heroikom i Vukov reformatorski rad imali su presudnu ulogu u formiranju književno-nacionalne i idejne svesti ne samo kod srpskog već i kod drugih južnoslovenskih naroda, naročito kod Hrvata. Nacionalno pitanje bilo je jedno od glavnih pitanja XIX veka, koje je razdoblje romantizma postavilo u prvi plan. Očuvanje nacionalnog

identiteta bilo je od egzistencijalnog značaja za sve slovenske i balkanske narode. Kod romantičara je veoma razvijeno osećanje za istoriju; prepliću se mitska i istorijska svest. Romantizam, kako kaže Dragiša Živković, "bio je mnogo više nego samo literarni pokret i pravac; književnici toga perioda bili su u isti mah i pesnici i nacionalni borci, koji su od revolucije u poeziji pravili poeziju nacionalne revolucije i nacionalnih ustanaka". I zaista, gotovo nikada u istoriji srpskog naroda pesništvo nije imalo tako značajnu i sudbinsku ulogu kao u romantičarskom razdoblju. Pesnička slava koju su tada stekli pojedini pesnici traje nepomućena i do naših dana (Sarajlija, Njegoš, Branko Radičević, Đura Jakšić, Zmaj, Petar Preradović, Laza Kostić). S druge strane, pesnike koji su u to doba bili, iz raznih razloga, potisnuti u drugi plan, ili su tokom vremena pali u zaborav, još uvek je teško izvesti iz anonimnosti i vratiti ih književnosti i čitaocima (Pačić, Mrkalj, Sterija, Solarić, Nikanor Grujić, Borojević, Jovan Subotić, Koder, Jovan Grčić Milenko i drugi). Svaki pesnik stvara iz samoga sebe, iz svog identiteta; istovremeno, on se "naslanja" i na određenu književnu tradiciju, koju sam bira. Nijedno književno delo nije izvan svog vremenskog konteksta, već ima svoju sadašnjost, prošlost i budućnost. Jer ma koliko da nastaje kao autonomna i svedena tvorevina, ono sažima i više različitih tradicija, katkada veoma oprečnih i na prvi pogled nespojivih, mireći ih u sebi: klasičnu, narodnu, evropsku, domaću, itd. U tom smislu, svako književno delo jeste i velika stvaralačka sinteza. Polazeći od činjenice da je poezija i svedočanstvo ne samo o pesniku nego i o dobu o kome peva i iz kojeg peva, u ovoj Antologiji pesništvo srpskog romantizma predstavljeno je u svekolikoj širini i složenosti, od krajnje specifičnih pojedinih pesnika do najopštijih tema. Drugi bitan nalog, koji smo imali pred sobom, bio je da antologijom srpskog romantičarskog pesništva damo ono što je od njega i danas živo. Branko Radičević je nesumnjivo najvoljeniji liričar našeg romantizma, možda i zbog njegove prerane smrti, a Laza Kostić je vrh i puna zrelost romantizma. Između njih su Đura Jakšić i Zmaj, više različiti nego slični, gotovo antipodi, i po poetici i po romantičarskom zamahu. Zmaj je introvertan, a Đura ekstravertan. Zmaj je melanholičan, povremeno sentimentalan, u najboljim pesmama, u Uveocima i Snohvaticama, imaginativan, dok je Jakšić, sa svojom buntovničkom prirodom i heroikom, rodoljubivim poletom i patetičnim poklikom, najsrpskiji naš pesnik, kao što je to i Aleksa Šantić, posebno u "Pretprazničkoj večeri", ali na jedan drugačiji način. Narodna poezija, i lirska i epska, ostavila je dubok trag u srpskom romantičarskom pesništvu, od pukog podražavanja do delotvornog uticaja. Stvaralački odnos prema narodnoj poeziji imao je Zmaj u svojim poznim

Snohvaticama. Đura Jakšić je najbolji u lirskim pesmama, kao što su "Kroz ponoć", "Na Liparu" i "Ponoć", koje su satkane od snoviđenja i najtananijih treptaja, i prirode i ljudskoga bića. Koliko se one samo razlikuju od njegovih usijanih metafora u rodoljubivim pesmama ("Ja sam stena", "Otadžbina"). Odnos prema narodnoj poeziji jedna je od glavnih osobina pesnika romantičara. Estetika narodne književnosti ostaje prva pretpostavka načela romantizma. Srpski romantičari na osnovama narodne poezije grade svoj pesnički izraz, ostvarujući pesništvo koje se svojim estetskim vrednostima uklapa u duh romantičarske evropske poezije (Koder, Sarajlija, Radičević, Njegoš, Kostić). Odlike romantičarske metrike i sintakse, najčešće zasnovane na narodnoj metrici i sintaksi, pokazuju različite i složene faze u konstituisanju srpskog romantičarskog pesništva. Izrazito folklorna inkantacija karakteristična je za gotovo sve slovenske i evropske romantičare u početnom periodu njihovog pesničkog formiranja. Neki se pesnici, na žalost, tog direktnog uticaja nikada nisu ni mogli (a možda ni hteli) osloboditi, kao što je to slučaj, recimo, sa Jovanom Ilićem. Pojedine rane pesme Laze Kostića, u kojima je narodna poezija sublimisana na kreativan način, rezultat su savršenog spoja pesnikove imaginacije i folklorne melodije. U pravim stvaralačkim trenucima, kada je pesnička imaginacija bila iznad folklorne, nastajala su pesnička dela savršene melodijske skladnosti i misaone zrelosti. Kad polazi od narodnog, pesnički izraz mora sasvim da se uzdigne iznad njega i da na taj način dobije viša umetnička svojstva. Pesnik ne sme ničemu da robuje, ključna pretpostavka jeste potpuna oslobođenost stvaralačkog duha. Prema narodnoj poeziji pesnik mora da ima aktivan, a ne pasivan odnos, da bi prevladao njenu estetiku. U podražavanju narodne poezije išlo se u romantizmu do nedozvoljenih krajnosti. Poezija pojedinih pesnika kao da i nije imala nikakvih drugih ambicija sem da bude ista kao i narodna. Pesnici su na taj način gubili sopstveni identitet. Narodna poezija, koju su mnogi pesnici romantizma shvatili u neku ruku kao gotovu formulu, bila je za njih kobna. Oni su ostali u potpunoj vlasti narodne pesme, gubeći u njoj svoju pesničku individualnost. Umesto da je samo osluškuju, oni su je podražavali. Umesto da je samo dotaknu s naličja, oni su joj preuzimali i lice i naličje, i oblik i sadržinu. Sasvim je, naravno, drugi slučaj sa pesnicima kao što su Sarajlija, Njegoš, Jovan Subotić i Laza Kostić, koji u svom pesničkom delu asimiluju na osoben stvaralački način različite pesničke tendencije, ili sa Koderom, koji na osnovama narodne mitologije i narodnog jezika stvara sasvim originalan pesnički izraz, odveć "ekstreman" i samosvojan, i zato "nečitljiv".

Za srpsku romantičarsku poeziju naročito je bio koban epski deseterac. On je, zaista, usud srpske umetničke poezije XIX veka. Kod srpskih

romantičara, kao i kod evropskih, nije redak slučaj spajanja i preplitanja lirskih i epskih elemenata. Znatan broj pesnika neguje podjednako i lirsku i epsku poeziju. Katkad je ugledanje na narodnu poeziju bilo do te mere "verno" da se epske pesme pojedinih romantičara nisu ni razlikovale od pravih narodnih pesama. Epske pesme srpskih romantičara bile su veoma popularne u ono doba, mada su po estetskoj vrednosti zaostajale za lirskim pesmama; bile su daleko ispod dejstva samih tih pesama u društvu i njihove ogromne popularnosti. Mnogi naši romantičari nisu mogli da se odupru epskom iskušenju i zahtevima svoga doba. Međutim, poezija romantizma svakako bi mnogo više dobila da Sima Milutinović, Radičević, Jovan Subotić, Preradović, Đura Jakšić nisu uopšte ni pisali epske pesme već samo lirske, da Zmaj najveći deo svoje stvaralačke energije nije utrošio na mnogobrojne prigodne, političke i satiričke stihove, koji katkad nemaju nikakvu ili imaju sasvim neznatnu estetsku vrednost. Samo je Njegoš, izuzetak i u ovome, kao i u svemu, uspeo da na korenima narodne poezije stvori veliko pesničko delo. S druge strane, Njegoš nije kidao niti ni sa književnom tradicijom XVIII veka. Govoreći o Njegoševom izuzetnom položaju u razdoblju romantizma, Mladen Leskovac kaže da je on bio jedini pesnik "u čijem tekstu i arhaična, knjiška, slavenska, crkvenska reč živi nesmanjenom energijom, sa puno smisla. On jedini imao je snage da je nametne i stavi na hartiju bez ustručavanja i kolebanja, kad god mu je zatrebala (a znamo: nije mogao bez njih)". U razmaku od svega tri godine, srpska književnost dobila je mekoliko najznačajnijih knjiga pesnika romantičara. Svoju religiozno-kosmičku poemu Luča mikrokozma napisao je Njegoš 1845. godine. Puna najvećeg pesimizma i svesti o besmislu ljudske egzistencije, Luča mikrokozma, čiji je najdublji deo "Prolog", predstavlja potpunu misaonu zrelost Njegoševu. U toj kosmičkoj drami, u kojoj središno mesto zauzima priča o čovekovom padu, Njegoš je stvorio delo u kojem romantičarska komponenta beskonačnog najviše dolazi do izražaja. Preradovićeva zbirka Prvenci pojavila se 1846. godine. Danas gotovo sasvim nepoznati pesnik, Joksim Nović Otočanin, objavljuje 1847. spev Lazarica, objedinjujući sve pesme kosovskog ciklusa u jednu celinu. Kao kruna, dolazi značajna i predrevolucionarna 1847. godina, kada se, na različitim stranama, pojavljuje odjednom nekoliko epohalnih dela koja označavaju potpunu zrelost srpskog ali i južnoslovenskog romantizma i njihov stvaralački trijumf: Gorski vijenac Petra II Petrovića Njegoša, Pesme Branka Radičevića, Pesme Franca Prešerna, Vukov prevod Novog zavjeta i Rat za srpski jezik i pravopis Đure Daničića. Obnavljanje evropskih stilskih pravaca iz vremena pre klasicizma, kao i obnavljanje pesničkih oblika srednjeg veka, u srpskoj poeziji pokazuje tendenciju romantizma da sintetizuje sasvim različite pesničke strukture.

Srpski romantičari su ipak više upotrebljavali jednostavnije pesničke oblike, što je bio jedan od načina otpora klasicističkoj prozodiji. Pokazalo se da je to bilo veoma štetno za razvitak srpske poezije. Umesto da prihvate neka pozitivna iskustva klasicističkih pesnika, pogotovu kada su u pitanju pesnički oblici, srpski romantičari ih potpuno odbacuju. Sonet u srpsku poeziju uvode Orfelin i predromantičari: Pačić, Borojević i drugi. Srpski romantičarski pesnici, sa malim izuzecima (Branko Radičević, Medo Pucić, Jovan Ilić), sonetnu formu nisu uopšte negovali u doba romantizma, kao što je to bio slučaj u slovenačkoj i hrvatskoj književnosti. Nedovršeni soneti Branka Radičevića, na primer, kao i njegova "Tuga i opomena", pokazuju kolika je ogromna šteta što se Branko u jednom periodu svog pesničkog stvaranja posvetio epskom desetercu. Pored metafizičke dimenzije srpske poezije, na koju je prvi ukazao Miodrag Pavlović u svojoj Antologiji srpskog pesništva (1964), karakteristična je i mistična dimenzija, o čemu je analitički pisao Duško Babić u knjizi Mistika srpskog romantizma (2004). Po njemu, Sarajlija je rodonačelnik srpskog romantičarskog pesništva, pri čemu je apostrofirao njegove vidinske pesme, spev Serbianka, zatim pesme "Prvi rasvit", "Mazda", "Od dobra bolje", "Rasvit samoće prvi" i "Rasvit samoće drugi". Kad je o mistici reč, Babić ističe Zmajeve pesme: "Jesen bila žalostiva", "Pola srce, pola kamen", "Vidiš, sad sam došô k tebi", "Tamo, tamo u daljini", "Nebo gori, zvezde gore", "Vila Andosila i ptica nevidica" i "Bisenija". U ovim poznim Zmajevim pesmama prepoznajemo nešto od zanosa i zaumlja karakterističnih za Kostićevu "Santa Maria della Salute". Pored Njegoša i Kodera, Zmaja i Jakšića, Sarajlije i Kostića, kojima se najviše bavi sa aspekta mističkih elemenata u njihovoj poeziji, Babić navodi i druge pesnike, pripadnike različitih poetika, kod kojih se nahode mistički elementi: Nikanora Grujića, Maletića, Vasilija Subotića, Vidakovića, Došenovića, Pačića, Solarića, Radičevića, Jovana Subotića, Jovana Sundečića, Mrkalja, Steriju i druge manje poznate pesnike. Nećemo pogrešiti ako kažemo da su ove dve dimenzije, metafizička i mistička, svejedno da li se ukrštaju ili podudaraju, dale srpskom pesništvu i kontinuitet i identitet, od prvih srednjovekovnih pesničkih tekstova do danas. Takođe, moćni tok srpske poezije, koja sadrži ove dve dimenzije, suštinski je i najvredniji deo srpskoga pesništva. Nove ideje u srpskoj književnosti i novi književni žanrovi i oblici izraz su, pored ostalog, i složenih društvenih previranja. To se oseća već i pedesetih i šezdesetih godina, neposredno posle 1848, kada je vreme bilo nenaklonjeno poeziji, posebno lirskoj. Idejna kritika Svetozara Markovića, Pere Todorovića, a kasnije i Jovana Skerlića, za koje je srpska omladinska poezija, kako je to u predgovoru Antologije srpskog pesništva primetio

Miodrag Pavlović, "više bila socijalni fenomen nego umetnički", izazvala je svojim insistiranjem na realnosti u poeziji, a zapostavljanjem lirskog i iracionalnog, velike i složene promene. Sedamdesetih i osamdesetih godina XIX veka u srpskoj poeziji kao da se gotovo ništa nije događalo.

Sačuvana

Angelina AdministratorHero Member

Van mreže

Poruke: 4625

Slobodan Rakitić — Antologija poezije srpskog romantizma « Odgovor #3 poslato: Mart 15, 2012, 05:13:16 pm »

**

III

Sve do osamdesetih godina XIX veka, u srpskoj književnosti ostaci romantizma prepliću se sa realizmom, koji sve više uzima maha. Realističke književne tendencije najpre se pojavljuju u prozi, što je sasvim i razumljivo. Socijalni problemi, kojih je sve više, izbijaju u prvi plan; društvene promene traže i nove umetničke oblike. Prozni umetnički izraz daleko više odgovara zahtevima vremena nego intimna poezija. Ipak, pojava Vojislava Ilića na kraju romantičarske epohe nagoveštava novi pesnički duh oličen u srpskoj moderni. Pesnik na razmeđu, Vojislav Ilić je na najbolji način povezao poeziju XIX i XX veka. Kakav bi jaz tek bio između romantizma i moderne, kakva pesnička oseka, da se nije pojavio Vojislav Ilić. Istovremeno, on je sintetizovao najviše pesničke vrednosti naše književne tradicije i nagovestio modernu poeziju XX veka, koja počinje srpskim simbolizmom. U tom smislu pogrešan je odrečan odgovor koji je dao Todor Manojlović na pitanje da li je naš romantizam oplodio našu modernu poeziju, kako je to bilo kod Francuza, Nemaca i Rusa, za koje je "neoromantizam" sinonim "modernizma". Rana poezija Vojislava Ilića, ali i Milorada Mitrovića, Alekse Šantića, Milete Jakšića, Jovana Dučića i Stevana Lukovića razvija se u znaku "neoromantizma", kao što se to desilo i u Nemačkoj, Francuskoj ili Rusiji. Poezija Rilkea, Hofmanstala i Georgea podsticaje ima u romantizmu. Francuski simbolizam se takođe naslanja na romantizam. Ne slučajno, Bodler Cveće zla posvećuje Teofilu Gotjeu, kojeg smatra ne samo prijateljem nego i svojim učiteljem i pretečom. Kod Rusa, Puškin je pesnik za sva vremena i za sve pesničke naraštaje. U predgovoru za Ilićeva Sabrana dela (1922), Sima Pandurović piše da se Vojislav "nekima može učiniti bliži našoj predromantičarskoj poeziji, iako je on, inače, po svome temperamentu i prirodi, bliži našem romantizmu", koji je on svojom poezijom reformisao. Slično mišljenje iskazao je i Ivan

V. Lalić istaknuvši da je Vojislav u celini romantičarski pesnik, višeznačan i slojevit. Ne doduše izraziti romantičar, kao na primer Laza Kostić, čija je pesma "Santa Maria della Salute" objavljena šesnaest godina posle Vojislavljeve smrti. Ilić nije negirao srpsku romantičarsku poeziju u celini već samo onaj njen tok koji se vezuje za srpski omladinski pokret i za društvenu i kulturnu depresiju koja je nastala u Srbiji posle Berlinskog kongresa 1878. godine. Ivan V. Lalić s pravom ističe da Vojislav ne odbacuje čitav romantizam već samo jedan njegov vid, onda kada je došlo do njegovog zamiranja, razvodnjavanja i banalizovanja. U osnovi, prihvatili smo stanovište Svetislava Stefanovića da Vojislav Ilić najvećim delom svoje poezije, i hronološki i poetički, pripada romantizmu. Čak i u svojim klasicističkim pesmama on je više romantičar nego pesnik moderne ili njen tvorac. To isto važi i za Aleksu Šantića, Miletu Jakšića, Milorada Mitrovića i Jovana Dučića koji su tek "oslobađanjem od Vojislavljevog uticaja ušli u modernu". Za Stefanovića, Ilić je "spona i to visoke vrednosti između Brankovog, prvog doba naše lirike, i naše starije moderne. Utoliko veće vrednosti što bi bez njega ostao jedan dubok jaz između te dve epohe, prve koja bi se završila sa Lazom Kostićem kao najmlađim romantikom, i moderne koja se otvara, počinje oko 1900. god. I kao bujica sve osvaja i afirmiše se". Kao primer Stefanović pominje činjenicu da je Kostićev "Spomen na Ruvarca" nastao oko 1867, a Dučićev "Zalazak sunca" 1900. i da je između ovih dveju pesama period od preko trideset godina koji ispunjava upravo Ilićeva poezija. I Milorad Pavić Vojislava vidi kao romantičara, a ne samo kao klasicistu, realistu i simbolistu. Uvažavajući i stanovište da se Vojislav može smatrati i začetnikom poezije nove osećajnosti, novog mišljenja i nove poetike, a uzimajući u obzir i razloge Svetislava Stefanovića, učinilo nam se da je i opravdano i prirodno ako Vojislavljevu poeziju smestimo u postromantizam. I sam Stefanović ističe Vojislavljev udeo u stvaranju moderne srpske poezije i njenom oslobođenju od uzora kao što su Brankova i naročito Zmajeva poezija. Vojislav Ilić je dao novi zamah romantičarskoj poeziji svojim ranim pesmama nastalim od 1881. do 1884. dok je svojim kasnije nastalim pesmama, koje se odlikuju visokim artizmom i misaonošću, doprineo da prelaz iz romantizma bude i prirodan i stvaralački delotvoran. Iza njegovih majstorskih omisa prirode, u dubljim slojevima, naziru se opisi ljudske duše, kao što se u slikama spoljašnje stvarnosti mogu nazreti i slike unutrašnje ljudske drame. Poezija Alekse Šantića većim svojim delom je u prirodnoj vezi sa lirikom Branka Radičevića i Zmaja nego što pripada modernoj srpskoj poeziji. To se naročito odnosi na pesme nastale između 1887. i prvih godina XX veka. S druge strane, pesmom "Santa Maria della Salute" Laza Kostić je duboko zakoračio u doba srpske moderne, kada već uveliko stvaraju Dučić, Rakić,

Dis, Svetislav Stefanović, Pandurović i drugi.

U sintetičkom tekstu "Naša moderna poezija" (1934), govoreći između ostalog o slomu srpskog romantizma, posle Njegoša, Đure Jakšića, Zmaja i Laze Kostića, Todor Manojlović ukazuje na primer Alekse Šantića: "Jedini svetli izuzetak činio je tu Aleksa Šantić koji je sve do Svetskog rata i gotovo do svoje smrti držao visoko žarku buktinju svog iskreno i muževno nadahnutog patriotskog pesništva i tako dostojanstveno završio veliki ciklus naše romantičarske rodoljubive poezije." Iz Šantićevih stihova snažno izbija ritam sa energijom naše junačke epike, ali preobražen, lirski ustreptao i patrijarhalno ozaren. On nikada nije podražavao narodnu poeziju, kao rani i pozni romantičari. Znatan deo njegovih ljubavnih i rodoljubivih pesama napisan je krajem XIX veka, pre Balkanskih ratova. Iako su pesme nastale u Mostaru, iz kojeg je pesnik retko odlazio, čini se da on uspravno stoji nasred Kosova, toliko je proročki sve video, naslutio, predosetio. Zato te pesme jesu i svedočanstvo i dokumenat i njegova duhovna biografija. Svedočanstvo o pesniku, dokumenat o kosovskoj drami, polomu i vaskrsu, ali i o srpskoj slavi i viteštvu. Disov naslov Mi čekamo cara više odgovara Šantiću nego pesniku Utopljenih duša. U tom smislu, u postromantizam, pored Vojislava Ilića, Milorada Mitrovića i Milete Jakšića, uneli smo i Aleksu Šantića, prevashodno njegove ljubavne i rodoljubive pesme. Laza Kostić, koji — kako kaže Todor Manojlović — ne snosi nikakvu krivicu za slom srpskog romantičarskog pesništva u poslednjoj deceniji XIX veka, dao je srpskom romantizmu nov polet, naročito pesmom "Santa Maria della Salute" i, kako kaže Manojlović, "obezbedio romantizmu mogućnost jedne buduće obnove i dalje revolucije". Ako se postavi pitanje šta je od romantizma, i pored njegovog sloma u poslednjim decenijama XIX veka, preostalo i ostalo kao dragoceno nasleđe, za razliku od Todora Manojlovića, koji je izričit u tvrdnji da od romantičarskog zanosa nije ostalo ništa, smatramo da je romantizam svoj novi kvalitet i vrednost dobio upravo u poeziji Vojislava Ilića, Alekse Šantića, Milorada Mitrovića i Milete Jakšića. Mitrovićeva Knjiga o ljubavi, u kojoj preovlađuju balade, ispevana je, kako kaže Dučić, "u duhu nemačke romantike". Iako ovi pesnici nadilaze romantizam, oni ga i završavaju.

Gotovo svi tumači poezije Milete Jakšića videli su u njemu sledbenika Vojislava Ilića. O njegovoj poeziji više je pisano fragmentarno nego celovito, više površno nego temeljno, više zlurado nego dobronamerno. Sa potpunim nerazumevanjem. Jedni su o njoj pisali krajnje negativno (Ljubomir Nedić), drugi sa preteranim oduševljenjem (Matoš). Jakšićeva

prva pesnička zbirka, nastala u senci Vojislava Ilića, od književne kritike je dočekana na nož. Dug koji je platio Vojislavu bio je zaista prevelik. U svojim Saputnicima Jovan Dučić je s velikim razumevanjem i ljubavlju pisao o Miloradu Mitroviću i o Mileti Jakšiću. Analitičnu i temeljnu studiju, sedamdesetih godina prošlog veka, napisao je o Mileti rano preminuli književni kritičar Miodrag Jurišević, ukazujući na njegov vojislavizam. Poezija Milete Jakšića nema ničega zajedničkog sa poezijom Đure Jakšića, njegovog proslavljenog strica. Dok je Đura u svojim lirskim pesmama epski uznesen i poletan, Mileta je sasvim drugačiji, introvertno tih, lirski prigušen i tanan. Moglo bi se reći da su Đura i Mileta antipodi. Ni vremenski kontekst ništa ne kazuje o prirodi i karakteru Miletine poezije. On stoji nekako usamljeno, bez bliskih savremenika, ali i bez sledbenika. On doduše vremenski pripada i Vojislavljevom i Kostićevom dobu, ali i dobu srpskih avangardnih pokreta (nadrealizam), iako su između njih svetlosne godine, izuzimajući naravno Vojislava. Već je rečeno da je dosta teško odrediti gornju granicu srpskog romantizma. Kad je izgledalo da je sasvim zamro, Vojislav mu je udahnuo novi život. Dimenzija koju je u srpski romantizam on uneo dobila je novu boju i novu verziju u poeziji Šantića, Mitrovića i Milete Jakšića. Blisko nam je stanovište da su "simbolizam i parnasizam u stvari specijalizacije romantičkog idioma" (Miodrag Jurišević). Iz toga sledi zaključak da poezija Ilića, Mitrovića, Šantića i Jakšića u svom jezgru sadrži izrazite romantičke premise. I novi pesnički pokreti i škole, parnasizam, simbolizam i nadrealizam, formirani su na osnovama romantizma.

Sačuvana

Angelina AdministratorHero Member

Van mreže

Poruke: 4625

Slobodan Rakitić — Antologija poezije srpskog romantizma « Odgovor #4 poslato: Mart 16, 2012, 10:46:15 pm »

**

IV

Osnovu Antologije poezije srpskog romantizma čini lirska poezija. Nismo nastojali da po svaku cenu pokažemo svu motivsku, tematsku, idejnu i formalnu strukturu, raznovrsnost i složenost romantičarske poezije. Neke od njenih vrsta, kao što su epske pesme, mada su u svoje vreme bile veoma popularne, nisu uključene u antologiju. Pored epske pesme, kod pesnika romantičara balada je bila naročito popularna; ona je izuzetno popularna bila i kod čitalaca, verovatno zato što u sebi sjedinjuje i lirske i

epske osobenosti romantičarskog pesništva. Po svojim kvalitetima izdvajaju se balade Laze Kostića ("Minadir"), Zmaja ("Lem-Edim"), Jovana Ilića ("Abassah"), Vojislava Ilića ("Ljubavna priča o donu Nunecu i dona Klari") i Milorada Mitrovića ("Don Ramiro"). Međutim, iako su balade, kao i epske pesme, manje zanimljive za današnjeg čitaoca i takoreći prevaziđene i anahronične, one bitno obeležavaju duh romantičarske poezije i predstavljaju autentičan žanr romantizma. Zato su, za razliku od epskih pesama, našle mesto u ovoj antologiji. Narodna poezija je po svemu nerazdvojni deo romantičarskog razdoblja, sama njegova duša. Ona je prisutna kod gotovo svakog romantičarskog pesnika, kod svakog na osoben i specifičan način. Epsko i lirsko pesništvo je ipak jedan veliki i autohton segment u okvirima romantičarskog pesništva, nezavisan i u sebi dovršen, koji se mora zasebno posmatrati. Otuda narodna poezija nije uključena u ovu antologiju. Najpre smo mislili da u antologiju unesemo samo lirske pesme ili pesme u kojima preovladava lirski princip, ali smo odustali od toga, svesni da bi bez Njegoša, Kodera i Sarajlije jedna ovakva antologija bila nepotpuna. Zato su, zbog celovitije slike srpskog romantičarskog pesništva, u antologiju uvršteni, u odlomcima, veliki romantičarski spevovi: Gorski vijenac i Luča mikrokozma Petra II Petrovića Njegoša i San Matere srpske Đorđa Markovića Kodera. Takođe su, u odlomcima, uneti i "Đački rastanak" i "Tuga i opomena" Branka Radičevića, kao i neke pesme Sime Milutinovića Sarajlije. Izbegavali smo odlomke iz dramskih dela, pogotovo što naše romantičare najbolje predstavlja lirska poezija. Bez nekih spevova, svejedno što su dati u odlomcima, ne bi estetski celovito bilo naše romantičarsko pesništvo. U ovu Antologiju nije uneta Solarićeva pesma "Gozba 1807", jer po gotovo svim jezičkim i metričkim svojstvima, spada u klasicističku poeziju. Ona je možda najhermetičnija Solarićeva pesma, neprohodna, jezički prenapregnuta i opora, puna inverzija karakterističnih za klasicističku poeziju. Po vrednosti, njoj je svakako mesto u Antologiji, ali ne romantizma i predromantizma. U svojoj Antologiji srpske poezije (srednje doba) Petar Milosavljević je nije uneo ni u klasicističku ni u predromantičarsku poeziju, verovatno zbog dužine, ali ni Mladen Leskovac u Antologiju starije srpske poezije. Miodrag Pavlović je od njenih 35 strofa u Antologiju srpskog pesništva uneo tek osam strofa, ne objašnjavajući čime se rukovodio pri skraćivanju pesme. U predgovoru Antologije kaže da je Solarić pisao "rapavim i neprečišćenim jezikom, struktura pesama mu je često nedovoljno koherentna, ali su te pesme pri tom delo jednog nesvakidašnjeg uma i sasvim izvesnog pesničkog talenta". U antologijskom zborniku Zdravka Krstanovića Čudesni kladenac Solarićeva pesma "Gozba 1807" s razlogom je dobila počasno mesto.

 Prvi put su se, koliko nam je poznato, posle nevelikog zbornika, za školske potrebe, Srpska romantičarska lirika Miodraga Popovića (1962), u jednoj antologiji našli srpski romantičarski pesnici često suprotnih orijentacija i duhovne usmerenosti, drukčijih stvaralačkih priroda, bez obzira na to što pripadaju istom književnom razdoblju. Na prvi pogled, malo je zajedničkog u poeziji, recimo, Njegoša i Jovana Subotića, Pačića i Laze Kostića, Solarića i Đure Jakšića, ne samo kada su u pitanju umetničko-stilske osobenosti njihovih pesničkih dela nego i njihova idejna i poetička načela. Takođe, malo srodnih elemenata ima u poeziji pojedinih naših predromantičara i romantičara, kao da i ne pripadaju istom književnom razdoblju. Te različitosti pokazuju bogatstvo srpskog pesništva koje se razvijalo u različitim kulturnim sredinama i društveno-istorijskim okolnostima. Iako nauka o književnosti još nije dala mnoge odgovore na pitanja iz naše književne istorije, jer su pojedini teorijski problemi ostali nerazjašnjeni, mnogi književni segmenti neobrađeni, pojedini pesnici nedovoljno proučeni, granice romantizma nedefinisane — nastojali smo da u ovom antologijskom izboru damo što verniju i celovitiju sliku jedne književne epohe koja je imala presudnu ulogu ne samo u očuvanju identiteta već i u razvitku nacionalnih i društvenih odnosa kod Srba. Kako je svaka knjiga, a posebno antologija, i dokument o jednom vremenu, to smo se posle dužeg dvoumljenja odlučili da pesnike predstavimo hronološkim redom, prema godinama rođenja, a ne prema datumima javljanja u književnosti. Što se tiče samih pesama, one su kod svakog pesnika poređane po datumima nastanka ili objavljivanja, sem ukoliko ti datumi nisu bili poznati. Samo na tom principu, koji nam se učinio jedino prirodan, bilo je mogućno izbeći mnogobrojne nedoumice koje su u ovakvim prilikama neizbežne. Slobodan Rakitić

Sačuvana

Angelina AdministratorHero Member

Van mreže

Poruke: 4625

Slobodan Rakitić: Drama jezika — drama identiteta « Odgovor #5 poslato: Mart 17, 2012, 12:40:04 am »

**

DRAMA JEZIKA — DRAMA IDENTITETA

Tekst, pod naslovom "Drama jezika — drama identiteta", nastao je na

margini Antologije poezije srpskog romantizma, koja se, u izdanju Srpske književne zadruge, pojavila prošle godine. U Antologiju sam, pored romantičara, uključio i pesme predromantičara (Dositeja, Pavla Solarića, Jovana Pačića, Nikole Borojevića, Save Mrkalja, Luke Milovanova, Sterije i drugih), kao i četvorice postromantičara (Vojislava Ilića, Milorada Mitrovića, Alekse Šantića i Milete Jakšića). Drama srpskog jezika i srpske poezije najviše se ispoljila kod klasicista i predromantičara. Prevazilaženje diglosije krajem XVIII i početkom XIX veka i reforma srpskog pisma bili su odlučujući ne samo za razvoj srpskog pesništva već i za jedinstvo srpskog naroda i jačanje nacionalne samosvesti i samobitnosti. Povest srpskog književnog jezika je dugotrajna, burna i složena. Iznad svega dinamična. U hiljadugodišnjoj jezičkoj tradiciji Srbi su razvijali i negovali književnost na slovenskom jeziku koji je u različitim periodima imao i različite recenzije, varijante i rukavce: staroslovenski, crkvenoslovenski, ruskoslovenski, slavenosrpski, srpski narodni jezik. Zajednički slovenski književni jezik upotrebljavao se od devetog do dvanaestog veka, a tek posle toga su nastajale brojne jezičke recenzije. Prema svim ovim standardizovanim jezičkim modelima Srbi su se odnosili kao prema svom nacionalnom srpskom književnom jeziku. U osnovi svih ovih jezika, dva su ključna jezička modela: staroslovenski i srpski narodni jezik. U osamnaestom veku različiti srpski pisci pišu na različitim jezičkim standardima. Doba baroka i prosvećenosti, na primer, protekli su u srpskoj književnosti u znaku tri jezika: srpskoslovenskog ili starog srpskog književnog jezika (koji je bio i jezik crkve), narodnog i, najzad, ruskoslovenskog, uvedenog tridesetih godina XVIII veka. Klasicisti odbacuju jezičku trihonomiju i opredeljuju se za dihotomiju, predromantičari pišu tzv. građanskim jezikom dok klasičari pišu crkvenim i narodnim jezikom. Potresna je drama srpskog jezika i srpskog pesništva u periodu koji je prethodio Vukovoj jezičkoj reformi. Lirska i epska narodna poezija, s jedne, i umetnička pisana književnost predbrankovskog doba, s druge strane, ukazuju ne samo na posledice diglosije već na dramu srpskog nacionalnog identiteta.

Prevazilaženje diglosije u XVIII i početkom XIX veka i reforma pisma bili su odlučujući ne samo za razvoj srpskog pesništva već za jedinstvo srpskog naroda i jačanje nacionalne samosvesti i samobitnosti. Prva polovina XIX veka od suštinskog je značaja u modernoj istoriji srpskoga naroda, posebno Srbije. Paralelno sa oslobodilačkim ratovima

1804. i 1815. godine i utemeljenjem srpske države stekli su se uslovi za stvaranje nacionalnih institucija i razvoj kulture, književnosti i umetnosti. Karađorđev ustanak u Šumadiji, Četrdeset osma i pokret Srba u Panoniji protiv Austrougarske, ustanci u Hercegovini i razočarenje posle Berlinskog kongresa ključni su istorijski događaji koji su snažno uticali ne samo na društvene prilike nego i na razvoj srpskog pesništva, u kome je do punog izražaja došao njegov antejski i prometejski duh. Sve se početkom veka "zatalasalo" na prostorima gde je živeo srpski narod, od Trsta do Temišvara, od Dinare do Vidina, od Baranje do Boke Kotorske i od Sent Andreje do Ohrida. Vukova reforma srpskoga jezika i pisma, prodor srpske narodne poezije u svet i evropskog pesništva u srpsku književnost, razvoj romana, pripovetke i drame označili su novo doba u srpskoj istoriji i kulturi s tendencijom da se uspostave pokidani kontinuiteti sa srpskom srednjovekovnom državom Nemanjića. Romantičke poezije bilo je i pre i posle romantizma. Srpsku književnost u doba prosvećenosti čine dve stilske formacije, klasicizam i predromantizam. Vremenski, ovi književni stilovi pokrivaju period od polovine XVIII i prve tri decenije XIX veka, slivajući se potom u novi književni pokret, romantizam. Klasicizam je, posle baroka, prvi pesnički pravac sa izgrađenim identitetom u srpskoj književnosti. Njegova poetička suština jeste oslanjanje na antičku tradiciju. Prvi talas klasicista, kako ih vidi Milorad Pavić, obuhvata pesnike koji stvaraju između 1780. i 1810. godine. Svakako da je centralna pesnička figura srpskog klasicizma Lukijan Mušicki (1777—1837), ali se klasicistički začeci mogu naći i pre njega. Prvi pesnik takve orijentacije, koji koristi klasične oblike, bio je Aleksije Vezilić (1753—1792), autor prve štampane pesničke zbirke u srpskoj književnosti (Kratkoje napisanije o spokojnoj žizni, 1778). Njega Jovan Subotić s razlogom smatra "ocem srpskog učenog stihotvorstva". Istom talasu klasicista pripada i Atanasije Stojković (1773—1832), koji se oslobađa rime, čime se još više približava klasičnoj metrici. Pored Vezilića i Stojkovića, u poslednjoj deceniji XVIII i prvoj deceniji XIX veka javljaju se Gligorije Trlajić, Pavle Solarić, Joakim Vujić, Milovan Vidaković i drugi. Pojedini među njima, Trlajić, na primer, pišu i na crkvenoslovenskom i na narodnom jeziku. Drugi talas klasicističkih pesnika vezan je za Lukijana Mušickog (1777—1837), koji je zamenio Dositejevo mesto, posle njegove smrti. Prvu odu ispevanu posle Dositejeve smrti napisao je Mušicki u novom obliku (u alkejskom metru) i na narodnom jeziku. Mušicki je bio jedan od najobrazovanijih ljudi svoga doba, kako ga je okarakterisao i sam Jovan

Skerlić. Mušickog u poeziji slede svi najvažniji pesnici srpskog klasicizma XIX veka: pored Sterije, tu su još Pavle Berić, Jovan Hadžić, Đorđe Maletić, Vladislav Stojadinović Čikoš, Vasilije Subotić, Stefan Stefanović i drugi. Treći talas klasicista, po Pavićevoj podeli, vezan je za Steriju i javlja se u vreme krize klasicizma posle smrti Mušickog 1837. godine. Njegovu smrt ožalio je i sam Njegoš. Jedan od uzroka slabljenja klasicizma jeste nesumnjivo sve veća podrška Vukovoj reformi i jačanje romantičarskog pokreta. U tom smislu i Sterija je tipičan predstavnik srpskog predromantizma. Moglo bi se reći da srpski predromantizam počinje Dositejem, a završava se Sterijom. Predromantizam se može smatrati prethodnicom, ali i ranom fazom romantizma. Glavna njegova odlika je oslanjanje na romanske pesničke forme ili na narodni silabički stih, uvođenje jednog jezika umesto diglosije, kult prirode, monistička slika sveta, teme prolaznosti života, naglašena emotivnost i vezanost za srpski srednji vek, a ne za antiku. Ali nisu ni svi predromantičari poetički isti. Neki su više klasicisti, a neki romantičari. Jedan izraziti klasicista, Mušicki, na primer, koji pripada drugom talasu, ima dosta crta romantizma i u kontekstu srpskog pesništva zauzima ono mesto koje u nemačkoj poeziji ima Helderlin. I jedan i drugi nacionalno su vezani za "duh naroda", a poetički za drevnu helensku i latinsku tradiciju. Predromantičari gube svoj jezik posle smrti Mušickog, koji se povukao pred jezičkim poletom romantičara. Pavić s razlogom smatra da epoha koja počinje Dositejem, a završava se Sterijom, predstavlja jedno od ključnih i prelomnih razdoblja u srpskoj književnosti, jer se tada zametnula klica koja će svoje plodove doneti u romantizmu. Upravo na jezičkoj drami predromantičari su uspeli da prevaziđu jaz između klasicista i romantičara i da u razvojnom luku srpske poezije uspostave značajan kontinuitet. Pesnička drama ispoljila se ne u domenu pesničkih oblika, već isključivo na jezičkom pitanju. Vukov i Daničićev rat za srpski jezik i pravopis bio je radikalan, neumoljiv, premda je to, posmatrano iz današnje perspektive, moglo da bude i drugačije i, možda, delotvornije. Srpski jezik se nije kontinuirano razvijao, kao što su i srpska književnost, umetnost i pismenost nasilno prekidani tokom minulih vekova. Zajednički slovenski književni jezik upotrebljavao se od devetog do dvanaestog veka, posle toga su nastajale i brojne jezičke recenzije. Neki od tih modela književnog jezika na osnovama staroslovenskog upotrebljavani su sve do XIX veka, a u crkvenom bogosluženju zadržani su i do danas. Jedan od poslednjih velikih srpskih pisaca koji se pojavio s početka XVIII veka, Gavril Stefanović Venclović, pisao je na srpskoslovenskom jeziku, ali je svoje propovedi i besede pisao i kazivao narodnim jezikom.

 U svom mukotrpnom uobličavanju srpski jezik je prošao kroz nekoliko jezičkih standarda, razvijajući se postupno. U XVIII veku različiti srpski pisci pišu na različitim jezičkim standardima. Znamenita Antologija srpskog pesništva, koju je sačinio Miodrag Pavlović, sadrži srpsku poeziju u kontinuitetu od Svetog Save do poslednjih decenija XX veka. Iako je ta nit kontinuiteta u pojedinim periodima istanjena, do samog kidanja, očigledno su "faze" kroz koje je prolazio srpski književni jezik. Većina tekstova iz stare srpske poezije u Pavlovićevoj Antologiji dati su u modernoj verziji, a ne u doslovnom prevodu na savremeni srpski jezik, zadržavši pri tom nešto od stare leksike, kako bi se dočarao duh epohe. Pesme iz XVIII veka predstavljene su u neizmenjenom obliku. Tako je "Ispovedna molitva" iz druge polovine XIV veka, nepoznatog autora, data u originalnom jezičkom vidu, što deluje impresivnije nego da je prilagođena savremenom jezičkom standardu.

Već je primećeno da je ne malu grešku učinio Vuk Karadžić kad je insistirao na diskontinuitetu srpskog jezika, stavljajući prilično dubok jaz između staroslovenskog i srpskog narodnog jezika, mada je u svojim poznim godinama denekle izmenio svoje prvobitno mišljenje i pokazao više fleksibilnosti o tom važnom pitanju. U tom smislu i prvo izdanje njegovog Srpskog rječnika razlikuje se od drugog, u kome su se našli primeri i iz stare srpske književnosti. Tako Vukova reforma nije narušila identitet srpskog jezika već ga je naprotiv ojačala. Studija Meše Selimovića Za i protiv Vuka upravo se bavi tim aspektima Vukove jezičke i ortografske reforme. Na dramu srpskog jezika u XVIII veku i u prvoj polovini XIX veka ukazao je Mladen Leskovac u predgovoru svoje Antologije starije srpske poezije (1953), a potom Miodrag Pavlović u Antologiji srpskog pesništva (1964) i Petar Milosavljević u Antologiji srpskog pesništva (srednje doba), 2008. godine. U tim antologijama na očigledan način je predstavljena i iskazana velika drama srpskog književnog jezika u periodu koji je prethodio Vukovoj jezičkoj književnoj reformi, ali i u vreme njenog trajanja. Lirska i epska narodna poezija, bajke i poslovice, s jedne, i umetnička (pisana) književnost predbrankovskog doba, s druge strane, ukazuju ne samo na posledice jezičke diglosije u vreme klasicizma već na dramu srpskog nacionalnog identiteta.

Ukidanje diglosije klasicista, Mrkaljeva i Vukova reforma i borba za srpski jezik i pismo otvorili su put ka modernoj srpskoj poeziji, ali i stvorili jaz između pesništva klasicizma i romantizma. I sam Jovan Hadžić nije bio protiv narodnog jezika. Zalagao se da njegovo uvođenje ne ide na štetu slavenosrpskog jezika, već za njihovu sintezu. Kontinuitetu i srpskog jezika i srpskog pesništva doprinela je srpska narodna poezija, koja je mnogo starija nego što to govore najbolji naučnici koji se bave tom

temom. O tome je pisao Dragutin Kostić između dva svetska rata. Takođe je pisao o podudarnosti između srpske srednjovekovne književnosti i narodne epike, što s obzirom na zajedničke motive takođe ukazuje na starost srpske epske poezije. Sve što se izražava jezikom, usmenim ili pisanim: slike, predstave, osećanja, zvučnost, ritmovi, glasovi, oblici pisma itd, prožeto je simboličnim vrednostima. Jezik je sredstvo sporazumevanja među ljudima, ali je on, putem molitve i sredstvo "sporazumevanja" i sjedinjenja ljudskog bića sa Bogom. Kao Reč, Logos, jezik je oruđe uma, delovanja ili stvaranja, izraz volje Božje. Oktavio Paz, u tekstu "O jeziku", piše da je čovek "neodvojiv od reči. Bez njih on je neuhvatljiv. Čovek je biće od reči". Rezultat toga je da se reči "rađaju i umiru kao ljudi". To se dakako odnosi i na jezike. Na drugom mestu, u istom tekstu, Paz kaže: "Reč je sam čovek. Sazdani smo od reči. One su naša jedina realnost ili, u najmanju ruku, jedino svedočanstvo naše realnosti. Bez jezika nema mišljenja, niti predmeta spoznaje: suočen s nepoznatom realnošću, čovek je prvo imenuje, krštava. Nepoznato nam je ono što nema imena". Suština tog odnosa između ljudskog bića i jezika jeste, smatra Paz, da se "od jezika ne može pobeći". Kad nema nas, nema ni jezika. Jezik ne može da živi izvan nas, iako nam stalno izmiče, što samo na prvi pogled izgleda paradoksalno. Jezik je najdublja, najsuštastvenija i najvernija povest ljudske zajednice. U meri u kojoj nam jezik izmiče, udaljavajući se i osamostaljujući se, izmiče nam i sopstvena istorija, i kultura, i književnost, a to znači budućnost. Zato Paz s razlogom zaključuje da je proučavanje jezika jedan od "delova celokupne nauke o čoveku" — a ja bih dodao da je jedan od najvažnijih delova — premda je moderna lingvistika (N. Trubeckoj, Roman Jakobson) uspela da "izoluje" jezik kao predmet, da ga odvoji od čoveka, doduše samo na fonološkom planu, tako da je Pazovo shvatanje i danas relevantno, iako je izrečeno pre nekoliko decenija. Shvatanja Dositeja i Vuka Karadžića sasvim su bliska u pitanjima nacionalnog određenja i "omeđenja" Srba. Prošlo je pedeset godina od Dositejevog stava da "zakon i vera može se promeniti, a rod i jezik nikada", iskazanog u "Pismu Haralampiju" (1783), do Vukovog teksta "Srbi svi i svuda", napisanog 1836, a objavljenog tek 1849. u Kovčežiću za tu godinu. Nabrajajući sve oblasti gde žive Srbi, na širokom prostoru od Beča i Trsta do Soluna, Vuk navodi da tu živi narod koji govori jednim jezikom, ali se po zakonu (religiji) deli na tri veroispovesti — pravoslavnu, rimokatoličku i islamsku. Stav da Srbi i Hrvati imaju posebne jezike — što je važilo sve do polovine

XIX veka — zastupali su Dobrovski, Kopitar i Miklošić i, naravno, Vuk Karadžić, koji je najpreciznije i formulisao svoje stavove, da je srpski jezik štokavski, a da čakavski i kajkavski nisu srpski. U vreme najveće satanizacije Srba, početkom devedesetih godina prošlog veka, satanizovani su i srpski mitovi, srpska istorija, srpska narodna poezija, srpska moderna poezija. Sa razgradnjom zemlje počela je i razgradnja srpskog etničkog korpusa i samog jezika. Rasturanjem Jugoslavije srpski jezik je preživljavao sve ono što se dešavalo i srpskom narodu: deobe, rasipanje, falsifikovanje, otimanje, preotimanje, zatiranje. U svemu tome politika je imala presudan uticaj i nečasnu ulogu. Jezički separatizmi (hrvatski, bošnjački, crnogorski) i rastakanje živog bića srpskog jezika slabili su etničku supstancu, rasparčavali je i onemogućavali uspostavljanje celine srpskog naroda, njegove književnosti, umetnosti i duhovnosti. Zarad nesigurnog jugoslovenskog ideala, kako u Kraljevini tako i u komunističkoj Jugoslaviji, razarani su temelji srpskog nacionalnog bića a na njegovim krhotinama stvarane su nove nacije, novi jezici i nova književnost. To razaranje srpskog etnikuma počelo je razaranjem srpskog jezika kao temelja i kohezione energije. Istorija, mit i jezik, u ne malom delu srpske poezije ključne teme, određuju i međe srpskog jezika i srpskog kulturnog prostora. Srpski pesnici, krećući se suvereno kroz mitske, istorijske i religijske teme, povlače i glavne koordinate srpskog jezičkog prostora, uspostavljajući "kopče" i "spone" sa drugim kulturama, književnostima i civilizacijama. Tako se, na primer, u lirskom kosmosu Miodraga Pavlovića, susreću paganski rituali, antička skladnost, vizantijska prozirnost, hrišćanska molitvenost, folklorni, moderni i urbani govorni idiomi, epska i sakralna slikovitost, hilandarska uzdržanost i zapadnoevropska trezvenost i racionalizam. Pavlović je pesnik kulturne istorije, evropske i srpske, i mogao bi se smatrati paradigmom sinteze tradicionalnog i modernog. Šireći misaone horizonte srpskog pesništva, on je doprineo jačanju identiteta ne samo srpske poezije nego i srpskog jezika. Navršilo se dvanaest godina od objavljivanja Slova o srpskom jeziku, svojevrsnog Jezičkog zakonopravila srpskoga naroda — kako ga je okarakterisao lingvista Miloš Kovačević — napisanog u obliku deklaracije, koje je sačinila i potpisala grupa od petnaest srpskih filologa, lingvista i književnika. Slovo o srpskom jeziku sadrži, u sažetom obliku, učenje o srpskom narodu i njegovom jeziku, o srpskom književnom jeziku i njegovim varijantama, o srpskim pismima, o preveravanju (prozelitizmu), o srpskom kulturnom prostoru, o srpskoj književnosti, umetnosti i kulturi (u najširem značenju). Slovo o srpskom jeziku doneto je s namerom da se ukaže na pogubnu aktuelnu jezičku politiku kod Srba, ali i na posledice jezičke politike tokom čitavog dvadesetog veka, odnosno posle smrti Vuka Karadžića. Danas s razlogom možemo da kažemo da je Slovo o srpskom jeziku, koje je uznemirilo uspavane savesti srpskih

filologa, jedan od najznačajnijih jezičkih dokumenata posle Drugog svetskog rata, a vrednost njegova tek će se videti u budućnosti. I dalekovidost stavova iskazanih u njemu. Jezik je osnovna komponenta pesničkog dela. Jezik je saznanje i misao, čovekova svest o sopstvenom biću, ali i o korenu svog porekla. Jezik je značenje u pokretu i dejstvu. Rat za srpski jezik i pismo još uvek traje.

Slobodan Rakitić, 2012.