obrazovni refleksi

1/2005

BIRO ZA RAZVOJ NA OBRAZOVANIETO

BUREAU FOR DEVELOPMENT OF EDUCATION

Izdava~Biro za razvoj na obrazovanieto

ul. „Ru|er Bo{kovi}“ b.b. - Skopje

Izdava~ki sovetJulija Dimitrova, pretsedatel

Anica Aleksova, zamenik-pretsedatelLirie Rexepi, sekretar

prof. d-r Murat MuratiMite Stefanovski

Fadiq VeapiRodna StoilevskaTrajko Jovanovski

Redakcija

Vase Man~ev, urednikGorica Mickovska, zamenik-urednik

Bojana NacevaFatmir Sulejmani

Marija NikolovaZekir Kadriu

Trajko JovanovskiGordana Doneva-Atanasoska

Blagoja Trajkovski

Za izdava~ot]amil Xeladini, direktor

Lektura i korekturaSuzana Stojkovska

Tehni~ki urednik i kompjuterska grafikaSvetlana Stoj~eva

Adresa na redakcijataul. „Ru|er Bo{kovi}“ b.b. - Skopje

Tira`: 550 primeroci

Pe~ateno vo: A.D. Pe~atnica „Kiro Dandaro“ -Za{titno dru{tvo - Bitola

Obrazovni refleksiiSpisanie za teorijata i praktikata vo vospitanieto i obrazovanieto

Impresum

Aktuelnosti Aktualities

d-r Sime Arsenovski:Modeli na u~ewe izrazeni niz interakcijatapome|u u~enikot, nastavnikot i predmetot na

u~eweto

Mihajlo Popovski; Ana Mickovska;Maja Simonovska:

Igraweto videoigri i agresivnoto odnesuvawekon sou~enicite kaj sedmooddelencite

d-r Nexat Abazi:U~enikot kako faktor vo nastavata

Boce Mitrevski:Analiza na nekolku u~ebnici po fizika za osmooddelenie od aspekt na pra{awata i kvalitativ-nite zada~i vo u~ebnicite i rabotnite tetratki

m-r Violeta Milenkovska:Menaxerskata funkcija kontrolirawe vo

osnovnite u~ili{ta

Petre Nanevski:Vlijanieto na estetskoto ureduvawe na

u~ili{teto vo gradeweto na kulturata za`iveewe

Sne`ana Hristova:Berzata na idei za izveduvawe na nastavata vo

osnovnoto obrazovanie vo Republika Makedonija

d-r Sime Arsenovski:Learning models expressed through interaction amongthe student, the teacher and the Subject of learning

Mihajlo Popovski; Ana Mickovska;Maja Simonovska:Playing video games and the aggressive behaviortoward the classmates with the seven graders

d-r Nexat Abazi:The pupil as a factor in teaching

Boce Mitrevski:Analysis of several physics text-books for eight gradefrom aspect of questions and qualitative items in thetext-books and work books

m-r Violeta Milenkovska:Managerial function inspection in elementary schools

Petre Nanevski:The influence of the esthetic arrangement of the schoolin building culture of living

Snezana Hristova:Exchange of ideas for the teaching process inelementary education in Republic of Macedonia

S o d r ` i n a C o n t e n t s

7

18

27

32

42

49

Od praktikata From the Teaching Practice

59

Informacii

Sodr`ina Obrazovni refleksii

4 1/2005

Ilija Le{kovski; Liljana \or|ioska:Model na organizirawe nastava vo priroda

d-r Liljana Ivanova Apostolova-Politova:Ocenuvawe na postigawata na u~enicite po

matematika

Stoj~e Mitevski:Singularna integralna ravenka so jadro samo

funkcija od t i beskone~ni granici naintegracija

Sofija Cvetanovska; Menka Pavleska;Slavica Stefanovska:

Analiza na pogre{nite odgovori na testotspored karakteristikite na znaewata po

biologija

Nikola Zoroski:Za dopolnitelnata nastava od 10-ti do 20-ti juni

\or|i ]osev:Novi izdanija od oblasta na gra|anskoto

obrazovanie

Boce Mitrevski:2005 - Svetska godina na fizikata

Ana Mickovska:Prikaz na zbornikot „30 godini Institut za

psihologija“

Golubina Gor|ievska; Mika Ilieva:Za modelite na sledewe i stru~na poddr{ka na

gra|anskoto obrazovanie vo Holandija

Ilija Leshkovski; Liljana Gjorgiovska:Model of organizing teaching in nature

d-r Liljana Ivanova Apostolova-Politova:Evaluation of student� s achievements in mathematics

Stojce Mitevski:Singular integral equation with nucleus only function oft and endless borders of integration

Sofija Cvetanovska; Menka Pavleska;Slavica Stefanovska:Analysis of wrong test answers according to thecharacteristics of the knowledge in biology

Nikola Zoroski:For the supplementary teaching from 10-th to 20-thJune

Gjorgji Kosev:New editions from the field of civic education

Boce Mitrevski:2005 World year of physics

Ana Mickovska:Presentation of collection � 30 years Institute forpsychology�

Golubina Gorgjievska; Mika Ilieva:For the models of monitoring and professional supoportof the civic education in Netherlands

103

108

95

90

100

78

82

72

Information

65

AktuelnostiObrazovni refleksii

51/2005

Aleksandar Jovanovski – Vqubeni, maslo, 6o h 50


71/2005

MODELI NA UÊWE IZRAZENI NIZINTERAKCIJATA POME\U UÊNIKOT,

NASTAVNIKOT I PREDMETOT NA UÊWETO

VOVED

Vo ovoj trud se prezentirani osnovite na sovreme-nite obrazovni teorii biheviorizmot i konstruktiviz-mot kako ekstremi na oskata na teoriite za u~eweto.Pretstaveni se i osnovnite pedago{ki modeli izrazeniniz vidot na interakciite pome|u u~enikot, u~iteloti predmetot na u~eweto. Definirani se tri modelinare~eni „v~era“, „denes“ i „utre“. Ovie prikazi serezultat na pove}egodi{no izu~uvawe na avtorot i tiekako posebni trudovi se prezentirani na pove}e me|u-narodni nau~ni konferencii.

Ponatamu e napravena procena na obrazovniotsistem vo Republika Makedonija od aspekt na primena-ta na prethodno definiranite obrazovni modeli i pri-menata na obrazovnite teorii. Vrz osnova na ovaa ana-liza se konstatira deka bez ogled na pedago{kiot model{to se primenuva, znaeweto {to u~enicite vo osnovno-to i srednoto obrazovanie go steknuvaat e, glavno, odbihevioristi~ki tip. Inaku, ova znaewe go karakteri-ziraat nizok procesira~ki kapacitet na u~enicite iizvr{uvawe na simplificirani zada~i so toa znaewe.Ova e mo`nata pri~ina i za lo{ite ocenki za znaewe-to na u~enicite od Republika Makedonija objaveni odUNICEF minatata godina.

Pri~inata za bihevioristi~kiot tip na znaewe-to na u~enicite za pedago{kiot model „v~era“ e po

definicija jasen. No, problem pretstavuva biheviori-sti~kiot tip na znaewe {to se steknuva vo u~ili{tatavo koi se primenuva pedago{kiot model „denes“ –uspe{en vo uspe{nite zapadni op{testva. Vrz osnovana analizata na interakciite vo informacionite te-kovi vo implementaciite na ovoj pedago{ki model voRepublika Makedonija, za razlika od uspe{nite imple-mentacii se konstatira deka na modelot vo RepublikaMakedonija mu nedostasuvaat dopolnitelni izvori nainformacii. Takvi izvori se Internetot, multime-diskite sistemi, spisanijata, televiziite itn. Voslu~ajot, vo Republika Makedonija ponudata na vakovvid informacii e skromna ili ne postoi, a kako posle-dica na jazi~nite barieri na{ite u~enici ne se vomo`nost da koristat kvalitetni dopolnitelni izvoriza konstruirawe na svoite znaewa od konstruktivis-ti~ki tip.

Ponatamu se pretstaveni najsoodvetnite izvorina informaciite – multimediskite obrazovni siste-mi. Vo uslovi na objektivna ograni~enost za koriste-we na multimediskite sistemi za u~ewe kako posledi-ca od potrebata da se poseduva kompjuter, i kvalitet-nite pe~ateni materijali kako podmnoèstvo na mul-timedijalnite sistemi moàt da bidat dopolnitelenizvor na informacii.

Kako re{enie so koe }e se podobri neadekvatna-ta pozicija na u~enicite od povisokite oddelenija naosnovnoto i srednoto obrazovanie se predlaga zbo-gatuvawe na informacionata ponuda.

d-r Sime Arsenovski

Aktuelnosti Obrazovni refleksii

8 1/2005

PSIHOLO[KI TEORII ZA UÊWETO

Denes u~eweto se prifa}a kako priroden pro-ces. No, kolku i ednostavno da izgleda toj proces, posto-eweto na brojni definicii i teorii za u~eweto niukaùva na negovata kompleksnost.

Va`no e da se sogleda deka „intervenciite“ voprocesot na u~eweto moàt da vlijaat na razli~ni na-~ini. Nivoto na intervenciite, kako i nivnite formigi opredeluvaat razli~nite teorii za u~eweto. Oviefaktori pomagaat da se izdvojat mnogute razli~niteorii.

Do denes se izdiferencirani tri fundamental-no razli~ni koncepti za prirodata na u~eweto i zatoa koi se svojstvata, odnosno prirodata na u~eweto.Ovie pristapi ne samo {to ja objasnuvaat pojavata u~e-we, tuku, isto taka, tie davaat svoe viduvawe za su{tina-ta na znaeweto. Tie tri osnovni pristapi ili psiho-lo{ki teorii se biheviorizam, kognitivizam i kon-struktivizam.

Ekstremite od spektarot na teoriite za u~ewe sebiheviorizmot i konstruktivizmot. Biheviorizmot ikonstruktivizmot se pove}e koncepti (metateorii)koi vo sebe obedinuvaat pove}e teorii. Teoriite davaatobjasnuvawe za toa kako se odviva procesot na zdobiva-we so znaewe i kakva treba da bide intervencijata(alatki, u~iteli)1 vo toj proces. Va`no e da se zabeleìdeka i pokraj toa {to postojat golem broj razli~niteorii, generalno tie, pove}e ili pomalku, pripa|aatna eden od ovie pristapi, odnosno ja poddrùvaat prin-cipielnata ideja opi{ana vo soodvetniot pristap.

BIHEVIORIZAM

Biheviorizmot obi~no se referencira kakonaloèna instrukcija. Glaven akcent na biheviorizmotse perceptivnite indikatori na u~eweto.

Vo fokusot na biheviorizmot e nabquduvawetona ~ovekovoto odnesuvawe. J. B. Votson, osnova~ot na

biheviorizmot, go definira u~eweto kako sekvencana stimulira~ki i rezultira~ki akcii vo nabqudu-vani pri~insko-posledi~ni odnosi. Primerot na bihe-vioristite za klasi~na uslovenost go demonstrira pro-cesot vo koj ~ovekot u~i da reagira na neutralni stimu-latori na takov na~in {to normalno bi bil povrzanso neuslovenite stimulatori. Primerot {to ~esto secitira so klasi~nata uslovenost e slu~ajot na ku~etona Pavlov. Eksperimentot na Pavlov go razgleduva di-gestivniot proces kaj ìvotnite. Vo sproveduvawetona eksperimentot, Pavlov zabeleàl deka ku~eto reagi-ralo koga slu{alo yvon~e. Ova se slu~uvalo poraditoa {to ku~eto nau~ilo da gi povrzuva negovite neus-loveni stimulatori (obi~no hraneweto) so neutralni-te stimulatori na yvoneweto na yvon~eto spojuvaj}igi so procesot na jadewe. Votson veruval deka stimulite{to lu|eto gi primaat moàt da bidat generirani vna-tre{no (na primer, gladot) ili nadvore{no (na primer,vrevata). B.F.Skiner (B. F. Skinner) go pro{iruva ova –spored nego dobrovolnoto ili avtomatskoto odnesuva-we e ili zajaknato ili oslabnato od prisustvoto na na-gradata ili na kaznata. Novoto u~ewe se pojavuva kakorezultat na pozitivnoto zasiluvawe, a starite {emina odnesuvawe se napu{taat kako rezultat na negativ-noto zasiluvawe.

Primenata na uslovnite operandi vo u~eweto eednostavna i direktna. Predavaweto e zbir od odredenizajaknuvawa od koi u~enicite u~at. Tie u~at bez preda-vawe vo nivnata prirodna sredina, no u~itelite pod-gotvuvaat specijalni na~ini {to go pravat u~eweto eks-peditivno, pottiknuvaj}i go odnesuvaweto {to inakubi bilo bavno, odnosno go pravat sigurno odnesuvawe-to {to inaku nikoga{ ne bi se pojavilo.

Spored ovoj koncept, kompleksnoto u~ewe bi mo-èlo da se postigne so pomo{ na proces na davawe po-zitivno ili negativno zasiluvawe niz sukcesivnitenivoa na obrazovanie, na toj na~in oblikuvaj}i go odne-suvaweto na subjektot vo nasoka na baranoto odnesuva-we. Detalniot pregled na tradicionalnite pristapi

1Pod op{tiot naziv u~itel vo tekstot se podrazbira lice koe u~estvuva vo procesot na u~eweto kako olesnuva~, pomaga~, voditel i sli~no.

Taa uloga ja imaat, na primer, instruktorite, nastavnicite, profesorite i drugi.


91/2005

kon u~eweto, koristeni so godini, go otkriva mo}notovlijanie {to bihevioristite go imale (i s# u{te goimaat) vrz u~eweto. Konceptot na nametnati instruk-cii, kade {to u~itelot im go obezbeduva znaeweto nastudentite e odli~en primer na bihevioristi~kiotmodel na u~ewe. Koristeweto na ispitite za da se iz-meri opservabilnoto odnesuvawe pri u~eweto, koris-teweto na nagrada ili kazna vo u~ili{nite sistemi –site tie se ponatamo{ni primeri na bihevioristi~kotovlijanie.

Pridobivkite od teoriite za u~eweto na bihevi-oristite i nivnite predavawa se odli~no dokumenti-rani, a se manifestiraat so kreirawe sistematski pri-stap vo u~eweto koj e pogoden za implementacija vo orga-nizirani sistemi za u~ewe.

KOGNITIVIZAM

Ovoj koncept vremenski nastanal po bihevioriz-mot niz nabquduvaweto na navikite i odnesuvaweto nau~enikot, no samo kako indikator na toa {to se slu~uvavo glavata na u~enikot.

Sprotivno na biheviorizmot, kognitivnite psiho-lozi go poistovetuvaat u~eweto so mentalnite procesivo mozokot. Bihevioristite ne go negiraat postoewetona ovie mentalni procesi, tuku go priznavaat nivnotopostoewe kako neopservabilna indikacija na u~eweto.

Dodeka bihevioristi~kite pogledi se koncentri-raat na istraùvaweto na zabeleìtelnite – nadvore{-ni promeni vo odnesuvaweto na organizmite (lu|e, ̀ i-votni) {to rezultiraat po nivnoto izloùvawe narazli~ni stimuli (zasiluvawe, kazna, izve`buvaweitn.), kognitivisti~kiot pristap ja istraùva oblasta{to e nedostapna za bihevioristi~kite eksperimenti.

Kognitivistite gi istraùvaat vnatre{nitepromeni vo glavite na u~enicite. Vo kognitivniteteorii znaeweto e nabquduvano kako simboli~no, men-talna konstrukcija vo mislite na individuata, a u~e-weto stanuva proces na predavawe na tie simboli~nipretstavuvawa na memorijata kade tie moàt da se ob-rabotat. Znaeweto se nabquduva kako opredeleno iapsolutno, isto kako i vo bihevioristi~kiot pristap.

KONSTRUKTIVIZAM

Teoriite za u~eweto na konstruktivistite seobiduvaat da go korigiraat ona {to teoriite za u~ewetona bihevioristite i kognitivistite ve}e go imaatvospostaveno so fokusirawe na motivacijata i mo`nos-ta na lu|eto samite da si go „konstruiraat“ znaeweto.Spored ovaa teorija, bihevioristi~kiot pristap e pre-mnogu baziran na u~itelot i na naveduvaweto (instruk-cijata) {to toj go dava, a kognitivisti~kiot se zanima-va so simbolikata vo opi{uvaweto na soznava~kiteprocesi. Za razlika od ova, konstruktivistite go zamis-luvaat obrazovniot sistem kako proces na spojuvawe nacelni ve{tini so {to se ve}e iskuseni primerocite.

Osobeno e izrazena kritikata na konstruktiviz-mot vrz bihevioristi~kata teorija za u~eweto okolubihevioristi~kata implikacija deka znaeweto e od-voeno od ~ove~kiot um i deka toa mora da mu se prenesena u~enikot na u~itelski baziran pristap. Ova e funda-mentalno sprotivno na konstruktivisti~kata teorijaza u~eweto.

Spored konstruktivisti~kata teorija, site lu|eimaat mo`nost da „konstruiraat“ znaewe vo nivnitesopstveni mozoci niz procesot na otkrivawe i re{a-vawe problemi. Pro{iruvaweto na ovoj proces, do {tomoè da se dojde po priroden pat, bez struktura i u~ewee glavniot faktor me|u onie koi ja forsiraat ovaateorija.

@an Pijaè go nabquduval ~ovekoviot napredokvo progresivni stadiumi na kognitivniot razvoj.Negovite ~etiri nivoa, niz koi se napreduva do stadi-um na vozrasni lu|e, gi karakteriziraat kognitivnitesposobnosti neophodni vo sekoj stadium za da se konstru-ira znaeweto za nivnata okolina. Spored ovoj pristap,nie go konstruirame na{eto znaewe za svetot prekuinterakcija so nego (preku interakcija so okolinata).Znaeweto ne e odnapred preddefinirano, nitu e vtisna-to kako rezultat na dejstvoto na nadvore{nite stimu-li, tuku e konstruirano i potvrdeno preku interakci-jata so okolinata.

Spored Sejmur Papert, psiholog i postojan kri-ti~ar na metodite na bihevioristi~koto u~ewe, cen-


10 1/2005

tralna uloga vo konstruktivizmot ima idejata za men-talna konstrukcija.

U~eweto, spored konstruktivistite, e pra{awena motivirawe na individuata da si dodade novo zna~ewena postojnoto znaewe i iskustvo. Duri e dovedena vo pra-{awe vrednosta na instrukcijata kako takva: sekoj aktna u~ewe go odvojuva u~enikot od {ansata za otkrivawe,ne e kategori~ki imperativ protiv predavaweto, no eparadoksno izrazeno potsetuvawe toa postojano da seproveruva. No, ne odej}i do ekstremnata implikacijana konstruktivizmot, predavaweto ne e potpolno ukina-to bidej}i e minimalisti~ko – celta e da se predava natakov na~in za da se proizvede najmnogu u~ewe so najmal-ku predavawa. Se razbira, ova ne moè da bide postigna-to samo so ednostavno reducirawe na koli~inata na pre-davawata, a s# drugo da ostane nepromeneto. Isto taka,spored niv, procesot na predavawe ne treba premnoguda se fokusira na individualnata, tuku treba da se po-sveti vnimanie i na grupnata rabota.

Dene{nite pomestuvawa vo praktikata na u~ewe-to moàt da se sogledaat niz slednite trendovi voobrazovnite procesi:

– od linearno kon hipermedija;– od instrukcija kon konstrukcija i otkrivawe;– od obrazovanie fokusirano na u~itelot kon

obrazovanie fokusirano na u~enikot;– od u~ewe preku apsorbirawe na materijalot

kon u~ewe kako da se snao|a i kako da u~i;– od u~ili{te do u~ewe koe trae cel ìvot;– od eden na~in na u~ewe koj e ist za site kon

adaptibilen na~in na u~ewe;- od u~eweto kako tortura kon u~eweto kako zabava;– od u~itelot kako transmiter na znaeweto kon

u~itelot kako ~ovek {to pomaga i olesnuva pri proce-sot na u~eweto.

Celta decata da stanat motivirani u~enici, kri-ti~ki nastroeni misliteli i re{ava~i na problemi mo-è da se postigne samo so takva forma na u~ewe {tomu obezbeduva na u~enikot neophodni alati za da u~es-tvuva i da se priklu~i vo procesot na u~eweto.

ODNOSOT ME\U ZNAEWATA I TEORIITE ZA UÊWETO

Ne moè da se kaè deka nekoja od teoriite za u~e-weto e pogre{na, bidej}i sekoja od niv se bazira na odde-lni momenti vo u~eweto i nudi soodvetni preporakiza toa kako da se dizajniraat obrazovnite materijali,obrazovnite metodi i, generalno, obrazovniot procesod aspekt na momentot {to go prou~uva. So drugizborovi, primenata na edna teorija dava podobri rezul-tati od drugite vo opredelena oblast vo zavisnost odvidot na znaeweto {to e potrebno u~enikot da godostigne. Na slikata 1 e dadena sporedba na trite kon-cepti vo spektarot na teoriite za u~ewe vo odnos natoa kakvo znaewe moè da se dostigne. Za izvr{uvaweposloèni zada~i, kade {to e potrebna povisoka pro-cesira~ka mo}, podobri rezultati davaat konstruk-tivisti~kite teorii. Od druga strana, obratno od toa,za dostignuvawe znaewa {to se so poniska procesira~kapotreba dobri rezultati dava i bihevioristi~kiotpristap. Kognitivnite teorii se nekade vo sredinata.

Slika 1. Odnosot pome|u sloènosta na zada~ite nau~enicite i teoriite za u~eweto so ~ija primena moàtda se podgotvat za nivno izvr{uvawe

PEDAGO[KI MODELI

Za da se opi{e istoriskiot razvoj na obrazo-vanieto, nezavisno od toa kakov pristap bi bil koris-ten, mora da se naglasi deka su{tinata na opi{uvawa-ta se odnesuva na interakcijata pome|u u~itelot,

Nivo nasloènostna zada~ite{to trebada gi vr{i

Nivo na kognitivno procesirawe

KonstruktivizamKognitivizamBiheviorizam


111/2005

u~enicite i predmetot na u~eweto. Vo ovaa smisla,moàt da se izdvojat tri modeli {to go ilustriraathronolo{kiot razvoj na interakcijata me|u involvi-ranite strani.

Slika 2. Odnosot me|u trite faktori na obrazovanieto

Strukturata i razvojot vo op{testvoto zaednoso negovite politi~ki dimenzii imaat va`no vlijanievo nastanuvaweto i aktuelnosta na modelite, kako i natranziciite me|u niv.

MODEL „VÊRA“

Ovoj model moè da se nare~e „paradigma na ver-balnata tradicija“. Toj ja objasnuva interakcijata me|uu~itelot, u~enicite i materijata za u~ewe (sodrìnata)gledana od obrazovno – u~itelskata tradicija na mina-toto.

Kaj ovoj model, u~itelot gi poseduva celoto znae-we i iskustvoto i toj samostojno odlu~uva na koj na~intoa treba da se prenese. Osnovnata karakteristika naovaa situacija e verbalniot tek {to od u~itelot senaso~uva kon u~enicite (predavawe).

Ovie interpersonalni relacii me|u involvira-nite strani se prirodna posledica na karakteristikitena op{testvoto vo minatoto, vo koe dominiraat razli-kite pome|u avtoritetite i prose~nite gra|ani. Kakoposledica na relativno skromnata brzina na op{testve-niot razvoj, u~itelite se tie {to go poseduvaat celokup-noto znaewe.

Slika 3. Model „v~era“Eden u~itel, na primer po geografija, znae s# za

zemjite vo Evropa, Severna Amerika ili Azija. Pona-tamu, toj uspeva da ja odrùva svojata baza na „personal-no znaewe“ so najnovi informacii bez pogolemi prob-lemi. U~enicite imaat uloga vo procesot na u~ewetona „priemnici na znaeweto“, no bez kakvi bilo o~ekuva-wa ili nade` za poinakva uloga i aktivno u~estvo voprocesot na prenesuvaweto na znaeweto.

O~igledno e deka u~itelot e odgovoren za prene-suvaweto na znaeweto – odnosno za u~eweto. Komuni-kacijata e ednonaso~na. Obrazovnite interakcii moàtda se sporedat so metafora na edno „frizbi“: fa}a~otgo fa}a diskot {to ja ima istata forma kako i koga janapu{til rakata na frla~ot.

Sli~no na toa, tradicionalnoto obrazovanie seobiduva da „frli“ materijali kaj u~enicite so inten-cija tie niv da gi primat i apsolviraat vo edna kohe-rentna forma, identi~na so onaa na u~itelot ili na pi-satelot na knigata.

U~itelite {to go poddrùvaat ovoj „metod na is-poraka na generalnata informacija“ svojata pozicijaja argumentiraat so stavot deka znaeweto e generalno,proceduralno i univerzalno.

So cel da se potvrdi vakvata pozicija, nastavniot~as e ispolnet so mnogu specijalno dizajnirani aktiv-nosti. Samite modeli i hipotezite {to se obrabotuva-at se razvieni od eksperti, a diskusiite, aktivnostite

Predmet

U~enikU~itel

U~itel

U~enik

Znaewe Iskustvo U~itel


12 1/2005

i eksperimentite se vnimatelno dizajnirani so cel dagi vodat u~enicite do to~niot odgovor.

Kaj ovoj model ako u~enikot moè da povtorieden ekspertski model ili modelot na u~itelot pritestiraweto, toga{ toa zna~i deka toj go razbira gradi-voto. Za ̀ al, na konceptot mu nedostasuvaat vnatre{nakompaktnost i povrzanost so ne{tata {to u~enikot ve-}e gi znae.

MODEL „DENES“

Trgnuvaj}i od nedostatocite na modelot „v~era“,razvien e nov koncept {to moè da se ozna~i kako pa-radigma na sega{nosta. Vo ovoj koncept u~itelot s#u{te ima centralna uloga i glavniot del od komunika-cijata se bazira vrz negovoto znaewe i iskustvo. No, ovojpat komunikacijata e vo dve nasoki i se odviva pome|uu~itelot i u~enicite, kako i pome|u samite u~enici.

Slika 4. Model „denes“

Odgovornosta e pove}e razgrani~ena. Dvete strani– i u~itelot i u~enicite se odgovorni ili doìvuvaatopredelen vid odgovornost za segmenti od procesot nau~eweto. Prifa}aweto na avtoritetite e namalenovo sporedba so modelot „v~era“.

Ovoj model e osnova na obrazovnite sistemi vorazvienite i uspe{nite zapadni op{testva.

MODEL „UTRE“

Na ovoj model moè da se konstatira edna esen-cijalna razlika vo odnos na prethodnite dva modeli.Bazata na znaeweto e postavena vo centarot, a ulogatana u~itelot i na u~enicite e podednakvo va`na vo pro-cesot na u~eweto.

Komunikacijata pome|u u~itelot i bazata naznaeweto (sostavena od razli~ni elektronski mediu-mi i multimediski formi) e dvostrana. No, ovozmoènae dvostrana komunikacija i me|u u~itelot i u~enicite,kako i me|u samite u~enici. Vo sporedba so drugite dvamodeli, generalnata ideja e, kolku {to e mo`no pojas-no, odgovornosta za u~eweto da se pozicionira nau~enicite. Soglasno so toa, ovoj model bara va`nipromeni vo ulogata i vo odnesuvaweto i na u~itelot.

Slika 5. Model „utre“

Ponatamu, se bara to~no odredena potvrda vopogled na tehnolo{kite kapaciteti i ograni~uvawa-ta, so cel procesot na u~ewe da se ispolnuva vo sood-vetnite nasoki. U~itelot reagira pove}e kako katali-zator ili konsultant na u~enicite, izlagaj}i pritoapredlozi i soveti naso~eni kon pretstavuvaweto nafaktite za toa kade (vo literaturata, vo multi-


131/2005

mediskite mediumi itn.) }e najdat informacija i kakoda se postigne u~eweto, no, po potreba, na u~enicite imgo stava na raspolagawe i svoeto znaewe i iskustvo.

PEDAGO[KITE MODELI IMPLEMENTIRANI VO OBRA-ZOVNIOT SISTEM VO RM

Postojna sostojbaKako posledica na pove}egodi{niot koncept na

visoka organiziranost na obrazovanieto i obrazovniteinstitucii vo Republika Makedonija, osobeno na po-niskite nivoa – osnovnoto i srednoto obrazovanie,evidentna e zastapenosta na konceptot na bihevioris-ti~kata tradicija vo u~eweto. U{te eden biten momentse i izrazenite ekonomski te{kotii na dràvata {tose manifestiraat so namaleno finansirawe na u~ili{-tata {to kako posledica ima nizok stepen na nivnatehnolo{ka opremenost, od edna strana, i slaba edukaci-ja na nastavniot personal vo duhot na reformite konkonstruktivisti~kata tradicija, od druga strana.

Zatoa i ne treba da ~udi {to nivoto na znaewa-ta so koi raspolagaat u~enicite vo Republika Makedo-nija od strana na soodvetnite tela na Organizacijatana obedinetite nacii minata godina be{e oceneto kakomnogu nepovolno. Nesporno e deka u~enicite vo Repu-blika Makedonija vloùvaat golem napor vo sovladuva-weto na nastavnite gradiva {to stojat pred niv, nofakt e deka e pogre{en na~inot na koj e akumuliranotoa znaewe. U~eweto, kako posledica na bihevioris-ti~ki koncept baziran na nagrada ili na kazna, ima zacel repeticija. Vaka dobienoto znaewe ne e dovedenovo kontekst so negovata primena nitu, pak, vo korelaci-ja so drugite znaewa. Toa ne se sozdalo niz procesot naprenesuvawe na novi informacii i povrzuvawe so pos-tojnoto znaewe so koe raspolagaat u~enicite, tuku edobieno vo organizirana forma kako naloèna instruk-cija. Na~inot na steknuvawe na vakvite znaewa nau~enicite im obezbeduva izvr{uvawe na zada~i sonizok procesira~ki kapacitet. Ottuka, vrednosta naznaewata e namalena, pa i ocenkite od nezavisniteinstitucii se takvi. Modelot na u~eweto zastapen vo

osnovnite i srednite u~ili{ta vo Republika Makedo-nija se bazira, glavno, na „modelot na minatoto“ a znae-wata moàt da se kategoriziraat kako bihevioristi~ki(sl. 5).

Vo poslednata decenija zabeleìtelni se napori-te {to dràvnite institucii gi vloùvaat za refor-mi na obrazovanieto, osobeno niz proekti poddràniod nadvore{ni institucii kako {to se Evropskataunija (Phare), Institutot Otvoreno op{testvo, raz-li~ni humanitarni organizacii itn. Moàt da sezabeleàt kvalitativni promeni vo nastavniot procesvo onie u~ili{ta {to bile predmet na nekoja od pro-gramite za reforma. Ovie promeni, glavno, se vo naso-ka na povisoka interaktivnost vo nastavniot proces itoa kako na relacijata u~itel-u~enik, taka i na relaci-jata u~enik-u~enik. Vakviot koncept, vo osnova, ekonstruktivisti~ki i e vo nasoka na podobruvawe nakvalitetot na znaewata {to u~enicite vo ovieu~ili{ta gi steknuvaat. Ovie u~ili{ta se razvivaatvo nasoka na implementacija na modelot „denes“, a sotoa i kvalitetot na znaewata na u~enicite raste i imobezbeduva povisoka procesira~ka mo} i sposobnost zaizvr{uvawe posloèni zada~i.

KONSTRUKTIVISTI^KA ANALIZA NA MODELOT „VÊRA“IMPLEMENTIRAN VO UÎLI[TATA VO REPUBLIKAMAKEDONIJA

Pri pretstavuvaweto na psiholo{kite teoriiza u~eweto bea pretstaveni tri metakoncepti od koikonstruktivisti~kiot i bihevioristi~kiot konceptbea ozna~eni kako dva ekstremi. Isto taka, be{e re~enodeka tie davaat razli~ni efekti vo odnos na kvalite-tot na znaewata {to gi steknuvaat u~enicite. Dodekakonstruktivisti~kiot pristap obezbeduva povisokiprocesira~ki performansi i izvr{uvawe posloènizada~i, bihevioristi~kiot obezbeduva performansipri motornite zada~i. No, primenata ne eden od kon-ceptite vo obrazovniot proces ne gi isklu~uva mo`niteimplikacii na ostanatite dva koncepti. Taka, moè dase zaklu~i deka i vo bihevioristi~kiot model na imple-


14 1/2005

mentacija na obrazovniot proces ne moè celosno dase isklu~at nekoi konstruktivisti~ki efekti.

Vo eden del od u~ili{tata vo Republika Makedo-nija, obrazovniot proces se odviva spored modelot naminatoto. Iako, vo osnova, vakviot pristap e bihevi-oristi~ki, ako se napravi obid za konstruktivisti~kaanaliza na modelot, toga{ toj se sostoi od slednite ele-menti:

– u~enikot so negovoto prethodno znaewe i iskustvo;– u~itelot so negovoto znaewe i iskustvo kako iz-

vor na informacii;– u~ebnikot kako izvor na informacii.Pretstaven grafi~ki ovoj model gi sodrì sled-

nite elementi:

Slika 6. Konstruktivisti~ki aspekt na u~enik vopedago{kiot model „v~era“

Kvalitetnoto konstruktivisti~ko znaewe {tose generira kaj u~enicite se bazira na nivnoto prethod-no znaewe i iskustvo, na informaciite {to vo proce-sot na predavawata }e gi dobie od u~itelot i od infor-maciite {to }e gi dobie od u~ebnikot. Predavawatana u~itelot, sekako, sodràt korisni informacii, nokako posledica na ve}e opi{aniot pedago{ki model„v~era“, negovite implikacii se, glavno, biheviori-sti~ki. Samo so pomal procent efektot e konstrukti-visti~ki. Ottuka, kako edinstven nezavisen izvor nainformacii ostanuva u~ebnikot.

KONSTRUKTIVISTI^KA ANALIZA NA MODELOT „DENES“IMPLEMENTIRAN VO UÎLI[TATA VO REPUBLIKAMAKEDONIJA

Dokolku vo u~ili{teto se primenuva modelot„denes“ situacijata e poinakva. Vakviot model ima iz-gledi da bide konstruktivisti~ki od aspekt na inter-akciite {to se odvivaat vo nego vo procesot na nastava-ta. Od konstruktivisti~ka gledna to~ka, u~enikot voovoj model e del od sistemot sostaven od slednite ele-menti:

– u~enikot so negovoto prethodno znaewe i iskustvo;– u~enicite so nivnoto znaewe i iskustvo kako

izvori na informacii;– u~itelot so negovoto znaewe i iskustvo kako

izvor na informacii;– u~ebnikot kako izvor na informacii.Grafi~ki pretstaven ovoj model gi sodrì sled-

nite elementi:

Slika 7. Konstruktivisti~kiot aspekt na u~enikot vopedago{kiot model „denes“

Ovoj model e bogat so interakcii. Kako {to be{eopi{ano, modelot „denes“ e model {to gi karakteri-zira i razvienite op{testva. No, problemot vo Repub-lika Makedonija, za razlika od razvienite op{testva,e vo ograni~enosta na pristapot do novi nadvore{niinformacii. I vo dvata prethodno navedeni modeli


151/2005

moè da se zabeleì deka tie na nekoj na~in pretsta-vuvaat sistem {to nema informaciski vlez od nadvo-re{niot svet osven u~ebnikot. Dodeka vo obrazovnitesistemi na razvienite op{testva u~ebnikot se koristikako bazi~en izvor na informacii, vo Republika Make-donija toj e celokupniot izvor. Vo razvienite op{test-va informaciite vo konstruktivisti~kiot proces nau~ewe se dobivaat i od drugi izvori kako {to se In-ternet, spisanija, multimediskite biblioteki, televi-ziskite emisii i sl. Vo Republika Makedonija, kakoposledica na nerazvienosta na site segmenti na op-{testvoto, pa i ekonomijata, vakvite resursi se nedo-stapni ili se skromni. Eve oddelni sogleduvawa zasekoj od niv:

– Internetot ne gi zadovoluva potrebite na u~e-nicite kako posledica na jazi~nata bariera na sajto-vite so kvalitetni javni sodrìni, a vo Republika Ma-kedonija prakti~no ne postoi sajt {to nudi informa-cii od soodveten obrazoven tip.

– Spisanija so sli~na sodrìna, isto taka, nepostojat. Iako postojat nekolku spisanija namenetiza u~eni~kata populacija tie nudat informacii {togi zadovoluvaat isklu~ivo nivnite trendovskite potre-bi (muzika, spotovi, igri itn.).

– Televiziska produkcija vo Republika Makedo-nija vo smisla na obrazovni materijali skoro i da nepostoi. Oddelnite napori na emisiite od tipot na„Yvon“ na MTV voop{to ne se vo duhot na konstrukti-visti~koto u~ewe, tuku se nameneti, pred s#, za zabavana gleda~ite. Izvesni pozitivni momenti se zabele`-livi vo uvezenite emisii na privatnite televizii, noi tie, verojatno poradi niskata cena, se stari i pove}eod dvaesetina godini. Satelitskite televizii nudatkvalitetni materijali, no jazi~nata bariera go ogra-ni~uva i ovoj efekt.

– Ne{to podobra e sostojbata so multimediski-te formi na edukativnite materijali realizirani nakompakt diskovi. Tuka, pred s#, moàt da se spomnat„Enciklopedija Makedonika“, multimediskiot sistemza u~ewe po predmetot informatika za prva godina vosrednite u~ili{ta, „Ilindenskoto vostanie“, Etno-lo{kata razglednica na Republika Makedonija,

„Makedonija kop~ata na svetot“ itn. Ovie izvori pora-di visokata cena na ~inewe se dostapni samo za ogra-ni~en broj u~enici.

Od prethodnoto moè da se zaklu~i deka i vo kon-struktivisti~kiot model na interaktivna nastava„denes“, vo uslovi na nedostapnost na dopolnitelniinformacii, efektite od obrazovniot proces se vozna~itelna merka bihevioristi~ki.

Prethodniot efekt e u{te ponaglasen ako se imapredvid deka i u~ebnicite se so skromen kvalitet.Pri~inite za toa se pove}eslojni, a osnovnata e niska-ta kupovna mo} na gra|anite i borbata za poniski ceni,od edna strana, i izloènosta na konkurencija na ionaka skromniot pazar na u~ebnici, od druga strana. Votakva situacija, tendencija na izdava~ite e u~ebniciteda bidat evtini, se pe~atat na evtina hartija, vo crno-bela tehnika, a avtorskite honorari voop{to ne sestimulativni za avtorite za nivna pogolema rabotnainvesticija.

DOPOLNITELEN IZVOR NA INFORMACII

Model na obrazovanie so dopolnitelen izvorVo prethodnata to~ka be{e jasno pretstaveno

deka nezavisno od pedago{kiot model {to se primenuva,kako posledica na serija socio-ekonomski momentiobrazovniot proces vo osnovnite i srednite u~ili{tavo Republika Makedonija na u~enicite im dava domina-ntno znaewe od bihevioristi~ki tip. Osnovnata idejae da se obezbedi dopolnitelen izvor na informacii kojna u~enicite }e im obezbeduva kvalitetno generirawena znaewe i doveduvawe na toa znaewe vo vrska so nastav-nite sodrìni. Od konstruktivisti~ka gledna to~ka,u~enikot vo ovoj model e del od sistemot sostaven odslednite elementi:

– u~enikot so negovoto prethodno znaewe i iskustvo;– u~eniciot so nivnoto znaewe i iskustvo kako

izvori na informacii;– u~itelot so negovoto znaewe i iskustvo kako

izvor na informacii;– u~ebnikot kako izvor na informacii;– dopolnitelniot izvor na informacii.


16 1/2005

Grafi~ki pretstaven ovoj model gi sodrì sled-nite elementi:

Slika 8. Konstruktivisti~ki model vo pedago{kiotmodel „denes“ zbogaten so dopolnitelen izvor na

informacii

Vaka definiraniot model, nesomneno, }e prido-nese vo podobruvaweto na obrazovniot proces kakokvantitativno (zgolemuvawe na obemot na znaeweto),taka i kvalitativno (konstruktivisti~ko znaewe). Se-kako, intenzitetot na progresot }e zavisi od kvalite-tot i vidot na dopolnitelniot izvor na informacii.

DOPOLNITELNI IZVORI NA INFORMACII VO MULTIMEDIJALNA FORMA

U~eweto e najefikasno koga e interaktivno. Zatoa,treba da se sozdade interaktivna multimedijalna okoli-na za u~ewe (IMLE - interactive mulimedia learning environment).Sistemite za multimedisko u~ewe gi sodràt sled-nite formi za prenesuvawe na informaciite i pot-tiknuvawe na znaeweto kaj u~enicite:

– tekstualni elementi vo koi se vr{i identi-fikuvawe na problemot i na potrebata od poznavawena sodrìnata, objasnuvawe na re{enieto, prikaùvawena postapkata za re{avawe, prikaùvawe na klu~niotmoment i doobjasnuvawe ili ilustrirawe so pogodnamultimedijalna forma;

– fotografii se koristat za pretstavuvawe sta-ti~ni situacii (pojavi, momenti i sl.) so {to kaj u~e-nicite se sozdava vizuelno doìvuvawe;

– pri objasnuvaweto na dinami~ni fizi~ki poja-vi se koristat videosekvenci snimeni so cel da se pri-kaè odvivaweto na pojavite vo integralna forma ilirazloèna na elementarni ~ekori;

– se izgotvuvaat animacii za doobjasnuvawe naprincipite spored koi funkcioniraat nekoi pojavi{to se pote{ko sfatlivi ili apstraktni, a animacii-te dopolneti so zvuk (govor) {to gi objasnuva oddelni-te momenti vo animacijata, se u{te pokvaliteten izvorna informacii.

Interakciite vo multimediskite sistemi, pokrajop{tata hierarhiska i sekvencijalna navigacija, hiper-tekstualnoto povrzuvawe na celini so srodna sodrìna,podrazbiraat i koristewe na korisni~ki indeksi naklu~ni zborovi, pova`ni poimi, sodrìni itn.Interakciski se pristapuva i kon multimediskiteformi, a interakcijata podrazbira i kontrola na tekotna dinami~kite multimediski formi. Treba da se obez-bedi mo`nost interesnite celini da se izberat i na po-seben na~in da se ozna~at za u~enikot. Vakvite siste-mi obi~no sodràt i sistem za samostojno testirawevo tekot na u~eweto.

Kako mediumi za realizacija naj~esto se koris-tat veb (Internet) i kompakt diskovi.

DOPOLNITELNI IZVORI NA INFORMACII VO PEÂTENA FORMA

Multimediskite formi za prenesuvawe infor-macii se najpogodni za konstruktivisti~koto u~ewe.Pritoa, najinformativni se dinami~nite formi kako{to se videata i animaciite prosledeni so zvuk i sozadolìtelna interaktivnost.

Sepak, vakvite realizacii moàt da imaat ogra-ni~eni mo`nosti od aspekt na potrebata da se poseduvakompjuter. Ne sekoga{ u~enicite se vo mo`nost da ko-ristat kompjuter (na patuvawe, vo u~ili{te, vo avto-bus). I ne site u~enici vo Republika Makedonija posedu-


171/2005

d-r Sime Arsenovski, profesor na Fakultetot zaop{testveni nauki vo Skopje

vaat kompjuteri. Zatoa, se javuva potreba od dopolni-telen izvor vo forma na pe~aten materijal.

Pe~ateniot izvor, za razlika od multimediskiot,ne moè da sodrì dinami~ni formi, pa zatoa struktu-rata na informaciite bi se sostoela od stati~ni tek-stovi i grafi~ki elementi (fotografii, skici, {emii sl.). No, iako tekstovite spored formata se stati~ni,mora da se vodi smetka tie spored sodrìnata da bidatdinami~ni i dobro ilustrirani so grafi~ki elemen-ti. Dizajnot i pe~atot na stranicite mora da bide {toe mo`no pokvaliteten so cel da go zadrì ~uvstvotona prijatnost na u~enikot dodeka gi apsorbira infor-maciite i dodeka vrz osnova na novite informacii gosozdava svoeto novo znaewe i go povrzuva so drugitenegovi znaewa kako temelen princip na konstruktivis-ti~koto u~ewe.

ZAKLUÔK

So ovoj trud preku analizata na psiholo{kite te-orii za u~eweto, kako i niz definiranite pedago{kimodeli i informacioni tekovi vo niv, nedvosmislenose dokaùva deka e neophodna intervencija vo proce-sot na u~eweto kaj u~enicite od osnovnoto i od sredno-to obrazovanie vo pogled na promenata na tipot naznaewata {to tie gi steknuvaat vo organiziraniot sis-tem na u~ewe.

Bihevioristi~kiot tip na znaewa e dominantenbez ogled na toa koj pedago{ki model se primenuva odpri~ina {to interaktivnosta kako osnoven na~in nagenerirawe na konstruktivisti~ko znaewe na u~enicitee ograni~ena. Na obrazovniot proces mu nedostasuvaatnadvore{ni izvori na informacii {to vo posebni mo-menti bi se stavale vo korelacija so vnatre{niot(organiziran, u~ili{ten) proces na u~ewe.

Potrebata od konstruktivisti~ki tip na znaewakaj u~enicite e evidentna vo uslovi na brz razvoj naop{testvoto. Stanuva zbor za mnogu bitna komponen-ta na op{testvoto. Kreativnosta i povisokata proce-sira~ka mo} {to se steknuva niz konstruktivisti~kotou~ewe e neophodna za sekoe rabotno mesto. Tranzicijata

vo nasoka na konstruktivisti~ko u~ewe e mo`na sovoveduvawe nadvore{ni izvori na informacii odsekakov oblik. Edna od ideite bi moèla da bide ini-cirawe na spisanija, publikuvawe enciklopedii, pre-vodi na kvalitetni stranski izdanija i sl.

LITERATURA

(1) Skinner, B. F. The Technology of Teaching. New York:

Meredith Corporation,1968

(2) Piaget, J., The Science of Education and the Psychology of

the Child, NY:Grossman, 1970

(3) Papert, S., The Children’s Machine: Rethinking School in

the Age of theComputer, New York: Basic Books, a division of Harper

Collins Publishers,1993

(4) Tapscott, D., Growing Up Digital: The Rise of the Net

Generation. New York:Mc Graw Hill, 1998

(5) Gagné, R., Briggs, L. and Wager, W., Principles of Instructional

Design (4thEd.), Fort Worth, TX: HBJ College Publishers, 1992

(6) Tapscott, D., Growing Up Digital: The Rise of the Net

Generation. New York: Mc Graw Hill, 1998

(7) Arsenovski S. „From Multimedia LS to SCORM based LS“,

61. Meeting of NTG IT&ED WG, Bucharest, Romania, May 11-16, 2003

(8) IMS Global Learning Consortium, Inc IMS Question and Test

Interoperability Addendum Version 1.2.1 Final Specification, March

2003, http://www.imsglobal.org

(9) Arsenovski, S., Mihajlov, D., Kraljevski, I. „Development

of the Interactive Multimedia Learning System in the Subject Computer

Science in the High Schools“, Proceedings of the 24th International

Conference on Information Technologya,

(10) Arsenovski S., Sistemi za multimedijalno u~ewe,magisterski trud, Elektrotehni~ki fakultet, Skopje, 2001

(11) Arsenovski S., Integriran sistem za naprednodistribuirano u~ewe, doktorska disertacija, Elektroteh-ni~ki fakultet, Skopje, 2003


18 1/2005

Mihajlo PopovskiAna MickovskaMaja Simonovska

IGRAWETO VIDEOIGRI I AGRESIVNOTOODNESUVAWE KON SOUÊNICITE KAJ

SEDMOODDELENCITE

VOVED

Videoigrite se pojavija vo sedumdesettite godi-ni na minatiot vek re~isi nezabele`livo i bez izgle-di deka }e stanat tolku popularni i prifateni vomnogu kulturni sredini. Vo po~etokot, vsu{nost, tiei ne bea igri kako dene{nite. So razvojot na informa-ti~kata tehnologija i specijaliziranite sistemi zaigrawe, prvi~nite ednostavni igri postepeno se trans-formiraa vo s# posloèni i posofisticirani igri soraznovidna struktura i sodrìna. Denes, tie imaatdostignato nivo na realizam sli~no na filmovite inivo na interakcija me|u igra~ot i likovite vo igriteso elementi sli~ni na interakcijata me|u lu|eto. Soogled na toa {to so tekot na vremeto se sozdadenimnogu videoigri koi postojano se usovr{uvani inadopolnuvani i koi pretpostavuvaat razli~ni kog-nitivni kapaciteti i aktivnosti na igra~ite, posto-jat i pove}e kriteriumi za nivno opi{uvawe i klasi-fikuvawe. Opisite i klasifikaciite na videoigriteobi~no gi pravat kompaniite {to gi sozdavaat. Me|utoa,za nitu edna dosega{na klasifikacija ne moè da sekaè deka e navistina konzistentna i seopfatna. Toadelumno se dolì na faktot {to postojano se pojavu-

vaat na pazarot novi videoigri i nivni podvidovi sos# po{irok spektar na karakteristiki. Naj~esto,videoigrite se klasifikuvaat spored nivnata sodrìna,pa taka se govori za igri na avantura, edukativni igri,igri so tepawe, igri so ubivawe, platformi, zagatki,igrawe ulogi, simulacii, sportski igri, strategii itradicionalni igri.

Igraweto videoigri nema vozrasni i kulturnilimiti. Videoigri igraat od predu~ili{ni deca dovozrasni. Tie se igraat niz celiot svet, taka {to ve}eimaat dobieno belezi na globalizaciski fenomen.[irokata rasprostranetost, dolìnata na vremeto{to se pominuva vo igrawe, bezrezervnata prifatenostod decata i od adolescentite i s# pogolemata prisut-nost na razli~ni formi na nasilstvo vo videoigriteja nametnuvaat potrebata na igraweto videoigri da nese gleda samo kako na sovremen na~in na zabava, tuku ikako na aktivnost koja moè da ima i odredeni socijali-zaciski efekti. Koga se govori za takvata mo`nost,obi~no se pretpostavuva deka igraweto videoigri imapove}e negativni otkolku pozitivni konsekvencii vrzpsihosocijalniot razvoj na decata. Tokmu poradi toa,ve}e dve decenii se vr{at i sistematski psiholo{kiistraùvawa na potencijalnite vlijanija na igrawe-to videoigri. Interesiraweto za ovie vlijanija e naglozgolemeno po nekolku krvavi incidenti slu~eni vou~ili{ta vo SAD, vo periodot od 1997 do 1999 godina.Vo ovie incidenti se simulirani sceni na videoigri

so ubivawe, a nivni storiteli bile u~enici strastniigra~i na takvi videoigri.

Poradi sli~nostite so gledaweto televizija, psi-holo{kite istraùvawa na igraweto videoigri, vsu{-nost, se nadovrzuvaat na ve}e profiliranite istraù-vawa na vlijanijata na televiziskite programi vrz psi-hi~kite funkcii i odnesuvaweto na gleda~ite. Toazna~i deka i vo psiholo{kite istraùvawa na igrawe-to videoigri se primenuvaat voobi~aenite metodskipristapi. Del od istraùvawata se opservaciski, delse korelaciski, del se eksperimentalni, a vo nekolkunavrati se napraveni i metaanalizi. Vo ovie istraù-vawa nastojuvano e da se dade odgovor na pove}e pra{awavo vrska so navikite za igrawe videoigri kaj decata ikaj adolescentite, za nivnite motivi i preferencii,za roditelskata kontrola vrz igraweto, za polovoto irasnoto stereotipizirawe vo videoigrite, za povrzanos-ta na igraweto so oddelni crti na li~nosta, so moti-vot za postignuvawe, so u~ili{niot uspeh, so prosoci-jalnoto i so agresivnoto odnesuvawe itn. I pokraj{irokiot spektar razgleduvani pra{awa, ona za {topsiholozite, a, isto taka, i po{irokata javnost imaatpokaàno najgolemo interesirawe e pra{aweto daliigraweto videoigri, i toa posebno igraweto videoigriso nasilstvo, moè da dovede do zgolemuvawe na stepenoti vidot na agresivnoto odnesuvawe kaj igra~ite.Pozitivniot odgovor na ova pra{awe sekako deka biimal soodvetni konsekvencii vrz individualnoto ivrz op{testvenoto ocenuvawe i tretirawe na ovoj vidigri. Me|utoa, ako se sudi spored rezultatite na dose-ga{nite istraùvawa, vo koi bile ispituvani efektitena igraweto razli~ni videoigri so nasilstvo i bilekoristeni razli~ni merki na agresivno odnesuvawekaj decata i adolescentite, s# u{te ne moè da se dadecelosen i ednozna~en odgovor na ova pra{awe. Vo nekoiistraùvawa bila pronajdena zna~ajna povrzanost me|uigraweto videoigri i agresivnoto odnesuvawe, no vodrugi povrzanosta bila minimalna ili, pak, voop{tone postoela. Za ilustracija, eve nekolku naodi dobie-ni vo razli~ni tipovi istraùvawa.

Kuper i Meki nabquduvale 84 deca na vozrast od10 do 11 godini koi prvo igrale ili gledale videoigra

so nasilstvo ili videoigra bez nasilstvo ili, pak,igrale igra so pi{uvawe. Po ova igrawe/gledawe, nadecata im bilo ovozmoèno da igraat druga igra kojasamite ja izbirale od nekolku igri {to im bile naraspolagawe. Tie moèle da izbiraat me|u edna agresiv-na, edna sportska i dve zabavni igri. Pritoa, decata bi-le instruirani i me|usebno da se kaznuvaat ili nagradu-vaat za reakciite {to gi manifestiraat dodeka igraat.So nabquduvaweto na decata vo vaka definirani okol-nosti bilo utvrdeno deka, op{to zemeno, onie deca{to igrale/gledale videoigra so nasilstvo pominuva-le i pove}e vreme vo igrawe agresivna igra. Ovaa ten-dencija bila posebno izrazena kaj devoj~iwata, no nei kaj mom~iwata. Pokraj toa, ovie deca za razlika oddrugite bile i poaktivni, t.e. po~esto izbirale i menu-vale igri. Me|utoa, igraweto/gledaweto videoigra sonasilstvo nemalo, pak, nikakov efekt vrz frekventnos-ta na podocne`noto me|usebno kaznuvawe ili nagradu-vawe (Cooper and Mackie,1986, spored Goldstein, 2001).

Xentile i sor. ja ispituvale povrzanosta naigraweto videoigri so nasilstvo so dispoziciskataagresivnost, u~estvoto vo tepa~ki i vleguvaweto voraspravii so nastavnicite kaj 607 u~enici na vozrastod 13 do 15 godini. Rezultatite na istraùvawetopokaàle deka u~estvoto na u~enicite vo tepa~ki vari-ralo vo zavisnost od nivoto na nivnata dispoziciskaagresivnost i na igraweto videoigri so nasilstvo.Najmalku vo tepa~ki u~estvuvale u~enicite koi bileso nisko nivo na dispoziciska agresivnost i koi malkuigrale videoigri (4%). Po~esto vo tepa~ki u~estvuvaleu~enicite koi bile so nisko nivo na dispoziciska agre-sivnost, a koi mnogu igrale videoigri (38%). U~eni-cite, pak, so visoko nivo na dispoziciska agresivnosti koi malku igrale videoigri, isto taka, u~estvuvalevo tepa~ki, no poretko od prethodnite (28%). Naj~estovo tepa~ki u~estvuvale onie u~enici koi bile so visokonivo na dispoziciska agresivnost i koi mnogu igralevideoigri (63%). Frekventnosta na igraweto videoig-ri, isto taka, bila pozitivno povrzana i so raspravawe-to na u~enicite so nivnite nastavnici, no vo ovoj slu~ajpovrzanosta bila poslaba (Gentile et al., 2004).

Od praktikataObrazovni refleksii

191/2005

Kori-Asad i Mastro, pri proverkata na efektitena igraweto videoigri so nasilstvo kaj sredno{kolcii kaj studenti, a, isto taka, i na efektite na izloènos-ta na televizija i na drugi mediumi, ispituvale pove}evarijabli, vklu~uvaj}i i nekolku formi na agresivnoodnesuvawe i stilovi na re{avawe so konflikti.Dobienite rezultati vo ova istraùvawe, op{to zemeno,obezbedile poddr{ka na pretpostavenata povrzanostme|u gorespomenatite varijabli, no povrzanosta ne bilaednakvo izrazena kaj sredno{kolcite i kaj studentite.Imeno, kaj sredno{kolcite postoela povrzanost me|uprisustvoto na nasilstvo vo videoigrite i pokaùva-weto neprijatelstvo i fizi~ka agresija. No, koga toabilo sporedeno so efektot na televizijata, izloènos-ta na nasilstvoto na televizija se pokaàla kako pomo-}en prediktor na nivnite agresivni tendencii. Kaj stu-dentite, pak, povrzanosta bila posilna. Studentite koipodolgo vreme pominuvale vo igrawe videoigri so nasil-stvo pokaùvale tendencija na zgolemeno manifesti-rawe lutina, neprijatelstvo, verbalna i fizi~ka agre-sija, a, isto taka, i na namaleno koristewe na stilot naintegrirawe pri re{avaweto konflikti (Chory-Assadand Mastro, 2000).

I kone~no, vo eksperimentalnoto istraùvaweizvr{eno od Skot bile proveruvani potencijalniteefekti na igraweto videoigri vrz agresivnosta i crtitena li~nosta. Ispitanici vo istraùvaweto bile stu-denti raspredeleni vo tri grupi. Ednata grupa studen-ti igrale videoigri bez nasilstvo, drugata videoigriso malku nasilstvo, a tretata videoigri so mnogu nasil-stvo. Rezultatite od merewata na agresivnosta pred ipo igraweto pokaàle deka igraweto na razli~nitevideoigri nemalo vlijanie vrz stepenot na agresivnos-ta kaj studentite (Scott, 1995, spored Griffits, 1997).

Pri~inite za neednozna~nosta na naodite vero-jatno se pove}ekratni i, generalno, bi moèle da selociraat vo na~inite na koi se izbirani ispitanicite,primenetata metodologija, vremeto i kontekstite na is-traùvaweto, na~inot na mereweto na agresivnoto odne-suvawe itn. Za da se dojde do posigurni soznanija, pogo-lemiot del od istraùvawata na ovaa tema se podloènii na dve metaanalizi, prvata e napravena od [eri (Sherry,

Od praktikata Obrazovni refleksii

20 1/2005

2001), a vtorata od Anderson i Bu{man (Anderson andBushman, 2001). [eri otkriva deka postoi korelacijame|u igraweto videoigri i agresivnosta, no taa e poma-la otkolku onaa za televizijata. Kako relevantni vari-jabli gi izdvojuva: vozrasta na ispitanicite, godinatavo koja e izvr{eno istraùvaweto, vremeto na igrawe,vidot na nasilstvoto prikaàno vo igrata i metoditekoristeni za merewe na agresivnosta. Analizata, pak,na Anderson i Bu{man dava poubedliva poddr{ka napretpostavkite za negativnite efekti na videoigrite.Spored nivnite naodi, igraweto videoigri so nasilstvodoveduva do namaluvawe na prosocijalnoto odnesuvawei do zgolemuvawe na psiholo{kata vozbuda, na agresiv-nite misli i emocii, nasilnite aktivnosti i na nega-tivizmot kaj decata.

Videoigri se igraat i kaj nas, i toa e tolku o~ig-ledno {to na prv pogled izgleda kako da pretstavuvakarakteristi~no odnesuvawe na decata i adolescenti-te. No, dali e toa navistina taka, t.e. dali igraweto vi-deoigri e tolku ra{ireno me|u niv i ako e, koga, kakoi zo{to se praktikuva toa. Se razbira, za da se odgovo-ri na ovie, a, isto taka, i na drugi pra{awa ne trebada se potpreme samo na sporadi~ni sogleduvawa, tukutreba da primenime i sistematski pristap vo nivnotoprou~uvawe. Za àl, igraweto videoigri za na{atastru~na javnost s# u{te ne pretstavuva fenomen {tozasluùva poseriozen nau~en i op{testven tretman. Ovaistraùvawe e prvi~en obid za detekcija na navikiteza igrawe videoigri vo na{ata sredina i za proverkana nekoi pretpostaveni povrzanosti na igraweto sooddelni varijabli. Poto~no, celta na istraùvawetoe da se dobijat odgovori na slednive pra{awa. Dali sed-moodelencite, t.e. decata na vozrast od 12 do 14 godi-ni, ~esto igraat videoigri? Koga, kade i kakvi video-igri igraat? Zo{to sakaat da igraat videoigri? Kakove odnosot na roditelite sprema nivnoto igrawe? Daliigraweto videoigri e povrzano so polot i u~ili{niotuspeh? Dali igraweto videoigri e povrzano so manifes-tiraweto agresivno odnesuvawe sprema sou~enicite?

METOD

IspitaniciIstraùvaweto e izvr{eno na prigoden primerok

od 441 ispitanik (229 ma{ki i 212 ̀ enski). Ispitani-cite se na vozrast od 12 do 14 godini i site se u~enicivo sedmo oddelenie vo {est osnovni u~ili{ta od urbanisredini. Poprecizno, primerokot go so~inuvaat 317sedmooddelenci od ~etiri osnovni u~li{ta vo Skopje:„\or|ija Puleski“ (61 ma{ki i 44 ènski), „DimitarMiladinov“ (57 ma{ki i 41 ̀ enski), „11 Oktomvri“ (33ma{ki i 36 ̀ enski) i „Vera Ciriviri-Trena“ (19 ma{kii 26 ènski); i 124 sedmoodelenci od dve osnovni u~i-li{ta vo Bitola: „Kole Kaninski“ (29 ma{ki i 32ènski) i „Todor Angeleski“ (30 ma{ki i 33 ènski).

Instrumenti i postapkaZa pribirawe na podatocite e koristen pra{al-

nik {to se sostoi od ~etiri dela. Vo prviot del se na-o|aat pra{awa za sociodemografskite karakteristi-ki na ispitanicite (pol, vozrast i obrazovanie na ro-ditelite). Vo po~etokot od vtoriot del se pomestenipra{awa za toa dali ispitanicite igraat ili ne igraatvideoigri i kakvi sistemi za igrawe poseduvaat. Potoasleduvaat pra{awa vo vrska so nivnite naviki za ig-rawe videoigri, t.e. pra{awa za mestoto na igrawe, fre-kvencijata na igrawe, vremeto {to se pominuva vo ig-rawe, periodite na igrawe i pra{awa za reakciite naroditelite vo vrska so igraweto, motivite za igrawei za preferenciite na videoigrite. Na ovaa grupa pra-{awa se nadovrzuva i pra{awe za toa koi tri videoigrinaj~esto gi igraat ispitanicite i zo{to gi igraat tok-mu tie igri. Vo posledniot del od pra{alnikot sevklu~eni edna skala i tri zasebni pra{awa za procenana manifestiraweto na agresivnoto odnesuvawe spremasou~enicite. Skalata e merka na samoprocena i taa,vsu{nost, e adaptirana verzija na Skalata na agresiv-nosta, konstruirana od Orpinas i Frankovski (Orpinasand Frankowski, 2001). Skalata ima ~etirinaeset ajtemi,od koi dva se odnesuvaat na manifestiraweto lutina,~etiri na fizi~kata i osum na verbalnata agresija spre-ma sou~enicite. Frekventnosta na sekoja od ovie man-

ifestacii se beleì na skala od 0 (niedna{) do 6 ({estili pove}e pati) i taa se odnesuva samo na poslednatasedmica pred ispituvaweto. Za razlika od ovaa skala,na koja sekoj ispitanik samiot sebesi se procenuva, naposlednite tri pra{awa od pra{alnikot, sekoj ispi-tanik e procenuvan od strana na site negovi sou~enici.I ovie pra{awa se odnesuvaat na ~estotata na mani-festiraweto lutina, verbalna i fizi~ka agresija spre-ma sou~enicite, no vo ovoj slu~aj toa se beleì naskala od 0 (nikoga{) do 4 (mnogu ~esto).

Pra{alnikot be{e zadavan grupno za vreme naoddelenskiot ~as. Na u~enicite koi igraat videoigriim be{e potrebno triesetina minuti da odgovorat nasite pra{awa sodràni vo pra{alnikot. U~enicitekoi ne igraat videoigri pra{alnikot go odgovaraa zapetnaesetina minuti. Podatocite za u~ili{niot uspehna u~enicite se pribiraa dopolnitelno od dnevniciteza zavr{eno {esto oddelenie. Ispituvaweto se izvr{ivo vtoroto polugodie na u~ebnata 2003/2004 godina.

REZULTATI I DISKUSIJA

Zastapenosta na videoigrite vo sekojdnevi-eto na sedmooddelencite

Analizata na odgovorite na pra{awata {to se od-nesuvaat na zastapenosta na videoigrite vo sekojdnevi-eto na sedmooddelencite pokaùva deka igraweto vi-deoigri moè da se smeta za nivna voobi~aena aktivnost.Imeno, od vkupno 441 ispitanik, duri 363 (82%) odgovo-rile deka igraat videoigri, a deka ne igraat samo 78(18%). Ova e navistina visok procent na igrawe {tokorespondira so frekventnosta na igraweto videoigrivo zemjite so mnogu povisok ̀ ivoten standard od na{i-ot. Na primer, spored isleduvawata na Vol{, igrawe-to videoigri e redovna aktivnost za 79% od decata voSAD (Walsh, 2001). Se razbira, visokiot procent na ig-rawe evidentiran vo ova istraùvawe ne ja otslikuvasostojbata vo site sredini, zatoa {to so istraùvawetose opfateni samo deca koi ̀ iveat vo relativno visokourbani sredini vo na{ata zemja. Sigurno deka oviedeca, za razlika od drugi koi ̀ iveat vo pomalku urbanii selski sredini, imaat i pove}e mo`nostite za igrawe.


211/2005

Imeno, od odgovorite na pra{aweto za poseduvawetosistemi za igrawe proizleguva deka najgolem del odispitanite sedmooddelenci doma imaat barem eden sis-tem za igrawe, a ne mal broj raspolagaat i so dva ilitri sistemi. Ili, poprecizno kaàno, pove}e od dve tre-tini od niv imaat kompjuter - 306 (69,4%), re~isi polo-vinata imaat nintendo - 188 (42,6%), 132 (29,9%) imaatsoni-plej stej{n, 71 (16,1%) imaat geim-boj, a samo 31(7%) od ispitanicite ne poseduvaat nitu eden sistemza igrawe. Poseduvaweto sistemi za igrawe sekakodeka go opredeluva i mestoto kade {to se igraat vide-oigrite. Naj~esto, sedmooddelencite gi igraat video-igrite doma (66%), a poretko nadvor od doma, t.e. vo In-ternet-kafuliwa (22%) ili na drugi mesta (12%). [tose odnesuva do frekventnosta na igraweto, najgolemiotdel od niv go pravat toa sekojdnevno (58,9%) ili nekolkupati vo nedelata (30,8%). Koga }e po~nat, pak, da igraat,samo malku igraat okolu polovina ~as (11,1%), pove}etoigraat od eden do dva ~asa (64%), a ne e mal procentoti na onie {to igraat tri i pove}e ~asa (24,8%). Zna~i,sedmooddelencite minuvaat mnogu vreme igraj}i video-igri. No, spored odgovorite na pra{aweto: koga obi~noigra{ videoigri?, za pove}eto od niv igraweto, sepak,e aktivnost {to ja vr{at vo slobodnoto vreme. Imeno,63,8% od ispitanicite odgovorile deka obi~no igraatotkako }e zavr{at so u~ili{nite obvrski, t.e. so u~e-weto i pi{uvaweto doma{ni zada~i i koga im e zdo-devno.

Odgovaraj}i na pra{aweto: zo{to saka{ da igra{videoigri?, naj~estata pri~ina {to e naveduvana odispitanicite e zabavata {to ja nudat igrite (34,7%),potoa èlbata da se stigne do kraj na igrata (24,5%),èlbata za natprevaruvawe so drugi igra~i (11,6%),mo`nosta za pravewe raboti koi ne bi moèle da se pra-vat vo realniot ìvot (9,3%), a sosema mal del od nivkako pri~ina ja naveduvaat vozbudata {to se doìvuvapri igraweto (4,5%), osloboduvaweto od lutinata(2,9%) i druèweto so vrsnicite (2,7%). Interesno e{to onie ispitanici koi naveduvaat deka igraat za dase natprevaruvaat, koga imaat mo`nost da biraat kakvaigra da igraat, tie naj~esto izbiraat igri so akcija x2=14,398; p<0,01). Za razlika od niv, ispitanicite koi ig-

raat za da se zabavuvaat ne se ograni~uvaat samo na ig-rite so akcija, tuku ednakvo gi igraat i strategiite isportskite igri.

Zna~i, nesomneno e deka za najgolemiot del odsedmooddelencite opfateni so ova istraùvawe igra-weto videoigri e voobi~aena aktivnost koja se prakti-kuva vo slobodnoto vreme, bez ogled na varijaciite vopogled na toa koga, kade, kolku i zo{to se pravi toa.No, za da moè da se stekne pocelosen uvid vo ovaa ak-tivnost, pokraj gorespomnatite podatoci, neophodno eda se znae i kakvi videoigri se igraat, t.e. dali sedmo-oddelencite po~esto igraat videoigri so nasilstvo,sportski igri, strategii, edukativni igri ili, pak, ne-koj drug vid igri. So ogled na toa {to vo optek se golembroj videoigri, pri pribiraweto na podatocite na is-pitanicite im be{e dadena mo`nost samite tie danavedat koi videoigri gi igraat (najmnogu do tri). Natoj na~in, tie imaat navedeno vkupno 204 razli~nivideoigri, koi spored frekventnosta na igraweto moèda se raspredelat vo slednive tri kategorii:

a) naj~esto igrani videoigri: Counter Strike (145pati), GTA (84), Sims (65) i FIFA (64);

b) ~esto igrani videoigri: Super Mario (39 pati),Need for Speed (37), War Craft (35) i NBA (30); i

v) retko igrani videoigri: na primer, Hercules, RedAlert, Crash, itn., koi se navedeni od edna{ do 23 pati.

Sleduva kratok opis na ~etirite naj~esto igranivideoigri: Counter Strike - Igra so ubivawe koja se igravo prvo lice i e specijalno nameneta za mre`no igrawe.Celta na igrata zavisi od izbranoto scenario, a toamoè da bide: spasuvawe zalo`nici, postavuvawe/demon-tirawe bomba, begstvo i atentat, pri {to igra~ot trebada se dviì vo mal prostor koj brzo se sovladuva. Ig-ra~ot moè da izbere da bide na strana na teroristi~kaili na antiteroristi~ka grupa, no bez razlika na iz-borot, celta na likot e da ubie pogolem broj protiv-nici za odredeno vreme. Ubivaweto potoa se nagradu-va so dobivawe pari za kupuvawe novo oru`je. Scenitevo igrata postojano se pridruèni so eksplicitnoprikaùvawe nasilstvo, krvavewe, rasprsnuvawe ~ove~-ki organi, eksplozii i sl.


22 1/2005

Grand theft auto (GTA) - Igra so kradewe, tepawei pukawe, vo koja igra~ot go gleda glavniot lik od zadgrb. Glavniot lik raboti za najrazli~ni kriminalnigrupi i im pomaga vo ostvaruvaweto na nekoi nivni pla-novi za {to dobiva pari. Negovi naj~esti zadolènijase: kradewe avtomobili, postavuvawe bombi, izvr{u-vawe ubistva i sl. Prisutni se i sceni na rasprsnuvawekrv, eksplozii, a ~esti se i pcuewa, vikawe po protiv-nicite i sl. Celta na igrata e izveduvawe na {to pove}enasilni dejstva i begstvo od policijata.

Sims - Igra na simulacija na realniot ̀ ivot kojase igra vo treto lice. Igra~ot treba da go izgradi ka-rakterot i celosniot izgled na likovite, potoa daizgradi dom i da sozdade semejstvo. Celta i misijata naigrata ne se eksplicitno izloèni, taka {to se imavpe~atok deka igra~ot ima celosna sloboda vo kreirawena misijata. Me|utoa, pri igraweto e zabele`liva ten-dencijata igra~ite da nastojuvaat da steknat pove}epari i materijalni dobra. Vo igrata, vsu{nost, s# estaveno vo funkcija na pobogat i poudoben ̀ ivot, taka{to mnogu kratko po izgradbata na ku}ata i osnovawetona semejstvoto nastapuva trka so vremeto.

FIFA - Sportska igra koja e simulacija na fudbal-ski natprevar. Osnovna cel na igrata e da se pobedi pro-tivni~kiot tim. Igra~ot moè da izbere da igra zarazli~ni fudbalski klubovi i nacionalni reprezen-tacii. Soodvetno na toa moè da igra doma{ni i me-|unarodni natprevari. Igrata moè da se sledi od raz-li~ni perspektivi, a, isto taka, vklu~uva i komenta-tor koj sozdava vpe~atok kako da stanuva zbor za vistin-ski fudbalski prenos. Ovozmoèni se razli~ni gletkina terenot, vklu~uvaj}i i komentator, koj sozdava vpe-~atok na gledawe vistinski fudbalski prenos.

Odnosot na roditelite sprema igrawetovideoigri

So ogled na toa {to roditelite za sedmooddelen-cite se glaven agens na socijalizacijata, va`no e kakotie samite se odnesuvaat sprema pridobivkite od razvo-jot na informati~kata tehnologija. Ako imaat, na pri-mer, pozitiven odnos, toga{ mnogu e verojatno dekatakviot odnos preku razli~ni formi na vlijanie }e go

prenesuvaat i na svoite deca. Roditelite moè da soz-davaat i razli~ni mo`nosti za dostapnost do infor-mati~kite sistemi koi ne se opredeleni samo od materi-jalnite resursi, tuku i od nivnite ocenki i èlbi zapodobro informati~ko obrazovanie na decata. Vo pri-log na toa govori i naodot za pozitivnata povrzanostme|u poseduvaweto kompjuter i obrazovanieto na rodi-telite na ispitanicite opfateni so ova istraùvawe.Ispitanicite koi odgovorile deka imaat doma kom-pjuter, po pravilo, imaat i poobrazovani majki (x2=46,80;p<0,01) i tatkovci (x

2=43,65; p<0,01). No, sozdavawetomo`nosti e samo eden aspekt na odnosot na roditelitesprema informati~kite sistemi. Drug u{te pozna~aenaspekt e kontrolata i uvidot vo ona {to go pravat niv-nite deca dodeka gi koristat sistemite. Spored odgo-vorite na ispitanicite na pra{aweto: kako reagiraatroditelite vo vrska so tvoeto igrawe videoigri?,o~igledno e deka kaj roditelite se dominantni dvesprotivni tendencii na reagirawe: ograni~uvawe ineograni~uvawe na vremeto za igrawe; 48,8% od ispi-tanicite odgovorile deka nivnite roditeli im dozvolu-vaat da igraat kolku {to sakaat, a 43,2% odgovoriledeka roditelite im go ograni~uvaat vremeto za igrawe.Preostanatite 8% odgovorile deka roditelite ilicelosno im zabranuvaat da igraat ili deka voop{to nevodat grià {to pravat. Za àl, vo ova istraùvawese vklu~eni samo decata, a ne i nivnite roditeli, taka{to ne moè so sigurnost da se utvrdi {to leì vo osno-vata na dvete tendencii na reagirawe na roditelite.

Igraweto videoigri, u~ili{niot uspeh i polot Ograni~uvaweto na vremeto za igrawe od strana

na roditelite moèbi se dolì na zagriènosta dekadolgoto igrawe bi imalo negativni efekti vrz u~ili{-niot uspeh na nivnite deca. No, ako se sudi spored ona{to e dobieno vo ova istraùvawe, vakvata zagriènostizgleda deka ne e mnogu opravdana, zatoa {to nitufrekventnosta nitu vremetraeweto na igraweto ne sezna~ajno povrzani so u~ili{niot uspeh. U~ili{niotuspeh e povrzan samo so preferenciite na videoigrite.Imeno, u~enicite so poslab uspeh pove}e sakaat da ig-raat igri so akcija, dodeka u~enicite so podobar uspeh


231/2005

Aktuelnosti

pove}e sakaat da igraat strategii. (Strategiite se „ig-ri so mislewe“ koi baraat visok stepen na kognitiv-na vklu~enost, planirawe, sposobnost za predviduvawei kombinatorika.) Postoeweto na vakvite tendenciivo preferiraweto na videoigrite e potkrepeno i sofaktot deka namaluvaweto na u~ili{niot uspeh epovrzano so zgolemenoto igrawe na prethodno opi{a-nite igri so nasilstvo Counter Strike (r = -0,22; p<0,01)i GTA (r = -0,16; p<0,01).

Najzna~aen faktor {to gi opredeluva navikiteza igrawe videoigri e polot na ispitanicite. Prvo, is-to kako i vo mnogu drugi istraùvawa, i vo ovoj slu~ajse pokaà deka mom~iwata, op{to zemeno, pove}e igra-at videoigri od devoj~iwata (x2=58,05; p<0,01). No, i kogaigraat, tie me|usebno se razlikuvaat vo pogled na frek-ventnosta na igraweto, mom~iwata igraat po~esto oddevoj~iwata (x

2=20,17; p<0,01). Isto taka, me|u niv pos-tojat razliki i vo vremeto {to se pominuva vo igrawe,mom~iwata obi~no igraat mnogu podolgo od devoj~iwata(x

2=59,62; p<0,01). Na ova se nadovrzuvaat i razlikitevo preferenciite na videoigrite. Mom~iwata pove}esakaat da igraat igri so akcija, dodeka devoj~iwatapove}e sakaat da igraat strategii (x

2=30,03; p<0,01). Ikone~no, mom~iwata po~esto sakaat da igraat videoigriza da se natprevaruvaat, a devoj~iwata, pak, za da se za-bavuvaat.

Pri~inite za postoeweto polovi razliki vo op-{tiot odnos i vo samoto igrawe na videoigrite verojat-no treba da se baraat prvo vo nivnata maskulina priro-da. Imeno, vo najgolemiot broj slu~ai videoigrite sekoncipirani kako „ma{ki“ igri, t.e. kako igri koiizobiluvaat so ma{ki likovi, bilo da se toa glavni ilisporedni likovi. Otsustvoto na ènski likovi u{tevo po~etokot ja namaluva verojatnosta videoigrite dago privle~at vnimanieto na ènskite igra~i, a so toazna~i se namaluva i verojatnosta za nivno identifi-kuvawe so likovite. Identifikacijata na igra~ite solikovite obi~no rezultira i so sozdavawe potreba zaponatamo{no igrawe. Pokraj toa, i toga{ koga vo vi-deoigrite se vklu~eni ènski likovi, tvorcite navideoigrite se stremat da gi osmisluvaat vo soglasnostso stereotipiite za voobi~aenite ̀ enski aktivnosti.

No, kako {to istaknuva Filder, ̀ enskite igra~i se za-interesirani za ne{to drugo koe go nadminuva ona {togo imaat na um tvorcite na igrite (Fielder, 1999, sporedKahrmadji, 1999). I na krajot, neophodno e da se istaknedeka vo ne mal broj videoigri so nasilstvo, `rtvi nanasilstvoto se tokmu ènskite likovi. Vo niv tie sedirektno izloèni na razli~ni fizi~ki napadi, povre-duvawa, grabnuvawa i sl. Se razbira, takvoto nivnopretstavuvawe samo po sebe gi odvra}a potencijalniteènski igra~i. No, od druga strana, toa moè da ima iodredeni negativni socijalizaciski efekti, posebnokaj decata i adolescentite. Na primer, toa moè da jazasili internalizacijata na stereotipnite gledawana ̀ enite kako slabi li~nosti koi lesno se podlo`nina maltretirawe i da pridonese za zacvrstuvawe naveruvaweto deka nasilstvoto i viktimizacijata se sose-ma normalen del od ìvotot (Deitz, 1998).

Igraweto videoigri i agresivnoto odnesuvawesprema sou~enicite

Pri odgovorot na pra{aweto za povrzanosta naigraweto videoigri so agresivnoto odnesuvawe na ispi-tanicite se koristea dve merki za negova procena:samoprocena na ispitanicite i procena od strana nanivnite sou~enici. I vo dvata slu~aja, agresivnotoodnesuvawe se procenuva{e vrz osnova na frekvent-nosta na manifestiraweto lutina, verbalna i fizi~kaagresija sprema sou~enicite. Vo prviot slu~aj, ispita-nicite se procenuvaa sebesi na skala od 0 do 6, dodekavo vtoriot slu~aj tie bea procenuvani od sou~enicitena skala od 0 do 4.

Statisti~kata obrabotka na pribranite podato-ci pokaùva deka, op{to zemeno, sedmooddelenciteopfateni so ova istraùvawe ne bile mnogu agresivnonastroeni sprema svoite sou~enici. Prose~nata vred-nost na site samoproceni za frekventnosta na manifes-tiranoto agresivno odnesuvawe sprema sou~eniciteiznesuva 2,75 dodeka prose~nata vrednost na site pro-ceni dadeni od sou~enicite na ispitanicite iznesuva2,20. No, toa {to sedmooddelencite se pokaàle kakoumereno agresivni ne zna~i deka pri manifestirawe-to na ispituvanite postapki ne postoele odredeni va-

Obrazovni refleksii

24 1/2005

rijacii koi delumno soodvetstvuvaat na o~ekuvawataza nivnata povrzanost so oddelni varijabli.

Prvi~nata sporedba me|u ispitanicite koi igraati ispitanicite koi ne igraat videoigri ja sugeriramo`nosta od postoewe niska pozitivna povrzanostme|u igraweto i nivnoto agresivno odnesuvawe. Imeno,povrzanosta e na granicata na zna~ajnosta koga ispi-tanicite samite sebesi se procenuvaat na skalata naagresivnosta (r = 0,09), dodeka vo slu~ajot koga tie seprocenuvani od strana na sou~enicite, povrzanostastanuva zna~ajna (r = 0,18). Me|utoa, ako pri proverka-ta na povrzanosta se kontrolira vlijanieto na polotna ispitanicite, toga{ povrzanosta me|u igrawetovideoigri i agresivnoto odnesuvawe is~eznuva (r = 0,04,odnosno r = 0,07). Zna~i, polot na ispitanicite i vo ovojslu~aj se pojavuva kako kriti~na varijabla. Mom~iwatase tie koi po~esto se odnesuvaat agresivno (t.e. koipo~esto manifestiraat lutina, verbalna i fizi~kaagresija), bez ogled dali stanuva zbor za samoprocenu-vawe (M

m=3,10, M.=2,36; t=2,63, p<0,01) ili za procenu-

vawe od strana na drugite (Mm=2,35, M.=2,02; t=6,70,

p<0,01). Istata tendencija se otkriva i pri proverka-ta na povrzanosta na agresivnoto odnesuvawe so igrawe-to videoigri so nasilstvo. Pretpostavenata povrzanostme|u ovie dve varijabli se gubi koga se kontroliravlijanieto na polot. I vo ovoj slu~aj, mom~iwatapo~esto igraat videoigri so nasilstvo od devoj~iwata(75,9% nasproti 24,1%; h2=24,43, p<0,01). Stabilnostana ovaa tendencija se potvrduva i so nepronao|awetopovrzanost me|u agresivnoto odnesuvawe i igraweto naCounter Strike, najpopularnata videoigra so nasilstvo kajsedmooddelencite.

Proverkata na mo`nata povrzanost na agresivno-to odnesuvawe so drugite varijabli opfateni so ova is-traùvawe otkri deka toa e zna~ajno povrzano so mesto-to na igraweto, t.e. so igraweto na videoigrite vo In-ternet-kafuliwa. Iako povrzanosta me|u niv se namalu-va so kontrolata na vlijanieto na polot (vo Internet-kafuliwata po~esto igraat mom~iwa - 79,0% otkolkudevoj~iwa - 21,0%), sepak taa ostanuva vo granicite nazna~ajnosta na nivo 0,05. Igraweto vo Internet-kafuli-wa e pozitivno povrzano so frekventnosta na agresiv-

noto odnesuvawe i vo slu~ajot koga ispitanicite samitesebesi se procenuvaat (r=0,10) i vo slu~ajot koga seprocenuvaat od strana na sou~enicite (r=0,11). Ispi-tanicite koi igraat vo Internet-kafuliwa obi~noimaat i ponizok u~ili{ten uspeh i pove}e igraatvideoigri so nasilstvo otkolku videoigri bez nasil-stvo (87,1% nasproti 12,9%; h2=34,02, p<0,01). Povrza-nosta na agresivnoto odnesuvawe so igraweto vo In-ternet-kafuliwa izgleda razbirliva ako se ima pred-vid na~inot na koj tamu se igraat videoigrite. Na oviemesta, videoigrite obi~no se igraat mre`no, pri {toigra~ite direktno se soo~uvaat so svoite protivnici.Toa sozdava mo`nosti za pobrzo i poneposredno praz-newe ne samo na situaciski induciranata, tuku i na dis-poziciskata agresivnost. Zna~i, toa {to sedmooddelen-cite koi igraat videoigri vo Internet-kafuliwapo~esto se odnesuvaat agresivno sprema svoite sou~e-nici ne moè da bide opredeleno samo od igrawetovideoigri so nasilna sodrìna, tuku i od nivnite dis-poziciski tendencii.

Na krajot, dobienite rezultati vo ova istraùva-we, sekako, pridonesuvaat za podobro razbirawe nanavikite za igrawe videoigri kaj del od u~enicite. No,nepronao|aweto povrzanost me|u igraweto na ovoj vidigri i agresivnoto odnesuvawe sprema sou~enicite enaod koj i pokraj toa {to ohrabruva, sepak, ne moè dagi razre{i postojnite dilemi okolu negativnite efek-ti na izloènosta na nasilstvoto vo videoigrite. Pritolkuvaweto na ovoj naod mora da se imaat predvidograni~uvawata {to proizleguvaat od prigodnosta naprimerokot i od prirodata na samoto istraùvawe.

LITERATURA

1. Anderson, C.A. and Bushman, B.J. (2001). Effects ofviolent video games onaggressive behavior, aggressive cogni-tion, aggressive affect, physiological arousal, and prosocialbehavior: A meta-analytic review of the scientific literature.Psychological Science, 12, 353-359.

2. Chory-Assad, R.M. and Mastro, D.E. (2000) Violentvideogame use and hostility among high school students and col-


251/2005

lege students. Paper presented at the annual meeting of theNational Communication Association, Seattle, WA

3. Deitz, T. L. (1998). An examination of violence and gen-der role portrayals in video games: Implications for gendersocialization and aggressive behavior. Sex Roles, 38, 425-442.

4. Gentile, D.A., Lynch, P.J., Linder, J.R., and Walsh,D.A. (2004). The effects of violent video game habits on ado-lescent hostility, aggressive behaviors, and school performance.Journal of Adolescence, 27, 5-22.

5. Goldstein, J. (2001). Does playing violent video gamescause aggressive behavior?

http://culturalpolicy.uchicago.edu/conf2001/papers/gold-stein.html

6. Griffits, M. (1997) Video games and aggression. ThePsychologist, 397-401.

7. Kahrmadji, V. (1999). Development of video gameand its impacts on societies socially and psychologically.

http://www.game-culture.com/articles.html8. Orpinas, P., and Frankowski, R. (2001). The Aggression

scale: A self report measure of aggressive behavior for youngadolescents. Journal of Early Adolescence,21, 50-67.

9. Sherry, J.L. (2001). The effects of violent video gameson aggresion: Ameta-analysis. Human Communication Research,27, 409-431.

10. Walsh, D. (2001). Video game violence and public policy.http://culturalpolicy.uchicago.edu/conf2001/papers/walsh.html


261/2005

d-r Mihajlo Popovski, Institut za psihologija

Ana Mickovska, Centar za me|unarodna sorabotkaMaja Simonovska, student


271/2005

1. OSVRT VRZ POIMOT UÊNIK

Vo pedago{kata teorija i vo sekojdnevnata vos-pitno – obrazovna praktika, terminot u~enik ne samo{to e najfrekventen, tuku i najzna~aen, bidej}i u~eni-kot e najzna~ajniot faktor vo sevkupnata vospitno –obrazovna dejnost. Ovaa dejnost se organizira i se rea-lizira zaradi u~enikot so cel toj da se razviva, odnos-no da se formira kako li~nost steknuvaj}i znaewa,ve{tini i naviki.

Iako u~enikot e eden od primarnite faktori vonastavniot proces, vo pedago{kata teorija mnogu retkogo sre}avame definiraweto na poimot u~enik. Bidej}iod negovoto definirawe zavisi i statusot, polo`batai zna~eweto na u~enikot vo sevkupnata vospitno-obra-zovna dejnost, }e navedeme nekoi definicii.

Vo Re~nikot na sovremeniot albanski jazik (Fjalori gjuhës së sotme shqipe) pod terminot u~enik se podrazbi-ra lice koe sledi edno osumgodi{no ili sredno u~ili{-te.1 Zna~i, vo ovoj slu~aj terminot u~enik se odnesu-va na liceto (deteto, mladinecot) koe sledi nastava vozadolìtelnoto osnovno ili sredno u~ili{te.

Vo Enciklopediskiot re~nik na pedagogijata po-imot u~enik se definira vo po{iroka i vo potesnasmisla. Vo po{iroka smisla, u~enik e sekoe lice koesprema drugoto lice e vo nastavna vrska i od drugotolice se zdobiva so znaewa ili ve{tini. Zna~i, u~enikmoè da bide i nau~nikot i umetnikot koj go sledel pa-tot na eden pogolem nau~nik ili umetnik.2

Vo potesna smisla, u~enik e sekoe lice koe vo te-kot na pokratko ili podolgo vreme posetuva edna obra-zovna institucija i niz raznovidni formi usvojuvaznaewa i razviva opredeleni individualni sposob-nosti.3

Vo Pedago{kata enciklopedija (1989) terminotu~enik se objasnuva kako svojstvo na liceto koe slediosnovno i sredno u~ili{te, dodeka liceto koe sledivi{e ili visoko obrazovanie e student.4

Vo pocelosna pedago{ka smisla, so zborot u~enikse ozna~uva lice od mladata generacija koe redovnosledi koe bilo u~ili{te od obrazovniot sistem i komuu~eweto mu e glavno zanimawe.

U~enicite moè da se klasificiraat spored raz-li~ni kriteriumi: osnovno{kolci, gimnazijalci, sred-no{kolci (spored stepenot na obrazovanieto), redovenu~enik, vonreden u~enik (spored statusot) i sl. Poradiobrazovnite, ekonomskite, kulturnite i drugi potre-bi, op{testvoto go zadolùva sekoj pripadnik na mla-

UÊNIKOT KAKO FAKTOR VONASTAVATA

d-r Nexat Abazi

1Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980, fq. 1276

2Enciklopediski re~nik pedagogije, Zagreb, 1963, str. 1048

3Isto

4Pedago{ka enciklopedija, Zagreb,1989, str. 457


28 1/2005

data generacija eden del od svojot ìvot da go minuvavo u~ili{te kako u~enik.

2. POLO@BATA I STATUSOT NA UÊNIKOTVO UÎLI[TETO

Od pedago{ki i didakti~ko-metodski aspekt u~e-nikot se tretira kako eden od glavnite faktori vonastavata (i vo vospitno-obrazovnata dejnost voop{to)bidej}i poradi nego se organizira i realizira celokup-nata dejnost vo obrazovnite institucii. Zatoa, vo te-orijata na vospitanieto posebno vnimanie mu se posve-tuva na u~enikot, na negovite psihofizi~ki osobini,negoviot pedago{ki i socijalen status, kako i na sitepra{awa koi se tesno povrzani so negoviot psihofi-zi~ki i socijalen razvoj.

Statusot na u~enikot vo u~ili{teto treba da sesogleda od praven, (zakonski normi i pravila), op{tes-tven i pedago{ki aspekt. Pravniot i op{testveniot sta-tus na u~enikot vo u~ili{teto se regulira so zakoniteza osnovno i za sredno obrazovanie, so statutot nau~ili{teto, pravilnicite i drugite normativni aktina u~ili{teto. Ovoj status na u~enikot treba da bidevo soglasnost so demokratskite procesi na op{testve-niot sistem i humanite odnosi vo u~ili{teto.5

Pedago{kiot status ja podrazbira polo`batana u~enikot vo vospitno-obrazovniot proces. Za da sesfati ovoj problem vo su{tina, prevenstveno treba dase opredeli osnovnata ideja za polo`bata na u~enikotvo vospitno-obrazovniot proces.

So ova se podrazbira adekvaten i pravilen na~inna tretirawe na u~enikot vo nastavata, imaj}i gi pred-vid site negovi razvojni karakteristiki: psihi~kite,fizi~kite, emocionalnite, socijalnite, interesite,stavovite, ubeduvawata i sl., koi se tesno povrzani sona~inot na organiziraweto i realiziraweto na vospit-no - obrazovniot proces.

Pra{aweto na statusot na u~enikot vo vospitno-obrazovniot proces e eden od osnovnite pedago{ki i

didakti~ko-metodski problemi koj so vekovi go privlekuvalvnimanieto na mnogu filozofi, pedagozi, psiholozi i drugikoi se zanimavale so ovaa problematika, pa duri i pravnicikoi se zanimavale so u~ili{noto zakonodavstvo. Za ovaazainteresiranost svedo~at i mnogu studii, raspravi i anal-izi na empiriski podatoci, vrz osnova na koi se izrabotilei mnogu proekti (pedago{ki), se formirale pravci i teoriikako {to se nativizmot, empirizmot, pedacentrizmot i sl.

Vo sega{nite uslovi na demokratizacija na op{tes-tvoto i na odnosite vo u~ili{teto voop{to, se javuva potre-ba za edna poseopfatna studija i analiza na statusot ipolo`bata na u~enikot vo vospitno-obrazovnata dejnost.Prou~uvaweto na faktorite i pojavite koi se povrzani sostatusot na u~enikot, kako i promenata na negoviot statusvo pozitivna smisla }e ovozmoì da se identifikuvaatpri~inite koi go spre~uvaat negoviot optimalen status,baraj}i novi pati{ta, modeli i formi za negovo tretirawe.6

2.1. STATUSOT NA UÊNIKOT VO MINATOTO

Trgnuvaj}i od istoriska gledna to~ka i vo mina-toto statusot na u~enikot bil opredelen od celta izada~ite na vospitanieto vo opredelniot op{testvensistem. Toa posebno se manifestiralo na odnosot nas-tavnik – u~enik. Vo tekot na istoriskiot razvoj na peda-go{kata misla, a posebno na didakti~kata teorija, sta-tusot na u~enikot moè da se sogleda niz nekolku etapi.

a) Dominantnata uloga na nastavnikot vo minatoto

Vo tekot na ovaa etapa se smetalo deka nastavni-kot e edinstveniot faktor koj, striktno baziran vrznastavnata programa, gi zema sodrìnite, gi obrabotu-va, im predava na u~enicite, dodeka tie se dol`ni dago usvojat materijalot.

Nastavnikot, isto taka, e avtoritativna li~nostkoj go opredeluva ishodot na nastavata, organizacionatastruktura, aktivnosta na u~enikot, sodrìnite, nastav-nite sredstva i dr. Vo ovoj slu~aj u~enikot se tretira

5Isto6Isto


291/2005

samo kako objekt vo nastavata koj treba samo da slu{ai da go usvojuva materijalot {to mu go prezentira nas-tavnikot.7

Vo tekot na ovoj period vo nastavnata rabota do-minirale verbalnite metodi i mehani~koto usvojuva-we na znaewata bez razbirawe na nivnata su{tina {topodrazbira deka znaewata imale samo reproduktiven,a ne i aplikativen i kreativen karakter. So vakviotna~in na rabota bila zapostavena aktivnata uloga nau~enikot i negovata kreativnost.8

Ovoj na~in na rabota, isto taka, bil izrazen prekuavtoritarniot stav na nastavnikot i negovata dominan-tna uloga manifestirana preku zapoved, diktat, zakana,pritisok i drugi formi na represija. Ovaa {tetna po-java ja osuduva i Kr{en{tajner koj veli: „Sekoj avtori-tet nastojuva so takanare~enata li~na usovr{enost daopredeluva celi, pati{ta i sredstva bez da gi zeme pred-vid talentot, potrebite, sposobnostite i interesite“.9

b) Dominantnata uloga na u~enikot vo nastavata

Dominantnata uloga na u~enikot vo nastavata sejavuva kako rezultat na novite sfa}awa vo psihologija-ta i pedagogijata kon krajot na XIX i po~etokot na XXvek vo didakti~kata nasoka nare~ena „Nova {kola“.Elena Kej, \on Djui, Ernest Mojman i drugi, smetaj}ideka „deteto e sonce okolu koe treba s# da se vrti“, jaosnovaa pedago{kata nasoka nare~ena pedocentrizam.Spored ovaa nasoka, u~enikot treba da bide edinstve-niot kriterium za izborot na nastavniot materijal, nas-tavnite metodi i formi.10

Iako ovoj proces vo pedagogijata nastana so do-bronamerna i iskrena cel za poadekvatno tretirawe nau~enikot, podocna toj premnogu se apsolutizira bidej}ibara{e vo vospitno-obrazovniot proces s# da bidepodredeno kon `elbite na decata – u~enicite.

STATUSOT NA U^ENIKOT VO SOVREMENATA NASTAVA

Sovremenata didaktika, baziraj}i se vrz sovreme-nite soznanija od oblasta na psihologijata, pedagogija-ta, sociologijata i drugite srodni nauki, kako i vrzosnova na demokratskite principi i dokumentite zapravata na deteto, nudi sovremeni re{enija na statu-sot na u~enikot vo vospitno-obrazovniot proces.

Vo ramkite na sovremenite sfa}awa za polo`batai statusot na u~enikot vo u~ili{teto se postavuvapra{aweto: Dali u~enikot e objekt ili subjekt vo nas-tavniot proces? Vo vrska so ova M. Vilotijevi} veli:„Pra{aweto {to e povrzano so toa dali u~enikot e ob-jekt ili subjekt vo nastavata sega ne se postavuva. Pe-dagogijata ova go ima re{eno. U~enikot e i objekt i sub-jekt vo vospitno-obrazovniot proces: objekt - zatoa{to nastavnikot go u~i nego {to u{te ne znae, subjekt- bidej}i u~eweto e aktiven proces “.11

Trgnuvaj}i od didakti~kata konstatacija dekaprocesot na steknuvawe na znaewa, ve{tini i navikii razvojot na individualnite sposobnosti na u~enikote eden dinami~en i kompleksen proces – toa podrazbi-ra i aktivna uloga na u~enikot. Ottuka proizleguva ipotrebata za negoviot status: objekt i subjekt vo vospit-no-obrazovniot proces.

Posebno treba da se naglasi potrebata u~enikotvo pogolema mera da se tretira kako subjekt – aktivenu~esnik ne samo vo soznajniot proces, tuku i vo krei-raweto, podgotovkata i realizacijata na nastavniotproces, se razbira imaj}i ja predvid negovata vozrast,sposobnostite, stavovite, interesite, a posebno negova-ta kreativna uloga.

Polo`bata na u~enikot kako subjekt – objekt vo nas-tavniot proces ima specifi~no zna~ewe. Vo ovoj slu~aju~enikot se nametnuva so konkretna aktivnost so sitenegovi znaewa, sposobnosti, svesna aktivnost, a vo opre-deleni momenti i nositel na ulogi ili odgovornosti.Od druga strana, dokolku toj e pasiven vo steknuvawetona znaewata pove}e stanuva objekt vo ovoj proces.12

7Nexhat Abazi: Nxënësi si objekt dhe subjekt ...“ Flaka ...“ 31.12.1976

8Isto

9G. Kr{en{tajner: Teorija obrazovawa, Beograd, 1939, str. 422

10Nexhat Abazi: Nxënësi si objekt dhe subjekt ...“ Flaka ...“ 31.12.1976

11Pedago{ki re~nik II, Beograd 1967, str. 117

12D-r Xeladin Murati: Didaktika, Tetovo, 2002, str. 55


30 1/2005

Vo odreduvaweto na pozicijata na u~enikot kakosubjekt vo vospitno-obrazovniot proces vo golema merapridonesuva kreativnata nastava. Taa ovozmoùvaaktivirawe na golem broj mislovni operacii kako {tose: identifikacija, uporeduvawe, opi{uvawe, defini-rawe, podreduvawe, selekcionirawe, predviduvawe,zaklu~uvawe i dr. Aktiviraj}i gi ovie i drugi mis-lovni operacii, u~enikot se osposobuva da otkrivapojavi, procesi i odnosi pome|u predmetite, fenome-nite i sostojbite, navleguvaj}i vo nivnata su{tina, apotoa tvore~ki da pristapi kon nivnata primena.

Edna od osnovnite karakteristiki na kreativno-to u~ewe e slobodata na manifestiraweto na li~nosta.Vistinska kreativna nastava moè da organizira i darealizira samo demokratski tip na nastavnik, koj nas-tojuva da gi razvie kriti~koto i kreativnoto mislewekaj u~enikot. Nasproti ova, avtokratski vodenata nas-tava vr{i dehumanizacija na li~nosta na u~enikot,nudej}i reproduktivno i {ablonsko znaewe.13

Me|utoa, tvore~kata rabota e naporna i te{ka.Zatoa, u~enikot treba blagovremeno mislovno i emoci-onalno da se podgotvuva za tvore~ka aktivnost. Aktivnoi kreativno steknuvaj}i znaewa, toj ne samo {to u~i,tuku i tvori: nabquduva, zabeleùva, istraùva, ekspe-rimentira i otkriva pojavi, odnosi i zakoni, formu-lira definicii i sl.

Vo subjektivna pozicija u~enikot ima {irokimo`nosti da stane vistinski izvor na informacii,niven selektor, nositel i evalvator. Tuka ne treba dase podrazbiraat samo sodrìnite od nastavnata pro-grama, tuku i mnogute informacii od prirodnata iop{testvenata sredina, sredstvata za masovno komuni-cirawe i sl.14

Komunikacijata i mediumite vo sovremenata nasta-va se edna od su{tinskite odrednici na pozicijata nau~enikot vo nastavata. Raznovidnite tipovi na kom-pjuterski, telekomunikaciski i mikroelektronski sis-

temi, raznovidnite mediumi za pribirawe, ~uvawe i raz-mena na informacii, digitalnoto radio i televiziskoemituvawe - pretstavuvaat najsovr{eni i fleksibilnimediumi koi ovozmoùvaat demokratska forma na u~ewe.15

Site ovie faktori doveduvaat do edna nova filo-zofija vo odnos na subjektivnata uloga na u~enikot vonastavata koja postepeno se implementira vo teorija-ta na nastavata. Ovaa filozofija ima golemo vlijanieza toa didakti~kata koncepcija na u~eweto da se menu-va i da se dopolnuva so novi formi na organizacija nanastavata. Vakviot na~in na tolkuvawe na procesotna u~eweto se narekuva i kognitivna revolucija, ~ijvtemeluva~ e Xon Djui so negovite sledbenici, a vo ~ijaosnova se postavuva poimot aktivni u~enici.16

Se smeta deka vo nekoi evropski zemji vo 2010 go-dina u~enikot prvenstveno }e steknuva znaewa prekuelektronskiot sistem koj povrzuva milioni smeta~i,t.e. Internetot. Isto taka, i radio-televiziskite pro-grami }e bidat del na obrazovnata programa koja seodviva preku Internet.17 Vakvite obrazovni programise formiraat vrz osnova na idejata deka sodrìnitetreba da se kreiraat spored potrebite i specifi~nos-tite na sekoj u~enik. Toa }e ovozmoì digitalnatakultura i mediumskata pismenost da bidat glavni ~i-niteli na sovremeniot obrazoven sistem.

13Marko Stefanovi}: Kreatologija, Rijeka 2003, str. 207

14Isto

15Prof. dr. M. Danilovi}: Uticaj i mogu~nosti informaciono-komunikacionihmedija i tehnologija... (Komunikacija i mediji u savremenoj nastavi - Zborniktrudova), Jagodina, 2004, str. 1716

Isto17

Danijela [~epanovi}: Uloga elektronskih medija u sistemimaotvorenog u~enja i obrazovanja na daljini (isti zbornik), str. 427,8


311/2005

d-r Nexat Abazi, profesor na Pedago{kiotfakultet - Skopje

LITERATURA

1. Enciklopediski re~nik pedagogije, Zagreb, 19632. Pedago{ka enciklopedija II, Zagreb, 19893. Georg Kr{en{tajner: Teorija obrazovawa, Beograd,19394. Mladen Vilotijevi}: Didaktika I, Beograd, 19995. d-r Nijazi Zulfiu: Didaktika, Pri{tina, 19976. d-r Xeladin Murati: Didaktika, Tetovo, 20027. d-r Musa Kraja: Pedagogija, Tirana, 2002


32 1/2005

1. VOVED

Sovremenoto op{testvo i demokratijata ne priz-navaat monopolsko odnesuvawe. Toa im e jasno na site,a osobeno na onie koi na odreden na~in go po~uvstvuva-le vladeeweto na odredeni monopoli. Postoeweto mo-nopol vo nekoja oblast predizvikuva ko~ewe na razvo-jot, gu{ewe na kreativnosta i formirawe na ceni {tone se vo sklad so pazarnata ekonomija i realnosta.

Poslednive nekolku godini, kako rezultat na se-vkupnite aktivnosti vo dràvata, od aspekt na obrazo-vanieto se zabeleùva konkurentnost vo izdava~katadejnost na u~ebnici so {to se gubi monopolot {to goima{e samo edna izdava~ka ku}a. Konkurencijata na iz-dava~kite ku}i e isprepletena so konkurencijata nasamite u~ebnici, odnosno nivnite avtori. Toa se pozi-tivni i, sekako, dobredojdeni promeni.

Vo Republika Makedonija, nastavnicite po fi-zika i u~enicite od osmo oddelenie imaat mo`nost dakoristat nekoj od pette ponudeni u~ebnici po fizikaza osmo oddelenie i dopolnitelnata literatura so niv.Izborot na vistinskiot u~ebnik go pravi nastavnikot,odnosno aktivot po fizika. Za vistinski u~ebnik semisli na kvaliteten u~ebnik vo sekoj pogled, so mini-

malen broj zabele{ki i gre{ki. Pravilen izbor navakov u~ebnik moè da se napravi samo so sporedba iocenka na atributite {to go opredeluvaat kvalitetoti vrednosta na sekoj od ponudenite u~ebnici i dopolni-telnite materijali.

Celta na ovoj trud e analiza na nekolku (tri odpette) u~ebnici po fizika za osmo oddelenie. Anali-zata e napravena preku otkrivawe na formite na u~ewekoi se vgradeni vo u~ebnikot, a toa se vr{i posrednopreku identifikacija na sposobnostite koi se potreb-ni za sovladuvawe na sodrìnite od u~ebnikot.

Bidej}i analizata e izvr{ena preku na~inot nau~ewe, napraven e kratok pregled na vidovite na u~ewe.Zaklu~ocite od analizata se izvedeni preku vidovitena intelektualni sposobnosti koi se potrebni vo proce-sot na usvojuvawe na znaeweto. Poradi toa, daden e pri-kaz na vidovite intelektualni sposobnosti koi istovre-meno se i kategorii na analiza vo trudot.

Metodot {to e koristen e tehnikata analiza nadidakti~kata aparatura, so zabele{ka deka analizatane gi opfa}a numeri~kite zada~i.

Sprovedenata analiza e samo od aspekt na pra{a-wata i kvalitativnite zada~i vo u~ebnicite i rabotni-te tetratki. Kvalitetot na pra{awata i zada~ite, na-~inot na koj se formulirani, mo`nosta u~enikot sa-mostojno da odgovori na niv, dostapnosta na soodvet-ni pribori i instrumenti za izvr{uvawe na prakti~-nite aktivnosti i sli~no ne se zemeni predvid prianalizata.

ANALIZA NA NEKOLKU UÊBNICI PO FIZIKAZA OSMO ODDELENIE OD ASPEKT NA

PRA[AWATA I KVALITATIVNITE ZADAÎ VOUÊBNICITE I RABOTNITE TETRATKI

Boce Mitrevski


331/2005

Rezultatite od analizata i zaklu~ocite moàt dakaàt za efektite od primenata na ovie u~ebnici, dase dade kvalitativna ocenka za nivnata vrednost sosoodvetna preporaka do nastavnicite koi treba da gikoristat vo nastavnata praktika. Se razbira, ova bi bi-lo samo od aspekt na ona {to e predmet na analizata.Istovremeno, za avtorite i recenzentite na u~ebnicite,zabele{kite i kritikite treba da pretstavuvaat pot-tik za otstranuvawe na propustite i gre{kite vo nivso {to narednite izdanija bi bile podobri vo sekojpogled.

Za celosen uvid na sostojbata so u~ebnicite, niv-niot kvalitet, nivnata vrednost i opravdanost za koris-tewe vo nastavnata praktika, potrebno e da se napravianaliza na site u~ebnici i dopolnitelnite materi-jali (rabotni tetratki, prira~nik za nastavnikot,zbirka na zada~i i drugo) i toa od pove}e aspekti. Natoj na~in }e se dobie vistinska slika za realnata si-tuacija, a nastavnicite i u~enicite }e gi koristat naj-dobrite proizvodi (u~ebnici i dr.) ponudeni na pazarot.

2. UÊBNIK

Pokraj postoeweto i pojavata na sovremeni audioi vizuelni nastavni sredstva, kako: TV, video, filmo-vi, CD, kompjuterski simulacii, on - line prezentaciii sli~no, sepak ulogata na u~ebnikot vo nastavata iobrazovanieto ne gubi vo svojata va`nost. Toj i natamuostanuva najdostapen izvor na informacii za u~enikot,a za nastavnikot pretstavuva informator za sodrì-nite, oblicite i na~inot na izloùvawe na nastavna-ta materija. Pritoa, u~ebnikot vo sebe mora da gi sodr-ì faktorite koi go olesnuvaat i sinhroniziraat kon-taktot me|u nastavnikot i u~enikot.

Nepobiten fakt e toa {to ̀ iviot zbor na nastav-nikot na ~asot, prosleden so razni gestakulacii, mimi-ki, dvièwa, demonstracii i drugi izrazni sredstva eimpresiven, prifatliv i razbirliv za u~enicite. No,toj ̀ iv zbor na nastavnikot e ograni~en vo ramkite naeden nastaven ~as od 45, odnosno 40 minuti.

Pra{awe e vo kolkava merka u~enicite koristati drugi izvori na informacii kako dopolnitelna lite-ratura, Internet, spisanija i drugo.

Imaj}i go predvid prethodnoto, u~ebnikot imasvoja prednost bidej}i moè da se koristi tolku patikolku za toa ima potreba. Ponatamu, so pomo{ na u~eb-nikot, u~enicite imaat mo`nost da go prodlabo~atusvojuvaweto na sodrìnite, da gi prou~at poop{irnoi da se navra}aat po potreba pove}e pati. Zatoa posto-jano se traga po podobruvawe i usovr{uvawe na kvalite-tot na u~ebnicite vo pogled na site aspekti.

Znaewata koi se gradat i steknuvaat vo u~ili{-teto, od nastavnikot, u~ebnikot i drugata dodatna lite-ratura se nau~ni znaewa. Tie se razlikuvaat od sekoj-dnevnite ̀ ivotni iskustva, odnosno se sistematizirani,klasificirani, integrirani novi znaewa, koi se vklo-puvaat vo sistemot na ve}e postoe~kite znaewa i vo soz-najnata struktura na koja po~iva steknuvaweto na znae-wata.

3. OP[TA KONCEPCIJA NA UÊBNIK

Koncepcijata na u~ebnik, spored zakonskiteodredbi, e ideen proekt na u~ebnikot koj sodrì:nau~no-stru~ni, didakti~ko-metodski, pedago{ko-psi-holo{ki, vospitni, jazi~ni, likovno-grafi~ki i teh-ni~ki osnovi i standardi vrz koi treba da se gradiu~ebnikot.

Pri izrabotuvaweto na op{ta koncepcija nau~ebnik se trgnuva od:

– odredbite sodràni vo postojnite zakoni zaosnovno i sredno obrazovanie;

– nastavnite planovi i programi za osnovno isredno obrazovanie;

– sovremenite soznanija i dostignuvawa vo peda-go{ko-psiholo{kite nauki, kognitivnite istraùva-wa, didakti~kata teorija i nastavnata praktika;

– iskustvoto kaj nas i vo drugi zemji.Za nau~no-stru~nite sodrìni od soodvetnata

oblast koi }e bidat opfateni vo u~ebnikot, avtorotse rakovodi od nastavnite planovi i programi za sood-vetniot vid i godina na obrazovanie.


34 1/2005

Nastavniot predmet i u~ebnikot go imaat pred se-be u~enikot vo razvoj i zatoa treba da se odberat tak-vi sodrìni i metodi na izrazuvawe koi }e go poddràti pottiknuvaat negoviot intelektualen razvoj. Toj sosvojata sodrìna treba da go privle~e vnimanieto nau~enicite, da gi budi i razviva nivnite sposobnosti.Vo u~ebnikot treba da se iznese samo toa {to e bitno,bazi~no i trajno od soodvetnata nau~na oblast. Na u~e-nikot treba da mu stanat pojasni tekot i procesot narazvojot na edna nauka, metodite so koi se sluì, no izada~ite i nasokite {to pretstojat vo idnina. Sodrì-nite izneseni vo u~ebnikot treba da se ve}e poznati iprovereni pojavi i zakonitosti, nau~no verificiranii proverlivi fakti od soodvetnata oblast. Pritoatreba da bidat vneseni najnovite dostignuvawa od nauka-ta, tehnikata, kulturata i sli~no. Seto toa treba da bideprosledeno so na~inite i metodite na istraùvawe navistinitosta vo soodvetnata oblast i da se razvivasmisla za barawe, otkrivawe i verificirawe na visti-nata od strana na u~enicite.

Se razbira, vo sodrìnite na u~ebnikot mora dapostojat fakti i poznati vistini. Neophodno e vovedu-vawe na novi poimi i zapoznavawe so novi sodrìni.No sepak, avtorite, a potoa i nastavnicite treba da gopo~ituvaat konstruktivizmot kako osnova na koja se ba-zira sovremenata kognitivna nauka.

Sekako deka koncepcijata za izrabotka na u~ebnikpostavuva dosta razli~ni, opse`ni i kompleksni bara-wa. So ogled na celite i sodrìnata na ovoj trud, ovde}e bidat izloèni psiholo{kite barawa.

4. PSIHOLO[KI BARAWA PRI IZRABOTKA NA UÊBNIK

Pri koncipiraweto na u~ebnikot treba da se ze-mat predvid vozrasnite i razvojnite karakteristiki nau~enicite, kako i osnovnite zakonitosti vo procesotna u~eweto.

U~ebnikot treba da poseduva odredeni osobini zada ja ostvari svojata osnovna namena, t. e. prenesuvawena odredeni osnovni znaewa i pottiknuvawe na ponata-mo{no steknuvawe i samostojno gradewe na znaeweto.Zatoa toj treba da pobudi interes kaj u~enikot, da bide

primamliv. Sodrìnite treba da se sistematiziranii pregledni, toj treba da deluva pottiknuva~ki, odnos-no da pobudi interes za steknuvawe novi znaewa.

Dobar e onoj u~ebnik koj, pokraj drugoto, so na-~inot na koj vo nego e izloèna sodrìnata go privleku-va vnimanieto na u~enicite, gi budi i razviva nivniteinteresi i gi pottiknuva aktivno da u~at. Vo nego nemavneseno izobilstvo od sodrìni. Pomaliot, no sepakdovolen fond na fakti ovozmoùva u~enicite ne samouspe{no da gi sovladuvaat sodrìnite, tuku toa impri~inuva i zadovolstvo, a osven toa imaat vreme za po-vrzuvawe so prethodnoto znaewe, kako i za samostojnorazmisluvawe i rasuduvawe. Toa zna~i deka treba da pos-toi razumno ograni~uvawe na sodrìnite vo u~ebnikot,sledej}i ja idejata „less is more“. Sovladuvaweto na no-vite nastavni sodrìni kaj u~enicite treba da prediz-vika pozitivni, prijatni emocii.

Vo na{ite dràvni u~ili{ta site u~enici zadol-ìtelno koristat u~ebnici napi{ani spored ista nas-tavna programa. U~ebnikot kako nastavno sredstvo gokoristat u~enicite od gradovite i selata, u~enicite~ii roditeli se so visoko obrazovanie, kako i onie ~iiroditeli se so osnovno obrazovanie, deca so razli~enkoeficient na inteligencija.

Zatoa pri koncepiraweto na u~ebnikot treba dase ima predvid postoeweto na grupni i individualnirazliki pome|u u~enicite. Ovoj fakt bara u~ebnikotda bide logi~ki organiziran {to }e ovozmoì od negouspe{no da u~at site u~enici za koi e namenet, bez og-led na eventualnite grupni ili individualni razliki.Koristeweto na u~ebnikot ne treba da bide pregolemtovar za edni u~enici, a od druga strana mnogu ednosta-ven za drugite. Zatoa u~ebnikot vo celina, i site negovidelovi, mora da bide sostaven taka {to pokraj zadol-ìtelniot del na obraboteni sodrìni, treba da sodr-ì i varijabilni - dopolnitelni, izborni i fakultativ-ni sodrìni. Vo takov slu~aj u~ebnikot }e bide prila-goden i za onie pomalku sposobnite i za nadareniteu~enici.

Avtorot treba da vnimava na izborot na sodrì-nite, dolìnata na tekstovite i likovno - grafi~kotooblikuvawe, so cel da se motivira u~enikot vo proce-


351-2/2005

sot na u~eweto. Duhovitiot na~in na izloùvawe, sootkrivawe i povrzuvawe na nastavnata materija, istotaka, moàt da go motiviraat u~enikot. Preku sodrì-nite vo nego moè da se predizvika ~uvstvo za nelogi~-nost, protivre~nost ili konflikt {to kaj u~enicitepobuduva interes, a so razre{uvawe i razbirawe navakvite situacii tie doìvuvaat zadovolstvo. So toase zgolemuva interesot i privle~nosta kon sodrìnitevo u~ebnikot, a u~enicite stanuvaat poaktivni, anga-ìrani i samostojni vo u~eweto.

Postavenosta na nastavnite edinici treba da etakva {to, pri nivnata obrabotka }e se koristat pozi-tivnite osobini i crti na u~enicite, kako {to se: qu-bopitnosta, samoinicijativnosta, kreativnosta, potre-bata za aktivnost, potrebata za sorabotka i pomo{ isl. Ovie osobini treba postojano da se pothranuvaat natoj na~in {to na u~enicite }e im se ovozmoì da na-bquduvaat, da postavuvaat pra{awa, da diskutiraatme|u sebe na razli~ni temi, da sorabotuvaat, otkrivaat,da gi beleàt rezultatite od svojata rabota, sami dadoa|aat do re{enija i zaklu~oci i dr. Sekako deka nas-tavata e tolku pouspe{na dokolku u~enicite se posa-mostojni vo svojata rabota i sevkupnite aktivnosti.

Isto taka, pri izrabotkata na u~ebnikot trebada se ima predvid razvojot na intelektualnite sposob-nosti, soznanijata za poimite, formiraweto sistemna poimi, nivniot broj i vid za soodvetnata vozrast, raz-vojot na mislovnite operacii: sporeduvawe, analiza,sinteza, apstrakcija, generalizacija i drugi.

Seto pogore navedeno e samo del od toa {to se pos-tavuva kako barawe za sozdavawe na eden sovremenu~ebnik od koj sekoj u~enik }e moè uspe{no da u~i.

5. UÊWE, POIM ZA UÊWE I VIDOVI [KOLSKO UÊWE

Edna od najzna~ajnite ~ovekovi aktivnosti pret-stavuva u~eweto. Niz procesot na u~eweto ~ovekot semenuva preku celiot ̀ ivot. Deteto od biolo{ko poste-peno prerasnuva vo socijalno su{testvo. Se u~at navi-ki, stavovi, ve{tini, sistem na vrednosti, predrasudi,crti na li~nosta, motivi, se u~i kako da se u~i, kakoda se pomni, misli i razmisluva, se steknuvaat razni

osobini. Imeno, s# {to ne e vrodeno kaj ~ovekot e na-u~eno. U~eweto ne zna~i samo steknuvawe na naviki ive{tini, tuku vo po{iroka smisla na poimot toa pod-razbira u~ewe vo oblasta na soznanieto, socijalizaci-jata, motivacijata i emociite.

U~eweto po~nuva so selektivno vnimanie, t.e. na-so~uvawe na na{ite mentalni aktivnosti kon nekoe odslu~uvawata {to vlijaat na nas. Toa se definira kakorelativno trajna promena na individuata {to se mani-festira vo nejzinoto odnesuvawe, a koja nastanala kakorezultat na prethodnata aktivnost na individuata.

Realiziraweto na vospitno-obrazovnite zada~ivo u~ili{teto se vr{i niz razni oblici na {kolskou~ewe. Pri sproveduvawe na analizata koristena eklasifikacijata na vidovite {kolsko u~ewe sporedAusubel:

• Smislovnoto receptivno u~ewe e moèbi najza-stapen vid na u~ewe vo u~ili{tata. Vo u~ebnikot ipreku nastavata na u~enikot mu se prezentiraat smislo-vni znaewa vo finalna forma koi treba da gi razbere,sfati i zapameti. Toa znaewe treba da go povrze soprethodnoto znaewe, so znaeweto od drugite nastavnipredmeti i so sekojdnevnoto ̀ ivotno iskustvo. U~eni-kot se koristi so mislovni operacii i treba da zapa-meti golem broj informacii, a potoa znaewata trebada gi reproducira.

• Mehani~ko receptivno u~ewe. Ovde pove}e preo-vladuva pameteweto, a misleweto e zanemareno. U~e-nikot u~i („buba“), no bez da go osmisli materijalot,ne se trudi da go razbere. êsto pati smislovnoto re-ceptivno u~ewe poleka preminuva vo mehani~ko recep-tivno u~ewe. Sekako deka toa ne e dobro. No, u~eniciteponekoga{ se primorani da u~at na ovoj na~in od raznipri~ini: otsustvoto na motivacija kaj u~enikot, nas-tavnikot od razni pri~ini nesvesno gi naveduva u~e-nicite na takvo u~ewe, za u~enikot e va`no da nau~isamo za pismena rabota ili ispit, nemawe doverba vosvoite sposobnosti, nerazvieni soodvetni sposobnos-ti za sovladuvawe na materijalot i drugo.

• Smislovnoto aktivno u~ewe se smeta za najvi-sok oblik na u~ewe koe treba {to pove}e da se prak-tikuva. Ovde centralno mesto zazema misleweto pro-


36 1/2005

prateno so samostojni aktivnosti na u~enikot koj evoden od nastavnikot. Bruner, koj go zastapuva vakvo-to u~ewe, veli deka znaeweto e proces, a ne produkt (re-zultat). U~enikot treba sam da doa|a do novite znaewakoristej}i gi prethodnite znaewa i angaìraj}i semislovno. Toj treba da znae da istraùva, da odi po pa-tekite po koi odele nau~nicite. Toa zna~i deka trebada znae da formulira problem, da postavuva hipotezi,da ja znae metodologijata na istraùvawe, da vr{i is-traùvawe, da gi analizira rezultatite, da izveduvaobop{tuvawa, zaklu~oci i sl. Vakvoto samostojno ot-krivawe na znaewata im pri~inuva zadovolstvo na u~e-nicite i sozdava vnatre{na motivacija za u~ewe.

• Mehani~koto aktivno u~ewe opfa}a pametewena razni aktivnosti, postapki, rabotni operacii, stan-dardizirani metodi i tehniki pri izveduvawe na labo-ratoriski ve`bi i obidi, bez toa da se osmisli, tukusamo mehani~ki da se zapameti. Ovoj vid na u~ewe ne epopularen i treba da se izbegnuva bidej}i se temeli samona mehani~ko pametewe.

Za da moè nastavnikot da se soo~i so barawatai predizvikot na vremeto, kako imperativ mu se nalagapotrebata od posu{tinsko i podlaboko zapoznavawe soaktivnoto u~ewe i aktivnata nastava, mo`nostite i po-trebata za nejzina zastapenost vo vospitno - obrazov-niot proces.

Niz procesot na aktivno u~ewe, preku samostoj-no istraùvawe, eksperimentirawe i drugi aktivnos-ti, u~enikot ima mo`nost sam da go proveri svoeto na-preduvawe, potoa mu se dava mo`nost da vr{i spored-ba na soopstvenite rezultati so rezultatite na drugiteu~enici, i se osposobuva da postavuva pra{awa, samos-tojno da odgovara na niv, da postavuva problemi, dau~estvuva vo sozdavaweto kriteriumi za prifa}awena odredeno re{enie, da predlaga re{enija ili, ednos-tavno kaàno, aktivno da gi konstruira sopstveniteznaewa.

Pokraj za otkrivawe na vistinata, razvivawe nasposobnostite za u~ewe, istaknuvawe na samostojnos-ta vo rabotata i sli~no, aktivnoto u~ewe pridonesu-va i za zgolemuvawe na motivacijata za u~ewe, posebnovnatre{nata motivacija. Preku soopstvenite napori

vo tekot na re{avaweto na problemite, te{kotiite nakoi naiduva u~enikot predizvikuvaat silni emocional-ni doìvuvawa, go jaknat ~uvstvoto na samouverenosti go motiviraat za ponatamo{no u~ewe.

Aktivnoto u~ewe se realizira niz razni mislov-ni operacii i aktivnosti koi uspe{no moàt da se ko-ristat vo u~ebnikot i nastavata, kako: kreirawe i re-{avawe problemi, divergentna produkcija, pottiknuva-we fluentnost vo zborovite, ideite i asocijaciite, raz-vivawe na ~uvstvoto za problemi i fleksibilnost vore{avaweto na problemite, postavuvawe hipotezi, iz-veduvawe eksperimenti i istraìvawa, postavuvawepra{awa, razvivawe diskusija i sl.

6. METODOLOGIJA

6.1. Problem i cel na istraùvawetoProblemot na istraùvawe vo ovoj trud e da se

otkrie koi formi na u~ewe se vgradeni vo tri od petteu~ebnici po fizika za osmo oddelenie i nivnata dodat-na literatura. Toj se istraùva preku identifikacijana intelektualnite sposobnosti koi gi stimulirau~ebnikot so pra{awata i kvalitativnite zada~i da-deni vo nego.

Celta e preku rezultatite od istraùvaweto dase dade ocenka za toa vo koja mera ovie u~ebnici gi ak-tiviraat u~enicite na mentalen plan, a istovremenoso ovaa analiza i op{tite sogleduvawa za sodrìniteizloèni vo niv, istite kvalitativno da se ocenat.

6.2. HipotezaSo ogled na konkurencijata i vkupniot broj na

u~ebnici po fizika za osmo oddelenie, najnovite sozna-nija od kognitivnite istraùvawe za u~eweto, dostap-nosta na u~ebna literatura, Internetot i drugi izvorina informacii, podemot na kompjuterskata i pe~atar-skata tehnika i sl., se pretpostavuva deka:

– vo u~ebnicite pove}e se zastapeni pra{awa koigi stimuliraat mislovnite operacii, otkolku pra{awana koi odgovorite se sveduvaat na prepoznavawe ise}avawe;

– vo ovie u~ebnici, smislovnoto aktivno u~ewe}e go zaseni smislovnoto receptivno u~ewe;


371/2005

– propustite i gre{kite, bilo od nau~no-stru~enaspekt, jazi~ni, likovno-grafi~ki, tehni~ki ili pe-~atni ne postojat ili se minimalni.

6.3. Primerok na analizaVo ova istraùvawe primerok na analiza se sled-

nive u~ebnici i dodatna literatura:1. Fizika za osmo oddelenie od avtorot Jovan

Sozovski, izdanie na „Prosvetno delo“ - Skopje, 2003godina

2. Rabotna tetratka po fizika za osmo oddelenieod avtorot Jovan Sozovski, izdanie na „Prosvetnodelo“ - Skopje, 2003 godina.

3. Fizika za osmo oddelenie od avtorite SimeonGe{oski i Ferdinand Nonkulovski, izdanie na „Albi“- Skopje, 2003 godina

4. Fizika +, Rabotni listovi i tematski testoviza osmo oddelenie od avtorite Simeon Ge{oski i Fer-dinand Nonkulovski, izdanie na „Albi“ - Skopje, 2003godina

5. Fizika za osmo oddelenie od avtorite [tefi-ca Uj~i} i Nadica \or|ievska, izdanie na „Makedonskakniga“ - Skopje, 2003 godina

Ovie u~ebnici se pi{uvani spored Nastavniotplan i programa po fizika za osmo oddelenie i opfa-}aat sodrìni od slednive temi:

1. Elektri~estvo2. Elektri~na struja niz te~nosti, gasovi i polus-

provodnici3. Magnetni pojavi4. Svetlinski pojavi5. Zvuk6. Atomska fizikaNa krajot na nastavnite edinici ima pra{awa i

kvalitativni zada~i koi se odnesuvaat na ili okolusodrìnata od istata. Isto takvi pra{awa se dadenivo rabotnite tetratki.

6.4. Postapkata na istraùvaweZa realizacija na istraùvaweto koristen e me-

todot na analiza na didakti~kata aparatura. Vakvataanaliza e istraùva~ka tehnika koja se koristi za do-bivawe na objektiven, sistematski i kvantitativenopis na sodrìnata {to se analizira.

Postapkata i planot za rabota se sostojat vo:1. Utvrduvawe na primerokot2. Utvrduvawe na sistem na kategorii za analiza3. Utvrduvawe na edinici za analiza na sodrìnata4. Klasificirawe na edinicite vo sistemot na

kategorii5. Zaklu~ok6.4.1. Primerok na analiza pretstavuvaat gore-

spomenatite u~ebnici i rabotni tetratki.6.4.2. Sistemot na kategorii za analiza pret-

stavuvaat intelektualnite sposobnosti, i toa:• Prepoznavaweto pretstavuva eden vid sposob-

nost koga ne{to {to bilo del od na{eto iskustvo iprethodno bilo percepirano, sega go prepoznavame.Prepoznavaweto e poednostavna sposobnost odse}avaweto.

• Se}avaweto pretstavuva sposobnost ne{tata dase povtoruvaat bez nivno prisustvo.

• Indukcijata e sposobnost za izveduvawe zaklu~oktrgnuvaj}i od poedine~noto kon op{toto, odnosno mis-lovna operacija pri koja zapoznavaj}i se so predmetitei pojavite, doa|ame do nivnite op{ti karakteristiki.

• Dedukcijata e zaklu~uvawe pri {to trgnuvaj}iod op{tite svojstva i osobini za predmetite i pojavitese doa|a do razli~nite poedinosti.

• Sporeduvaweto e mislovna operacija so kojaobjektite se klasificiraat vo odredena klasa sporeddaden kriterium. Ovaa sposobnost bara uviduvawe nazaedni~kite osobini na site ~lenovi na klasata.

• Diferenciraweto e mislovna operacija {toovozmoùva kaj pojavite, predmetite i poimite da sezabeleàt nu`nite razliki. Tie razliki treba da se od-nesuvaat na odnosite me|u bitnite i sporednite svojstvakoga se raboti za poimi od razli~en vid.

• Apstrakcijata e mislovna operacija so koja seizdvojuvaat odredeni osobini, dodeka ostanatite se za-nemaruvaat.

• Analizata e mislovna operacija koja pretstavu-va ras~lenuvawe na pojavata na delovi, odnosno analiti~-ko angaìrano mislewe, naj~esto povrzano so sintezata.

• Sintezata pretstavuva mislovna operacija sokoja elementite se povrzuvaat vo edna celina.


38 1/2005

Re{avaweto problem e intelektualna aktivnost pri koja naj~esto se bara postavuvawe na hipoteza, po-vrzuvawe na faktite, logi~ko rasuduvawe, poznavawe na pove}e metodi, analiza na rezultatite i drugi znae-wa i ve{tini.

Divergentnoto mislewe e intelektualna sposobnost koja bara producirawe na novi, neobi~ni idei i pos-tapki za re{avawe na problemot, fluentnost i originalnost vo misleweto, t.e. da se otstapi od tradicionalniotna~in na mislewe.

Pokraj ova, pri analizata e opredelen brojot na pra{awata od sekoja nastavna tema koi go pottiknuvaatu~enikot i baraat od nego prakti~na aktivnost za da odgovori na istoto.

6. 4. 3. Za edinica na analiza na sodrìnite se zemeni pra{awata i kvalitativnite zada~i koi sleduva-at po sekoja nastavna edinica i onie vo rabotnite tetratki.

6. 4. 4. So grupirawe na pra{awata se dobivaat precizni kvantitativni podatoci za zastapenosta na stimu-liranite intelektualni sposobnosti. Ovde treba da se naglasi deka edno isto pra{awe moè da se broi vo pove}ekategorii, bidej}i moè istovremeno da stimulira pove}e mislovni operacii. Numeri~kite zada~i ne sebroeni, odnosno ne se predmet na analiza.

6. 4. 5. Analizata i tolkuvaweto na dobienite podatoci }e ovozmoàt donesuvawe na zaklu~ok za toa koisposobnosti gi stimulira ovoj u~ebnik, so {to }e moè da se odgovori na pra{aweto koi formi na u~ewe sevgradeni vo u~ebnikot.

7. REZULTATI I DISKUSIJA

Rezultatite dobieni so detalna analiza na pra{awata i kvalitativnite zada~i po sekoja nastavna edini-ca i onie vo dodatokot se pretstaveni tabelarno. Vo kolonite se dadeni intelektualnite sposobnosti, a voredovite se raspredeleni brojot na pra{awata povrzani so soodvetnata kategorija na analiza, odnosno nivna-ta procentna zastapenost vo u~ebnikot.

Tabela I

Intelektualnisposobnosti

Fizika za osmo oddelenie od avtorot Jovan Sozovski

Vkupno(208 pra{awa) 126 49 3 1 6 2 0 1 1 10 1 8

% 60,58 23,56 1,44 0,48 2,88 0,96 0 0,48 0,48 4,81 0,48 3,85

Rabotna tetratka po fizika za osmo oddelenie od avtorot Jovan Sozovski

Vkupno(361 pra{awe) 262 66 1 1 7 3 2 1 1 10 5 2

% 72,58 18,28 0,28 0,28 1,94 0,83 0,55 0,28 0,28 2,77 1,38 0,55

prep

ozna

-va

we

se}a

vaw

e

indu

kcij

a

dedu

kcij

a

spor

eduv

awe

dif

eren

ci-

raw

e

apst

rakc

ija

anal

iza

sint

eza

re{

avaw

epr

oble

mi

dive

rgen

tno

mis

lew

e

prak

ti~n

aak

tivn

ost


391/2005

Fizika za osmo oddelenie od avtorite Simeon Ge{ovski i Ferdinand Nonkulovski

Vkupno(241 pra{awe) 118 51 1 4 10 4 3 6 1 22 7 14

% 48,96 21,17 0,41 1,66 4,15 1,66 1,24 2,49 0,41 9,13 2,90 5,81

Fizika+, Rabotni listovi i tematski testovi za osmo oddelenie od avtorite Simeon Ge{ovski iFerdinand Nonkulovski

Vkupno(390 pra{awa) 196 90 3 11 13 5 9 18 1 26 9 9

% 50,26 23,08 0,77 2,82 3,33 1,28 2,31 4,62 0,26 6,67 2,31 2,31

Fizika za osmo oddelenie od avtorite [tefica Uj~i} i Nadica \or|ievska

Vkupno(106 pra{awa) 79 20 0 0 1 1 1 0 0 1 1 2

% 74,53 18,87 0 0 0,94 0,94 0,94 0 0 0,94 0,94 1,89

Tabelarno prikaànite rezultati od analizatapretstavuvaat kriterium spored koj se procenuva kva-litetot i vrednosta na ovie u~ebnici od psiholo{kiaspekt, a koj se odnesuva na vidovite na u~ewe vgradenivo nego preku pra{awata i kvalitativnite zada~i. Segleda deka najgolem broj od pra{awata baraat prepozna-vawe i se}avawe na sodrìnite od u~ebnicite, odnosnotakvite pra{awa opfa}aat 70% do 93% od vkupniotbroj pra{awa vo daden u~ebnik ili rabotna tetratka.Pra{awa koi go pottiknuvaat u~enikot na posloènimislovni operacii (onie od ostanatite kategorii naanaliza) skoro i da ne se zastapeni ili, pak, gi ima vonezna~itelen broj. Zabeleìtelen e nekoj procent napra{awa koi se sveduvaat na re{avawe problem, nosepak i toa ne e dovolno. Otsustvuvaat i takvi pra{awa{to go pottiknuvaat u~enikot na prakti~ni aktivnos-ti i eksperimentalna rabota.

Pra{awata ~ii odgovori se sveduvaat na prepoz-navawe i se}avawe na izu~enite sodrìni, vo u~ebnikoti rabotnata tetratka od avtorite Simeon Ge{oski iFerdinand Nonkulovski se zastapeni so 70%, odnosno73%. Za u~ebnikot i rabotnata tetratka od avtorot

Jovan Sozovski ovoj procent e 84%, odnosno 91% i zau~ebnikot od avtorkite [tefica Uj~i} i Nadica \or-|ievska ovie pra{awa se zastapeni so 93% od vkupni-ot broj pra{awa vo u~ebnikot.

So vakvata zastapenost na pra{awa vo u~ebnicitei rabotnite tetratki se pottiknuva mehani~koto recep-tivno u~ewe i delumno smislovnoto receptivno u~ewe.So toa ne se potvrduvaat prvite dve tvrdewa od hipo-tezata.

Pra{awata i kvalitativnite zada~i ~ii odgovo-ri se sveduvaat na prepoznavawe i se}avawe na sodrìni{to prethodno se spomenati i eksplicitno se dadenivo u~ebnicite, ednostavno se nepotrebni. Vakvite pra-{awa go oddale~uvaat u~enikot od potrebata za samos-tojno u~ewe, kaj u~enikot se sozdava pogre{no sfa}awedeka go vladee materijalot, ne go pottiknuvaat na mis-lovni aktivnosti nitu na eksperimentirawe ili istra-ùvawe, a poimot kreativnost e nepoznat za vakvite pra-{awa i kvalitativni zada~i. Zna~i, na vaka koncipira-nite u~ebnici i rabotni tetratki ne e posveteno dovol-no vreme i vnimanie pri izborot i formuliraweto napra{awata.


40 1/2005

Vo u~ebnikot od avtorkite [tefica Uj~i} i Na-dica \or|ievska brojot na pra{awata e nedovolen, od-nosno dadeni se pomalku od tri pra{awa po nastavnaedinica. Pokraj toa, pra{awata ne se dadeni po sekojanastavna edinica, tuku na krajot od sekoja nastavna te-ma. Najgolem del od pra{awata se odnesuvaat na „pre-pi{i i dopolni“ ili „verificiraj gi odgovorite kako:to~no ili neto~no, odnosno so da i ne“. So vakva didak-ti~ka aparatura sigurno deka ne moè da se ispolnatkoncepciskite barawa na u~ebnikot za aktivno u~eweniz formulirawe na problemi, iskaùvawe sopstvenimislewa i stavovi, istraùvawa, procenuvawe na si-tuacii, argumentirawe i sl. Vo ovoj u~ebnik skoro ida nema pra{awa koi stimuliraat posloèni mislovnioperacii.

Vo u~ebnikot i rabotnata tetratka od avtorot Jo-van Sozovski se zastapeni pove}e pra{awa (4 do 5 pra-{awa po nastavna edinica vo u~ebnikot i okolu 8 pra-{awa po nastavna edinica vo rabotnata tetratka). Vosporedba so prethodniot u~ebnik ovde ima povisokprocent na pra{awa za ~ie odgovarawe u~enikot sesluì so posloèni mislovni operacii. Pokraj toa de-lumno ima pra{awa koi od u~enikot baraat prakti~naaktivnost i eksperimentalna rabota. Pozitivna stranaza rabotnata tetratka se tekstovite so sodrìni od is-torija na fizikata ili drugi zanimlivi sodrìnisli~ni na onie „dali ste znaele deka“.

Vo u~ebnikot i rabotnata tetratka od avtoriteSimeon Ge{oski i Ferdinand Nonkulovski ima najmno-gu pra{awa (5 pra{awa po nastavna edinica vo u~eb-nikot i 8 pra{awa po nastavna edinica vo rabotnatatetratka). Vo niv ima nezna~itelno pogolem procentna pra{awa koi stimuliraat posloèni mislovni ope-racii.

Od aspekt na didakti~kata aparatura i analiza-ta {to be{e sprovedena, za ovie u~ebnici i rabotni te-tratki moè da se kaè deka vo nikoj slu~aj ne gi zado-voluvaat barawata za didakti~kata aparatura sodrànivo koncepcijata za u~ebnik.

Istovremeno so analizata na pra{awata napravene detalen pregled na sodrìnite od nastavnite edini-ci. Pritoa se voo~eni mnogu propusti i gre{ki. Niv

nema da gi klasificiram spored avtorite, onosno re-cenzentite, tuku }e ostavam mo`nost sekoj da si gi pre-poznae svoite, a }e navedam samo nekoi od niv:

– metodskiot priod pri voveduvawe na pove}enovi poimi e pogre{en;

– voop{to ne e primenet konstruktivisti~kiotpriod vo usvojuvawe na znaewata;

– na nekoi mesta vo u~ebnikot ili vo cel u~ebnikne se pravilno napi{ani oznakite na fizi~kiteveli~ini i nivnite merni edinici;

– ima pogre{no napi{ani prefiksi, indeksi nafizi~kite veli~ini ili ispu{teni matemati~ki znaci;

– dadeni se pogre{ni vrednosti za nekoi kon-stanti;

– ilustraciite ne se numerirani, na nekoi mestane se usoglaseni sodrìnski i logi~ki, nitu, pak, sointelektualnata vozrast na u~enicite;

– se sre}avaat re~enici od sodrìnata i pra{awakoi poradi jazi~ni i drugi gre{ki ne se jasni, niturazbirlivi ili, pak, pogre{no se formulirani;

– kaj nekoi sodrìni i ilustracii ne e doslednoprimenet principot na nau~nost;

– nekoi ilustracii se vo crno-bela boja {to osta-va vpe~atok na ne{to zastareno ili odminato;

– ne e dovolno zastapen grafi~kiot metod na pri-kaùvawe na rezultatite i zavisnosta me|u veli~inite;

– retko se sre}avaat dopolnitelni tekstovi;– nema re~nik na poimite;– indeksot na poimite se poistovetuva so re~nik

na poimi ili so ne{to drugo;– nema usoglsenost i ne se sledat preporakite za

formatot na u~ebnikot.Sudej}i spored gorenavedenoto moè da se kaè

deka i tretoto tvrdewe vo hipotezata ne e potvrdenoili, blago re~eno, vo ovie u~ebnici ima mnogu propustii gre{ki. Tie se daleku od vistinski u~ebnik, kakov{to be{e opredelen pogore.


411/2005

8. ZAKLUÔK

Rezultatite od analizata davaat sporedbena slikaza toa vo koj u~ebnik kolku pra{awa stimuliraat dade-na mislovna operacija kaj u~enicite, a soodvetno na toai koe u~ewe se pottiknuva vo zavisnost od pra{awata.Iako vo tabelite pogore e dadena kvantitativna ocen-ka za pra{awata, sepak imaj}i ja predvid analizata, pro-pustite i gre{kite vo niv, ovie u~ebnici ne moàt dagi ispolnat barawata {to treba da gi zadovolat.

Se nadevam deka avtorite na ovie u~ebnici }e giiskoristat vakvite ukaùvawa i zabele{ki so {tonarednite izdanija bi bile podobri i pobliski dovistinski u~ebnik.

Vo 1996 godina „Prosvetno delo“ - Skopje izdadeu~ebnik „Koordinirana nauka fizika“ od Stiven Popl,prevod na u~ebnik {to bil koristen vo VelikaBritanija. Toj u~ebnik po fizika za VII i VIII oddele-nie po~na da se koristi vo Republika Makedonija od1997 godina vo ramkite na eksperimentalnata nastava{to se izveduva{e vo 45 osnovni u~ili{ta, a potoa ivo ostanatite osnovni u~ili{ta. Od aspekt na istataanaliza toj u~ebnik e podobar od ovie tri. Vo negosamo 61% od pra{awata se sveduvaat na prepoznavawei se}avawe, a duri 14% od pra{awata se odnesuvaa nare{avawe problemi. Sepak, toj u~ebnik ima{e mnoguslabosti od drug aspekt, taka {to ve}e e istisnat od upo-treba.

Pokraj ovie u~ebnici, minatata godina vo izdaniena izdava~kata ku}a „Tabernakul“ izleze u{te edenu~ebnik po fizika za VIII oddelenie. Avtorki seMimoza Ristova i Mirjana Jonoska. Ovoj u~ebnik ne epredmet na analiza vo ovoj trud. Zatoa predlagam nekojod nastavnicite po fizika, sovetnicite ili drugfizi~ar, koristej}i ja istata postapka da sprovedeanaliza i na ovoj u~ebnik. So postavuvawe na istatahipoteza kako {to e izneseno pogore i dobivawe nasoodvetni rezultati od analizata }e moè da se napravisporedba na ovie ~etiri u~ebnici od aspekt napra{awata i kvalitativnite zada~i vo niv. Ponatamuneophodno e da se napravat ponatamo{ni analizi na siteu~ebnici od drugi aspekti. Taka }e se dobijat dovolno

objektivni pokazateli za kvalitetot na sekoj od ponu-denite u~ebnici i dopolnitelnite materijali. Na kra-jot }e se ima celosen uvid i }e moè da se izvede zaklu-~ok za toa koj u~ebnik e najblisku do vistinskiot. Is-tovremeno, toa bi trebalo da bide preporaka do nastav-nicite po fizika koj u~ebnik kako najdobar da go koris-tat vo nastavata.

I na kraj, ne samo na u~ebnicite i dopolnitelna-ta literatura po fizika, tuku potrebna e detalna ana-liza na site u~ebnici {to se pojavuvaat na pazarot ise koristat vo u~ili{tata. Vakvite analizi so kriti~-ki stav i pozitivni zborovi }e pridonesat za identi-fikuvawe na slabostite i propustite, a istovremeno}e se pottiknuvaat pozitivnite nasoki vo pi{uvawe-to u~ebnici.

LITERATURA

1. Jugoslav Minoski, Ta{e Stojanovski, Laste Spasovski,„Koncepcija za u~ebnik za osnovno i sredno obrazovanie“, Pe-dago{ki zavod na Makedonija, Skopje, 19982. Ruìca Kerami~ieva, „Psihologija vo obrazovanieto ivospitanieto“, Prosvetno delo, Skopje, 20023. David Sang, „How to make a textbook“, Physics education 36, May

2001

4. Lloyd H. Barrow, „Do elementary science methods textbooks facil-

itate the understanding of magnet concepts?“, Journal of science edu-

cation and technology 9, No. 3, 2000

5. Marta Massa, Hilda D’Amico, „Do primary and secondary textbooks

contribute to scientific reasoning?“, First international Girep seminar,

Udine, 2001

6. Consuelo Escudero, Margarita Garcia, Sonia Gonzalez, Marta Massa,

„Discussing the problems in textbooks“, First international Girep sem-

inar, Udine, 2001

Boce Mitrevski, asistent vo Institutot zafizika, PMF - Skopje


42 1/2005

footnote text;

Trgnuvaj}i od mestoto i ulogata na direktorot voplaniraweto i realiziraweto na vospitno-obrazovna-ta dejnost vo u~ili{teto, kako edna od najva`nite za-da~i vo raboteweto i vodeweto na u~ili{teto se sme-ta kontrolnata funkcija, nejzinoto organizirawe iekipirawe vo vrska so potrebite od nastaven i vonnas-taven kadar, kako glaven nositel za kvalitetno rabo-tewe i efikasnost vo nastavata.

Direktorot kako menaxer (rakovoditel na u~i-li{te) svojata funkcija treba uspe{no da ja sprovedeili realizira vo odnos na ekipiraweto, planiraweto,organiziraweto, motiviraweto i kontroliraweto navrabotenite, koi se direktno ili indirektno vklu~enivo sevkupnata rabota na u~ili{teto. Vo odnos na ekipi-raweto, ulogata na direktorot e vo otkrivawete na us-pe{nite i kreativnite individui i nivnoto organizi-rawe za timsko planirawe i organizirawe na rabota-ta. Davaj}i im va`na uloga i pogolema i pozna~ajnaodgovornost, kako nositeli na golem broj odluki, vsu{-nost, direktorot povratno gi motivira vrabotenite zazgolemuvawe na nivniot interes, samostojnost i istraj-

nost vo rabotata. Toj iznao|a na~ini da ja istakne spo-sobnosta i samodoverbata vo nivnoto rabotewe, kakoi zgolemenata sorabotka so nastavnicite.

Kontrolata, kako funkcija i zada~a na direkto-rot vo ovoj kontekst, doa|a do izraz preku sorabotka-ta i sledeweto na rabotata na ekipata. Kontrolnatafunkcija na direktorot vo u~ili{teto se sostoi od:

– uspe{no realizirawe na predvidenite planovii programi za rabota;

– uspe{no primenuvawe na sovremeni formi, me-todi i sredstva za rabota;

– sledewe i primenuvawe na promeni i inovaciivo nastavata;

– odnosot na vrabotenite kon u~enicite, rodite-lite i drugite kooperanti koi direktno se vklu~enivo vospitno-obrazovniot proces;

– redovno i navremeno izvr{uvawe na site obvrs-ki predvideni so zakonot i aktite na u~ili{teto;

– kontrola na rabotata na stru~nite organi i te-la za site problemi od vospitno-obrazoven karakter.

Op{testvenata i nau~nata opravdanost na tema-ta se gleda vo nedostatokot na nejzinata zastapenost voliteraturata i od dosega{noto li~no iskustvo kako po-treba na aktuelizirawe i podetalno istra`uvawe naistata.

MENAXERSKATA FUNKCIJAKONTROLIRAWE VO OSNOVNITE

U^ILI[TA

m-r Violeta Milenkovska


431/2005

DIREKTOROT KAKO MENAXER (RAKOVODITEL) NAOSNOVNITE UÎLI[TA

Sloènosta na odnosite i nere{enata globalnaproekcija na sistemite vo u~ili{teto ja namaluvaat po-trebata od preispituvawe na funkciite, aktivnostitei fizionomijata na direktorot vo u~ili{teto, kako inegovoto osposobuvawe, usovr{uvawe, redefinirawena negovata uloga i zada~i, regrutirawe i promocija.

Pridonesot za merkite i aktivnostite vo gradewe-to na kriteriumi i edinstven sistem za dopolnitelnoobrazovanie e profesionalno usovr{uvawe na direkto-rite vo Republika Makedonija, zaradi pogolema kompe-tencija, redefinirana, unapredena uloga, kvalitetnovodstvo i respektirana statusna polo`ba. Treba da sedodade deka pridonesot vo ovaa neophodna transforma-cija kako da e imperativ na vremeto vo koe se zabele-ùva nedostatok od sistemski priod kon permanentnaobuka i profesionalen razvoj kaj aktuelnite direktori,a voedno i kaj onie koi doa|aat na „scenata“.

KONTROLNATA FUNKCIJA NA DIREKTOROT VRZVOSPITNO - OBRAZOVNIOT PROCES VO UÎLI[TETO

Neposrednoto unapreduvawe na vospitno-obrazov-nata rabota, pred s#, prvo ima cel da se stekne uvid vonejzinata sostojba, a potoa da se prezemat merki za nej-zino unapreduvawe. Vakvata orientacija napolno e vosoobraznost so prirodata na unapreduvaweto na vospit-no-obrazovnata rabota. Neposredniot uvid vo sostojba-ta i tekot na vospitno-obrazovnata rabota se ostvaruvavo forma na poseta na ~asovi koja se praktikuva re~isiod site direktori. Me|utoa, {iro~inata na zastapenos-ta i va`nosta {to $ se pridava na ovaa forma se raz-li~ni. Ima direktori koi ne vr{at poseta na ~asovikaj site nastavnici, a kaj nekoi ovaa forma zazema cen-tralno mesto. Od druga strana, postoi praktika nastav-nicite da ne se posetuvaat na ~as. Posetata na ~asovitepretstavuva na~in preku koj direktorot dobiva uvid zasostojbata i tekot na vospitno-obrazovnata rabota.Porano posetata na ~as se vr{e{e zaradi kontroladali nastavnikot raboti pravilno ili ne, i vrz osno-

va na toa se dava{e ocenka za negovata rabota. Prome-nite {to nastanaa vo na{iot u~ili{ten ̀ ivot i rabo-ta imaat svoj odraz i vrz karakterot, sodrìnata i cel-ta na posetata na ~asovite. Namesto da vr{i kontro-la, direktorot treba da gi posetuva ~asovite za da pro-u~i eden problem {to go voo~il kako karakteristi~envo svoeto u~ili{te. Toa ne zna~i deka sosema otpa|akontrolnata funkcija na direktorot pri posetata na~asovite. Taa i ponatamu ostanuva, no ne e edinstvenelement od sodrìnata na rabotata na direktorot.Obi~no pod poseta na ~asovite se podrazbira poseta nanastavnite ~asovi. Vo sega{nive uslovi direktorottreba da gi posetuva i ~asovite na slobodnite u~eni~kiaktivnosti, rabotata na dopolnitelnite i dodatnitevospitno-obrazovni aktivnosti, da ja kontrolira rabo-tata na roditelskite sredbi itn. Na toj na~in toj }e do-bie uvid vo vospitno-obrazovnata rabota, a, pak, ako seograni~i samo na posetata na nastavnite ~asovi, toga{negoviot uvid e orientiran samo na eden del od vospit-no-obrazovnata rabota, t.e. na nastavnata rabota.

[to se odnesuva do pra{aweto dali sekoj nastav-nik treba da bide poseten, moè da se kaè deka obe-mot na posetata moè da bide razli~en. Direktorotpove}e pati treba da gi posetuva nastavnicite koi ima-at potreba od pogolema ili podolgotrajna pomo{. Istotaka, treba da se praktikuva posetata na ~asovite kajnastavnicite koi se istaknuvaat so uspe{na nastavnarabota, za da se iskoristat nivnite postigawa vo unapre-duvaweto na vospitno-obrazovnata rabota vo celotou~ili{te. Za unapreduvawe na vospitno-obrazovnatarabota i za zdobivawe na celosen uvid za sostojbata itekot, direktorite treba da prezemat takvi merki {to}e ovozmoàt posetata na ~asovite da bide uspe{na. Da-li direktorot individualno }e se podgotvuva ili pret-hodno }e gi konsultira nastavnicite, zavisi od toa koj~as saka da go poseti i so kakva cel. Dokolku direktorotplanira da ja prosledi sostojbata na vospitno-obrazov-nata rabota vo nekolku paralelki, neophodno e prethod-no sovetuvawe so nastavnicite, zatoa {to na toj na~in}e dobie uvid vo prethodnata nastavna rabota, a toa }emu ovozmoì pocelosno sogleduvawe na razvojnata li-nija na vospitno-obrazovnata rabota vo tie oddeleni-


44 1/2005

ja. No, dokolku saka da ja sogleda sostojbata na odrede-no nastavno pra{awe vo nekolku oddelenija, kako naprimer, vo vrska so pismenosta na u~enicite i drugo,toj najnapred treba samostojno da se podgotvi na toj na-~in {to }e go sogleda potrebniot stepen na sovlada-nosta na toa nastavno pra{awe vo razni oddelenija. Toane zna~i deka direktorot ne treba da gi informira so-odvetnite nastavnici za svojata poseta i za nejzinatacel. Ne bi trebalo da se praktikuvaat nenajaveni posetii poseti so cel da se iznenadi nastavnikot, tuku napro-tiv, direktorot treba da sozdade takva klima {to nego-vata poseta }e bide po~esto barana. Nastavnicite trebaposetata na ~asovite od strana na direktorot da ja sfa-tat kako poseta na poiskusen kolega koj moè da im po-mogne vo nivnite napori za unapreduvawe na vospitno-obrazovnata rabota. Po izvr{enata kontrola, poseta-ta na ~asot od strana na direktorot, toj ne moè da bidekategori~en vo ocenuvaweto na rabotata vrz osnovana samo eden ~as. Pri analiziraweto na nastavnata ra-bota, kako i pri posetata na ~asovite, nastavnicite tre-ba da steknat ubeduvawe deka se raboti za analiza iocenka na rabotata na subjektivniot faktor {to ra-boti na unapreduvaweto na vospitno - obrazovnata ra-bota, kako subjektiven faktor, sekako, se smeta i di-rektorot. Na toj na~in efikasno }e se pridonese za soz-davawe na me|usebna doverba i rabota vo u~ili{teto.Neposreden uvid vo vospitno-obrazovnata rabota, aposebno vo odnos na nejziniot kvalitet, moè da se do-bie i na mnogu drugi na~ini {to vo praktikata na u~i-li{tata retko se sre}avaat. Direktorot moè kvalite-tot na nastavata da go kontrolira i preku analiza nau~eni~kite samostojni raboti, doma{ni ili u~ili{ni,na toj na~in {to odvreme navreme }e gi pregleduvatetratkite na u~enicite, }e gi odbeleùva nivnitepostigawa vo razni vremenski periodi, a so cel da gopotvrdi stepenot na nivnoto napreduvawe. Na toj na~inmoè da se sledi napredokot na poslabite u~enici, dase otkrivaat pri~inite za nivnoto zaostanuvawe i dase prezemaat merki za podobruvawe na nivniot uspeh.

Sledeweto na rezultatite od vospitno-obrazov-nata rabota e mo`no i so povremeni testirawa na niv-nite znaewa preku anketirawe na doma{nite uslovi za

ìvot i rabota, preku zapoznavawe na vlijanieto na nad-vore{nite faktori vrz razvitokot na li~nosta nau~enikot itn. Vo ovaa smisla kako pozna~ajni proce-si moè da se odbeleàt vodeweto na u~eni~koto dosiepreku koe postapno se navleguva i vo ovaa forma nasledeweto na napredokot na u~enicite.

KONTROLNATA FUNKCIJA NA DIREKTOROT VRZ NAS-TAVNIOT KADAR

Rabotata na direktorot na poleto na vospitno-obrazovniot proces ne moè i ne treba da se procenu-va spored brojot na pregledite i uvidite, tuku sporedtoa kolkav e pridonesot na nastavnicite za izmenitei podobruvaweto na vospitno-obrazovnata rabota vou~ili{teto. Imeno, stepenot na efikasnosta na direk-torot treba da bidat rezultatite od negovata podgotov-ka, neposredniot uvid vo rabotata na nastavniot kadarza uspe{nost vo vospitno-obrazovniot proces. Za da bi-de navistina efikasen vo sledeweto na rabotata nanastavniot kadar, neophodno e direktorot da znae kakvabila sostojbata porano na poleto na realizacijata naprogramite vo u~ili{teto, {to e popraveno, unapre-deno, kakvi se dosega{nite rezultati vo odnos na po-rane{nite, a ne postojano ist na~in na rabota vo sitestru~ni organi, samo beleèwe na sostanoci, bez sogle-duvawe za stepenot na realizacijata na postavenitezada~i. Efikasnosta na direktorot na u~ili{teto idirektnata kontrola vrz nastavniot kadar se gleda voobemot i kvalitetot na promenite {to se rezultat narealizacijata na programata na direktorot, a efikas-nosta }e bide u{te pogolema ako direktorot so razno-vidnost na priodot, so formite, metodite i oblicitena dejstvuvawe im pomaga na nastavnicite da se zdobi-jat so ~uvstvo na vrednost, poddr{ka i razbirawe vo ra-botata. Efikasnosta vo sebe sodrì i pogolema stru~-nost i {iro~ina vo raboteweto na direktorot, so {tose podrazbira negovo sledewe na realizacijata na mo-ralnoto, estetskoto, intelektualnoto, rabotno-teh-ni~koto i fizi~koto obrazovanie vo u~ili{teto, ane samo na pregledot na dokumentacijata i posetata na~asovite.


451/2005

Kontrolnata funkcija na direktorot zapo~nuvau{te pred po~etokot na u~ebnata godina preku sledewe-to na izrabotkata i kvalitetot na godi{nite progra-mi (raspredelenija), spored koi nastavnikot }e rabotivo tekot na celata u~ebna godina. Ovie godi{ni pro-grami mora da gi sodràt site komponenti: temite ras-poredeni po meseci, sedmici i denovi, nastavnite edni-ci po site predmeti za sekoj ~as vo tekot na celatasedmica.

Druga kontrolna funkcija na direktorot vrz nas-tavniot kadar e proverkata na spremnosta za tekovniotu~ili{ten den preku sledeweto na dnevnite podgotov-ki. Ovie podgotovki se vodat sekoj den za sekoj ~as i gisodràt slednive komponenti: nastavna tema, nastavnaedinica, tip na ~asot, celi na ~asot, nastavni formi,metodi i sredstva, plano za tekot na ~asot i rabotatavo zavr{niot del na ~asot. Iako ovaa forma na „kon-trola“ na nastavnikot od strana na direktorot e mnogustara i formalna, s# u{te se primenuva bidej}i prekunea se gleda spremnosta na nastavnikot za toj u~ebenden i bidej}i s# u{te nema druga forma za proverka nanastavnicite dali podgotveni doa|aat na rabota.

OBLICI NA KONTROLNATA FUNKCIJA PREKU ODDE-LENSKIOT SOVET, NASTAVNI^KIOT SOVET, SOVETOT NA

RODITELITE I UÎLI[NIOT ODBOR

Oddelenski sovetOddelenskiot sovet go vodi direktorot na u~i-

li{teto. Eden od oblicite na kontrola od strana nadirektorot vrz nastavnicite e i sledeweto na rabota-ta na oddelenskite soveti. Oddelenskite soveti se re-aliziraat na krajot na prvoto trimese~je na u~ebnatagodina koga se soop{tuva uspehot na u~enicite za toatrimese~je. Sekoj oddelenski nastavnik vo oddelenskanastava i sekoj klasen rakovoditel vo predmetna nasta-va izgotvuva izve{taj so koj go soop{tuva uspehot nasekoj u~enik poedine~no, razgovara za problemati~niteu~enici vo odnos na disciplinata i vo odnos na slabiteocenki. Na ovie soveti sekoj oddelenski i klasen ra-kovoditel razgovara so predmetnite nastavnici i sodirektorot za slabiot uspeh na u~enicite i za nivna-

ta disciplina. Direktorot go sledi oddelenskiot soveti celiot tek na dnevniot red se zaveduva, odnosno se vodizapisnik od strana na opredelen zapisni~ar.

Nastavni~ki sovetNastavni~kiot sovet e najvisok stru~en organ vo

u~ili{teto. Za da moè da ja odigra svojata stru~na ulo-ga, neophodno e negovite sednici odnapred da bidatplanirani, dobro obmisleni, sodràjno podgotveni inavreme zakaàni. Sednicite na nastavni~kiot sovetgi podgotvuva i so niv rakovodi direktorot na u~i-li{teto, a za sekoja sednica (sostanok) naj~esto trebada se podgotvuva pismen materijal. So ovaa forma narabota na nastavnicite im se dava mo`nost da razmis-luvaat za dobieniot materijal i na sednicata da vodatkonstruktivni diskusii i da davaat usni predlozi. Od-napred dobieniot materijal go skratuva vremeto naodrùvaweto na sostanocite, a tie se osmisleni i iz-dràni. Na samiot po~etok na nastavni~kiot sovet se~itaat zapisnicite od odrànite oddelenski soveti zaoddelenska i predmetna nastava. U{te pri planirawetona godi{nata programa za rabota na nastavni~kiot so-vet treba da se opredelat lica koi }e referiraat poodredeni pra{awa, a pri podgotvuvaweto na dnevniotred i opredeluvaweto na to~noto vreme na sostanokotovie lica treba da se potsetat na nivnite obvrski.

Sigurno postojat slu~ai koga i samite nastavni-ci vo tekot na u~ebnata godina pokrenuvaat pra{awakoi treba da se razgleduvaat na sostanocite na nastav-ni~kite soveti, koi ne bile odnapred planirani. Tak-vite pra{awa treba dobro da se prou~at, da se podgot-vat i da se stavat na dneven red. Od toa proizleguva dekaprogramata za rabota ne treba da se sfati kako nepro-menliva, tuku kako fleksibilna, da se nadopolnuva ikorigira vo tekot na u~ebnata godina vo zavisnost odproblemite {to }e se pojavat. Za uspe{na rabota pot-rebno e sekoj nastavni~ki sovet da ima svoj delovnikza rabota i da se proidrùva kon nego vo tekot na rabo-tata. Celokupnata rabota na nastavni~kiot sovet votekot na u~ebnata godina treba da bide dokumentirana,odnosno da se vodi posebna zapisni~ka kniga koja vo se-koe vreme }e bide prikaz za negovata rabota.

Violeta Milenkovska, nastavnik vo OU „Aco [opov“ - Skopje


46 1/2005

Sovet na roditeliteOtvorenosta na u~ili{teto kon sredinata, odnos-

no vklu~uvaweto na roditelite vo vospitno- obrazovna-ta dejnost pretstavuva ~ekor napred vo unapreduvawe-to na dejnosta, zatoa {to iskoristuvaj}i go potencijalotso koj raspolagaat roditelite i samata sredina mnogu}e ja olesni rabotata na u~ili{teto, t.e. }e mu ovozmo-ì kontinuiran razvoj.

Sovetot na roditelite ja sledi vospitno-obrazov-nata rabota vo u~ili{teto, dava svoi predlozi i mis-lewa za unapreduvawe na vospitno-obrazovniot procesna u~enicite, dava predlozi za nadminuvawe na prob-lemite koi se javuvaat na relacijata: u~enici - nastav-nici, nastavnici - roditeli. Zema aktivno u~estvo vosovladuvaweto na problemite koi se javuvaat vo razvo-jot i vospituvaweto na u~enicite, a, pred s#, vo spre-~uvaweto na negativnite pojavi kako {to se alkoholiz-mot, pu{eweto, narkomanijata i sl. Sovetot na rodite-lite se informira od strana na direktorot za s# {toe aktuelno vo u~ili{teto preku analizi i izve{tai zauspehot i povedenieto na u~enicite, za rabotata naslobodnite u~eni~ki aktivnosti, za promenite na obra-zovniot plan vklu~uvaj}i gi site proekti i novini vokoi se vklu~eni nastavnicite i u~enicite. Od rodite-lite se bara mislewe, idei i nasoki za nadminuvawe naoddelni problemi i obezbeduvawe uslovi za podobrirezultati, a vo odredeni aktivnosti i nivno direktnou~estvo (sponzorstvo vo obezbeduvawe sportski rekvi-ziti, ~istewe na u~ili{niot dvor, akcii za pomo{ nasocijalno zagrozeni u~enici i sl.).

U~ili{ten odborOrgan na upravuvawe vo u~ili{teto e u~ili{niot

odbor. Pretstavnicite na osnova~ot gi imenuva i raz-re{uva Vladata na R. Makedonija na predlog na Minis-terstvoto za obrazovanie i nauka. Pretstavnicite naroditelite gi imenuva i razre{uva sovetot na rodite-lite. Pretstavnicite na lokalnata samouprava giimenuva i razre{uva organot na lokalnata samoupra-va.

So u~ili{niot odbor rakovodi pretsedatel kojse izbira od redot na vrabotenite pretstavnici so

mnozinstvo glasovi od vkupniot broj ~lenovi. Toj gizakaùva sednicite na odborot i rakovodi so niv sporedprethodno utvrden dneven red.

U~ili{niot odbor ja donesuva godi{nata progra-ma za rabota na osnovnoto u~ili{te i go usvojuva iz-ve{tajot za rabotata, go utvrduva finansiskiot plan,ja usvojuva godi{nata presmetka, dava mislewe do direk-torot na osnovnoto u~ili{te za prigovorite na nas-tavnicite, stru~nite rabotnici, vospituva~ite, rodi-telite, raspi{uva javen oglas za imenuvawe direktor,dava mislewe za imenuvawe i razre{uvawe na direk-torot na osnovnoto u~ili{te, dava mislewe do direk-torot za izbor od ~len na zakonot, donesuva statut naosnovnoto u~ili{te, odlu~uva po àlbi, razgleduva idrugi pra{awa utvrdeni so statutot na osnovnotou~ili{te.

LITERATURA

1. Todor Kralev: Osnovi na menaxmentot (tretoizdanie) - Centar za internacionalen menxment, Skopje, 2001

2. Stevan Aleksovski: Psihologija na komunikacijavo pedago{kata praksa, Pedago{ki fakultet, [tip, 1998

3. Zoran Matevski: Vlijanieto na sredstvata za masov-na komunikacija vrz sociolo{kite soznanija kaj u~enicitevo R. Makedonija. Filozofski fakultet, Skopje, 1998

4. Bobek [uklev: Menaxment, Ekonomski fakultet,Skopje, 1993

5. Trajan Gocevski, Potrebata od menaxment vo obra-zovanieto i rehabilitacijata, publikacija „Defektolo{kateorija i praktika“, juli-dekemvri 1999


471/2005

Aleksandar Jovanovski – Pogled, maslo 60h50 sm


491/2005

VLIJANIETO NA ESTETSKOTO UREDUVAWE NAUÎLI[TETO VO GRADEWETO NA KULTURATA

NA @IVEEWE

Petre Nanevski

Prviot vpe~atok {to go dobiva sekoj posetitelna u~ili{te proizleguva od vizuelniot ambient na en-terierot i eksterierot, odnosno od spontanoto steknu-vawe soznanie kolku se vodi grià za odrùvaweto naobjektot, higienata, estetskoto ureduvawe i rabotniteuslovi vo celina.

U~ili{tata se kulturno–prosvetni instituciikoi so svojata funkcija i estetski ambient treba da os-tavaat vpe~atok na prijatnost, ubavina i privle~nostza prestoj, rabota, druèwe i zabava prvenstveno za u~e-nicite, nastavnicite, roditelite i site drugi {to goposetuvaat. Estetski uredenoto u~ili{te, kvalitetnatarabota i toplata socio-emocionalna klima imaat pozi-tivni vlijanija na vospitanieto i obrazovanieto na u~e-nikot i vo sozdavaweto naviki za urednost, higiena,afinitet kon ubavoto i formirawe kultura na rabo-ta, ìveewe i komunikacija.

Seto toa e i vo kontekst na ostvaruvaweto na ce-lite na u~ili{teto i negovata misija na obrazovna ikulturna ustanova.

Me|u prioritetnite zada~i na vospitno–obrazov-niot proces vo celina, a, pred s#, na likovnoto obrazo-vanie, e razvivaweto na tvore~kite sposobnosti nau~enikot i negovoto estetsko vospitanie.

Zatoa aktivnostite za estetsko ureduvawe na u~i-li{teto treba da bidat permanentna zada~a i grià naceliot kolektiv, na u~enicite i na raznite sekcii na~elo so nastavnikot po likovno obrazovanie. Toa trebada bide navika i sostaven del od ̀ ivotot vo u~ili{teto.Osobeno poradi faktot {to vo uslovi na sovremeno ̀ i-veewe golem e brojot na subjektite koi na estetikatakako potreba i kako del od duhovniot ̀ ivot ne $ posve-tuvaat soodvetno vnimanie. Sekade moème da sretne-me ne~istotija i rasfrlan smet, ne~isti ulici, parkovi,vlezovi na zgradi, zapu{teno i nemarno oblekuvawe, ki~vo ureduvaweto na prostorot.

Vo ramkite na godi{nata programa za rabota nau~ili{teto, posebno mesto treba da ima estetskotoureduvawe na enterierot i eksterierot, odnosno odr-ùvaweto na higienata, funkcionalnosta i urednostana u~ili{niot objekt i drugite kulturni aktivnosti.

Vo estetskoto vospitanie na u~enikot, zna~ajnauloga ima nastavnikot, osobeno nastavnikot po likovnoobrazovanie so negovite stru~ni i drugi li~ni kvali-teti. Toj treba da e li~nost so kreativni potencijali,invencija, fleksibilen karakter za primawe na novi-ni od oblasta na sovremeniot razvoj na umetnosta, nau-kata, pedagogijata, psihologijata i drugo i nivnataprimena vo nastavnata praktika.

No, redovnata nastava po likovno obrazovanie,odnosno osposobuvawe na u~enicite da crtaat, slikaat,modeliraat i da steknuvaat i drugi tvore~ki i umet-ni~ki soznanija i sposobnosti, ne se edinstvenitemo`nosti za nivnoto estetsko vospitanie i kultivi-

da bide ubavo uredeno ako nastavnikot po likovnoobrazovanie i likovnata sekcija, vo sorabotka sodrugite sekcii, nastavnicite i vrabotenite, ubavo gooblikuvaat i postojano vnesuvaat novi vizuelni vred-nosti i nova fizionomija na prostorot. Preureduva-weto na u~ili{niot ambient so novi idei i vpe~atlivilikovni re{enija }e dejstvuva raznoliko i osveìtel-no, }e vlijae lu|eto da se ~uvstvuvaat prijatno, so zado-volstvo da prestojuvaat vo nego, da rabotat i da seodmoraat.

Estetskiot ambient na u~ili{teto treba da bidedelo prvenstveno na samite u~enici i na nivnitelikovni i drugi izrabotki, no moè delumno da sedopolni i so dela - reprodukcii i originali - odlikovni umetnici, ukrasni rastenija i cve}iwa,prilozi na u~eni~ki izrabotki od drugi nastavni pred-meti itn.

ODR@UVAWE NA UÎLI[NIOT OBJEKT

Vo Republika Makedonija najgolemiot broj u~i-li{ta se izgradeni vo ponoviot period, no ima i postari,duri i takvi koi imaat i pove}e od 150 godini, gradeniza vreme na turskata imperija. Me|utoa, nezavisno odstarosta na objektite, nivniot izgled zavisi prvenstve-no od griàta na lu|eto koi rabotat vo niv. Taka, moèda se vidi deka nekoi u~ili{ta stari i po 100 godini seubavo odràni, estetski uredeni i se gleda deka posto-jano se vodi grià za niv. No, ima i novi u~ili{ta, sosovremen arhitektonski dizajn, na ~ie odrùvawe ne muse posvetuva soodvetno vnimanie i tie propa|aat,ostavaj}i taèn vpe~atok so brojnite iskr{eni stakla,o{tetenite yidovi i fasadi, podovi, uni{ten mebel itn.

Za estetskiot izgled na u~ili{teto, sekako, vli-janie ima i negovoto odrùvawe, koe e zna~ajno ne samoza vizuelniot vpe~atok, tuku i za bezbednosta na u~e-nicite. Ako se dozvoli uni{tuvawe na mebelot, demoli-rawe na yidovite, kr{ewe na staklata, elektri~niteinstalacii, ne samo {to se nanesuva ekonomska {teta,tuku pretstavuva opasnost za bezbednosta i ìvotitena u~enicite. Seto toa vlijae grdo i go namaluva estet-


50 1/2005

rawe na nivniot vkus za ubavoto i {ireweto na horizon-tite na nivnata kultura.

ARHITEKTONSKIOT OBJEKT KAKO PREDIZVIK ZAESTETSKO OBLIKUVAWE

Graditelite - arhitektite i grade`nite inèneri- vo proektiraweto na gradbite, prvenstveno razmislu-vaat za funkcionalnite problemi, odnosno soodvetnatagradba da ja izvr{uva svojata prakti~na funkcija, dasluì za potrebata za koja e nameneta, a dopolnitelnonivnite zalo`bi se naso~eni i za estetskite komponen-ti koi objektot treba da gi ispolnuva. Taka, i vo grade-weto na u~ili{tata arhitektite razmisluvaat za ume{-no rasporeduvawe na prostoriite za zabavi{te, odde-lenska nastava, kabineti po razni predmeti, u~ilnici,prostorija za prikaùvawe filmovi, kujna, trpezari-ja, fiskulturna sala i tie me|u sebe da sozdavaat edin-stvo na prakti~nost, ekonomi~nost, funkcionalnost,estetika i dr.

Mnogu zna~ajno e {to proektantite nastojuvaatgradbata da bide od solidni materijali koi ne se {tetniza zdravjeto. Poèlno e tie da bidat prirodni: drvo,cigla i drugi, koi vlijaat toplo i prijatno, nasprotive{ta~kite, kako {to se betonot, stakloto i metalot,koi ostavaat studen vpe~atok. Tie, isto taka, se griàtvo gradbata lesno da se odrùva higienata, temperatu-rata da bide pogodna za rabota i ìveewe, dnevnotoosvetluvawe da bide maksimalno iskoristeno, taa da gizadovoluva najstrogite bezbednosni standardi i da imauslovi za lesno dvièwe niz nea i za izvr{uvawe narabotnite zada~i i drugite relevantni aktivnosti.

Bez razlika dali gradbata e nova ili stara, gole-ma ili mala, gradena vo sovremen ili postar stil, soobele`ja na lokalnata grade`na tradicija ili od drugopodnebje, sekoja zgrada moè da bide razubavena nadvo-re{no i vnatre{no. Zna~i, sekoja gradba pretstavuvapredizvik za estetsko oblikuvawe. Rezultatot na soz-dadeniot estetski ambient zavisi od zainteresiranos-ta na ~ovekot, od negovata invencija, zalo`bite, ~uvst-vata i iskustvoto vo likovnata i druga rabota. Taka,sekoe u~ili{te vo celina (enterier i eksterier) moè

skiot izgled, iako moèbi vo prostorot se postavenirazni likovni tvorbi i drugi vizuelni prilozi.

Odrùvaweto na u~ili{niot objekt i imot e dol-`nost na site u~enici i vraboteni: nastavnicite, teh-ni~kiot personal, duri i na roditelite i na site gra-|ani, bidej}i u~ili{teto e op{testveno dobro koe slu-ì za vospitanie i obrazovanie na mnogu generacii. Voodrùvaweto na u~ili{teto spa|a i griàta za dvoroti zeleniloto vo eksterierot, ogradata na u~ili{teto(dokolku ja ima), vlezot vo u~ili{niot objekt i drugo.Za ispolnuvaweto na ovaa zada~a treba da se zadolàtrazni lica, grupi i sekcii, kako na primer, hortikul-turnata sekcija za zeleniloto, likovnata za raznilikovni tvorbi (bista na patronot i dr.), sekcijata poTO za organizacija na dvièweto vo u~ili{teto, griàza soobra}ajnite znaci koi go reguliraat priodot konu~ili{teto itn. Isto taka, taa grià ne treba da se od-nesuva samo na odrùvaweto na u~ili{niot atar, tu-ku u~ili{teto preku razni sekcii treba da se griì iza neguvawe i odrùvawe na kulturno–istoriskite spo-menici vo svojata neposredna okolina so {to }e vli-jae vrz vospitanieto ne samo na u~enicite, tuku i na ̀ i-telite na taa mesna zaednica ili po{iroko.

HIGIENATA KAKO FAKTOR NA ESTETSKIOT IZGLEDNA UÎLI[TETO

Estetskoto ureduvawe na u~ili{teto ne moè dase zamisli bez higienata na u~ili{nite prostori i nali~nata higiena na u~enicite i na site vraboteni.Odrùvaweto na higienata na u~ili{teto ima dvojnadimenzija, zdravstvena i estetska.

Iako u{te pri proektiraweto na u~ili{tetoarhitektot razmisluva za higienata i za{titata iunapreduvaweto na zdravjeto na u~enicite so kvalitet-noto proektirawe na sanitarnite jazli, pravilnotoosvetluvawe i provetruvaweto na u~ilnicite i drugiteprostorii, nu`no e za higienata da vodi grià sekojpoedinec, sekoja paralelka i site zaedno.

Na odreden prostor, kolku i da ima postavenilikovni i drugi prilozi za estetsko oblikuvawe naambientot, efektot nema da bide celosen ako higiena-

ta ne e na potrebnoto nivo. Imeno, nehigienata ne seregistrira samo vizuelno, tuku i so drugite setila, paako, na primer, od ne~istotijata na sanitarnite jazliili od drugi izvori se {iri neprijaten miris, toa godevalvira i naru{uva sekoj vizuelen kvalitet. Ili, uba-vo uredeniot enterier na u~ilnicata }e bide nagrdenako u~enicite se neuredni i imaat grubo i nekulturnoodnesuvawe. Zatoa, podednakvo treba da se neguvaat ihigienata i estetikata, bidej}i estetskoto ureduvawena prostorot vlijae vrz sozdavaweto higienski navikii, obratno, ~istite prostorii baraat nadopolnuvaweso odredeni likovni intervencii.

RASTITELNIOT SVET I ESTETSKIOT AMBIENT VOUÎLI[TETO

Vo ramkite na estetskoto vospitanie, deteto tre-ba da se upatuva kon otkrivaweto na ubavoto vo priro-data, da sozdava naviki za ~uvawe i neguvawe na zeleni-loto i ̀ iviot svet i okolinata i da se zapoznava so na-~inite za odgleduvawe odredeni rastenija i cve}iwaso {to }e vnesuva vo prostorot sveìna i ubavina.

Sekoe u~ili{te, vo svoite prostorii i vo svojataokolina treba da ima razli~ni vidovi rastenija, cve-}iwa, {to pove}e zelenilo. I sekoj u~enik, vospitnagrupa, paralelka ili sekcija treba da bide zadolènaza neguvawe na odredeni rastenija vo u~ili{niot dvor.

Mnogu e zna~ajno koe rastenie kade }e bide pos-taveno vo prostorot. Na pomalite mesta ne moàt dabidat postaveni pove}e i krupni rastenija (fikusi, le-andri i sl. koi }e go gu{at prostorot), tuku edna ilidve pogolemi i isto tolku pomali bilki. Treba da sevnimava i na toa deka nekoi rastenija baraat pove}esvetlina i direktni son~evi zraci (odnosno pogolematoplina), a nekoi baraat posveì mesta za da moàt daopstojat. Tuka treba da se vodi grià i za nivnoto smes-tuvawe za vreme na zimskiot raspust (koga nema greewe)ili za letniot raspust koga temperaturite se visoki.

Prostranite holovi na u~ili{tata, kako i u~il-nicite i kabinetite nudat uslovi za razmestuvawerazni pomali rastenija i cve}iwa, a dvornite povr{inise pogodni za kombinirawe razni rastenija, ukrasni


511/2005

Koga edna{ kvalitetno }e se oblikuvaat enteri-erot i eksterierot na u~ili{teto i }e se sozdadat na-viki kaj u~enicite i vrabotenite, a i sorabotka me|unastavnicite i sekciite, natamo{noto odrùvawe i ob-novuvawe na hortikulturniot i estetskiot ambient vou~ili{teto e poednostavno i pretstavuva zadovolst-vo ne samo za uìvatelite na ubavinata {to gi imaatzeleniloto, cve}iwata, likovnite tvorbi i drugo, tukui na samite tvorci na toj hortikulturen i estetski am-bient. Osven toa, novosozdadenata ubavina vlijae i vrzformiraweto navika koja postapno stanuva del od ka-rakterot i ìvotot.

UÊNI^KITE LIKOVNI TVORBI VO ESTETSKOTOOBLIKUVAWE NA UÎLI[TETO

Likovnoto oblikuvawe na u~ili{teto treba dae rezultat prvenstveno na u~eni~kite ostvaruvawa vovospitno-obrazovniot proces po site nastavni predmetiod redovnata nastava i vonnastavnite aktivnosti nasekciite. Prezentacijata na likovnite i drugite ostva-ruvawa na u~enicite vo u~ili{niot ambient e postoja-na mo`nost da se prikaè razvojot na u~eni~kite estet-ski i kreativni sposobnosti vo opseg koj ja pretstavu-va celosnata u~eni~ka li~nost.

U~eni~kite likovni i drugi ostvaruvawa, koga sesozdadeni bez tu|o nametnuvawe, se ekspresivni, iskreni,polni so fantazija i zatoa sekoga{ vrsnicite na nivnitetvorci so zadovolstvo i so interes gi razgleduvaat, ana-liziraat i tolkuvaat. Poradi ovaa specifika na detskiotinteres, mentalen i psihi~ki ìvot, treba maksimalnoda se koristat u~eni~kite likovni tvorbi i drugiizrabotki vo estetskoto ureduvawe na u~ili{niot ambi-ent kako faktor na estetskoto vospitanie.

Mo`nostite i na~inite na likovno organizirawei pretstavuvawe na u~eni~kite likovni tvorbi se raz-novidni. Tvorbite moàt da bidat prikaàni vo prosto-rot poedine~no, organizirani vo kompozicija od nekol-ku tvorbi ili vo vid na revijalna ili didakti~ka iz-lo`ba po povod patroniot praznik, na krajot na u~ebna-ta godina ili za nekoja druga prigoda.

grmu{ki, ̀ iva ograda, drvored od ukrasni drvja (breziili dr.). Sekoe rastenie treba da bide taka rasporedenoda moè optimalno da go oblagoroduva u~ili{niotenterier i eksterier. Na stolbovi i na drugi sood-vetni drà~i moàt da se postavat rastenija „polzav-ci“ koi imaat tendencija da se {irat i da se oblikuvaplo{tinata.

Od likoven aspekt treba da se posvetuva mnoguvnimanie ne samo na kompozicijata na zeleniloto poodnos na goleminata, tonot (na zelenoto), tuku i na bo-ite na cve}iwata i nivniot zaedni~ki odnos so drugitepostavki vo prostorot (likovnite eksponati, priloziteod drugite sekcii: insektarii, akvariumi, kafezi soptici itn.). ̂ esto na razni mesta i vo u~ili{tata gle-dame cve}iwa nasadeni vo kutii od konzervi i drugo koiimaat razli~ni golemini, boi i {ari. Takvite postav-ki u{te na prv pogled dejstvuvaat grdo, bidej}i kuti-ite od konzervi so razni intenzivni boi, {ari, golemi-na i bukvi go privlekuvaat pogledot na gleda~ot, a cve-}iwata koi se so pomali dimenzii ostanuvaat skoro ne-zabele`livi. Zatoa treba da se vnimava na izborot nanamenski saksii za cve}e (kerami~ki ili plasti~ni)i vnimatelno da se grupiraat, odbiraat po boja i golemi-na za opredeleno cve}e, taka {to cve}eto so svojata uba-vina, forma i golemina da doa|a do izraz i da go sozda-va estetskiot ambient vo prostorijata zaedno so drugiteeksponati. Poèlno e (zavisno od prostorot i drugitefaktori) cve}iwata da se grupiraat po svojot vid, boi,golemini taka {to bi sozdavale celini koi vlijaat nao~ite na gleda~ot, no moè da se pravat i drugi kombi-nacii.

Bidej}i za estetskoto ureduvawe na enterieroti eksterierot na u~ili{teto najkvalifikuvan i naj-povikan e likovniot pedagog, toj treba sekoga{ da po-kaùva inicijativa za podobruvawe na estetskiot ambi-ent na u~ili{teto. Vo taa smisla, nu`no e toj da nudinovi idei, fantazija i konkretni predlozi koi }e moèda gi realizira so likovnata sekcija. Sekako tuka spa|ai otvorenata sorabotka so drugite nastavnici i sekcii,kako {to se hortikulturnata, sekcijata na mladite bi-olozi i drugi.


52 1/2005

Koj na~in na prikaùvawe na u~eni~kite tvorbii oblagoroduvawe na u~ili{niot ambient }e bide pri-menet, zavisi od mnogu faktori: od dimenziite i mesto-to na plo{tinite - yidovite, stolbovite, staklenite po-vr{ini i drugite delovi na prostorot. Isto taka, kom-poniraweto zavisi od dimenziite na likovnite tvor-bi, motivite, dominantniot kolorit i drugi poedinos-ti. No, aranìraweto i pretstavuvaweto na u~eni~kitelikovni tvorbi i ostvaruvaweto na estetskiot ambi-ent najmnogu zavisi od aktivnosta, invencijata, stru~-nite znaewa na nastavnikot po likovno obrazovanie ina drugite vraboteni, a, sekako, i na u~enicite.

U~eni~kite likovni tvorbi moàt da bidat pos-taveni na stati~ni panoa, na odredena plo{tina nayid, kako i na podvi`ni panoa vo odreden prostor naholot ili na drugo mesto vo u~ili{niot prostor. Pa-noata se mo{ne pogodni za pretstavuvawe i na drugi iz-rabotki na u~enicite po razni predmeti, kako na pri-mer na realizacii od tehni~ko obrazovanie, literatur-ni tvorbi, trudovi od oblasta na istorijata, biologi-jata itn.

Ne e dovolno dobro, a duri moè da dejstvuva mo-notono (kolku i da se dobro vrameni), ako u~eni~kitetvorbi se postaveni ritmi~ki na ista oddale~enost ina ista viso~ina, vo dolga niza na povr{inata na edendolg hodnik. Vo takov slu~aj, ako imame golema i dolgayidna plo{tina na hodnik, podobro e u~eni~kite tvor-bi da gi organizirame vo pomali celini (spored odrede-na likovna tehnika, podra~je, dominanten kolorit, mo-tiv i dr.) i da bidat postavuvani naizmeni~no vo vidna friz, potoa druga grupacija vo druga forma (kvadratili prvagolnik vo vertikalna nasoka), kako i po nekol-ku tvorbi vo ista oddale~enost itn. Vo nekoi slu~ai,ako prostorot dozvoluva, me|u grupiranite u~eni~kitvorbi moè da se postavi i nekoja grupna tvorba odgolem format. Zna~i, mo`nostite za komponirawe nau~eni~kite likovni tvorbi vo prostorot na u~ili{tetoprakti~no se bezbrojni.


531/2005

ULOGATA NA DETSKITE LIKOVNI IZLO@BI

Izlo`bite na u~eni~ki likovni tvorbi i prezen-taciite od drugite oblasti (tehni~koto obrazovanie,hortikulturata, etnografijata i dr.) sekoga{ pobuduva-at interes kaj decata, nivnite roditeli i site vozrasni.

Mo`nostite za organizacija na u~eni~ki izlo`bise raznovidni. Detskite izlo`bi obi~no se organizi-raat kako kamerna postavka vo prostorijata na samataparalelka, potoa vo odreden del od hodnikot ili holotna u~ili{teto.

Sekoja izlo`ba treba da ima nekoja konkretna celi fizionomija. Taa moè da bide revijalna, {to zna~ida bidat prikaàni likovnite rezultati od tekovna-ta u~ebna godina, moè da bide didakti~ka, so cel dase izloàt odredeni novini ili razrabotka na odredenlikoven problem, kako i izlo`ba so odredeni peda-go{ki karakteristiki i dr.

U~eni~kite izlo`bi moàt da bidat masovni (odnekolku stotini tvorbi) ili kamerni, mali (od deseti-na ili pove}e ostvaruvawa). Na primer, moè da se or-ganizira izlo`ba na likovni tvorbi od odreden u~enikkako negovo samostojno pretstavuvawe (samostojna iz-lo`ba) ili izlo`ba na realizacii od odredena para-lelka ili oddelenie. Ovie izlo`bi sekoga{ ja prediz-vikuvaat qubopitnosta na drugite u~enici i vlijaatstimulativno i drugite da se pretstavat so sli~na pos-tavka. Tuka se otvora mo`nost da se nau~i ne{to novo,se javuva natprevaruva~ki duh i èlba za pouspe{nopretstavuvawe. Izlo`bite pridonesuvaat i za razvo-jot na likovniot i estetskiot kriterium.

Pri organiziraweto i realizacijata na izlo`-bata treba da se vodi smetka na kakvi stati~ni i pod-vi`ni panoa ili yidni plo{tini se postavuvaat likov-nite tvorbi na u~enicite vo u~ili{teto. Ne e seednona kakva pozadina se eksponiraat ostvaruvawata. Naj-~esto se nastojuva pozadinata da ima neutralen (siv) tonkoj dejstvuva smiruva~ki, {to ovozmoùva ekspona-tite da bidat dovolno zabele`livi. No, obi~no detskitelikovni ostvaruvawa se postavuvaat na hamer ili nahromo karton od belata ili sivata strana ili direkt-no na panoa (ako so niv u~ili{teto raspolaga). Najdob-

ro e pri aranìraweto na izlo`ba na likovni tvorbida se po~ituvaat postojnite normi koi nastavnikottreba da gi poznava i da gi praktikuva. Imeno, tvorbitetreba da bidat postaveni vo viso~inata na o~ite nagleda~ite. Toa zna~i deka izrabotkite od malite decatreba da bidat na nivoto na nivnite o~i, a na pogolemitepovisoko. Se praktikuva tvorbite od odredeno likovnopodra~je da se postavuvaat vo edna celina, a toa zna~i:crteìte da bidat organizirani posebno, slikanitetvorbi vo druga celina, grafikite posebno grupiraniitn. Isto taka, obi~no se grupiraat tvorbite sporedodredena tehnika – crteìte so moliv vo edna celina,so tu{ vo druga, so pastel vo treta itn. Se praktikuvavo ramkite na ovie celini da se postavuvaat edna do drugatvorbite koi se so ist motiv ili likoven problem. Vokomponiraweto na slikanite tvorbi praviloto zaaranìrawe e malku poinakvo. Slikanite tvorbi sepostavuvaat edna do druga vo celini prvenstveno sporeddominantniot kolorit, odnosno spored bojata koja pre-ovladuva, a potem se sloùvaat spored ist (sli~en)motiv, likoven problem ili likoven materijal–tehnika.Toa zna~i deka poharmonizirano }e dejstvuva i popri-jatno za o~ite }e bide ako na izlo`bata se postavenivo edna celina likovni tvorbi izraboteni vo tempera,gva{ i pastel me|u koi dominira odreden kolorit, ot-kolku tvorbi izraboteni so ista tehnika i motiv ~ijkolorit e heterogen. Ume{nosta na aranìraweto naizlo`bata zavisi i od toa kako }e bidat postavenilikovnite tvorbi so razli~na golemina, nasoka itn.

Ovie pravila se op{ti i ne zna~i deka ne moèda se iznao|aat i drugi podobri re{enija, no iskustvo-to pokaà deka ovie normi ~esto se primenuvaat, osvenako ne se saka da se postigne odredena druga posebna cel.

Isto taka, treba da se vnimava na likovnata orga-nizacija na grafi~kite listovi i na tvorbite {to tre-tiraat sodrìni od primenetata umetnost - dizajnot iskulpturata.

Op{to pravilo na izlo`bata e likovnite tvor-bi da ne si „konkuriraat“ edna na druga, tuku ednata daja istaknuva drugata.

Bidej}i skulpturata pretstavuva odnos na volu-menot i prostorot, potrebno e da se najde soodvetno

re{enie kade }e bidat postaveni skulptorskite tvor-bi vo enterierot i eksterierot. Skulpturite obi~nose postavuvaat vo sloboden prostor i tie ne smeat nituda gi zatkrivaat drugite likovni tvorbi, nitu da gopopre~uvaat dvièweto na gleda~ite. Za pogolemiteskulpturi treba da se najde pogolem prostor i potreb-na distanca za da se doìvee formata so site nejziniestetski vrednosti. Za malite skulpturi posoodvetene pomal, intimen prostor za da ne se „izgubat“ vo po-golemiot sloboden prostor.

Zna~i, uspehot na izlo`bata ne zavisi samo od kva-litetot na izloènite ostvaruvawa, tvorbi, tuku i odna~inot na aranìrawe i me|usebno harmonizirawe natvorbite so drugite eksponati i zeleniloto vo postig-nuvaweto celosen estetski efekt. Kvalitetot na estet-skoto ureduvawe na izlo`bata (kamerna ili masovna)mnogu pridonesuva kon likovniot ambient na enteri-erot na u~ili{teto. Izlo`bite, osobeno onie od maso-ven karakter, ne treba da go „gu{at“ prostorot, tukutreba da pretstavuvaat estetska komponenta na urede-niot prostor.

Poèlno e vo u~ili{niot prostor postojano daima odredena izlo`ba (kamerna, individualna ilimasovna) po opredelen povod i prigoda ili ednostavnokako del od koncepcijata za estetsko ureduvawe naprostorot i vr{ewe kulturna misija.

Estetski uredeniot prostor na u~ili{teto e ednaod mnogute mo`nosti za afirmacija na trudot na u~e-nicite i na nastavnicite, popularizirawe na likovna-ta umetnost, mo`nost za komunikacija preku umetnos-ta, gradewe na kulturata i, pred s#, mo`nost za estet-sko vospitanie. Sekako deka likovnite izlo`bi, kakofaktor na estetski uredeniot prostor, vlijaat i vrz for-miraweto na kulturata na ìveewe i rabota na u~e-nicite, vrabotenite i site posetiteli na u~ili{teto.

GRUPNITE LIKOVNI TVORBI OD GOLEM FORMAT VOUÎLI[NIOT AMBIENT

Grupnata forma na rabota ne se praktikuva samovo obrazovanieto, tuku i vo site drugi dejnosti vo op-{testvoto, a osobeno vo industrijata, naukata i vo


54 1/2005

visokata tehnologija kade so timska rabota razni stru~-waci razrabotuvaat i re{avaat najsloèni problemi.Grupnata rabota, vsu{nost, obedinuva razli~ni poedin-ci vo ostvaruvaweto na odredena cel. Vo nea sekoj ~lenod timot – grupata e zadolèn da izvr{i del od odrede-na rabota vo ostvaruvaweto na zaedni~kata ideja.^lenovite na grupata treba maksimalno da sorabotu-vaat, me|usebno da se po~ituvaat i disciplinirano dagi izvr{uvaat zada~ite koi prethodno se dogovorenivo ramkite na podgotveniot plan. Od istorijata naumetnosta e poznato deka za ukrasuvawe na hramovi iizgradba na drugi objekti umetnicite koristele grup-na forma na rabota (graditelski i zografski tajfi zaizrabotka na freski, ikonstasi vo rezba i dr.).

Vo likovnoto tvorewe, rabotata vo dvojki i grup-nata rabota moè da se ostvaruva vo redovnata nasta-va kade {to dve, tri ili pove}e deca }e sorabotuvaatvo izrabotkata na edna likovna tvorba ili, {to epo~est slu~aj, vo vonnastavnata aktivnost na likovna-ta sekcija i drugi aktivnosti. Zada~i vo likovnatasekcija koi baraat timska rabota se, na primer, aran-ìraweto likovna izlo`ba, izrabotkata na scenogra-fija za ureduvawe na scenata za patroniot praznik ilidruga prigoda, estetskoto ureduvawe na u~ilnicite idrugite prostorii, izrabotuvaweto tvorba od golemformat i drugo.

Grupnata rabota vo realizacijata na likovnatvorba od golem format e mnogu zna~ajna poradi sled-nite krakteristiki: gi motivira u~enicite deka im edadena seriozna zada~a za ukrasuvawe na u~ili{teto,go pottiknuva soznanieto deka taa tvorba }e bide pos-tavena na pregledno mesto vo u~ili{teto i deka site}e ja gledaat. Golemiot format na likovnata tvorba epredizvik za decata i gi motivira za tvore{tvo so po-golema razdviènost; kolektivnoto rabotewe vlijaevospitno zatoa {to ovozmoùva sozdavawe rabotni na-viki, druèwe i socijalizacija, steknuvawe novi znae-wa, razvivawe na sposobnostite, voljata, upornosta,istrajnosta itn.

Tvorbata od golem format moè uspe{no da sekomponira na odredeni yidni povr{ini kade {to }e imadovolna golema distanca za gledawe.

Poprakti~no e likovnite tvorbi od golem for-mat da se izrabotuvaat na podloga od vrameno platno,lesonit ili drug sli~en materijal. Lesnoto prenesuva-we na tvorbata od golem format ovozmoùva poednos-tavno organizirawe na rabotata, bidej}i podlogatamoè da se postavi nisko, na podot, koga se raboti nagornite strani na slikata, a potoa povisoko, na stol-~iwa ili na klupi, koga se raboti na dolnite delovi.Prednost na prenosnite podlogi e i toa {to koga se va-rosuvaat yidovite, likovnite tvorbi od golem formatse simnuvaat i polesno se vr{i beleweto, a voedno seza{tituvaat tvorbite od o{tetuvawe (kapanici odsredstvoto za varosuvawe i drugo). Isto taka, ako opre-delena likovna tvorba od golem format stoi na odredenyid pove}e vreme (godini), taa stanuva nezanimliva zau~enicite i poèlno e da se premesti na nekoe drugomesto vo hodnicite na u~ili{teto ili da se skladira,a na nejzino mesto da dojde drugo likovno delo od drugageneracija na u~enici {to }e predizvika interes kajnivnite vrsnici i sou~enici.

Izrabotkata na likovni tvorbi od golem for-mat na yid vo vid na murali ne e prakti~no i racional-no poradi pove}e pri~ini: pravewe skele vo viso~inana likovnata tvorba, {to bara odredeni finansiskiizdatoci i vloèna rabota za konstruirawe na skele-to; rabotata na skele sekoga{ moè da bide i opasnaza bezbednosta na decata; izrabotenata tovorba ne moèda se premestuva i da se obnovuva ambientot na toj delod u~ili{not prostor, poradi {to po opredelen peri-od se uni{tuva; pri varosuvaweto obi~no se o{tetuvaod prskaweto na sredstvata za beleewe itn.

Pri izrabotkata na likovni tvorbi od golemformat ne postojat nekoi kruti pravila, me|utoa niziskustvoto se definirani izvesni prakti~ni soznanija.Neophodno e predlozite za ukrasuvaweto na u~ili{tetoda proizlezat od samite u~enici. Zna~i, u~enicite~lenovi na sekciite so svoite nastavnici treba da girazgledaat site delovi na u~ili{teto (enterierot ieksterierot), da dadat predlozi i da se prodiskutiraza estetskoto oblikuvawe na sekoj del posebno. Za seko-ja zada~a treba da se odredi grupa i da se napravi planza rabota.


551/2005

Planot za rabota treba da sodrì organizacijana rabotata (da se odredi formatot na tvorbata, moti-vot, materijalot i tehnikata koja }e se primeni, even-tualno koj u~enik koj del od tvorbata }e go izraboti,specifikacija na tro{ocite itn.).

Od metodolo{ki aspekt postapkata za rabotavklu~uva: razgovor i davawe predlozi na u~enicite zarazni motivi koi moàt da se prikaàt; likoven prob-lem koj }e se re{ava; izrabotka na razni skici (vorazmer); razgovor i izbor na edna skica koja }e bide zgo-lemena; moè da se napravi kompilacija - miks odnekolku skici - za edna likovna celina na koja sekoju~enik }e go izraboti svojot del od tvorbata. Potoapoèlno e da se izraboti „karton“ (crte` na hartijavo razmer 1:1 golemina na motivot koj{to }e se slika)ili direktno da se iscrta motivot na podlogata, akou~enicite se dovolno ume{ni da go ostvarat toa.Zavisno od mestoto kade {to }e treba da bide postave-na tvorbata od golem format, treba da se vodi smetkaza koloritot, odnosno za svetlinata na koloritot, bi-dej}i ako se raboti za mal prostor i mala distanca zagledawe i ako koloritot na slikata e temen, toga{ tojyid }e izgleda u{te potesen i poblizok ili, obratno,dokolku koloritot na slikata e posvetol, prostorot }ese ~ini po{irok, odnosno poprostran.

Koga ovie podgotvitelni raboti }e se realizi-raat, moè da se po~ne so oblikuvaweto na likovnatazamisla na tvorbata od golem format. Ulogata na nas-tavnikot e da ja organizira rabotata, da gi motivirau~enicite, da gi upatuva vo site fazi na rabotata, dakorigira itn. Kako i vo redovnata rabota, nastavnikotne smee da se nametnuva so svoi re{enija, direktno dacrta ili slika so cel tvorbata da bide „pouspe{na“.Uspehot na tvorbata e dotolku pogolem dokolku u~e-nicite maksimalno se angaìraat i gi ostvarat svoitezamisli i ako toa e vistinski nivno delo – produkt nanivnite èlbi, fantazija, doìvuvawe na stvarnostai na neposrednata nivna realizacija.

Za izrabotka na likovni tvorbi od golem format,zavisno od likovnoto podra~je i podlogata, moàt dase koristat istite materijali kako i vo nastavata, od-nosno i drugi koi prvenstveno se bezbedni za zdravje-

to na u~enicite. Vo praktikata se pokaà deka za sli-kawe tovrbi od golem format najpogodni se sitepolikolorni boi (vo pakuvawe od po 1 kg), no moè dase slika samo so osnovnite i so nivno me|usebno me{a-we, kako i so belata, za da se dobivaat site drugi tonovii nijansi. Ovie boi se pogodni poradi toa {to se bez-opasni i evtini (so eden kilogram boja moè da senaslika povr{ina od nekolku kvadrati). So poliko-lorni boi moè da se slika na razli~ni podlogi: plat-no, lesonit, iverka, staklo, yid i dr.

Sekako deka moàt da se izrabotat likovni tvor-bi od golem format i so drugi materijali i tehniki,kako na primer, mozaik (od hartija ili od raznobojnikamen~iwa), kola`, kredi vo boja i drugo {to bara irazli~na podloga, postapka na rabota, alati ili fiksi-rawe na slikata koja e izrabotena so kredi vo boja ilipastel itn.

Grupni tvorbi od golem format moàt da se iz-rabotuvaat i vo drugi likovni podra~ja: grafika, skulp-tura (polna plastika ili reljef), crte`, dizajn itn.Normalno, za sekoja tehnika ili likovno podra~je sepotrebni posebna organizacija, podgotvitelni raboti,likovni materijali i podloga, alati i pomagala, usloviza rabota itn.

Poèlno e vo estetskoto ureduvawe na u~ili{te-to da bidat zastapeni u~eni~ki tvorbi od razli~nilikovni podra~ja, tehniki i golemini, no, sekako, i oddrugite nastavni predmeti i u~eni~ki sekcii.

Pokraj slikanite likovni tvorbi od golem for-mat koi (poradi odredeni specifiki: vlijanieto nakoloritot kaj gleda~ot, mo`nosta slikite lesno da sepostavuvaat na yidnite povr{ini i dr.) dominiraat voureduvaweto na u~ili{niot ambient, isto taka, lesnomoàt da se aranìraat i pomali tvorbi, kako {to segrafikite, crteìte i del od likovnite ostvaruvawaod dizajnot itn.

Nu`no e aranìraweto na u~eni~kite likovnitvorbi vo prostorot na u~ili{teto da bide organizi-rano spored likovnite podra~ja vo odredeni pogolemiili pomali celini. Zna~i, slikanite tvorbi treba daso~inuvaat edna celina, crteìte druga, grafikitetreta, tvorbite od dizajnot posebna celina. Ovie celi-


56 1/2005

ni }e sozdavaat harmonija po analogija i po sli~nost(crteìte po dominacija na liniite i crta~kite ele-menti i likovni meterijali i tehniki, slikanite tvor-bi po boite i slikarskite tehniki, grafikite po gra-fi~kite karakteristiki na pe~ateweto i dominacija-ta glavno na crno-belite odnosi i kontrasti (naj~estovo osnovnite u~ili{ta se izrabotuvaat crno–beli gra-fiki), tuku i prisutniot kontrast na ovie celini (odrazli~nite likovni podra~ja) }e dejstvuva vrz vizuel-nata svest na gleda~ot raznovidno, razigrano, osveù-va~ki i privle~no.

Sekako deka za ureduvawe na u~ili{teto moàtda se koristat i u~eni~ki skulpturi (polna plastikai reljefi), primeroci od arhitektonski re{enija, ma-keti, skici i proekti i tvorbi od industriskiot dizajn-(tridimenzionalni re{enija na predmeti od sekojdnev-nata upotreba). Vo likovnata sekcija, kako grupna rabo-ta, u~enicite moàt da izrabotat tvorbi od golem for-mat: reljef vo glina ili gips, vo drvo, vo mek metal idrugo. Neophodno e vo prostorot da se postavat i skulp-turi (polna plastika) od pogolem format i so pomalidimenzii od redovnata nastava.

Poèlno e na razli~ni mesta vo enterierot da sepostavat i vitrini za izloùvawe na tvorbi ne samood likovnata produkcija (minijaturni skulpturi, re{e-nija na industriski dizajn i dr.), tuku i tvorbi od ~le-novi na sekcijata po tehni~ko obrazovanie, etnolo{kipredmeti sobrani od ruralnite sredini, primeroci odprirodata i drugo.

UNIVERZALNIOT KARAKTER NA ESTETSKOTO UREDUVAWE

Estetskoto ureduvawe na u~ili{teto nema da sepostigne samo so ureduvaweto na glavniot hol i na hod-nicite, tuku e potrebno sekoj prostor da se oblikuvaso odredeni karakteristiki. Vo prv red treba da se po-sveti vnimanie na ureduvaweto na u~ilnicite.

Kabinetite po razli~ni predmeti treba da bidaturedeni so specifi~ni eksponati od oblasta na samiotnastaven predmet. Tie vizuelni prilozi, od edna strana,}e imaat estetska funkcija, a, od druga, }e se koristat

i kako nagledni sredstva. Na primer, vo likovniot ka-binet moàt da bidat postaveni vizuelni primeri na{ema na osnovnite i sekundarnite boi, {emi na kom-plementaren kontrast, tonska gradacija, {ema na ahro-matski boi i drugi. Ovie eksponati treba da bidat do-volno golemi i lesno voo~livi za u~enicite od site de-lovi na u~ilnicata. Tie estetski }e vlijaat vrz ambien-tot, no }e moàt da se koristat i kako nagledno sred-stvo. Isto taka, za oblikuvawe na u~ilnicata moàtda se postavat i kvalitetni reprodukcii na dela na poz-nati umetnici i u~eni~ki tvorbi so o~igledni estet-ski kvaliteti i uspe{no re{enie na odreden likovenproblem, predmeti od prirodata i drugi prilozi koi}e bidat vo funkcija na nastavata i oblagoroduvawe naprostorot.

GRI@A ZA LI^NIOT IZGLED I ESTETIKATA NA OBLEKUVAWETO

Vrz sozdavaweto na estetskiot ambient vo u~i-li{teto, isto taka, mnogu vlijaat i li~niot izgled, hi-gienata, urednosta na frizurata, na~inot na oblekuva-weto na u~enicite, kolku tie posvetuvaat vnimaniena ~istata i uredna obleka, sloùvaweto na boite,funkcionalnosta (rabotna obleka, obleka za odredenaprigoda-sve~enost, meteorolo{ki uslovi) i drugo.Zna~i, sozdavaweto kultura na oblekuvaweto e del odsozdavaweto kultura na raboteweto i ìveeweto.

Za vkusno i ubavo oblekuvawe ne se potrebnisekoga{ novi i skapi obleki, tuku umeewe za kombini-rawe na delovite na oblekata po nivnata boja, tekstu-ra, forma (kroj) i vnesuvawe detali kako akcenti voop{tata kompozicija na oblekata. Tuka e zna~ajno isloùvaweto na boite na oblekata so bojata na kosa-ta, na tenot na koàta, na bojata na o~ite, potoa uso-glasuvawe na bojata na oblekata i krojot so konstituci-jata na teloto (na primer, nizok i debel ne treba da ob-lekuva svetla, osobeno ne bela obleka koja ja istaknuva-formata i ja pravi pogolema i dr.).

Modata, koja e socijalna pojava, se odrazuva na raz-ni segmenti od op{testveniot ̀ ivot (na~in na obleku-vawe, odnesuvawe, maniri, vidovi na zabava, koristewe


571/2005

odredeni gestovi i termini vo govorot i drugo, ukra-suvaweto na sebesi i ureduvaweto na prostorot i dr.).Pod poimot moda naj~esto se podrazbira trendot na ino-vacii vo na~inot na oblekuvawe koj denes, glavno, golansiraat modnite kreatori i modnite ku}i.

Modnite trendovi ne treba da se prifa}aat celos-no i nekriti~ki, tuku inovaciite vo oblekuvaweto (idrugite pojavi vo modata) treba da se adaptiraat sporedindividualnite telesni osobenosti, ~uvstva i vkus zaestetika. Vo princip, so oblekuvaweto treba da se is-taknuvaat ubavite delovi od teloto (liceto) i da se za-krivaat ili razubavuvaat nedostatocite i dr. Zatoa voredovnata nastava (na ~asovite po dizajn, estetsko pro-cenuvawe i vo drugi prigodi), nastavnicite treba da seosvrnuvaat vrz pra{aweto na kulturata na oblekuva-we. Sekako deka vo vospitanieto treba sekoga{ da sedava li~en primer, bidej}i li~niot primer e najdobro-to pedago{ko sredstvo, odnosno nastavnikot da vnimavana svoeto oblekuvawe i celokupnoto odnesuvawe.

PRISUSTVOTO NA KIÔT VO SEKOJDNEVNIOT@IVOT I VO UREDUVAWETO NA PROSTOROT

Pokraj toa {to decata se po priroda kreativcii vo nivniot izraz nema elementi na ki~, sepak pora-di razli~nite vlijanija otstrana vo nivnite tvorbi sejavuvaat atributi na nevkus i nekvalitet – ki~. Za ̀ al,ki~ot ~esto se sretnuva i vo ureduvaweto na u~ili{-tata, i toa vo izrabotkata na odredeni likovni tvor-bi, kade izrazot e sveden na banalen motiv, kolorit, na-~in na oblikuvaweto i drugo, s# so cel lesno da prediz-vika „evtina“ privle~nost, bez kreativnost i prodla-bo~enost. ̂ esto vo ukrasuvaweto na u~ili{tata (vo do-movite i sekade) se sretnuvaat ve{ta~ki cve}iwa, imi-tacii od evtin materijal na razni umetni~ki dela i dru-go. Neprijatno, nevkusno i neuredno moè da izgledau~ili{teto ako e prenatrupano so vizuelni i drugiprilozi, tvorbi so lo{ kvalitet, bez organizacija i es-tetska kompozicija na postaveni nagledni sredstva idrugo.

Objasnuvaweto na u~enicite za karakteristikitena ki~ot i negovoto {tetno vlijanie vrz dobriot estet-

ski vkus }e pridonese za otstranuvawe na nevkusot volikovnata i drugata rabota vo u~ili{teto, vo ureduva-weto na u~ili{niot ambient i na domovite za ̀ iveewei }e ovozmoì likovnata i vizuelnata kultura da imaatseriozno i pozitivno vlijanie vo formiraweto na kul-turata na ìveewe.

Likovnoto obrazovanie i umetnost e eden od ret-kite predmeti vo ~ii aktivnosti u~enikot se vnesuvasebesi so strast i golema motivacija, pri {to se ovozmo-ùva podednakvo angaìrawe na inteligencijata, memo-rijata, fantazijata, kreativnosta, ~uvstvata, estetika-ta, motori~kite sposobnosti (dvete race) itn.

Tokmu zatoa, pokraj te{kotiite vo koi se nao|alikovnata umetnost i kulturata vo sistemot na obrazo-vanieto i vo op{testvoto, dol`nost na sekoj likovenpedagog i kulturen deec e maksimalno da se angaìravo ostvaruvaweto na zada~ite na redovnata nastava ina drugite oblici na edukacija vo sistemot na obrazova-nieto – vonnastavnite i vonu~ili{nite aktivnosti, fa-kultativnata i izbornata nastava, rabotata na likovna-ta sekcija, proektnite aktivnosti i drugo, kako i vo ak-tivnostite nadvor od u~ili{teto: sorabotka so stru~nizdruènija, ustanovi, lica od kulturta itn.


58 1/2005

Petre Nanevski, sovetnik vo Biroto za razvoj naobrazovanieto - Skopje


591/2005

VOVED

Aktuelnata obrazovna praktika vo RepublikaMakedonija ja karakteriziraat dve strui koi so odre-deni osobini se sprotistaveni, no so drugi se preklo-puvaat. I dvete imaat ista cel - „proizvodstvo na u~e-ni~ko znaewe“. No, taa cel nastojuvaat da ja postignatna razli~ni na~ini, a i za procenata na kvalitetot naproizvodot imaat razli~ni kriteriumi. Ednata stru-ja pretstavuva takanare~enoto tradicionalno (kla-si~no) obrazovanie, a drugata e aktivnata nastava - in-teraktivnoto u~ewe.

I dvete dejstvuvaat vo uslovi koga potrebata odreformi i modernizacija na pedago{kata rabota vona{ata zemja pretstavuvaat nasu{na potreba i kogabez niv nema seriozno pomestuvawe i podigawe nakvalitetot i efikasnosta na na{iot obrazoven sistem.

TRADICIONALNO UÊWE

Tradicionalnoto u~ewe se zasnovuva na koncepci-jata koja e mnogu stara, no koja po mnogu karakteristikise odrùva i denes vo na{ata obrazovna praktika. Gi

poseduva slednite osobenosti: odnapred definiraniplan i programa; celta na nastavata e usvojuvawe na de-finiranata programa; osnovata na nastavata e preda-vawe (verbalno prenesuvawe na znaeweto) so upotrebana nekoi pomagala ili bez niv; ulogata na u~enikot eda slu{a i da se obide da gi zapameti izloènite so-drìni; ocenuvaweto (usno ili pismeno) se sostoi odproverka vo kolkava merka nastavnata sodrìna e usvoe-na; motivacijata vo najgolem del e nadvore{na (ocen-ka, pofalba, nagrada-kazna); vo u~ili{teto na detetose gleda samo kako na u~enik, odnosno na nego se gledakako na subjekt koj treba da go razbere i povtori izu~e-niot nastaven materijal.

Tradicionalnoto obrazovanie naj~esto e obrazo-vanie na prose~ni koe ne vodi smetka za talentiraniteu~enici koi baraat zabrzano tempo na u~ewe. Nametnuvatakanare~eno „~ekorewe vo stroj“ na site u~enici, ia-ko nekoi ~ekorat so podolgi ~ekori, a nekoi so pokusi.So eden zbor, ovoj pristap vo obrazovanieto ne se pri-lagoduva spored ̀ elbite i sposobnostite na u~enikot.

Postojat obidi da se izleze nadvor od ovaa {emaso vonnastavnite aktivnosti preku razni sekcii vokoi se stimulira i razviva talentot na u~enikot vo raz-li~ni oblasti, a na poslabite u~enici im se pomagapreku dodatna nastava za da go usoglasat svoeto ~ekore-we so podobrite.

AKTIVNA NASTAVA, INTERAKTIVNO UÊWE

Aktivnoto u~ili{te vo izvorno zna~ewe e u~i-li{te koncentrirano i naso~eno kon deteto. Toa se tre-tira kako celokupna li~nost, a ne samo kako u~enik, t.e.

BERZA NA IDEI ZA IZVEDUVAWE NANASTAVATA VO OSNOVNOTO OBRAZOVANIE VO

REPUBLIKA MAKEDONIJA

Sneàna Hristova


60 1/2005

razli~ni aspekti od negoviot ìvot se angaìrani vonastavniot proces. Osnovnite karakteristiki na ovojproces se: ne mora da postojat kompletni, odnapreddefinirani planovi i programi, tuku postojat nekoj vidorientacioni planovi i programi, vo koi edniot del ezadolìtelen (obrazoven standard), a drugiot del efleksibilen i varira vo zavisnost od konkretniteuslovi na nastavata; trgnuva od interesot na u~enikoti se nadovrzuva na toj interes; sekoe u~ewe se povrzu-va so prethodnoto znaewe i li~noto iskustvo na dete-to; motivacijata e li~na (vnatre{na); dominantni semetodite na aktivna nastava, metodi koi se prakti~ni,rabotni, manuelni aktivnosti, ekspresivni aktivnos-ti (kako {to se crtaweto ili literaturnite sostavi),laboratoriskite ve`bi, socijalnite aktivnosti, teren-skata rabota; nabquduvaweto na prirodnite pojavi itn.Celta na aktivnata nastava, pokraj sovladuvaweto nanastavnata sodrìna, e razvoj na li~nosta i individu-alnosta na deteto. Zaedno so ocenuvaweto na sovladanos-ta na nastavnite sodrìni se ocenuva zadovolstvoto nadeteto od prezemenite aktivnosti, negovoto napreduva-we vo sporedba so po~etnata sostojba, negovata motivi-ranost i zainteresiranost za rabota i razvoj na negova-ta li~nost.

Glavnite karakteristiki na aktivnata nastava -interaktivnoto u~ewe moàt da se opi{at najslikovitopreku drevnata kineska pogovorka koja veli: „Na gladni-ot ne mu davaj riba, tuku nau~i go da ja lovi“.

I tradicionalnata nastava i aktivnata nastavaimaat svoi pozitivni i negativni karakteristiki. Tra-dicionalnata nastava ìlavo se odrùva, osobeno vozemjite vo tranzicija, a so toa i vo na{ata zemja. Ak-tivnata nastava - interaktivnoto u~ewe odamna go tra-sirala svojot pat vo Evropa. Dali, kako takva, od Evropamoè da se preslika i primenuva direktno vo na{i us-lovi? Iskustvoto kaùva deka primenata na aktivna-ta nastava vo originalen oblik kakov {to se primenuvavo Evropa, vo uslovite koi vladeat vo Republika Ma-kedonija, nema da gi dade o~ekuvanite rezultati. Pot-rebno e da se izmeni poprimaj}i nekoi pozitivni karak-teristiki od tradicionalnata nastava. Vsu{nost, netreba da zaboravime deka kako {to e va`no talenti-

ranite u~enici brzo da napreduvaat, isto taka zaop{testvoto e va`no i prose~noto obrazovanie na nase-lenieto.

PREGLED NA IDEI ZA IZVEDUVAWE NA NASTAVATAVO OSNOVNOTO OBRAZOVANIE

Ovoj del od tekstot ima za cel da predloì kon-kretni idei za toa kako prakti~no moàt da se reali-ziraat nekoi delovi od nastavata vo osnovnoto obrazo-vanie. Vsu{nost, celta na tekstot e da inicira predlo-zi na novi idei od strana na nastavnicite, na kakvi s#na~ini da se organizira nastavata. So tekot na vreme-to, so zbogatuvaweto na brojot na predlozite, moè dase sozdade edna berza na idei, t.e. izlo`ba na ponudi koinastavnicite moàt da gi razgleduvaat, da gi prifatatili ne, da gi dorabotuvaat spored svoite potrebi, dapredloàt svoi novi idei ili svoi novi re{enija.

Ovaa berza bi go opravdala svoeto postoewe samodokolku pogolem broj nastavnici go posetat nejziniot„{tand“, go analiziraat izloènoto i na istiot {tandponudat svoi konkretni re{enija i idei.

Takvata berza treba da se organizira i da se vodipod patronat na Ministerstvoto za obrazovanie i nauka- Biroto za razvoj na obrazovanieto, sli~no kako vo ne-koi zemji na porane{na Jugoslavija.

Berzata treba da bide organizirana na dva na~ini:vo pismena forma preku nekoe specijalizirano spisaniekakvo {to e na primer „Obrazovni refleksii“, ilikako veb - portalot na Internet. Prednosta ja ima veb- portalot bidej}i pove}eto od nastavnicite imaat is-kustvo vo koristewe na personalen kompjuter, a i koris-teweto na uslugite na Internet e mnogu poevtino od ku-puvaweto na specijalizirani spisanija.

Kako po~eten izlog na idei za organiziraweto nadelovi od nastavata vo osnovnoto obrazovanie moàtda bidat slednite predlozi:

Oddelenski vesnikUreduva~i, novinari i dizajneri se u~enicite

pod diskreten nadzor na nastavnikot. Vesnikot moèda se pe~ati do tri pati vo edno polugodie. U~enicite


611/2005

sami predlagaat koi temi }e se obrabotuvaat, sami gipi{uvaat i kompjuterski gi obrabotuvaat tekstovite,odnosno gi pe~atat stranicite.

Celta na ovaa aktivnost e u~enicite da se zapozna-at so tehnologijata na publikuvawe vesnici, da sostavu-vaat tekstovi so razni tematiki od u~ili{niot ̀ ivot,da go ve`baat pravopisot i literaturnoto izrazuvawe.Preku pi{uvawe na tekstovi moàt da zboruvaat zaodredeni problemi od nivniot u~eni~ki ìvot i dapredlagaat soodvetni re{enija.

Kreirawe na istoriski atlasna Republika MakedonijaU~enicite se stimuliraat da sobiraat tekstovi,

sliki, crteì, mapi i drugi materijali koi se relevan-tni za istorijata na makedonskite prostori. Ovie ma-terijali se lepat vo forma na album, a se redat ili spo-red istoriskoto vreme za koe zboruvaat ili spored od-redeni istoriski nastani.

Na toj na~in u~enicite }e sovladaat odredeni is-toriski poimi, odnosno polesno }e gi zapomnat rele-vantnite istoriski podatoci za Makedonija i makedon-skiot narod, a se stimulira i nivnata samostojnost vopribirawe materijali i kreirawe na atlasot.

Istoriskiot atlas kumulativno se polni od prvodo ~etvrto-osmo oddelenie. Toj moè da posluì za po-natamo{nite generacii kako pogoden prira~nik po is-torija.

Povtoruvawe na izu~enite nastavnisodrìni preku igrata „Asocijacii“Preku ovoj vid aktivnost se podgotvuva i utvrdu-

va izu~eniot materijal. Nastavnikot podgotvuva listana poimi koi se prethodno u~eni. Isto taka, podgotvu-va lista na soodvetni poimi koi asociraat na glavniotpoim, odnosno koi na nekoj na~in posredno go opi{uvaatglavniot poim i preku niv toj moè da se otkrie.

Taka, na primer, za otkrivawe na poimite:– avtobuska stanica-predvideni se poimite:

peron, avtobus, patnik; – peron-predvideni se poimite: broj, trgnuva,

pristignuva;

– patnik-predvideni se poimite: svetski, trgov-ski, pustinski;

– avtobus-predvideni se poimite: gradski, me|u-gradski, dupli.

Poimite se zapi{ani na hamer kako na slika 1:

Slika 1

Na po~etokot od asocijacijata poimite se pokri-vaat so bela hartija ili slika na soobra}ajno sredstvo(slika 2).

Slika 2

Slika 2

BROJ GRADSKI SVETSKI

TRGNUVA ME\UGRADSKI TRGOVSKI

PRISTIGNUVA DUPLI PUSTINSKI

PERON AVTOBUS PATNIK

AVTOBUSKA STANICA

A1 B1 V1

A2 B2 V2

A3

A

B3 V3

B V

AA ++ BB ++ VV


62 1/2005

Ispisite na asocijativnite poimi se otkrivaatspored ̀ elbata na u~enikot (slika 3, 4, 5), s# dodeka nego otkrie poimot od kolonata (peron).

Slika 3

Slika 4

Slika 5

Na ist na~in prodol`uva aktivnosta so otkrivawena poimot od vtorata i tretata kolona, odnosno krajniotpoim `elezni~ka stanica (slika 6, 7).

Slika 6

Slika 7

BROJ B1 V1

A2 B2 V2

A3

A

B3 V3

B V

AA ++ BB ++ VV

BROJ B1 V1

TRGNUVA B2 V2

PRISTIGNUVA

A

B3 V3

B V

AA ++ BB ++ VV

BROJ B1 V1

B2 V2

PRISTIGNUVA

PERON

B3 V3

B V

AA ++ BB ++ VV

TRGNUVA

BROJ GRADSKI V1

TRGNUVA ME\UGRADSKI V2

PRISTIGNUVA DUPLI V3

PERON AVTOBUS V

AA ++ BB ++ VV

BROJ GRADSKI SVETSKI

TRGNUVA ME\UGRADSKI TRGOVSKI

PRISTIGNUVA DUPLI PUSTINSKI

PERON AVTOBUS PATNIK

AVTOBUSKA STANICA


631/2005

Prvite asocijacii gi pravi nastavnikot. Poèlnoe ostanatite da gi kreiraat u~enicite. Gotovite asoci-jacii se zaka~uvaat na yidot so cel da bidat postojanopred o~ite na u~enicite. Na toj na~in u~enicite gi pov-toruvaat novite poimi, a, isto taka, se motiviraat zakreirawe na novi asocijacii.

So asocijacii moàt da se opfatat sodrìniteod site predmeti vo osnovnoto obrazovanie.

Vakviot vid na povtoruvawe i utvrduvawe naizu~enite sodrìni e zabaven, motivira~ki i, {to enajva`no, efikasen proces.

Odreduvawe semanti~ki karakteristiki na poimiU~enicite dobivaat zada~a na odredeni poimi da

im dodelat semanti~ki karakteristiki (toa se pomaliedinici na osobini so ~ija kombinacija se dobivaodredeniot poim). Sekoj u~enik dobiva dve listi: listana poimi i lista na karakteristiki.

Tabela 1

Vo prvata kolona od tabelata gi vnesuva poimi-te, a vo prviot red imeto na karakteristikite. Vo pole-to koe ozna~uva deka karakteristikata pripa|a na po-imot se vnesuva +, a vo poleto koe ozna~uva deka nepripa|a –.

So pridruùvawe na semanti~ki karakteristikiu~enikot se zapoznava so poimot ili go utvrduva soz-nanieto za osobinite na poimot.

Podobra varijanta na istata aktivnost e dokolkunamesto opisot na poimite vo prvata kolona od tabela-ta se zalepat sliki~ki na soodvetniot poim.

Ovaa aktivnost moè da se primeni za koj bilou~ili{en predmet: na primer, za poimot cica~ od zo-ologijata, pridavkite od literaturniot jazik, planini-te vo Republika Makedonija i sli~no.

Postavuvawe pra{awaTipi~na situacija vo u~ili{teto e nastavnikot

da postavuva pra{awa, a u~enikot da odgovara povto-ruvaj}i go ona {to mu e „servirano“.

Povremeno praktikuvawe na zamena na ovie kla-si~ni ulogi vo u~ili{teto, u~enikot da mu postavuvaslobodno pra{awa na nastavnikot, na drugite u~eniciili sam sebesi i da dava odgovori, stimulira~ko bidejstvuvalo. Duri e i poèlno za odredeni kontrolnive`bi samite u~enici da gi sostavuvaat pra{awata ida davaat odgovori.

Celta na vakviot vid aktivnosti e u~enikot da sestimulira preku postavuvawe pra{awa i davawe odgovo-ri, da ja otkrie sr`ta na nastavnata edinica, a ne samomehani~ki da odgovara na postavenite pra{awa.

Pi{uvawe zavr{etok na tekst koj imasamo po~etokNastavnikot podgotvuva tekst samo so po~eten

del. Zada~ata na u~enikot e da napi{e prodolènie ikraj na tekstot so sodrìna koja se nadovrzuva na sodr-ìnata na po~etniot del.

Celta na ovoj vid aktivnost e u~enikot da se sti-mulira samostojno da pi{uva prozen tekst koristej}ija svojata fantazija. Na toj na~in ja razviva svojatasposobnost za pi{uvawe prozen tekst, a, isto taka, gove`ba i pravopisot.

Nastavnikot moè da go naso~i tekstot vo pravecna re{avawe na nekoj problem od ̀ ivotot na oddeleni-eto, a u~enicite, pi{uvaj}i svoja verzija na srednioti zavr{niot del, na krajot da dadat predlozi za re{a-vawe na problemot.

Geometriskaslika

Ima 4strani

Ima 3strani

Site stranise isti

Ima 5agli

1. Krug + – – – –

2. Triagolnik + – + – –

3. Petagolnik + – – – +

4. Kvadrat + + – + –

5. Pravoagolnik + + – – –

Sneàna Hristova, oddelenski nastavnik voOU „Kiril Pej~inovi}“ - Skopje


64 1/2005

Dramatizacija na prozni i poetski tekstoviKaj ovoj oblik na aktivnost/u~ewe u~enicite dra-

matiziraat odreden tekst od u~ebnicite. Eden u~enikmoè da bide reìser, del od u~enicite akteri, a ostana-tite pretstavuvaat publika. Pritoa se postignuvaat po-ve}e celi: za da go dramatiziraat tekstot u~eniciteprethodno mora detalno da go analiziraat. Na toj na-~in se zapoznavaat so vidot na tekstot, negovata sodr-ìna i porakata koja ja prenesuva; u~enikot se vovleku-va vo umetni~ki i estetski aktivnosti; u~i kako ednoliteraturno delo dobiva umetni~ka forma.

[to bi napravil tvojot likNastavnikot podgotvuva karti~ki na koi se ispi-

{ani imiwata na odreden lik od odreden tekst od u~eb-nikot ili od nekoja lektira koi u~enicite gi imaatprethodno obraboteni. Potoa definira nekoja hipote-ti~ka situacija i go pra{uva {to bi napravil toj zaed-no so likot {to go izvlekol. Na primer, u~enikot dago izvle~e likot na Sneàna od bajkata „Sneàna i se-dumte xuxiwa“, a u~itelot go pra{uva {to bi napravi-le toj i Sneàna ako odej}i po ulica naidat na malo detekoe ne znae kako da ja pomine krstosnicata. Opisot nareagiraweto na likot vo dadenata situacija u~enikottreba da go potvrdi so dokazi izvadeni od samoto kni-èvno delo.

Celta na ovoj vid aktivnost e da se vidi daliu~enikot go sfatil karakterot na likot.

Izrabotka na re~nik na lokalen dijalektPokraj standardniot jazik, sekoj kraj ima svoj di-

jalekt. Nastavnikot gi pottiknuva u~enicite da sobira-at karakteristi~ni zborovi za krajot vo koj ̀ iveat. Odsobranite zborovi pravat re~nik na lokalniot dijalekt.Pokraj zapisot na zborot vo re~nikot treba da se opi{enegovoto zna~ewe i poteklo.

ZAKLUÔK

Sozdavaweto na berza ne e nova ideja. Taa ve}efunkcionira vo nekoi dràvi (Slovenija, Srbija iCrna Gora, Hrvatska). Vo Republika Makedonija ima{eobid da se realizira sli~na baza. Avtorot na ovoj tekstnema informacii do kade e procesot na nejzinata reali-zacija. Vo sekoj slu~aj, realizacijata na eden vakovproekt treba da se poddrì, nezavisno kakov tip nanastava se praktikuva vo nastavniot proces naRepublika Makedonija (tradicionalna, aktivna ilinekoj tret tip na dobra nastava).

Sigurno e deka vakvi, sli~ni ili podobri idei imakaj golem broj nastavnici. Pra{aweto e kako da se doj-de do vistinskiot pat istite da se soberat, sintetizi-raat za da bidat vo sekoj moment dostapni do sekoj nas-tavnik.

ZNAÊWETO NA NASTAVATA VO PRIRODA

Nastavata vo priroda e specifi~na vospitno-obrazovna forma koja ima opredeleno mesto vo dejnos-ta na osnovnoto obrazovanie i vospitanie i kako takvazasluùva adekvaten pedago{ki tretman.

Pedago{kata teorija i praktika, osobeno vo pono-vo vreme, ja istaknuva potrebata, vo zavisnost od mo`-nostite i barawata na nastavnite planovi i programi,odredeni nastavni sodrìni da se realiziraat nadvorod u~ili{teto, odnosno vo prirodna sredina. Poa|aj}iod ova soznanie, se pretpostavuva deka vospitno-obra-zovniot proces }e bide mnogu poefikasen i poracio-nalen ako povremeno se organizira i realizira vo pri-roda, vo industriski i stopanski objekti i zna~ajniistoriski mesta.

Nastavata vo priroda ima zna~ajna pedago{kafunkcija i e nazamenliva vo ostvaruvaweto na odredeniceli od obrazoven i vospiten aspekt i vo ostvaruvawetona estetsko-ekolo{koto, zdravstveno-fizi~koto vospi-tanie i socijalizacijata na u~enicite.

Zna~eweto na nastavata vo priroda od obrazoven aspekt

Preku organiziraweto i realiziraweto na ovaanastavna forma na u~enicite im se ovozmoùva izvornoda se zapoznaat so predmetite i pojavite vo prirodnatai ìvotnata sredina, kade {to tie se nabquduvaat,prou~uvaat i vospriemaat vo prirodni uslovi, odnosnose demonstriraat vo nivnata originalna dimenzija.

Znaewata za odredeni poimi, procesi i zakoni-tosti steknati preku ovaa forma se potrajni i se odli-kuvaat so pogolema prakti~na primenlivost, funkcio-nalnost i pretstavuvaat motivira~ki faktor za pro{i-ruvawe, prodlabo~uvawe i primena vo ponatamo{notoobrazovanie.

Zna~eweto na nastavata vo prirodaod vospiten aspekt

Ovaa nastava ovozmoùva kaj u~enicite da se raz-vivaat i neguvaat slednite karakterni osobini: nivnoosamostojuvawe, humanizacija i socijalizacija naodnosite me|u polovite, formirawe na pravilen odnoskon dogovorenite zada~i i obvrski, razvivawe i neguva-we na kolektiven ̀ ivot i drugarski odnosi i prilago-duvawe na li~nite interesi, potrebi i ̀ elbi kon inte-resite, potrebite i èlbite na kolektivot.

Oddelenskiot nastavnik preku pove}ednevniotzaedni~ki ̀ ivot i prestoj so u~enicite moè podobroda gi zapoznae nivnite karakteristiki {to ne moèlda gi zabeleì vo oddelenieto, a se neophodni za plani-rawe na ponatamo{noto vospitno deluvawe.


651/2005

MODEL NA ORGANIZIRAWE NASTAVAVO PRIRODA

Ilija Le{kovskiLiljana \or|ioska


66 1/2005

Nastavata vo priroda dava golem pridones za ost-varuvawe na pogolem del od estetskoto i ekolo{kotovospitanie. Prestojot vo priroda na u~enicite imovozmoùva neposredno zapoznavawe na prirodniteubavini i estetskite vrednosti sozdadeni od ~ovekot;go razviva interesot i sozdava naviki za ~uvawe, otkri-vawe i doìvuvawe na ubavoto.

Pove}ednevniot prestoj na u~enicite vo prirod-na sredina pomaga vo ostvaruvaweto na del od zada~itena fizi~koto i zdravstvenoto vospitanie, odnosnomnogu povolno vlijae na podobruvaweto na fizi~kata,psihi~kata i op{tata zdravstvena sostojba i za formi-rawe naviki za rekreacija i sportski aktivnosti.

CELI NA NASTAVATA VO PRIRODA

Globalna cel

Cel na nastavata vo priroda e u~enicite izvornoda se zdobijat so znaewa, pretstavi i poimi vo prirodna-ta sredina, predznaewata i znaewata steknati doto-ga{ se dopolnuvaat, se dooformuvaat, potvrduvaat i sis-tematiziraat.

Obrazovni celi

• Razvivawe sposobnost za nabquduvawe i voo~u-vawe na predmetite i pojavite vo ìvotnata sredina,sogleduvawe i sfa}awe na nivnite me|usebni vrski iodnosi vo prirodata i op{testvenata sredina.

• Prodlabo~uvawe, pro{iruvawe i zbogatuvawena u~eni~koto iskustvo za otkrivawe na novi znaewapreku organizirawe na istraùva~ki postapki.

• Izgraduvawe pravilen pogled na svetot so poste-peno voveduvawe vo elementarni znaewa za povrzanos-ta na procesite i pojavite vo prirodata i prakti~naprimena na znaewata.

Vospitni celi

• Vospostavuvawe bliski i neposredni odnosi me-|u u~enicite, podobro i posestrano zapoznavawe na

nivnite individualni karakteristiki i karakteristi-kite na u~eni~kiot kolektiv.

• Zdobivawe na rabotni i higienski naviki i ne-guvawe na drugarski i humani odnosi.

• Razvivawe smisla za ubavoto, ~uvawe na priro-data, prirodnite retkosti i drugite materijalni iduhovni bogatstva i formirawe naviki za organiziranokulturno koristewe na slobodnoto vreme.

VIDOVI NASTAVA VO PRIRODA

Vo vospitno-obrazovnata praktika se primenuvaattri vida nastava vo priroda, i toa: edno~asovna, edno-dnevna i pove}ednevna koi se razlikuvaat spored vreme-traeweto, mestoto na organizirawe, podgotovkite, pla-niraweto i celite.

Ovaa nastava moè da se organizira vo prirodna-ta sredina, vo stopanski objekti i kulturno-istoriskispomenici. Spored postavenosta na lokalitetot moè dase organizira vo neposrednata i po{irokata ̀ ivotna sre-dina i odredeni mesta i lokaliteti vo Republikata.

Spored celite i realiziraweto na programskitesodrìni taa moè da se organizira vo sekoe godi{novreme od u~ebnata godina.

Edno~asovna nastava vo priroda

Naj~esto se organizira vo neposrednata ìvot-na sredina na u~ili{teto i mestoto na ̀ iveewe, so celda se obraboti, utvrdi i povtori odredena nastavnasodrìna od eden nastaven predmet.

Ednodnevna nastava vo priroda

Ovaa forma se organizira vo po{irokata ̀ ivot-na sredina na mestoto na ̀ iveewe, so cel zdobivawe nanovi znaewa, odnosno utvrduvawe, pro{iruvawe i prak-ti~na primena na porano dobienite znaewa od pove}enastavni predmeti.


671/2005

Pove}ednevna nastava vo priroda

Organiziraweto i realiziraweto na ovaa nastav-na forma moè da bide vo po{irokata ̀ ivotna sredi-na vo mestoto na ìveewe ili vo nekoj lokalitet voRepublikata so pove}edneven prestoj na u~enicite i nas-tavnicite.

Celta na ovaa nastavna forma e u~enicite da sezdobijat so novi znaewa, pretstavi i poimi, da se izvr{isistematizirawe i proverka na znaewata preku nabqu-duvawa, opiti i eksperimenti, da se razvie qubov konprirodata i da se izgradat sorabotni~ki i drugarskiodnosi.

Ovaa nastavna forma e specifi~na i od prethod-nite dve se razlikuva spored organizacijata i reali-zacijata, ostvaruvaweto na celite, vonnastavniteaktivnosti, izborot na mestoto, objektite i vremetra-eweto.

Pove}ednevnata nastava vo priroda prete`no seorganizira za u~enicite od III i IV oddelenie, pred s#poradi toa {to toa go ovozmoùvaat nekoi programskisodrìni od nastavnite programi, vozrasta na u~eni-cite e dovolna garancija deka tie samostojno moàt daizvr{uvaat opredeleni aktivnosti vo slobodnoto vremei bez pomo{ na nastavnikot i nivnata osposobenost zaìvot i rabota na kolektivot vo podolg vremenski pe-riod.

ORGANIZACIJA NA POVE]EDNEVNANASTAVA VO PRIRODA

PodgotovkiPred poa|awe na nastava vo priroda nastavnicite

i stru~niot tim zadolìtelno gi prezemaat sledniteaktivnosti:

• planirawe na mar{rutata i stojali{tata popatot (za nabquduvawa i razgovor);

• planirawe na nastavnite sodrìni po oddelnipredmeti, podra~ja i vonnastavni aktivnosti;

• neposredni podgotovki na nastavnicite iu~enicite;

• informirawe na roditelite.

Mar{ruta i stojali{taSpored planiranata mar{ruta na patuvaweto od

u~ili{teto do mestoto kade {to }e se izveduva nasta-vata vo priroda se opredeluvaat popatni mesta za zasta-nuvawe. Mestata se opredeluvaat spored toa {to se sa-ka da se nabquduva so u~enicite i za {to treba da sevodi razgovor. Predmetot na nabquduvawe i razgovorotmora da se planirani vo nastavnite sodrìni {to bileobraboteni ili {to }e se obrabotuvaat. Va`no e da seistakne deka nastavata vo priroda zapo~nuva od mesto-to na ̀ iveewe pa s# do mestoto kade {to se organizirai realizira nastavata vo priroda. Vakvite stojali{tase predviduvaat i pri vra}aweto.

NABQUDUVAWETO VO NASTAVATA

Nabquduvaweto pri realizacijata na nastavatavo priroda pretstavuva strate{ka cel i sredstvo zasteknuvawe kvalitetni znaewa. Za uspe{no ostvaruvawena ovaa cel neophodno e da se znaat osnovnite celi nanabquduvaweto vo nastavata:

• Nabquduvaweto e element na procesot na sozna-vawe na stvarnosta.

• Toa pridonesuva za osposobuvawe na u~enikotza natamo{no samostojno nabquduvawe na stvarnosta.

Nabquduvaweto vo nastavata vo priroda ne smeeda se svede na obi~no gledawe, tuku naprotiv toa trebada bide:

• odnapred isplanirano;• dobro organizirano i osmisleno;• adekvatno artikulirano;• da sledi i prethodi na aktivnostite na

u~enikot;• da bide produkt na u~eni~kata interakcija;• ~esta zamena na verbalni izvori na znaewa;• ~esta zamena na tekstualni izvori na znaewa;• mo`nost za verbalni aktivnosti na u~enikot;• motiv za koristewe tekstualni izvori na

znaewa.

KOMPONENTI NA NABQUDUVAWETO• Predmet na nabquduvaweto• Cel na nabquduvaweto• Rezultati od nabquduvaweto

FAZI VO NABQUDUVAWETO

• Podgotovka na u~enikot za nabquduvawe• Izveduvawe na nabquduvaweto• Aktivnosti po nabquduvaweto

VIDOVI NABQUDUVAWE

• Dolgotrajno nabquduvawe• Kratkotrajno nabquduvawe

Planirawe na nastavnite sodrìni i vonnas-tavnite aktivnosti

Planiraweto i podgotovkite za ovoj vid nastavatreba da se odvivaat timski, stru~no i sistemno. Vo go-di{nata programa za rabota na u~ili{teto treba da bi-dat precizno opredeleni globalnata cel i posebniteceli, vremetraeweto, mestoto i oddelenijata so koi }ese izveduva nastavata vo priroda. Ovaa programska za-da~a pretstavuva osnova za izgotvuvawe na tematskitei operativnite programi za rabota na nastavnite sodr-ìni vo oddelenijata {to }e se realiziraat za vreme-traeweto na nastavata vo priroda.

Pred da se pristapi kon izrabotuvawe na progra-ma za nastava vo priroda neophodno e dobro da se prou~atnastavnite programi po odredeni predmeti, {to pod-razbira:

Osmisluvawe na globalnata cel {to treba da sepostigne na krajot na realizacijata na programata, nej-zino ras~lenuvawe na etapi ili celi po oddelni temii utvrduvawe na mo`nostite i neophodnite horizon-talni korelacii na celite na drugite predmeti.

Opredeluvawe na posebnite celi, etapnite celi,odnosno celite na tematskata celina treba da bidatjasno opredeleni. Pritoa se poa|a od celite utvrdeniso programata i od nejzinata sodrìna, a se imaat pred-vid i mo`nostite i interesite na u~enicite. Mnogu e

va`no etapnite celi da bidat povrzani: vertikalno socelite na prethodnata i slednata tema, no i horizon-talno so celite na srodnite ili sli~nite sodrìni nadrugite predmeti.

Detalno prou~uvawe na sodrìnite vo programa-ta, nivnata struktuiranost po temi (celini ili pod-ra~ja), odnosite me|u oddelni delovi od programata, niv-no mo`no i neophodno osovremenuvawe, kako i povrza-nosta so sodrìnite od drugite predmeti.

Da se proverat objektivnite uslovi, vo koi }ese izveduva nastavata i koi direktno ili indirektno}e vlijaat na nejziniot tek i rezultatite. Toa se odnesu-va na mestoto kade }e se organizira i realizira nas-tavata (objekti, lokaliteti i dr.), oprema, obezbedenostso nastavni sredstva, drugi izvori za u~ewe i so pomo{-ni materijali. Seto toa moè da ima golemo vlijanievrz planiraweto na obrazovnata tehnologija.

Da se zapoznaat u~enicite, kako partneri, sou-~esnici i subjekti vo izveduvaweto na nastavniot pro-ces, odnosno da se priberat informacii za: sostavot naparalelkata, interesite na u~enicite, nivnata ulogavo nastavata, razvojot na u~enicite kako osnova zaindividualizacija i diferencijacija na nastavata.

Da se napravi osvrt ili analiza na svojata rabo-ta vo prethodnata u~ebna godina i vrz osnova na toada se planiraat sopstvenoto usovr{uvawe i mo`nitedidakti~ki odluki i inovirawe na globalen plan.

Utvrduvawe na sodrìnata, sodrìnata na tema-ta dadena vo programata podetalno se razrabotuva iutvrduva vodej}i smetka za postavenite etapni celi. Taase ras~lenuva na nastavni edinici, a se utvrduvaat inejzinite vrski so drugite sodrìni vo ramkite napredmetot, kako i so sodrìnite od drugite predmeti.

Vklu~uvawe i po~ituvawe na u~enicite, nastava-ta se planira i podgotvuva za u~enicite. Zatoa mora dob-ro da se znaat i po~ituvaat nivnite mo`nosti, potre-bi, motiviranost i interesi. Toa pomaga da se isplani-ra diferenciran i individualiziran pristap i pokon-kretno i pojasno da se utvrdat obvrskite na u~enicitei vremeto i na~inot na realizacijata.

Obrazovni refleksii

1/200568

Od praktikata

Sorabotka so kolegite i drugi subjekti, pred s#,se misli na me|usebno dogovarawe na nastavnicite koipredavaat vo isti oddelenija, poradi usoglasuvawe nacelite i sodrìnite na nastavata i optovaruvaweto nau~enicite so obvrski po oddelni predmeti. Za oddelniceli i sodrìni poèlno e i mo`na timska nastava iliproblemska zasnovanost na nejzinata izvedba, poradi{to, isto taka, e potrebno me|usebno dogovarawe i za-edni~ko planirawe na aktivnostite.

Da se konsultira soodvetna stru~na litera-tura - prira~nici, upatstva, instrumenti za sledewei dr.

Didakti~ki sredstva i drugi uslovi za u~ewe -planiraweto i programiraweto za realizacijata nanastavnata tema opfa}a i grià i obezbeduvawe na us-lovi (prostorni, materijalni, tehni~ki, vremenski)za izveduvawe na nastavata. Toa podrazbira i podgot-vuvawe na neophodnite nastavni sredstva i pomagala{to }e im trebaat na u~enicite i na nastavnikot.

Nastavna tehnologija, mnogu zna~aen elementna tematskoto planirawe i podgotvuvawe e opredelbataza osnovnata strategija na obrabotka na temata, odnosnopristapot vo prou~uvaweto na nastavnikot i u~ewetood strana na u~enicite. Stanuva zbor za izborot na me-todite i formite na rabotata i organizirawe na nasta-vata, povrzuvaweto na oddelnite nastavni sodrìni odtemata vo edna celina, kako i vremeto i na~inot naproveruvawe na stepenot na postignatosta na celite natemata.

NASTAVA VO PRIRODA ILI ISTRA@UVA^KA NASTAVA

Vo sovremenata stru~na literatura s# po~estise iskaùvawata dali nastavata vo priroda e soodvetno-to ime za ovoj vid nastavna rabota.

S# po~esti se iskaùvawata deka ovoj vid nasta-va treba da prerasne vo nastava za istraùvawe, pri {tonastavnite celi se postignuvaat preku organizirawena istraùva~ki postapki ili realizirawe na pro-ektni aktivnosti so u~enicite. Ovoj vid na rabota epodatliv za rabota so u~enici od 10 - 11 godini, zatoa{to razvojnite karakteristiki na decata od ovaa

vozrast se vo faza na konretni operacii i konkretnomislewe.

Celta na istraùva~kata nastava e pove}esloj-na, i toa:

• da go pottiknuva razvojot na samostojnosta kaju~enicite;

• da se razviva qubopitnosta (da se postavuvaatpra{awa i da se odgovara na niv, na primer: koj, zo{to,{to, koe, kako, koga, kolku);

• steknatoto znaewe vo u~ilnicata da se primenivo konkretni situacii na terenot (transfer);

• da im se pokaè na u~enicite kako moàt poz-natite tehniki za u~ewe da se upotrebat vo razli~nikonkretni situacii (nabquduvawe, sobirawe podato-ci, sporeduvawe, eksperimentirawe, istraùvawe,analizirawe);

• da se zapoznae kulturnoto i prirodnoto nasled-stvo;

• da se razberat nastanite, pojavite (primer: go-di{no vreme) i vrskite (primer: ̀ ivotot pokraj ezero,planina-turizam, stopanstvo, kultura);

• da se razvivaat sposobnostite na u~enicite (mis-lovni sposobnosti), ra~ni (manuelni sposobnosti),prostorno pretstavuvawe...;

• budewe (pottiknuvawe) interes za meteorolo-gija, turizam, biologija, istorija;

• pottiknuvawe pozitivni ~uvstva (uspe{nost,samosvesnost, pozitiven odnos kon steknuvawe znae-wa, trajnost na steknatite znaewa, sorabotka so drugitevo grupata, sorabotka so mentorite i drugite vozras-ni).

Vo vospitnoto podra~je se postavuvaat sledni-te celi:

• vospostavuvawe, razvivawe i neguvawe prija-telstvo;

• po~ituvawe na znaeweto i iskustvoto na vozras-nite;

• po~ituvawe na kulturnite tradicii;• po~ituvawe na prirodata i nejzinoto nasledstvo;• gradewe pozitiven odnos kon ~uvaweto na priro-

data;


691/2005

• u~enicite da go zapoznaat istraùva~koto u~i-li{te kako forma na rabota i u~ewe. Samostojnata ra-bota na u~enicite }e se zasnova na iskustvenoto u~ewe.

U~ili{tata imaat sloboda sami da gi opredelu-vaat temite i sodrìnite zavisno od celite {to pret-hodno gi postavile.

UPATSTVO ZA RABOTA

Za organizirawe i realizacija na istraùva~katanastava vo priroda neophodno e u~ili{teto da formi-ra tim od aktivot na nastavnicite od oddelenijata sokoi }e se realizira nastavata. Timot izgotvuva proekt- elaborat ili programa za istraùva~kata nastava vopriroda. Nastavata se realizira timski, nastavniciteme|usebno gi podeluvaat temite spored afinitetot,potoa pristapuvaat kon detalno planirawe, sporednastavnite programi za oddelenieto za koe se planiranastavata.

PrimerSpored Nastavnata programa vo IV oddelenie po

op{testvo1) u~enicite treba da se zapoznaat so:• sostojbite (polo`bata na planinite, reljefot,

po~vata, klimata);• podatocite i imiwata (goleminata, dlabo~inata,

{irinata na ezerata, dolìnata na kajbre`jeto i sl.;visinata na planinite, imiwata na planinite, rekite,rastenijata);

• poimite (planinsko ezero, ve{ta~ko ezero,kotlinsko ezero, slap, premin, pateka);

• zakonitostite (zo{to se dviàt vodata i voz-duhot);

• ̀ ivotnite principi (zavisnost na ̀ ivotnite odrastenijata, na lu|eto od ìvotnite i rastenijata...).

Zada~ata na nastavnicite vo istraùva~katanastava vo priroda e:

• da gi vodat u~enicite vo planiraweto na rabo-tata;

• da gi pottiknuvaat u~enicite da postavuvaathipotezi;

• da postavuvaat pra{awa;• da gi potvrdat ili da gi pobaraat odgovorite {to

sakaat da gi dobijat vo prirodata.

Nastavnicite najmalku dva meseci pred trgnu-vaweto treba da imaat detalen plan na rabotata, koj seformira vo sorabotka so u~enicite. Sekoj nastavniktreba da ja pretstavi temata i rabotata na grupata koja}e ja vodi pred site u~enici od ~etvrto oddelenie (nas-tavnikot mentor treba da kontaktira so paralelkiteod ~etvrto oddelenie od u~ili{teto). U~enicite, pak,po pretstavuvaweto na rabotata {to treba da ja rabotisekoja grupa, treba da se opredelat na koja tema }e rabo-tat i vo koja rabotna grupa }e se vklu~at. Se davaat oviemo`nosti:

Potrebata da se izberat pove}e temi i sodrìniproizleguva od razlikite vo sposobnostite i interesitena u~enicite za rabota.Temite Planinarewe i Kamen


70 1/2005

Tema Nastavnik Cel

I.Od vreme do klima N.N Na~inot na opredelu-

vawe na klimata i zavis-nosta od nea

II.Vodi N.N Zavisnosta na ìvotot

od vodata

III.

Planinsko (ve{ta~-ko) ezero i ̀ ivototpokraj nego

N.N Utvrduvawe na stepenotna zagadenosta na vodatai vlijanieto na zagade-niot vozduh na vegetaci-jata

IV. Planinarewe N.N Sport, kultura, ~ovekovivrednosti

V. Kamen i drvo N.N Zapoznavawe i koriste-we na dvata materijali

VI.Logoruvawe iliprestoj vo objektot

N.N Dokumentirawe na logo-rot i izdavawe spisanie

1Nastavni programi I – IV oddelenie, I i II del, Skopje, 1997 godina

Ilija Le{kovski, sovetnik za oddelenskanastava vo BRO - Skopje

Liljana \or|ioska, sovetnik za oddelenskanastava vo BRO - Skopje

i drvo se predvideni za u~enicite koi imaat pote{kotiivo nastavata, a vo tie podra~ja }e moàt da se iskaàti da se potvrdat. Rabotata vo tie grupi, pred s#, trebada bide naso~ena kon prakti~nata rabota.

Poèlno e vo istraùva~koto u~ili{te da bidatvklu~eni u~enicite od IV oddelenie, a toa, pak, bara do-polnitelno utvrduvawe na izborot na temite.

Dobro e da se predvidi vo sekoja grupa da ima 10- 15 u~enici, no moè da se slu~i po prvoto prijavuvawena u~enicite da ne bide taka, zatoa {to toa se deca od10 - 11 godini i na nivnoto opredeluvawe ne vlijaesamo interesot. Motivite da se prijavat vo grupatamoè da bidat i toa {to:

• vo odredenata grupa se prijavil negoviot drugar,sou~enik;

• opredelenata grupa ja vodi nivniot oddelenskinastavnik;

• vo opredelenata grupa go nema u~enikot H kojsekoga{ pravi {egi, so nego se zadevaat i sl.

Na toj na~in moè da se slu~i vo opredelena grupada ima premnogu u~enici, vo druga pomalku i sl. Zagrupite da rabotat normalno, nastavnicite mora u~e-nicite da gi prenaso~uvaat.

Koga grupite kone~no }e bidat sostaveni, u~eni-cite niv u{te vo ramkite na u~ili{teto treba da za-po~nat da rabotat. Treba najmalku dva pati nedelno dase sostanuvaat so svoite mentori. Tie rabotni sredbise mnogu zna~ajni, pred s# za grupite koi }e gi vodatpredmetnite nastavnici i pedagogot ili psihologot nau~ili{teto. Na toj na~in u~enicite mnogu dobro se za-poznavaat so toa {to }e rabotat vo istraùva~kotou~ili{te. U~enicite zaedno so mentorite se podgot-vuvaat za terenska rabota.

Se bira i vodi~ na istraùva~koto u~ili{te odredovite na timot nastavnici. Negovata zada~a e da jakoordinira rabotata na nastavnicite.

Vakvata ideja nastavnicite treba da ja pretsta-vat na roditelite na roditelski sostanok i od niv dapobaraat odobruvawe.

Vedna{ potoa voda~ot i site ostanati nastavnicitreba da zapo~nat so organizacijata koja se sostoi voslednoto:

• da se pobara hotel, odmorali{te, dom koj bi bilvo sostojba da prifati 100 i pove}e ~lenovi od rabot-nata grupa, na vozrast od 10 - 11 godini;

• da se vidi prostorot i da se organizira taka{to }e se obezbedi prostor za zabava (druèwe), pros-tor za nastavni sredstva, prostor za nastava;

• da se obezbedi oglasna tabla i da se postavi nasoodvetnoto mesto;

• da se prilagodi listata na jadewa i uslugata navozrasta na decatta.

Najmalku edna nedela pred po~etokot na istraù-va~koto u~ili{te, voda~ot so ostanatite nastavnicitreba da go poseti objektot i okolinata za da moè na-vreme da se izvr{at nekoi promeni dokolku toa e pot-rebno. Poèlno e grupata nastavnici da se zapoznae sopersonalot na hotelot-domot i na~elno da se dogovo-rat za redot koj bi vaèl vo vremeto na prestojot nagrupata u~enici.

LITERATURA:

1. Nastavni programi I – IV oddelenie, I i II del,Skopje, 1997 godina.

2. Kiro Poposki, Programirawe na vospitno-obrazovniot proces, Pedago{ki zavod na Makedonija,Skopje, 2000 godina.

3. Ilija Le{kovski, Nastava vo priroda-anali-za-upatstvo-normativ, Pedago{ki zavod na Makedonija,Skopje, 1994 godina.

4. Sneàna Adam~eska, Aktivna nastava, Legis,Skopje, 1996 god.


711/2005


72 1/2005

d-r Liljana Ivanova Apostolova - PolitovaPrevod od bugarski jazik: Goce [opkovski

Ocenuvaweto na postigawata na u~enicite ima go-lemo zna~ewe za ostvaruvawe kvalitet i efektivnoobu~uvawe po matematika.

Predmet na ocenka moàt da bidat: odgovorot nau~enikot na pra{awe od prethodno u~en materijal;oddelnite odgovori na u~enikot po u~en nov materijal;pove}eto odgovori pri u~estvo vo lekcijata; odgovoritei objasnenijata, podgotveni doma kako dodatni zada~i;odgovorite pri tematskite proverki (6). Ocenuvawetomoè da se izvr{i i so pomo{ na dopolnitelni pra{a-wa. Dopolnitelni pra{awa moàt da se postavat: kogaodgovorot ne e to~en i jasen; koga se propu{teni su{-testvenite elementi na pra{aweto i ima gre{ki; kogaodgovorot ne mu dava dovolno uverenost na u~itelot zada ja oformi ocenkata; koga poradi opredeleni pri~iniu~itelot se somneva vo samostojnosta na odgovorot nau~enikot; koga u~itelot saka da go proveri karakterotna razbiraweto na u~enikot na nekoja poedinost. (3,245-252)

Postojat razli~ni vidovi ocenuvawe: tekovno,krajno rezultativno (kumulativno), vnatre{no, nadvo-re{no, kriteriumsko i profilirano. Tekovnoto (di-jagnosti~koto) ocenuvawe se izvr{uva preku celiot tekna nastavata. Toa ima golemo operativno zna~ewe, za-{to go pomaga reguliraweto na procesot na nastava-

ta, identifikuvaweto na te{kotiite i nivnoto nadmi-nuvawe. Vnatre{noto tekovno ocenuvawe go vr{i sa-miot u~itel, nadvore{noto, ekspertsko, tekovno ocenu-vawe go vr{i drug specijalist, za da se postigne pogole-ma efektivnost i da se eliminira vlijanieto na raz-li~ni faktori. Tekovnoto ocenuvawe se sovpa|a sokrajnoto rezultativno ocenuvawe. Krajnoto ocenuvawego fiksira samo postignatiot rezultat, bez da moè davlijae vrz procesot na obu~uvaweto i da gi korigirapropustite. Preku ispituvaweto i ocenuvaweto se ut-vrduva postignatiot rezultat (produkt), no „vo senka“ostanuva procesot, blagodarenie na koj e postignat re-zultatot. Rezultatot e svr{en fakt, a obu~uvaweto serazviva kako proces. Aktuelnata orientacija e da seocenuvaat i rezultatot i procesot preku koj se doa|ado nego. Mnogu va`na strategija na razvojot na obrazov-nite sistemi e sovpa|aweto na vnatre{noto (tekovno-to, koe go vr{i samiot u~itel) so nadvore{noto (ek-spertskoto) ocenuvawe od drug specijalist, za da se po-stigne pogolema objektivnost i da se eliminira vlija-nieto na razli~ni faktori koi ja deformiraat. Prinormativnoto ocenuvawe se sporeduvaat poedinci, pa-ralelki, se otkrivaat nivoata na koi u~enicite ja us-voile nastavnata sodrìna, kako i napredokot {to gopostignale. Taa ocenka e soodvetna koga se raboti zare{enija vo sferata na diferenciraweto na nastava-ta vo sekojdnevnata nastavna dejnost. Kaj normativna-ta ocenka se pravat izvodi za srednite postigawa nau~enicite i nivnite postigawa se rangiraat. Toa gi pot-pomaga re{enijata za dopolnitelnata pomo{ naposlabite u~enici. Ona {to e prifateno kako uspe{no

OCENUVAWE NA POSTIGAWATA NAUÊNICITE PO MATEMATIKA

nivo na postigawata e srazmerno nisko i ne obezbeduvavisoka kompetentnost. Razlikata vo podgotovkata egolema i mo{ne raznorodni nivoa na postigawa se pri-fa}aat kako uspe{ni. Kaj kriteriumskoto ocenuvawepostigawata vo u~eweto se sporeduvaat so standard(etalon, kriterium), nadvore{no postavena cel ili sodràvno barawe. Preku nego se utvrduva kolku u~enici-te gi postignale celta, kriteriumot, standardot. Dis-perzijata na kvalitetot na podgotovkata e srazmernomala. Kriteriumot obi~no varira vo interval 60-100%poznavawe na nastavnata sodrìna. Naj~esto koristenkriterium e 70% poznavawe na nastavnata sodrìna.Vo nekoi slu~ai kriteriumot moè da se „spu{ti“ do50%, no nikoga{ pod 50%. Onoj u~enik koj }e se pretsta-vi pod nivoto na kriteriumot, se smeta deka ne uspeal.Visokiot kriterium garantira i visok kvalitet napodgotovkata na u~enicite. Disperzijata na nivo napostigawa vo u~eweto ne e golema. Kolku povisok e kri-teriumot, tolku pomala e disperzijata (rasejuvaweto).Kaj kriteriumskoto ocenuvawe ispitnite pra{awa sestrogo opredeleni i se proveruvaat ednozna~nite znae-wa, umeewa, naviki i nedostiga raznolikost na kvalite-tot, kako {to e slu~ajot so normativnoto ocenuvawe.Profiliranata ocenka se odnesuva na usvojuvawetotema ili temi, opredelen del od nastavnata sodrìna,dadena soznajna kategorija ili vaèn element od pod-gotovkata na u~enikot. Op{tata ocenka po nastavniotpredmet matematika e posledica od nekolku profili-rani (analiti~ki, specifi~ni) ocenki {to u~enikotgi dobil za svojata podgotovka na osnovnite deloviili temi od predmetot matematika (algebra ili geomet-rija). Profiliranata ocenka se odlikuva so golemo ope-rativno zna~ewe, so to~na informacija za karakterotna propustite i so dinami~nosta. Toj vid ocenka, vpro-~em, bara pove}e vreme, odrazuva poograni~eno i poles-no nastavno gradivo, ima pomala vrednost i ne e sood-vetno za sekoja nastavna sodrìna. (3, s.251)

Metodite za ocenuvawe se ocenuvawe usten i pis-men odgovor.

Ocenuvaweto usten odgovor e najstariot i najma-sovno koristen metod kako vo minatoto, taka i denes.Najsu{testvenite prednosti na toj vid ispituvawe i

ocenuvawe se {to nalikuva na ìv kontakt so ispita-nikot, na mo`nosta da se prou~uvaat individualniteosobenosti na u~enikot, da se zapoznavaat osobenostitena misleweto i izloùvaweto i kvalitetite na ustniotizraz, a, isto taka, i na mo`nosta da se razviva sposob-nosta da se govori javno. Najzna~ajnite ograni~uvawase odnesuvaat na golemata zaguba na vreme, niskata ak-tivnost na celata paralelka, stimuliraweto, pred s#,na pomneweto, te{kotiite na nekoi u~enici, pra{a-wata so razli~en kvalitet zadavani na razli~ni u~e-nici, zgolemeniot nerven napor i subjektivnite nijan-si na usvojuvaweto me|u li~nostite, koi moàt da po-vlijaat vrz objektivnosta na ocenkata. Kaj usnoto is-pituvawe vaèn e problemot {to proizleguva od karak-terot na naso~enosta na pra{awata, {to u~itelot mugi zadava na u~enikot i odgovorite na u~enikot za dase postigne korektno i objektivno dijagnosticirawena postigawata vo u~eweto. Pismenoto ispituvaweima dve varijanti: pismeno izloùvawe na opredelenatema (analogno na usnoto, no vo pi{uvana forma) itestovi vo razli~ni varijanti. (1, s. 39-43)

Prednostite na pismenoto ispituvawe, sporedMarin Andreev (vidi 3, s. 253), gravitiraat okolu:

– povisokata objektivnost na ocenkite;– pogolemata to~nost na formulaciite;– pogolemata samostojnost na odgovorite na u~e-

nikot;– ednakvite uslovi za ispituvawe i ocenuvawe

na u~enicite;– ednakvata tema i kriteriumi za ocenuvawe na

site u~enici;– pomalata zaguba na vreme za ispituvawe i ocenu-

vawe;– podobrata proverka na pismenata kultura na

u~enicite.Ograni~uvawata na pismenoto ispituvawe se po-

vrzuvaat so nedostigot od ìv kontakt so u~enikot ipogolemata sloènost na pismenoto izloùvawe odusnoto, za{to treba da se misli ne samo za sodrìnatana odgovorite, tuku i za pravilata na pismenoto izlo-ùvawe.


731/2005


74 1/2005

Naj~esto koristeni testovi vo u~ili{teto se pis-menite, no za pospecifi~ni celi se koristat i drugivarijanti. Spored svoeto didakti~ko-dokimologisti~kozna~ewe, testovite moàt da bidat koristeni za:

– normativno ocenuvawe;– kriteriumsko ocenuvawe;– usvoeni znaewa vo dadena oblast;– pretpostaven obem na znaewa (vovedno nivo);– zavr{uvawe na ciklus od obu~uvaweto;– dovr{uvawe na definicija, tvrdewe, teorema i

dr.;– celosni postigawa vo obu~uvaweto;– inteligentnost;– prognozirawe so diskusioni mo`nosti. (3, s. 254)Spored vidot na odgovorite, testovite moàt da

se podelat na:– testovi so alternativen odgovor (to~no-neto~no);- testovi so mnoèstven izbor na odgovor;- testovi za dovr{uvawe ili dopolnuvawe. (3, s.

39-43)Nezamenliva komponenta na obu~uvaweto se oce-

nuva~kite bele{ki. Tie se izraz na postigawata nau~enicite vo u~eweto. Funkciite im se sloèni i (ma-kar i na razli~en na~in) imaat zna~ewe za u~enicite,u~itelite, roditelite i op{testvoto. Tie se apsolut-no neophodna obratna vrska vo obu~uvaweto koja, zaàl, nekoi u~iteli ~esto ja koristat kako sredstvo zazaostruvawe ili za kaznuvawe, iako tie ne se i ne moàtda bidat takvi. Ocenuva~kite bele{ki sekoga{ se po-vrzuvaat so opredeleni postigawa vo konkretna pred-metna oblast. Tie gi odrazuvaat akademskite znaewa iumeewa na u~enicite. Bele{kite bi trebalo da go iz-razuvaat neposredniot predmet na ocenuvaweto taka ka-ko {to e fiksiran, formuliran i predviden vo soodvet-niot normativen akt, naredba ili Dràvno obrazovnobarawe (DOB) za ocenuvawe na postigawata na u~eni-cite. Sekoe otstapuvawe od neposredniot predmet imja namaluva dijagnosti~kata vrednost. Bele{kite trebada bidat: objektivni - ocenkite na nezavisnite ispitu-va~i treba da se sovpa|aat; validni - ispitnata procedu-ra treba to~no da go meri toa {to ima pretenzija da gomeri; perspektivni - da se odlikuvaat so stabilnost i

postojanost vo mereweto na dadeni promenlivi veli-~ini; relevantni – ocenuva~ite da se pridrùvaat konustanovenite kriteriumi za ocenuvawe. (3, s. 256)

Postojat nekolku varijanti na stepenesti siste-mi (3; 14):

Sistem na bukvi. Vo redica dràvi se iskoristuvastepenuvan sistem na bukvi A, B, V, G, D. Site stepenise uspe{ni, so isklu~ok na D koe gi izrazuva posti-gawata pod 55% od baranoto spored dràvniot standard.Toa e sistem od pet stepeni, koj se diferencira vna-tre{no spored slednive nekolku varijanti:

I. A - od 85% do 100% postigawe vo u~eweto;B - od 75% do 84%; V - od 65% do 74%;G - od 56% do 64%;D - pod 55% postigawe - ne uspeal.

II. A - od 93% do 100%;B - od 85% do 92%;V - od 75% do 84%;G - od 65% do 74%;D - od 0% do 64% ne uspeal

III A - od 90% do 100%;B - od 80% do 89%;V - od 70% do 79%;G - od 60% do 69%;D - pod 60% do 64% ne uspeal

Re{enieto e: A = odli~en; B = dobar; V = zadovo-litelen; G = lo{; D = ne zadovoluva, slab.

Broen sistem na stepeni. Bugarskiot sistem nastepeni e broen i ima pet stepeni (kako i sistemot sobukvi): 2, 3, 4, 5, 6. Ekvivalentnoto re{enie e: 2 = slab;3 = sreden; 4 = dobar; 5 = mnogu dobar; 6 = odli~en.

Sistem na stepeni so poeni. Ova e varijanta nabrojniot sistem na stepeni. Naj~estata varijanta e sis-temot od 100 poeni. (3, s. 257)

Analiziraj}i ja postojnata praktika kaj nas, mo-ème da go kaème slednovo:

Dràvnoto obrazovno barawe za sistemot na oce-nuvawe e opredeleno so Naredba br. 3 od 15 april 2003

Od praktikata

godina (DV br. 37, 2003 god.). Spored taa naredba, ocenu-vaweto e proces za utvrduvawe na postignatite rezul-tati i stavawe ocenka na u~enicite. Ocenuvaweto seizvr{uva preku periodi~ni proverki, koi moàt da bi-dat usni i pismeni ispituvawa. Vrz osnova na rezulta-tite od periodi~nite proverki se stava ocenka so kva-litativen i kvantiteten pokazatel - odli~en 6, mnogudobar 5, dobar 4, sreden 3 i slab 2. Na u~enicite im sestavaat tekovni, polugodi{ni i godi{ni ocenki.Periodi~nite proverki se vr{at sistemno za vreme naprvoto i vtoroto polugodie. Za vreme na u~ebnoto po-lugodie u~itelot obezbeduva ritmi~nost pri ocenuva-weto na sekoj u~enik. Usnite i pismenite ispituvawase organiziraat kako individualni ili op{ti perio-di~ni proverki. Pri ispituvawata, ocenuva~ot e dol-èn da ja motivira ocenkata pred u~enikot. Polugodi{-nata ocenka se oformuva spored procenata na u~itelot,otkako }e se sogledaat znaewata i umeewata na u~enikotvo pogled na nastavnata sodrìna, izu~uvana vo tekotna polugodieto i so zemawe predvid na tekovnite ocen-ki. Minimalniot zadolìtelen broj tekovni ocenki zasekoe polugodie se opredeluva od nedelniot broj ~asoviza izu~uvawe na daden predmet spored nastavniot plan.Godi{nata ocenka se oformuva po procena na u~itelot,otkako }e se proverat znaewata i umeewata na u~enikotza nastavnata sodrìna izu~uvana preku u~ebnata god-ina i so zemawe predvid na polugodi{nite ocenki.

Na{ite nabquduvawa i iskustvo pokaùvaat dekau~itelite po matematika se stremat da go zadovolat dr-àvnoto obrazovno barawe za sistemot za ocenuvawe,opredeleno so spomnatata Naredba br. 3. Tie stavaattekovni, polugodi{ni i godi{ni ocenki po zadolìtel-nata, zadolìtelno-izbornata i slobodno-izbornatapodgotovka i se soobrazuvaat so minimalniot zadolì-telen broj tekovni ocenki za sekoe polugodie. Vo Na-redbata br. 3, vpro~em, ne se dadeni kriteriumite zaocenuvawe na postigawata na u~enicite i zatoa sekoju~itel vr{i ocenuvawe vrz osnova na svoite sopstvenikriteriumi. Nedostigot od edinstveni objektivni kri-teriumi za ocenuvawe na postigawata na u~enicite gopravi nivnoto ocenuvawe dosta subjektivno i ocenkite,dadeni od razli~ni nastavnici, ne se so ista vrednost

i se nesporedlivi. Voobi~aeno, ocenkite se formira-at pod vlijanie na nivoto na znaewata na oddelenieto.Indikativen e faktot spored koj u~enici so odli~niocenki po matematika vo diplomata za osnovno ilisredno obrazovanie, dadeni od razli~ni nastavnici,dobivaat na eden i ist konkursen ispit po matematikarazli~ni ocenki i toa so zna~itelna razlika od ednado druga.

Pri istraùvaweto vo 2001-2003 godina, sprovede-no od Nacionalniot institut za obrazovanie po proek-tot „Monitoring na dejnosta na u~ili{teto“ od nau~enkolektiv pod rakovodstvo na postariot nau~en sorabot-nik d-r K. Maxirova, be{e razraboten model za ocenuva-we na postigawata na u~enicite po matematika.

Vo vrska so razrabotuvaweto na modelot be{esprovedena anketa so 200 u~iteli (vklu~uvaj}i direkto-ri koi predavaat matematika), univerzitetski predava-~i i drugi matemati~ari, koi rabotat vo sferata naobrazovanieto. Na pra{aweto „So koi metodi treba dase vr{i ocenuvaweto na znaewata i umeewata na u~e-nicite po matematika?“, 55,3% od anketiranite odgovo-rile deka na prvo mesto treba da se stavat kontrolnite,pismenite raboti vo paralelkata i testovite. Na vtoromesto e sledeweto na rabotata na u~enicite vo tekotna nastavata (36,3%), a na treto mesto se testovite zavleznoto i izleznoto nivo (23,8%) i drugite aktivnos-ti na u~enicite (olimpijadite, natprevarite, konkur-site) (23%). 26,5% od ispitanicite gi stavaat na ~etvr-to mesto proverkite so testovi pri zavr{uvaweto nau~ebnata godina. Pomal e procentot na onie koi smetaatdeka ocenuvaweto treba da se izvr{i so ispiti i maturi(19,2% i 20%). Misleweto na 24,8% od anketiranitee deka pri formiraweto na ocenkata treba da se imapredvid i proverkata na proekt, razraboten od oprede-len u~enik. Na pra{aweto „Spored kakvi varijanti sme-tate deka e najcelesoobrazno da se vr{i ocenuvawetona postigawata na u~enicite?“ okolu 41% od anketira-nite odgovorile deka e neophodna varijantata so poenii toa so maksimalen broj od 100 poeni, koi moàt da sepresmetuvaat spored tablica na {eststepen sistem.U~itelite po matematika predlagaat da se vospostavinacionalna banka na testovi za site oddelenija. Inte-

Obrazovni refleksii

751/2005

)1(.100:88.,11N

NrPc

resno e {to 51,4% od anketiranite smetaat deka priformiraweto na godi{nata ocenka treba da se zemepredvid ocenkata od godi{niot test, 54,7% predlagaatda se zeme predvid polugodi{nata ocenka, a 60,3% -ocenkata na u~itelot za rabotata na u~enikot na ~asovi-te preku celata u~ebna godina.

Modelot predviduva formirawe polugodi{ni igodi{ni ocenki vrz osnova na pet komponenti so mak-simalen broj od 100 poeni.

Kriteriumite za ocenuvawe se:do 39 poeni slab (2,00);od 40 do 49 poeni sreden (3,00-3,40);od 50 do 69 poeni dobar (3,50-4,40);od 70 do 89 poeni mn. dobar (4,50-5,40);od 90 do 100 poeni odli~en (5,50-6,00).

Subjekti na ocenuvaweto se u~enicite, u~itelitei paralelkata.

Modelot za ocenuvawe na postigawata na u~eni-cite obezbeduva povisoka objektivnost na ocenkite ipoaktivno i sistemati~no u~estvo na u~enikot vo nas-tavniot proces.

Tabela 1: Model za ocenuvawe na postigawata nau~enicite po matematika

Za proverka na modelot bea razraboteni i odbranizada~i za zavr{na varijanta na obop{tuva~ki testovi.Sekoj obop{tuva~ki test za soodvetnoto oddeleniesodrì po 20 zada~i so ~etiri izborni odgovori. Za-da~ite se stepenuvani spored sloènosta. Sloènostana sekoja zada~a na testot e opredelena spored formu-lata , kade Nr e broj na licata {to

to~no ja re{ile zada~ata, a N e op{tiot broj na sitelica koi ja re{ile zada~ata. Kon paketot zada~i zatestot se dadeni: klu~ za to~nite odgovori i skala zapremin od sistem na poeni kon {eststepen sistem naocenuvawe.

Vo proverkata na modelot u~estvuvaa prose~no po600 u~enici od sekoe oddelenie od razli~ni paralel-ki. Godi{nite ocenki, formirani so pomo{ na mode-lot, bea sporedeni so godi{nite ocenki formirani bezkoristewe na modelot.

Sprovedenoto istraùvawe ni dade mo`nost dagi napravime slednive zaklu~oci:

1. Ocenkite formirani so pomo{ na proveru-vaniot model po matematika se razlikuvaat od ocenkitekoi u~enicite gi dobija na krajot od godinata, ne zemaj}igi predvid pokazatelite na onie {to u~estvuvaa voproveruvaniot model.

2. Ocenkite dobieni so pomo{ na provereniotmodel se objektivni, so ogled deka ocenuvaweto e iz-vr{eno spored edni i isti pokazateli za site u~enicii od profesorite i od nadvore{nite ocenuva~i.

3. Neophodna e baza i banka na podatoci za obez-beduvawe monitoring na kvalitetot na nastavata po ma-tematika.

4. Neophodna e banka koja }e gi sodrì testovitei rezultatite (za vleznoto nivo, za zavr{niot del odnastavnata sodrìna, za izleznoto nivo, obop{tuva~-kite testovi i rezultatite od niv), kontrolnite i i pis-menite raboti vo paralelkata, razrabotenite proek-ti, podatocite za u~estvoto na olimpijadi, natprevari,matemati~ki konkursi, turniri i dr.


76 1/2005

Pokazateli za formirawe na godi{-nata ocenka Broj na poeni

1 Ocenka od godi{en obop{tuva~ki test do 60

2 Udvoena ocenka od prvoto u~ebnopolugodie

do 12

3 Ocenka od u~itelot za celosnatarabota na u~enikot

do 18

4 Ocenka za razraboten produkt i zau~estvo na olimpijadi

do 6

5 Misleweto na paralelkata do 4

6 Op{t maksimalen broj poeni do 100

LITERATURA

1. Andreev M. Ocen/vane v u~iliqe. S. Univer-zitetsko izdatelsvo „Sv. Kliment Ohridski“, 1995

2. Andreev M. Otno[enieto kxm izpitvaneto iocenkata, Godi[nik na SU Filosovsko-istori~eskifakultet, kn. II - Pedagogika 1969. S., 1972.157-162

3. Andreev M., Procesxt na obu~enieto, DidaktikaUI „Sv. Kliment Ohridski“, S. 1996

4. Andreev M. Didakti~eski profil na u~enika,S., 1972

5. Kazanskij, N. G., T. C. Nazarova, Didaktika, M.,1978

6. Strezikozin, V. P. Organizaci/ processaobu~eni/ v [kole, M., 1968

7. Bespal\ko, V. P. Opyt razrabotki i ispol\zo-vani/ kriteriev ka~estva usvoeni/ znanij, Sovetska/pedagogika, 1968, br. 4 c. 56

8. Bespal\ko, V. P. Programmirovannoe obu~enie,M., 1970

9. Bespal\ko, V. P. Pedagogika i progresivnyetehnologii obu~eni/. M. Izd-vo In-ta profesion-al\nogo obrazovani/ Rossii, 1995

10. Dikanska/ N. N., Gerasimenko E. V., Oceno-~na/a de/tel\nost\ kak osnova upravleni/ ka~estvomobrazovani/, Standarty i Monitoring v obrazovanii,2003/4, c. 22-26

11. Petrov P., Didaktika, Veda Slovena - @. G., S.,1998

12. Bi`kov G., Kraevski V., Metodologi/ i meto-di na pedagogi~eskite izsledvani/, Askoni-Izdat,Universitetsko izdatelstvo „Sv. Kliment Ohridski“,S. M., 1999


771/2005

d-r Liljana Ivanova Apostolova - Politova,nau~en sovetnik vo Nacionalniot institut

za obrazovanie vo Sofija - RepublikaBugarija


82 1/2005

Anotacija: Tekstot pretstavuva soop{tenie vokoe se izneseni rezultatite od analizata na pogre{-nite odgovori {to na testot spored karakteristikitena znaewata po biologija gi dale u~enicite od sedmooddelenie.

Tekstot e namenet na site koi se zanimavaat sovospitno-obrazovna rabota.

Klu~ni zborovi: pogre{en odgovor, analiza nagre{kite, elementaren vid gre{ka, voop{ten priod voanalizata na gre{kite, karakteristiki na znaewata.

VOVED

So odobrenie na ministerot za obrazovanie inauka, vo tekot na u~ebnata 1999/2000 godina, vo tri os-novni u~ili{ta vo Skopje se sproveduva{e proektot„Osposobuvawe na u~enicite za samostojno u~ewe prekunastavata“ (OUSU) (5).

Spored postavkite vo proektot, op{tata cel {totreba da se postigne so po~ituvawe na postavkite {totoj gi nudi e: „…vo tekot na osnovnoto obrazovanieu~enicite da se osposobat za samostojno u~ewe prekukoristewe na daden tekst i soodvetna naglednost“. (5;str. 2) Za postignuvawe na celta, vo proektot se predvi-

deni tri priodi za samostojno u~ewe, so posebni i,pomalku ili pove}e, izdiferencirani celi.

Vo nastavata po istorija, geografija, biologijai hemija koristeni se ovie priodi:

– samostojno u~ewe na ~asot;– samostojno doma{no u~ewe;– ~asovi za utvrduvawe na znaewata.Za rabota spored proektot, od petto do sedmo od-

delenie, za navedenite predmeti i za sekoj od navedeni-te priodi, planirani se po pet nastavni edinici. Os-novno didakti~ko sredstvo preku koe treba da se postig-nat celite predvideni so ovoj proekt se pra{awata nakoi u~enicite treba da odgovoraat po samostojnoto~itawe na tekstot od u~ebnikot i koristewe na sood-vetnata naglednost. Koga se raboti za ~asovite za utvr-duvawe, se odgovara na pra{awa {to se odnesuvaat nave}e obrabotenite nastavni sodr`ini od dadenata tema.So takva namena, za sekoj ~as, od avtorot na proektotpostaveni se po 10-15 pra{awa na koi u~enicite odgova-raat na ~asot ili kako doma{na rabota.

Su{tinata vo osposobuvaweto na u~enicite zasamostojno u~ewe e vo barawata {to pred u~enicite gipostavuvaat zadadenite pra{awa.

Imeno, so pove}eto od pra{awata {to im se za-davaat, od u~enicite se bara maksimalno mislovnoaktivirawe, {to pretstavuva koristewe na odredenimislovni operacii, kako {to se: sporeduvawe, diferen-cijacija, konkretizirawe, sistematizirawe, klasifici-rawe, voo~uvawe na pri~insko-posledi~nite vrski,voop{tuvawe i sl.

ANALIZA NA POGRE[NITE ODGOVORI NATESTOT SPORED KARAKTERISTIKITE NA

ZNAEWATA PO BIOLOGIJA

Sofija CvetanovskaMena PavleskaSlavica Stefanovska

Vsu{nost, koristeweto na ovie (i drugi) mislov-ni operacii ovozmoùva povrzuvawe na faktite od da-denata nastavna sodrìna. Takvoto povrzuvawe ovozmo-ùva usvojuvawe znaewa so potreben kvalitet, kako{to se: sistemati~nost, konkretnost, dlabo~ina, voop-{tenost, razvienost, stegnatost, primenlivost, fleksi-bilnost i dr. (1, 2)

Gledano od aspekt na nastavata, usvojuvaweto naznaewa so potreben kvalitet e prvata i neposrednatacel {to treba da se postigne so navedeniot proekt.Gledano didakti~ki, toj ima i niza podale~ni i poop{ticeli.

Pred s#, koristeweto na tie mislovni operaciikako sredstvo da se dojde do o~ekuvaniot odgovor ovozmo-ùva razvoj na samite mislovni operacii, so {to se pos-tignuvaat soodvetni funkcionalni celi.

Ponatamu, koristej}i gi ovie pra{awa kako osno-va da usvojuvawe znaewa so soodveten kvalitet, u~enici-te sami se osposobuvaat da postavuvaat takvi pra{awa.

Imeno, spored postavkite vo proektot, osposobe-nosta na u~enicite da odgovaraat na postavenite pra-{awa i da usvojuvaat znaewa so potreben kvalitet,u{te ne zna~i i nivna osposobenost za samostojno u~e-we. Toa u~enikot }e go postigne duri toga{ koga }e bideosposoben samiot da postavuva takvi pra{awa. Zatoa,slednata cel {to treba da se postigne preku proektote tokmu taa. Blagodarenie na osposobenosta na u~eni-cite pri samostojnoto u~ewe da si postavuvaat pra{awavo vrska so dadenata sodrìna (bez ogled na motivite{to na toa gi navele), tie }e moàt samite da se mobili-ziraat i da izvedat potrebno i mo`no povrzuvawe nafaktite od razli~ni sodrìni, bez ogled na izvorot{to tie sodrìni gi nosi (u~ebnik, druga literatura;naglednost vo sekoj oblik, usno iznesuvawe na informa-ciite, sopstveno iskustvo i sl.).

Na krajot, vakviot priod (odgovarawe na posta-veni pra{awa i samostojno postavuvawe tokmu na takvipra{awa) na u~enicite treba da im ovozmoì da giosoznaat sopstvenite postapki pri u~eweto kako osnov-

na pretpostavka za nivno koristewe vo site prilikikoga za toa imaat potreba i mo`nost i, posebno, kakoosnovna pretpostavka za nivno izgraduvawe.

Gledano od aspekt na proektot, osoznavaweto nasopstvenite postapki na u~enikot e krajnata cel {totreba da se postigne kako rezultat od negovoto sprovedu-vawe.

Spored postavkite vo proektot, a zaradi proveru-vawe na postignatosta na celite, na krajot na u~ebnatagodina, pokraj drugoto, be{e izvr{eno testirawe naznaewata na u~enicite po pove}eto predmeti od ~etvr-to do sedmo oddelenie po koi se rabote{e spored proek-tot. Vo nastavata po biologija testiraweto e izvr{enovo po edna paralelka od petto, {esto i sedmo oddele-nie vo trite u~ili{ta vo Skopje, vo koi proektot sesproveduva{e.

Testovite se sostaveni od avtorot na proektot kojgo izvr{i ocenuvaweto i statisti~kata obrabotka naodgovorite na u~enicite.

Sekoj test sodrì po 30 pra{awa. So deset odniv se ispituva frekventnosta (kvantitetot naznaewata) i so po pet sistemati~nosta, konkret-nosta, dlabo~inata i voop{tenosta (kvalitetot)na znaewata. Rezultatite od testovite se obrabotenipo pra{awa i spored karakteristikite na znaewata.

Vo ova soop{tenie se izneseni rezultatite {tose odnesuvaat na testot po biologija za sedmo oddele-nie i na primerok {to go ~inat 74 u~enici.

Celta na ova soop{tenie ne e da gi prezentira re-zultatite od sprovedenoto testirawe. Celta e da pre-zentira eden priod na analiza {to treba da pridoneseza poefikasno sogleduvawe na neposrednite pri~ini{to gi uslovile dobienite rezultati i da upati natakva rabota {to }e pridonese u~enicite poefikasnoda usvojuvaat znaewa so razli~ni karakteristiki, odnos-no da usvojuvaat znaewa so povisok kvalitet.

Se raboti za priodot analiza na gre{kite {tou~enicite gi napravile pri odgovaraweto na pra{awa-ta vo testot1.


831/2005

1Za metodolo{kiot priod vo analizata na gre{kite {to e koristen vo ova istraùvawe, vidi ()/

Od praktikata

So ogled na relativno golemiot broj pra{awa nakoi moè da se odnesuva vakvata analiza (po 20 pra{a-wa), kako i so ogled na golemiot broj pogre{ni odgovo-ri na pra{awata po oddelni grupi, vo analizata {tosledi napravena e selekcija, pri {to e zemeno po ednopra{awe za sekoja karakteristika na znaewata. Taka,izbrani se ~etiri pra{awa vo koi u~estvoto na pogre{-nite odgovori e relativno golemo (vo osnova, pogre{enodgovor dale pove}e od 30% od u~enicite).

Analizata e napravena po pra{awa (elementarenvid gre{ki) i spored karakteristikite na znaewata. Soova e ovozmoèno voo~uvawe na gre{kite i voop{tu-vawe na pri~inite {to gi uslovile pogre{nite odgovo-ri na pra{awata {to se odnesuvaat na sekoja karakte-ristika na znaewata oddelno (voop{ten priod vo anali-zata na gre{kite).

REZULTATI OD ANALIZATA NA POGRE[NITE ODGOVORI

Analiza na odgovorite na pra{awata za sis-temati~nost na znaewata

Analizata se odnesuva na baraweto „Spored razvo-jot vo evolucijata, navedi gi redosledno anatomskitekarakteristiki na gradbata na srceto kaj ‘rbetnicite“.(Odgovor: „Edna komora i edna pretkomora, edna komo-ra i dve pretkomori, dve komori i dve pretkomori“.)

Na ova pra{awe najgolemiot broj u~enici (32ili 43,25%) ne dale nikakov odgovor. To~en odgovor da-le 24 (32,43%), a pogre{en 18 (24,32%) u~enici (tabela1). Relativno visokiot broj u~enici koi ne dale nikakovodgovor, sam po sebe zboruva deka se raboti za pra{aweso golemi barawa {to u~enicite te{ko go zadovoluvaat.Ottuka i relativno maliot broj u~enici koi na ova pra-{awe dale pogre{en odgovor (tabela 1).

Tabela 1Odgovori na pra{awata za sistemati~nosta

na znaewata

Od uvidot na tabela 2 moè da se konstatira dekaprviot i vtoriot vid elementarni gre{ki gi napravi-le po trojca u~enici, tretiot i ~etvrtiot po dvajca i osumu~enici napravile po eden vid elementarni gre{ki.

Trojcata u~enici koi go napravile prviot videlementarna gre{ka („Od kapilari, ìli, veni, krv“– tabela 2)), vsu{nost i ne znaat {to e toa „anatomskakarakteristika na gradbata“. Ottuka i arhai~niotodgovor {to ne se odnesuva na baraweto na postaveno-to pra{awe.

Tabela 2Elementaren vid gre{ki na pra{awata za sis-

temati~nosta na znaewata

Obrazovni refleksii

84 1/2005

To~ni Pogre{ni Bez odgovor Vkupno

Broj % Broj % Broj % Broj %

24 32,43 18 24,32 32 43,25 74 100,0

Red.broj

Elementaren vid na gre{kata2 Broj na

u~enici

1.

2.

3.

4.

5.

- Od kapilari, ìli, veni, krv.

- Kaj ribite: edna komora i edna pretkomora; kajvodozemcite: edna pretkomora i edna komora.- Kaj ribite: edna komora i edna pretkomora; kajvodozemcite: dve pretkomori; kaj vleka~ite:dve pretkomori i edna komora.- Kaj ribite, vodozemcite i vleka~ite: ednakomora i dve pretkomori; kaj pticite icica~ite: dve komori i dve pretkomori.- Kaj ribite: edna komora i edna pretkomora.(I drugi, vkupno 8)

33

2

2

Po 1 - 8

Vkupno pogre{ni odgovori 18

2Zaradi skratuvawe na tekstot vo tabelite ne se vneseni elementarniot vid gre{ki {to gi napravile po eden u~enik. Vo tabelite e daden

samo nivniot broj.

1/2005

Kaj vtoriot vid elementarna gre{ka (trojca u~e-nici) navedeni se samo ribite i vodozemcite, a na dva-ta vida im „davaat“ ednakva gradba na srceto. O~igledno,tie nemaat dovolno znaewa za „redeweto“ na vidovitevo evolutivniot razvoj, a u{te pomalku za gradbata nasrceto spored toj razvoj.

Vo odnos na vtoriot, kaj tretiot vid elementar-na gre{ka (dvajca u~enici) navedeni se tri vida organiz-mi, no napraveni se gre{ki vo „redeweto“ na gradbatana srceto.

U~enicite {to go napravile ~etvrtiot vid ele-mentarna gre{ka (dvajca) pravilno go navele redosle-dot na vidovite, no gradbata na srceto ja „koncentrira-le“ na dve nivoa: tie „ispu{tile“ da napravat razlikame|u gradbata na srceto kaj ribite (edna pretkomorai edna komora) i kaj vodozemcite.

Osnovna karakteristika na site drugi pogre{niodgovori (osum) e vo toa {to se odnesuvaat na barawetona zada~ata i, so odredeni isklu~oci, u~enicite pra-vat razlika me|u gradbata na srceto kaj organizmite narazli~nite nivoa od evolutivniot razvoj. Napravenitegre{ki se posledica na nedovolnite znaewa (pretsta-vi) za povrzanosta me|u nivoto na evolutivniot razvojna organizmite i gradbata na srceto.

Pove}eto od napravenite gre{ki pri odgovara-weto na ova pra{awe se napraveni kako posledica nanedovolnata voo~enost na promenite vo gradbata nasrceto karakteristi~ni za organizmite na razli~niotevolutiven razvoj. Pove}eto od u~enicite znaat dekagradbata na srceto kaj razli~nite organizmi e razli~na,no ne moàt vo toa da go „najdat“ potrebniot redosled.Zatoa, kaj ovie znaewa nedostasuva potrebnata siste-mati~nost: redot po koj se javuvaat promenite vo anatom-skata gradba na srceto, {to na u~enicite, vo celina,im e poznata.

ANALIZA NA ODGOVORITE NA PRA[AWE ZAKONKRETNOSTA NA ZNAEWATA

[to e specifi~no za di{eweto kaj vodozemci-te? (Dodeka se mali - larvi - di{at na àbri, koga }eporasnat na beli drobovi i preku koàta.)

Konkretnosta na znaewata, {to se proveruva soova pra{awe, e vo toa {to treba da se opredelat oniekarakteristiki vo di{eweto na vodozemcite {to girazlikuvaat od di{eweto kaj drugite organizmi.

Pogre{en odgovor na ova pra{awe dale 20u~enici, ili 27,03% od site testirani u~enici vo ovaoddelenie (tabela 3).

Vo niv identifikuvani se pogre{ni odgovori odpet elementarni vida (tabela 4).

Tabela 3U~estvoto na odgovorite na pra{awata za

konkretnosta na znaewata

Naj~est (osum u~enici) e pogre{niot odgovorspored koj za di{eweto kaj ovie organizmi specifi~noe {to di{at so àbri. Gre{kata vo ovoj odgovor e votoa {to tie ja ispu{tile karakteristikata {to seodnesuva na di{eweto kaj vozrasnite organizmi koidi{at na beli drobovi. Gledano od aspekt na koncep-cijata za sostavot na zada~ata (5;14), ovie u~eniciispu{tile dve podra~ja od sostavot na zada~ata: go pre-videle periodot na vozrasna edinka, kako i ednata odkarakteristikite za di{eweto na ovie organizmi -di{eweto na beli drobovi.


85



35 47,30 20 27,03 19 25,67 74 100,0

Od praktikata

Tabela 4Elementaren vid gre{ki na pra{awata za konkret-

nosta na znaewata

Spored vtoriot vid elementarna gre{ka („Nakopno di{at so beli drobovi, a vo voda so àbri“-{est u~enici) prevideno e deka di{eweto na àbri ina beli drobovi ne e „simultano“, deka vodozemcite ovieorgani ne gi koristat vo tekot na celiot ontogenetskirazvoj. So toa e prevideno deka postoi razlika me|u di-{eweto vo dvete fazi od razvojot na edinkata, {to esu{tinska gre{ka.

Pri~inata za vakviot odgovor moè da bide vo op-{tite znaewa na u~enicite deka ̀ ivotnite vo voda di-{at so ̀ abri, a na kopno so beli drobovi. Tie ne ja zelepredvid razlikata me|u di{eweto vo periodot na larvai di{eweto kaj vozrasnata edinka. Tuka imame i prob-lem na diferencijacija na poimot „vodozemec“ (periodna larva i period na vozrasno ìvotno) i na poimot„di{ewe“ (di{ewe so ̀ abri i di{ewe so beli drobovi),kako i voo~uvawe na vrskata me|u niv.

Na problemot na diferencijacijata na poimitekako faktor za usvojuvawe znaewa so potrebna konkret-nost, a so toa i na znaewa so povisok kvalitet, voo~ene u{te vo prvite istraùvawa za karakteristikite naznaewata (11) i naveduva na potrebata za osoznaena

rabota na nastavnicite {to }e ovozmoì postignu-vawe znaewa so povisok kvalitet.

ANALIZA NA POGRE[NITE ODGOVORI ZA DLABOÎNATA NA ZNAEWATA

Od {to zavisi telesnata temperatura kajìvotnite? (Od gradbata na srceto.)

Pra{aweto e tipi~en primer za voo~uvaawe napri~insko-posledi~nite vrski me|u pojavite i sostoj-bite: vrz osnova na znaewata za gradbata i za funkcija-ta na srceto u~enicite treba da zaklu~at deka nivnatatemperatura zavisi tokmu od taa gradba i od toa funk-cionirawe.

Visokoto u~estvo na pogre{nite odgovori na ovapra{awe (49 ili 66,22% - tabela 5), nezavisno od elemen-tarniot vid (tabela 6), ne samo {to ukaùva na toa de-ka u~enicite ovie vrski gi nemaat voo~eno, tuku i natoa deka nemaat voo~eno (vsu{nost, ne znaat) dekatelesnata temperatura kaj ̀ ivotnite zavisi od gradba-ta na srceto.


dlabo~inata na znaewata

Bez ogled na elementarniot vid, zaedni~ko zasite pogre{ni odgovori na ova pra{awe e {to pri~i-nata za promenata na telesnata temperatura kaj ̀ ivot-nite najgolemiot broj od u~enicite ja gledaat vo nekoinadvore{ni faktori. Tie faktori moàt da bidat„na~inot na ìveewe“ (devet u~enici), „ mestoto kade{to ̀ iveat“ (osum), „ìvotnata sredina“ (pet) i ~etvo-

Obrazovni refleksii

86 1/2005



17 22,97 49 66,22 8 10,81 74 100,0

Red.broj

Elementaren vid na gre{kata3 Broj na

u~enici

1.

2.

3.

4.

5.

- Di{at so àbri.

- Na kopno di{at so beli drobovi, a vo voda soàbri.

- Di{at so beli drobovi.

- Di{at so koà.

- Di{at na kopno i vo voda.

8

6

2

2

2


3Do interpunkciskiot znak „;“ odgovorot se odnesuva na saprofitskiot, a po ovoj znak, na parazitskiot na~in na ishrana

rica u~enici smetaat deka toj faktor e zaedni~kotovlijanie na „na~inot na ìveewe i ishranata“. Ako seimaat predvid ovie odgovori, se postavuva pra{aweto:{to za u~enicite zna~i „telesna temperatura“? Vo se-koj slu~aj, tie smetaat deka taa temperatura moè dase promeni lesno i brzo, vo zavisnost od momentalna-ta situacija (okolinata i temperatura vo nea) vo koja}e se najde ìvotnoto. Samo taka moè da se objasnifaktot deka tie ne si go postavile pra{aweto: kako toarazli~ni ìvotni vo ista sredina (seedno dali seraboti za voda, vozduh ili kopno) imaat razli~na te-lesna temperatura?

Tabela 6Elementaren vid gre{ki na pra{awata za

dlabo~inata na znaewata

Do o~ekuvaniot odgovor na ova pra{awe u~eni-cite moèle da dojdat so neposredno znaewe za taa vrs-ka, odnosno na toj odgovor. Me|utoa, ona {to se o~ekuvaspored postavkite za karakteristikite na znaewata, dotoj odgovor treba da se dojde so voo~uvaweto na pri-~insko-posledi~nite vrski me|u dvete pojavi (gradba-ta na srceto kako pri~ina, a telesnata temperaturakako posledica) za {to e potrebno prethodno koristewena red mislovni operacii, kako {to se: sporeduvawe (vo-o~uvawe na sli~nostite i razlikite), voop{tuvawe(apstrahirawe), diferencijacija i sl. Vo sekoj slu~aj,za vakov priod e potrebno da se znaat potrebnite fakti

za gradbata i funkcioniraweto na srceto kaj organiz-mite {to se na razli~no nivo od evolutivniot razvoj.

Analiza na pogre{nite odgovori zavoop{tenost na znaewata

„Koja e zaedni~ka karakteristika na site vido-vi na razmnoùvawe?“ (Potomcite li~at na svoiteroditeli.)

Odgovorot na pra{aweto za zaedni~koto me|u si-te vidovi razmnoùvawe bara voop{tuvawe na najviso-ko nivo. Imeno, pra{aweto se odnesuva na razmnoù-vaweto kaj site ̀ ivi organizmi: od najednostavnite ras-titelni formi do ~ovekot. Gledano kako na zada~a,ova pra{awe ima obem so golema {iro~ina, odnosno {i-roko podra~je i so brojni elementi. Taka, za da se dojdedo baraniot odgovor treba da se izvedat niza klasifi-kacii, voop{tuvawa (apstrahirawe) za da se utvrdiona {to e zaedni~ko za razmnoùvaweto kaj site tieorganizmi.

Vakvata sloènost uslovila i zna~ajno u~estvona u~enicite koi ne dale nikakov (28 ili 37,84%) i u{tepogolemo na onie koi dale pogre{en odgovor (31 ili41,89%; tabela 7).


voop{tenosta na znaewata

Polovinata od pogre{nite odgovori na ova pra-{awe se odnesuvaat na ~etiri razli~ni vida elementar-ni gre{ki (tabela 8). Najfrekventen e odgovorot „Serazmnoùvaat polovo i bespolovo“ (devet u~enici).Iako vo odredena smisla e to~en (se odnesuva na barawe-to na zada~ata), toj ne se odnesuva na odgovorot {to seo~ekuva so postavenoto pra{awe. Tuka se raboti za


871/2005

Red.broj

Elementaren vid na gre{kata Broj nau~enici

1.2.

3.4.

5.

- Od na~inot na ìveewe.

- Od mestoto kade {to ìveat.- Od ìvotnata sredina.

- Od na~inot na ìveewe i ishranata.- Od na~inot na ìveewe, ligava materija, va-rovni~ki plo~ki i dr. (I drugi, po dva, vkupno 16.)Od mestoto na ìveewe i na~inot na ishrana-ta. (I drugi, vkupno 7.)

9

85

4

Po 2:16

Po 1-7




15 20,27 31 41,89 28 37,84 74 100,0

klasifikacija na vidovite razmnoùvawe gledano ododreden aspekt i ne e voo~eno {to e zaedni~ko za tie,taka podeleni, dva vida razmnoùvawe, {to se bara sopostavenoto pra{awe („{to e zaedni~ko? “).

Tabela 9Elementaren vid gre{ki na pra{awata za

voop{tenosta na znaewata

Vtoriot vid elementarna gre{ka („Se dobiva novorganizam“ – sedum pogre{ni odgovori) vo osnova e to-~en, no tuka se raboti za voop{tuvawe na povisokonivo od baranoto. Ili, ne e izvr{ena potrebnata kon-kretizacija: tie („novi“) organizmi li~at na svoite ro-diteli.

Vo tretiot vid elementarna gre{ka („Treba da sedva pola - ma{ki i ̀ enski “) ne e opfateno celoto po-dra~je na zada~ata (ne e opfateno bespolovoto razmno-ùvawe), a so toa samo po sebe ne e prifatlivo odgovo-reno na postavenoto pra{awe.

Interesno voop{tuvawe sodrì ~etvrtiot videlementarna gre{ka („embrionalen razvoj“). Voop{te-nosta e vo toa {to embrionalniot razvoj navistina ekarakteristi~en za polovoto, no ne i za bespolovotorazmnoùvawe, zaradi {to ovoj odgovor ne moè da seprifati kako to~en.

KOMENTAR

Pra{aweto vo testot po biologija za sedmo odde-lenie {to se odnesuva na kvalitativnite karakteristi-ki na znaewata i na ~ii odgovori vo ovoj tekst se vr{ianaliza na gre{kite, e so problemski karakter. Toa zna-~i deka toa gi ima site karakteristiki na edna zada~a,a spored toa ima i soodveten sostav. Ponatamu, toa zna-~i deka odgovorot na ova pra{awe na u~enicite ne mo-è odnapred da im bide poznat. Naj~esto niv gi nemani vo u~ebnikot. Da dojde do o~ekuvaniot odgovor u~e-nikot treba da izvede pove}e ili pomalku mislovnioperacii (pritoa nekoga{ moè da koristi i pretsta-vi) {to }e mu ovozmoàt da gi povrze faktite {to zatoa se potrebni, a {to treba da gi ima usvoeno i zapom-neto. Ona kon {to se odi vo proektot OUSU e tokmupostavkata deka u~enicite treba do o~ekuvaniot odgo-vor da doa|aat preku koristewe na faktite {to gi us-voile i nivno povrzuvawe so pomo{ na soodvetnitemislovni operacii.

Dosega{nite istraùvawa {to se odnesuvaat naanalizata na gre{kite vo odgovorite na u~enicite (3,7) nedvosmisleno pokaàa deka na pra{awata {to ba-raat koristewe na dadena mislovna operacija, u~eni-cite ~esto davaat pogre{ni odgovori. Pri~inata za tak-vite gre{ki naj~esto e voo~uvaweto na odnosot me|ufaktite so koi u~enicite raspolagaat, neznaeweto nafaktite ~ie povrzuvawe e potrebno, diferencijacijatana poimite so koi u~enicite ve}e raspolagaat; nevnima-telnoto ~itawe na pra{aweto, pri {to se ispu{ta ne-koj od zborovite {to go definiraat baraweto na zada-~ata i, posebno, tendencijata na u~enicite da dadat ve-}e nau~en odgovor i toga{ koga pra{aweto se odnesuvana ne{to drugo, a ne na ona {to spored nekoi zborovivo pra{aweto, u~enicite o~ekuvaat. ̂ esta pri~ina zapogre{no odgovarawe na vakvite pra{awa e nedovolno-to vnimanie na u~enicite {to pretstavuva posebenpsiholo{ki faktor.


88 1/2005

Red.broj

Elementaren vid na gre{kata Broj nau~enici

1.2.3.4.5.

- Se razmnoùvaat polovo i bespolovo.- Se dobiva nov organizam.- Treba da se dva pola (ma{ki i ènski).- Embrionalen razvoj.- Se razmnoùvaat polovo i bespolovo i sehranat od svoite roditeli. (I drugi, vkupno 5.)

9745

Po 1-5


Sofija Cvetanovska, psihologMena Pavleska, nastavnik

Slavica Stefanovska, nastavnik OU „Stiv Naumov“ - Skopje


89 1/2004

ZAKLUÔK

1. Vo soop{tenieto se izneseni rezultatite odanalizata na pogre{nite odgovori {to se odnesuvaatna pra{awata so koi se proveruva sistemati~nosta,konkretnosta, dlabo~inata i voop{tenosta na znaewa-ta {to se postaveni vo testot po biologija za sedmo od-delenie.

2. Analiza na pogre{nite odgovori na pra{awata:2.1. Pri odgovaraweto na ovie pra{awa u~enicite

poa|aat od nau~eni odgovori {to moàt da se odnesu-vaat na baraweto na zada~ata, no ne i na o~ekuvaniotodgovor.

2.2. êsto, pogre{nite odgovori se posledica nanedovolnata diferencijacija i konkretizacija napoimite {to se odnesuvaat na sodrìnite od nastavnataprograma po biologija za sedmo oddelenie.

2.3. Pri ~itaweto na pra{awata u~enicite previ-duvaat termini {to go nosat baraweto na zada~ata(pra{aweto).

2.4. Vo celina, analizata na pogre{nite odgovoripokaà deka i toga{ koga raspolagaat so potrebnitefakti, u~enicite ne odat kon toa do baraniot odgovorda dojdat preku koristewe na potrebnite mislovnioperacii, za {to ~esto i ne se dovolno osposobeni.

2.5. Poseben problem pretstavuva voop{tuvawe-to na faktite so koi u~enicite raspolagaat. Pri ova,potrebnoto voop{tuvawe moè da se previdi ili da se„izvede“ voop{tuvawe {to e na povisoko nivo od onaso koe moè da se dojde do baraniot odgovor.

3. Analizata na gre{kite vo znaewata na u~eni-cite nudi produktiven priod za sogleduvawe na vistin-skite pri~ini {to go ote`nuvaat usvojuvaweto na znae-wata voop{to i posebno vo usvojuvaweto na znaewa sopovisok kvalitet.

LITERATURA

1. Lerner, I. ?.: Ka~estva znanij u~a[ihsa. Ka-kimi ony dol`ny byt\, 1978, Moskva.

2. Stojanov, S.: Pra{awata na nastavnikot vonastavata i aktiviraweto na u~enicite, Prosvetnodelo, 3-4/1987, Skopje.

3. Stojanov, S.: Analiza na gre{kite vo pismenotore{avawe na zada~ite po matematika, Prosvetno delo3/1989 Skopje.

4. Stojanov, S.: Pra{awata na nastavnikot vonastavata kako sredstvo za aktivirawe na u~enicite,Prosvetno delo, 3/1993, Skopje.

5. Stojanov, S.:Osposobuvawe na u~enicite zasamostojno u~ewe preku nastavata, Proekt za akciskoistraùvawe, Separat za nastavata po bilogija od pettodo sedmo oddelenie. 1998, Skopje.

6. Stojanov, S. (2004).7. Stojanov, S., Angelovska S.: Analiza na gre{-

kite vo odgovorite na pra{awata za proveruvawe nakarakteristikite na znaewata po biologija (vozbornikot kako pod 1).

8. Fridman, L.M.: Logiko-psihologi~eskij analiz[kol\nyh u~ebnyh zada~, 1977, Moskva.


90 1/2005

So Zakonot za osnovno obrazovanie i so Nastav-niot plan i programata predvidena e dopolnitelnanastava. Taa se organizira za u~enici koi se soo~uvaatso povremeni te{kotii vo u~eweto - pobavno napredu-vaat ili zaostanuvaat vo usvojuvaweto na sodrìni idrugi zada~i, od eden ili pove}e nastavni predmeti.Ovaa nastava se organizira paralelno so redovnata nas-tava vo tekot na celata nastavna godina - vo slobodno-to vreme i vo vid na prodolèna nastava na krajot nanastavnata godina.

Dopolnitelnata nastava koja se organizira vo ju-ni e nameneta za u~enicite na koi im e neophodna dopol-nitelna pomo{ od nastavnikot vo sovladuvaweto naosnovnite znaewa bez koi ne bi moèle so uspeh da jasledat nastavata vo narednoto oddelenie. Taa e, imeno,pretposledna merka i organizirana pedago{ka inter-vencija za da im se pomogne na u~enicite koi vo tekotna u~ebnata godina bile nedovolno uspe{ni kako vo re-dovnata, taka i vo dopolnitelnata nastava. U~enikotkoj po odrànata dopolnitelna nastava vo juni nema dapostigne pozitiven uspeh, se upatuva na popraven ispitkoj se sproveduva vo avgust.

Ovaa nastava, spored Zakonot za osnovno obrazo-vanie, se organizira od 10-ti do 20-ti juni (~len 32) ie nameneta za u~enicite od petto do osmo oddelenie koi

na krajot na nastavnata godina imaat edna ili dve nega-tivni ocenki (~len 63).

Pri organiziraweto na ovaa nastava potrebno eda se imaat predvid slednite barawa:

– ovoj vid nastava treba da se izveduva intenziv-no vo kratok vremenski period (deset dena, odnosno 20~asa);

– vo tekot na denot u~enikot da nema pove}e od ~e-tiri ~asa;

– vo tekot na denot u~enikot od edna grupa da nesledi pove}e od dva ~asa po eden nastaven predmet.

Pred da se organizira dopolnitelnata nastavapotrebno e u~ili{teto da go utvrdi slednoto:

– brojot na u~enicite za dopolnitelnata nasta-va po oddelenija i nastavni predmeti;

– brojot na planiranite ~asovi za dopolnitelnatanastava za sekoj nastaven predmet;

– vremeto na odrùvaweto na dopolnitelnatanastava (od koga do koga i vo koi rabotni denovi);

– rasporedot na ~asovite po oddelenija.Za terminot, vremetraeweto i rasporedot na ra-

botata na u~enicite vo dopolnitelnata nastava trebada se informiraat u~enicite i roditelite so soodvet-na konsultacija i dogovor so roditelite za pomo{ta{to tie treba da ja dadat. êsto se slu~uva nekoi u~e-nici, poradi slabata motiviranost, a i poradi drugipri~ini, da ja izbegnuvaat ovaa nastava. Vo toj slu~ajpotrebna e pogolema kontrola od strana na roditelite,a i pogolema sorabotka so nastavnikot.

Po~etokot na rabotata vo dopolnitelnata nastavatreba da se odviva vo vid na razgovor i dogovor so u~e-nicite: {to i kako }e rabotat. Na toj na~in im se uka-ùva doverba za konkretnata rabota vo u~ili{teto i

Nikola Zoroski

ZA DOPOLNITELNATA NASTAVA OD 10-TI DO 20-TI JUNI


911/2005

telna nastava po stranski jazik so u~enikot ili grupa-ta u~enici treba da se ve`ba izgovorot. No, ako vou~ili{teto nema magnetofon ili videorikorder, a imasliki i tekstovi, toga{ nastavnikot }e primeni metodna razgovor, odnosno }e vospostavi interaktivnajazi~na komunikacija, tekst - metoda ili metoda nanabquduvawe. Ako ima na raspolagawe magnetofonili videorikorder, toga{ }e primeni metoda na razgo-vor i rabota so audiosredstva.

Isto taka, nastavnikot treba da podgotvi i daprimenuva didakti~ki materijal za individualizirananastava, kako: nastavni liv~iwa, niza na zada~i, zbir-ka na zada~i, upatstva i sl. Sekoj u~enik na krajot odve`bata ili zada~ata dobiva povratna informacija, t.e.doznava dali raboti dobro ili ne. Takvite informa-cii gi dava nastavnikot koj raboti so niv.

Dokolku dopolnitelnata nastava vo juni se orga-nizira i izveduva pravilno, moè da dade zna~aen pri-dones za dopolnuvawe na znaewata kaj u~enicite koiporadi razni pri~ini zaostanuvaat vo usvojuvaweto naznaewata vo procesot na u~ewe. Zatoa, taa treba da seorganizira temelno, so dobro osmislen plan i sistemna rabota. Potoa, treba da sledi po site drugi merkikoi se prezemaat vo celokupniot nastaven proces. Vonikoj slu~aj ne treba da sluì za ispravawe na nedosta-tocite na nastavnikot i na propustite vo nastavata koinastanale poradi negovite subjektivni slabosti vo ra-botata.

Na krajot od dopolnitelnata nastava, na predlogna nastavnikot i oddelenskiot sovet, nastavni~kiot ko-legium go utvrduva kone~niot uspeh na ovie u~enici,t.e. donesuva odluka za toa koi u~enici go zavr{uvaatoddelenieto, a koi se upatuvaat na popravniot ispit voavgust.

Predlogot na nastavnikot treba da go izrazuvanivoto na usvoenosta na programskite barawa, odnos-no stepenot na razbiraweto i trajnosta. Pritoa trebada se odi na minimum fakti i na kvalitet na ona {toe nau~eno. I vo u~eweto treba da vaì praviloto:malku, no kvalitetno.

doma, zaedno se pravi dogovor za formite na rabota iza drugi pra{awa od interes na uspe{noto u~ewe.

Vo dopolnitelnata nastava vremeto od dva ~asatreba da se organizira dinami~no i elasti~no, nastav-nikot treba da gi pribira u~enicite okolu sebe i {toposlobodno so niv da raboti. Tie treba da ja po~uvstvu-vaat i doìveat bliskosta so nastavnikot, sekoga{ slo-bodno da moàt da pra{uvaat i da baraat objasnenie.

Sodrìnata na dopolnitelnata nastava, glavno,e specifi~na za sekoj u~enik. Taa zavisi od nastavniotpredmet, od vozrasta na u~enikot i od fondot na nego-vite predznaewa od odredena oblast. No, edno e sigurno:pri nao|awe na sodrìnite nastavnikot treba da poa|a,vo prv red, od toa koe znaewe na u~enikot mu nedostasu-va po odreden predmet, odnosno koi se prazninite {totreba da se popolnat. Zna~i, sodrìnata treba, vo naj-~est slu~aj, da bide individualna za sekoj u~enik. Naprimer, grupa u~enici se upateni na dopolnitelna nas-tava po maj~in jazik i nastavnikot utvrduva deka nekoiu~enici od taa grupa se prili~no slabi vo usnoto izra-zuvawe (ne moàt da gi formuliraat svoite misli),drugi se slabi vo pismenoto izrazuvawe, treti slabo~itaat, a nekoi od niv imaat slab re~nik. Vo toj slu~aj,nastavnikot treba, za navistina da im pomogne, za sekoju~enik da pronajde adekvatna sodrìna za rabota. Naonoj koj slabo ~ita treba da mu se pronajdat pogodni tek-stovi za ve`bawe na ~itaweto i da mu se odredi na~inza vr{ewe na ve`bite. Na u~enikot ~ij re~nik e siroma-{en, treba da mu se najde materijal za govorna ve`ba,na u~enikot koj e slab vo pismenoto izrazuvawe, da senajdat prikladni sodrìni i da se vidi dali treba dase sprovedat ve`bi za preraskaùvawe, opi{uvaweili drugi formi.

Vo ovoj vid nastava se primenuvaat, pred s#, indi-vidualnite formi na rabota, rabota vo tandemi(parovi) i vo mikrogrupi, a poretko se koristi fron-talnata rabota so u~enicite vo grupata.

Izborot na metodite zavisi, vo prv red, od toa {totreba da im se objasni na u~enicite vo odreden moment,potoa od nastavniot predmet ili od odredeni temi odpredmetot, kako i od nastavnite sredstva so koi raspola-ga u~ili{teto. na primer, koga se raboti za dopolni-


92 1/2005

Dopolnitelnata nastava organizirana vo junipretstavuva planirana pedago{ka intervencija.U~enikot ne treba da ja sfati kako kazna, kako poprav-na merka, tuku treba da ja prifati kako integralen delod nastavata vo celina i kako takva treba da ja do`ivee.

LITERATURA

1. Anatoli Damjanovski, Individualizacija nanastavata, „Prosvetno delo“, Skopje, 1993.

2. Nikola Zoroski, Dopolnitelnata nastava voosnovnoto u~ili{te, „Prosvetno delo“, br. 5, Skopje,1997.

3. M-r Milutin J. \or|evi}: Organizacija iizvo|ewe dopunske, produ`ne i dodatne nastave uosnovnoj {koli, Beograd, 1976.

4. M-Juhas i dr.: Osnovna {kola bez ponavqa~a,Beograd, 1972.

5. Zakon za osnovno obrazovanie, „Slu`ben ves-nik na Republika Makedonija“, 11 juli 2002, Skopje.

Nikola Zoroski, sovetnik po oddelenskanastava vo penzija

InformaciiObrazovni refleksii

931/2005

Aleksandar Jovanovski – Klovn, 60 h 50 sm


951/2005

Gra|anskoto obrazovanie, od zapo~nuvaweto nanegovata implementacija kako poseben proekt vo 1998godina, s# pove}e se zacvrstuva kako nerazdelen segmentna vospitno-obrazovnata rabota so u~enicite i kakoubeduvawe na vospitno-obrazovniot kadar i roditelitena u~enicite za negovata potreba i pozitivno vlijanievo vospituvaweto na decata.

Interesot na subjektite neposredno vklu~eni voimplementacijata na gra|anskoto obrazovanie pri-donese, od godina vo godina, ovaa problematika s#pove}e stru~no da se elaborira i soodvetno da se vgradu-va kako sodrìna i aktivnosti vo vospitno-obrazovniotproces. Ovoj trend ja intenzivira i me|ukolegijalnatai me|uu~ili{nata sorabotka vo vrska so diseminacija-ta na pozitivnite iskustva i ja pottiknuva izdava~katadejnost vo ovaa oblast.

Kon brojnite publikacii od oblasta na gra|ansko-to obrazovanie, vo 2004 godina se pridruìja i slednite~etiri novi publikacii: Zajaknuvawe na gra|anskoto

op{testvo i pottiknuvawe na partnerstva prekuprogramite za gra|ansko obrazovanie; Prira~nik zaroditelite na u~enicite od osnovnoto obrazovanie;Standardi na postigawata za gra|ansko obrazovaniei Osnovi na demokratijata od detska perspektiva.

Navedenite izdanija, kako del od proektot Gra|an-sko obrazovanie - pat kon gra|ansko op{testvo, se pod-dràni od Katoli~kite slu`bi za pomo{ (CRS), Ame-rikanskata agencija za me|unaroden razvoj, Timot za gra-|ansko obrazovanie pri neodamna formiraniot Make-donski centar za gra|ansko obrazovanie (MCGO) iBiroto za razvoj na obrazovanieto (BRO).

[to }e pro~itaat ~itatelite od novite izdanija?

ZAJAKNUVAWE NA GRA\ANSKOTO OP[TESTVO IPOTTIKNUVAWE NA PARTNERSTVA PREKU PROGRAMITEZA GRA\ANSKO OBRAZOVANIE

Publikacija na Katoli~kite slu`bi za pomo{,Skopje, 2004 godina

Urednik: Golubina Gor|ievskaRedaktor: prof. d-r Marija Ta{eva

Na 59 stranici, pokraj predgovorot i vovedot,pomesteni se vkupno 10 prilozi - studii na slu~aj, odkoi {est se odnesuvaat na temata za zajaknuvawe nagra|anskoto op{testvo, a ~etiri na temata za pottik-

\or|i ]osev

NOVI IZDANIJA OD OBLASTA NAGRA\ANSKOTO OBRAZOVANIE

Informacii Obrazovni refleksii

96 1/2005

nuvawe na partnerstva preku programite za gra|anskoobrazovanie.

Prilozite koi se odnesuvaat na prvata tema, ja sle-dat i ja argumentiraat mislata na direktorot na Birotoza razvoj na obrazovanieto, ]amil Xeladini, citiranavo predgovorot od publikacijata: „... Nema somneniedeka sodrìnite od programata za gra|ansko obrazova-nie pretstavuvaat eden od bitnite izvori za pozi-tivni promeni na gra|anskata svest, edukacija zatolerancija, odgovornost i pravda vo na{ite u~ili{-ta, na{ite domovi, a, pred s#, vo na{ite srca i misli“.

Vo prilogot na Liljana \or|ioska od Biroto zarazvoj na obrazovanieto („Programite za gra|anskoobrazovanie vlijaat na promenite kaj decata“) prezen-tirani se primeri na pozitivno vlijanie na sodrìniteza gra|anskoto obrazovanie vrz u~enicite, koi vlijaatna promenata na op{tata klima vo paralelkata, kakoi vo sfa}aweto na demokrati~nosta i humanosta odstrana na u~enicite i toa vo konkretni prakti~nisituacii vo u~ili{teto.

Vo prilogot na Vera Pankovska (Iskustva nanastavnicite od osnovnite u~ili{ta koi realizi-raat gra|ansko obrazovanie vo regionot na Kumanovo)~itatelot }e pro~ita nekolku li~ni izjavi na nastav-nici vo koi tie mo{ne iskreno i so otvorena du{a goiskaùvaat svoeto zadovolstvo od promenite {to ginapravile vo vospitno-obrazovnata rabota so u~enici-te, no i so sopstvenoto menuvawe pri realizacijata nagra|anskoto obrazovanie i toa vo nasoka na „sebepodob-ruvawe“, pohuman odnos kon u~enicite, pogolema tole-rancija i demokrati~nost vo profesionalniot kodeksi vo komunikacijata so decata, a, pred s#, vo menuvawetona ulogata nastavnikot vo vospitno-obrazovnata rabo-ta. Vo istiot prilog pomesteni se i konkretni prak-ti~ni priodi na nastavnicite za pottiknuvawe na slo-bodata na izrazuvaweto kaj u~enicite, pottiknuvawena tvore~koto mislewe, kako i za vklu~uvawe na rodi-telite kako izvori na znaewe.

Vo prilogot, odnosno studijata na slu~aj naOlgica Naumovska (Op{testvenata uloga i gra|anska-ta misija na u~ili{teto), pokraj drugoto, prezenti-rani se iskrenite ubeduvawa na nastavnicite i nastru~nite sorabotnici od edno osnovno u~ili{te zaunapreduvawe na op{testvenata uloga i gra|anskatamisija na u~ili{teto, preku u~estvoto na u~enicite voaktivnostite i sodrìnite od gra|anskoto obrazova-nie (gra|anska svest, respekt, tolerancija, komunikacijai podednakvi prava i odgovornosti vo kreiraweto najavnata politika).

Nastavni~kata Nada Bogdanova vo svojot prilog(Organizirana aktivnost so u~enicite od IV oddele-nie od OU „Stra{o Pinxur“ od s. Karbinci za re{a-vawe problem po pat na studija na slu~aj) prezenti-ra prakti~en prikaz na studija na slu~aj vo IV oddele-nie, vo koj, preku simulirana situacija na vistinskiproblem, u~enicite baraat re{enie za podobruvawe nazaedni~koto ìveewe. Nastavni~kata upatuva porakai drugite nastavnici da go praktikuvaat ovoj pristap.

U~ili{niot pedagog Xemali Bequli vo svojotprilog (Uspe{no implementiran plan za akcija odportfolioto po programata „Nie narodot – proektgra|anin“) zajaknuvaweto na gra|anskoto op{testvogo gleda preku razviena prakti~na aktivnost nau~enicite od V oddelenie vo vrska so na{ata grià zahendikepiranite lica. Vo ovoj prilog naiduvame narazvoj na svesta na u~enicite pri samoorganizirawe-to za angaìrawe za humanitarni celi i za iznao|aweprakti~ni re{enija vo ramkite na lokalnata sredinai po{iroko.

Na ovaa tema e i mo{ne sodràjniot prilog vo vrs-ka so na~inot na rabotata na timot za gra|ansko obrazo-vanie vo edna paralelka od VI oddelenie, prezentiranod nastavni~kata Pavlina Ko{evac i sovetni~kata odBiroto za razvoj na obrazovanieto Mika Ilieva, a iz-vorno podgotven od samite u~enici.


971/2005

Prilozite za vtorata tema - Pottiknuvawe napartnerstva za poddr{ka na razvojot na obrazovanietose nasloveni kako: Roditelsko - u~ili{na sorabot-ka, - od oddelenskata nastavni~ka Kata Sinadinovska,Vklu~uvawe na vozrasnite lica vo nastavata - od od-delenskata nastavni~ka Dina Janakopulu, Afirmacijana demokratskite vrednosti preku partnerski odnosina vladiniot i nevladiniot sektor vo gra|anskotoobrazovanie - od sovetni~kata vo BRO Mika Ilieva,kako i Standardi za gra|ansko obrazovanie - patokazkon postojano podigawe na kvalitetot - od GoricaMickovska, sovetnik vo BRO.

Prviot prilog, Roditelsko - u~ili{na sorabot-ka, pretstavuva prakti~en prikaz za podobruvawe na ko-munikacijata me|u roditelite i u~ili{teto, preku me-todska rabotilnica na tema: „Da u~ime zaedno“, so cel:roditelite da se najdat vo u~ilnicata, da se stavat voulogata na u~enicite i da se dobliàt do sodrìniteod Osnovite na demokratijata. Vo ramkite na prilo-got pomesteni se i iskazi na del od roditelite i u~e-nicite, od koi se gleda nivnoto zadovolstvo od neposred-noto u~estvo vo vospitno-obrazovniot proces i odefektite od toa u~estvo.

Pro~itajte go prilogot pa }e se uverite.

Vo vtoriot prilog, Vklu~uvawe na vozrasnitelica vo nastavata, prikaàna e metodska postapka vopodgotovkata i realizacijata na eden nastaven ~as nakoj e vklu~eno vozrasno lice, kompetentno i ovlas-teno za odredena oblast (vo konkretniot primer - tre-ner na fudbalska ekipa).

Tretiot prilog, Afirmacija na demokratskitevrednosti preku partnerski odnosi na vladiniot inevladiniot sektor vo gra|anskoto obrazovanie, pre-nesuva iskustva i efekti od realizacijata na prak-ti~nite aktivnosti vo dve osnovni u~ili{ta, so part-nersko u~estvo na nekolku nevladini zdruènija.

êtvrtiot prilog, Standardi za gra|ansko obra-zovanie - patokaz kon postojano podigawe na kvalite-tot, zboruva za po~uvstvuvanata potreba od standar-di za postigawata na u~enicite od oblasta na gra|ansko-to obrazovanie. Vo prilogot e prikaàna hronologi-jata na zapo~natite aktivnosti i na~inot na podgotvu-vaweto na standardite, argumentite za izgotvuvawe nastandardite, pristapot i na~inot na nivnoto izgotvuva-we, kako i pretstojnite aktivnosti na ovoj plan.

PRIRA^NIK ZA RODITELITE NA UÊNICITEOD OSNOVNOTO OBRAZOVANIE

Publikacija na Katoli~kite slu`bi za pomo{,Skopje, 2004 godina

Avtori: Slobodanka Ristevska i GolubinaGor|ievska

Prira~nikot za roditelite na u~enicite od os-novnoto obrazovanie od avtorite Slobodanka Ristevskai Golubina Gor|ievska e prva publikacija od vakovvid vo Republika Makedonija. Vo ovaa publikacija, vonejziniot prv del, roditelite }e najdat izvorni infor-macii, vo vid na pra{awa i odgovori, za site aspektina osnovnoto obrazovanie; za me|usebnite prava i obvrs-ki na subjektite u~esnici vo vospitno-obrazovnata ra-bota (roditeli, u~enici, nastavnici, u~ili{te); zaocenuvaweto i napreduvaweto na u~enicite; za struk-turata i obvrskite na vospitno-obrazovniot, stru~nioti rakovodnioot kadar i za u~ili{nata atmosferavoop{to.

Vo vtoriot del pomesteni se popularni pedago{-ki temi (samodoverba, odgovornost, restitucija) koi }eim posluàt na roditelite kako pouki za pouspe{novospituvawe na nivnite deca. Sodrìnata na tretiotdel, so svoite konkretni informacii i nasoki, gi upa-tuva (i osposobuva) roditelite za efikasno organizi-rawe na rabotata na sovetite na roditelite, vo koi tie,preku svoite pretstavnici, participiraat vo predla-


98 1/2005

gaweto i usvojuvaweto na zna~ajni idei, merki i aktiv-nosti za organizacijata na dejnosta na u~ili{teto.

Prira~nikot, isto taka, }e im bide od zna~ajnakorist na nastavnicite, stru~nite sorabotnici i direk-torite na u~ili{tata, vo ispolnuvaweto na nivniteobvrski za rabotata i sorabotkata so roditelite nau~enicite, a posebno vo planiraweto i programirawetona aktivnostite za osposobuvawe na roditelite za niv-nata aktivna participacija vo ìvotot i rabotata nau~ili{teto.

STANDARDI NA POSTIGAWATA ZA GRA\ANSKO OBRAZOVANIE

Publikacija na Biroto za razvoj na obrazovanie-to, Skopje, 2004 godina

Grupa avtori i ~lenovi na rabotnata grupa zastandardi za gra|ansko obrazovanie

Ovaa publikacija, pokraj drugoto, e rezultat nakvalitativniot razvoj na proektot Gra|ansko obrazova-nie - pat kon gra|ansko op{testvo, a osobeno kakonu`na potreba po~uvstvuvana pri realizacijata nasrednoro~nata evalvacija na proektot, koga ponaglasenose postaveni pra{awata za dokazite za kvalitetot narabotata i postigawata, kako i za indikatorite za po-natamo{noto sledewe na napredokot.

Avtorite na ovoj trud, vo prvite tri naslovi japrezentiraat potrebata od izgotvuvawe na standarditeza postigawata na u~enicite vo gra|anskoto obrazova-nie, namenata na standardite i pristapot, odnosno me-todologijata na izgotvuvaweto na standardite. Potoa,so posebni poglavja pretstavena e strukturata na stan-dardite i op{t opis na nivoata na standardite na posti-gawata (minimum - za re~isi site u~enici; dovolen - zanajgolem broj u~enici; i visok standard - za najsposob-nite u~enici). Najgolem del od sodrìnata pretstavu-vaat naslovite za programskite podra~ja (Semejstvo,U~ili{te, Lokalna zaednica i Dràva) i celite, kako

i naslovot za opisot na standardite po nivoa i podra~ja.Na krajot, so poseben naslov, dadeni se primeri naajtemi po nivoa na standardite koi, vsu{nost, go ilus-triraat na~inot na koj }e bide merena postignatostana standardite.

Taka izgotvenite standardi, spored avtorite, }eimaat polivalentna namena:

• za nacionalnoto ocenuvawe na postigawata nau~enicite vo oddelenskata nastava, {to }e se sprove-duvaat na krajot na obrazovniot ciklus so cel da seobezbedat pokazateli za postigawata na u~enicite nanivo na dràvata;

• za u~ili{tata i nastavnicite, za procenuvawena sostojbite i vrednuvawe na postigawata na u~enicitei efektite od sopstvenata rabota;

• za roditelite na u~enicite i po{irokata jav-nost, za razbirawe na o~ekuvawata od u~enicite vo ob-lasta na gra|anskoto obrazovanie;

• na nivo na dràvata, odgovornite faktori daprezemaat merki i aktivnosti za pozitivni promeni ipodignuvawe na stepenot na postigawata.

OSNOVI NA DEMOKRATIJATA OD DETSKA PERSPEKTIVA

Publikacija na Biroto za razvoj na obrazovanie-to, Skopje, 2004 godina

Urednik na izdanieto: Biljana MihajlovskaRakovoditel na proektot Standardi za gra-

|ansko obrazovanie - m-r Gorica Mickovska

Vo ovaa bro{urka, vsu{nost, prezentirani se delod interesnite odgovori na nekoi od 150-te pra{awana koi odgovaraa u~enicite na krajot od IV oddelenie,vo ramkite na mereweto na postigawata na u~enicitevo 2003 godina. Od izbranite „biseri“ moè da se vidikako decata ja razbiraat demokratijata i kako razmis-luvaat koga se vo pra{awe situacii povrzani sogra|anstvoto.


991/2005

So „biserite“ na decata, spored avtorite, trebada se obideme da se zabavuvame, oslobodeni od predra-sudite i namerata da vr{ime procena na nivnoto znaeweili neznaewe. Treba da imame predvid deka toa se samodeca na 10-godi{na vozrast i deka nivnite znaewa i mis-lewa se rezultat na vospituvaweto i vlijanieto nasemejstvoto, u~ili{teto i op{testvoto voop{to.

Navedenite publikacii se dostaveni do siteosnovni u~ili{ta taka {to nastavnicite i drugiteu~ili{ni subjekti }e mo`at da gi koristat pri ostva-ruvaweto na vospitno-obrazovnata rabota so u~enicite,evalvacijata na efektite od sopstvenata rabota ili zadrugi celi.

Pobarajte gi vo va{eto u~ili{te i pro~itajte gi.


100 1/2005

Svedoci sme i u~esnici vo odbe-leùvaweto na mnogu nastani i nivnigodi{nini. Nastojuvame da gi odbe-leìme zna~ajnite nastani, da se na-vra}ame i da se potsetime na niv.Naj~esto niv gi proslavuvame na is-tiot den po nekolku godini, ili giznaeme kako nedela na ..., a vo nekoislu~ai na niv posvetuvame cela godi-

na. Edno vakvo nesekojdnevno navra}awe na minatotoe odbeleùvaweto na 100- godi{ninata od objavuvawetona nekolkute nau~ni trudovi na Albert Ajn{tajn vo1905 godina. Vo taa godina na hartija bea izneseni epo-halnite idei na Ajn{tajn koi predizvikaa promeni vosfa}aweto na prostorot i vremeto i otkrija edna novavselena.

Po inicijativa na Evropskoto dru{tvo na fizi-~arite, a poddràna od Me|unarodnata unija za ~istai primeneta fizika i od Unesko, na 58 Generalno so-branie na Obedinetite nacii (10 juni 2004), 2005 godinabe{e proglasena za Svetska godina na fizikata. Vodeklaracijata (dokumentot A/58/L.62) Generalnotosobranie go zadolùva Unesko, vo sorabotka so dru{-tvata na fizi~arite i drugi organizacii od celiotsvet, da organizira aktivnosti vo presret na godinata{to doa|a (1).

Vo javnoto mislewe preovladuva stavot deka fi-zikata e te{ka za izu~uvawe. Namalen e interesot zaizu~uvawe na fizikata i nivoto na koe obi~niot gra-|anin ja razbira. Od druga strana, nedovolno se ceni ulo-gata na fizikata vo sovremenite dostignuvawa, kakokomunikaciite, transportot, medicinata, informati-~kata tehnologija i avtomatikata, osvojuvaweto na vse-lenata i sli~no. Isto taka, re{avaweto na globalni-te problemi, kako {to e iznao|aweto alternativniizvori na energija, za{titata na ìvotnata sredina izdravjeto na ~ovekot, koi pretstavuvaat predizvik za~ove{tvoto, vo golema mera zavisi od razvojot i prido-nesot na fizikata. Toa go znaat fizi~arite, no ne i po-{irokata javnost (2).

Zatoa, me|u fizi~arite preovlada misleweto de-ka treba da se iskoristi dobriot glas za eden od najgo-lemite fizi~ari na site vremiwa, Albert Ajn{tajn,da se svrtat negativnite trendovi vo svetot i fizikatada se dobliì do obi~niot ~ovek. Niz aktivnostite vo2005 godina treba da se odbeleì zna~eweto na ovoj geni-jalen um, 100-godi{ninata od objavuvaweto na negovitetrudovi i da se podigne svesta kaj obi~niot gra|aninza ulogata i zna~eweto {to go imala i }e go ima fizika-ta vo obrazovniot, kulturniot, ekonomskiot i tehni~-kiot razvoj na op{testvoto. Taka, proslavuvaj}i 100 go-dini od „~udesnata godina“ }e se svrti vnimanieto nasvetskata javnost za va`nosta na fizikata i prirodnitenauki vo sekojdnevniot ìvot i idninata pred nas.

Organizatorite gi povikuvaat site poedinci,fizi~ari, nastavnici, profesori, nau~nici, site insti-tucii i organizacii, u~ili{ta, fakulteti, univerzi-teti, nau~ni laboratorii i istraùva~ki centri, i

Boce Mitrevski

2005 - SVETSKA GODINA NA FIZIKATA


1011/2005

vie koi go ~itate ovoj tekst, da se vklu~at vo odbeleù-vaweto i proslavata na Svetskata godina na fizikata.

Umetni~kata smisla i s# ona {to gi povrzuva lu-|eto i fizikata se sodràt vo za{titniot znak, logotoza Svetskata godina na fizikata. Vo negovata krea-tivna interpretacija moè da se zabeleàt boite odspektarot, fokusnoto rastojanie, prekr{uvaweto nasvetlinata niz le}a, prostorno-vremenskata zakrive-nost, crnata dupka itn. Logoto e vo boja. Crvenata os-nova go pretstavuva minatoto; sinata boja gore - idnina-ta; zelenata i ̀ oltata gi povrzuvaat minatoto i sega{-nosta, zelenoto za napredok, a ̀ oltoto za mir, partner-stvo, sorabotka i timska rabota.

AKTIVNOSTI PREKU KOI ]E SE ODBELE@ISVETSKATA GODINA NA FIZIKATA

Odbeleùvaweto na nastanot }e se slu~uva vovremenski period od 500 dena, po~nuvaj}i od oktomvri2004 godina do fevruari 2006 godina. Vo dokumentot naGeneralnoto sobranie na Obedinetite nacii, oficijal-nite sve~enosti se predvideni za 13, 14 i 15 januari 2005godina vo pretstavni{tvoto na Unesko vo Pariz.

Na dràvno nivo se formiraat nacionalni komi-teti i organizacioni odbori preku koi se planiraat,organiziraat i se sledat aktivnostite. Vo niv vlegu-vaat vidni li~nosti od naukata, fizi~ari, nau~nici iakademici, nastavnici i profesori, a kako pokroviteli~esto se javuvaat li~nosti koi se nositeli na visokidràvni funkcii.

Vo odbeleùvaweto na Svetskata godina na fizi-kata ve}e se odvivaat ili se planirani najrazli~niaktivnosti (3):

– promocija preku bexovi, bro{uri, po{tenskimarki, posteri, maici, ra~ni ~asovnici i sl. so simboli{to asociraat na fizika ili logoto prikaàno pogore;

– zapoznavawe na po{irokata javnost za proslava-ta i nastanite {to sleduvaat preku mediumite, pres-konferencii, plakati niz obrazovnite ustanovi, navozilata za javen transport;

– nau~no-popularni emisii na radio i televizi-ja, zanimlivi tekstovi vo pe~atenite mediumi;

– popularni predavawa, seminari i tribini vou~ili{tata i na fakultetite;

– interaktivni demonstracii i eksperimenti najavni mesta za da se vidat ubavinite, ~udata i sekojdne-vieto vo fizikata;

– merewe na nekoi veli~ini ili konstanti i pov-toruvawe na nekoi eksperimenti {to imale klu~nauloga vo razvojot na fizikata, naukata i op{testvoto,na primer, opredeluvawe na radiusot na Zemjata;

– jubilejni izdanija na spisanija, promocija naknigi, multimedijalni prezentacii na veb-stranici idrugi materijali povrzani so fizikata i prirodnitenauki;

– odrùvawe na konferencii, zimski i letni{koli, {kola za astronomija, rabotilnici, natpreva-ri, olimpijadi i kvizovi na najrazli~ni temi;

– izlo`bi na fotografii, umetni~ki dela i sl.povrzani so zna~ajni nastani i li~nosti od fizikataili op{to od naukata;

– prikaùvawe filmovi i odrùvawe teatarskipretstavi so nau~na ili istoriska sodrìna na javnimesta ili vo obrazovnite institucii;

– poseti na muzei, nau~ni institucii i istraù-va~ki laboratorii, astronomski opservatorii i plane-tarium;

– konferencii posveteni na obrazovanieto pofizika, fizikata i drugite prirodni nauki, najgole-mite predizvici za fizikata i prirodnite nauki vo 21vek; fizikata vo zemjite vo razvoj, ̀ enite vo fizikatai drugi temi;

– aktivnosti posveteni za najmladite, za talenti-ranite u~enici, na primer, potraga po talenti (sigurnonekade postoi nekoj „mal Ajn{tajn“).

Zavisno od mo`nostite, kapacitetot, ekonomski-ot razvoj i dr. sekoja dràva se vklu~uva vo proslavatana ovoj nastan. Predvideni se nastani na nacionalnoi lokalno nivo, na nivo na univerzitetite, fakulte-tite, u~ili{tata i sl. Vo ramkite na ova odbeleùvawe}e bide odràna i XIII konferencija na Evropskotodru{tvo na fizi~arite „Trendovi vo fizikata“ od 11-15 juli 2005 godina vo Bern (3).


102 1/2005

Republika Makedonija aktivno se vklu~uva voproslavata na 2005 godina - Svetskata godina na fizika-ta. Glavni nositeli na organizacijata i sproveduvawetona aktivnostite se Dru{tvoto na fizi~arite na Repub-lika Makedonija i Institutot za fizika pri Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Site aktivnostise podgotvuvaat i koordiniraat preku Nacionalniotkomitet i Organizacioniot odbor formirani za taacel. Golem del od aktivnostite navedeni pogore }e seslu~uvaat i kaj nas. Sigurno gi prepoznavte va{iteinteresi i èlbi vo nekoja od ovie aktivnosti {to sevo tek ili {to }e sledat. Bidete kreativni, bilo kakou~enik, student, nastavnik, roditel ili gra|anin. I viemoèbi imate ideja, ne{to podgotveno ili sakate dapodgotvite, sakate da bidete del od publikata ili delod nastanot. Pro{irete gi va{ite znaewa, pobarajtepomo{ i aktivno u~estvuvajte vo odbeleùvaweto na2005 - Svetska godina na fizikata.

LITERATURA

1. UN declares 2005 International Year of Physics, Europhysics

news, 35/4 2004.

2. Chuck Stone, The world year of physics in 2005, The physics

teacher, Vol. 42, January 2004.

3.Martial Ducloy, The world year of physics is on track!

Europhysics news, 34/1 2003.


108 1/2005

Vo posledno vreme mnogu zna~ajni se soznanijata{to se dobivaat preku razmena na iskustvata so drugizemji od Evropa i svetot. Za uspe{nata rabotna pose-ta na Holandija na rabotnata grupa od Ministerstvo-to za obrazovanie i nauka, Biroto za razvoj na obrazova-nieto i CRS, }e stane zbor vo sledniot prilog.

Katoli~kite slu`bi za pomo{ (CRS) vo sora-botka i so stru~na poddr{ka od Me|unarodnata agenci-ja za rekonstrukcija i razvoj, od 17 do 23 avgust 2003 godi-na ja organiziraa i finansiski ja poddràa ovaa studis-ka poseta.

Celta na posetata be{e da se ovozmoì pro{iru-vawe na znaewata za rabotnata sredina vo Evropa, zasorabotkata na vladiniot i nevladiniot sektor so me-todologijata na kvalitetnoto rakovodewe na gra|ansko-to obrazovanie vo Holandija. Pritoa be{e ovozmoènozapoznavawe so nacionalnite planovi i programi vo ob-razovanieto, metodite na nastavata, resursite za razvojna gra|anskoto obrazovanie, ulogite i odgovornostitena site u~esnici vo obrazovanieto, kako i informati~-

kata tehnologija kako alatka za u~ewe na gra|anskotoobrazovanie vo u~ili{tata vo Holandija.

Rabotnata poseta trae{e pet dena i ima{e bogataprogramska sodrìna, so mnogubrojni rabotni sostano-ci i poseti na mnogu zna~ajni institucii i organi-zacii od oblasta na obrazovanieto. Pokonkretno, beaposeteni slednive institucii: Ministerstvoto za obra-zovanie vo Hag; Pedago{kiot fakultet vo Amsterdam;APS – Nacionalen centar za razvoj na obrazovanietovo Utreht; SLO – Institucija odgovorna za kreirawena nastavnite planovi i programi; CITO – Nacionalencentar za kreirawe na obrazovni programi i nivnoocenuvawe; Podra~nata edinica na Ministerstvoto zaobrazovanie i Centarot za poddr{ka na u~ili{tata voUtreht, kako i dve u~ili{ni ustanovi.

Programskite sodrìni na rabotnata poseta beasoodvetno odbrani za da im se ovozmoì na ~lenovite narabotnata grupa da gi spodelat ideite i prakti~niteprimeri i da se zdobijat so novi soznanija za realizaci-jata na gra|anskoto obrazovanie vo Holandija, a seto toazna~ajno da pridonese za dobivawe na novi idei za imple-mentacija na teorijata i praktikata vo gra|anskoto obra-zovanie na site nivoa na na{iot obrazoven sistem.

Golubina Gor|ievskaMika Ilieva

ZA MODELITE NA SLEDEWE I STRU^NAPODDR[KA NA GRA\ANSKOTO

OBRAZOVANIE VO HOLANDIJA


1091/2005

[TO DOZNAVME I [TO MO@EME DA PLANIRAME VO IDNINA

1. Doznavme deka gra|anskoto obrazovanie imacelosna poddr{ka od instituciite koi se zadolèniza toa.

2. Gra|anskoto obrazovanie e so podolga tradicijai e vo postojan razvoj i usovr{uvawe.

3. Se zapoznavme so mnogu prakti~ni primeri narealizacijata na gra|anskoto obrazovanie vo u~ili{-tata vo lokalnata sredina i na~inot na poddr{kata {toja davaat Ministerstvoto za obrazovanie i drugitestru~ni obrazovni institucii.

4. Gra|anskoto obrazovanie vo holandskiot obra-zoven sistem se realizira niz slednive aspekti:

• opredeluvawe na nacionalnite prioriteti;•vo vid na posebni nastavni predmeti so u~eni-

cite od 5 do 16 godini;• vgradenost na soodvetni sodrìni vo oddelni

nastavni predmeti;• u~enicite u~estvuvaat vo donesuvaweto na od-

lukite vo u~ili{teto;• razviena sorabotka na u~ili{tata so roditelite

i lokalnata sredina.

5. Sodrìnite na gra|anskoto obrazovanie sevgradeni vo programite na pedago{kite fakulteti,intenzivno se u~at gra|anskite vrednosti i u~eweto sevodi so nova paradigma: @ivotot e dvièwe, a nastav-nikot e toj koj ima vlijanie vrz idninata

6. Vo nacionalnata strategija za obrazovanietovo Holandija na u~ili{tata im se dadeni golema samos-tojnost, odgovornost i prava. U~ili{teto postavuva ce-li za gra|anskoto obrazovanie i vo procesot na postig-nuvawe na tie celi mnogu uspe{no funkcionira u~e-ni~kata zaednica.

7. U~enicite preku svoite soveti i drugite formina u~eni~ko organizirawe u~estvuvaat vo kreirawetona ìvotot i rabotata vo u~ili{teto. Tie imaat pra-vo na izbor na sodrìni, tehniki i uslovi za u~ewe.

ZABELE[KA: Site steknati iskustva i soznanijamoàt da pomognat za natamo{no razvivawe i usovr-{uvawe na gra|anskoto obrazovanie vo RepublikaMakedonija.


1031/2005

Po povod jubilejot - 30 godini od osnovaweto naInstitutot za psihologija na Filozofskiot fakultetvo Skopje, izdaden e zbornik na trudovi koi se delo nasega{nite, porane{nite i idnite profesori (vo momen-tov asistenti) koi minale odreden period od svojotraboten vek na Institutot za psihologija. Sekoj odtrudovite pretstavuva odraz na poleto na interesot naavtorite i dava delumen uvid vo problematikata kojaja preokupira nivnata nau~no-istraùva~ka rabota.Golem broj od izbranite temi gi reflektiraat novitestruewa vo psihologijata, novite idei, pravci, meto-di, {to ja pokaùva tendencijata na Institutot zasledewe na sovremenite tekovi vo psiholo{kata misla,no i vo naukata voop{to.

Vo ovoj prikaz, za polesna razrabotka na trudo-vite, tie }e bidat grupirani vo nekolku kategorii spo-red nivnata sodrìna.

Eden del od tekstovite se naso~eni kon noviteproblematiki vo obrazovniot proces i ukaùvaat namo`nostite za koristewe na psiholo{kite soznanijaso cel da se unapredi kvalitetot na obrazovanieto.

Ruìca Kerami~ieva gi analizira poimite in-terakcija i u~ewe vo sovremenata nastava koristej}i

gi teoriite na Pijaè, Vigotski i Bruner. So cel dase dobie slika za osobenostite na interaktivnata nas-tava, vo tekstot na globalen na~in se opi{ani: metoditeza izveduvawe na interaktivnata nastava i u~ewe; va`-nosta na nastavnikot vo sozdavaweto na klima naintelektualna qubopitnost i sloboda vo misleweto ikarakteristikite na mislovnite aktivnosti koi sejavuvaat pri aktivnoto u~ewe. Avtorkata zaklu~uvadeka (inter)aktivnoto u~ewe i nastava ovozmoùvaat:pobuduvawe na vnatre{nata motivacija, osposobuvaweza samostojno u~ewe, budewe na samodoverbata i raz-vivawe na kreativnosta, no za da bidat efektivni ipo~esto primenlivi, na psiholo{kite soznanija imnedostasuva pocvrsta didakti~ka dimenzija.

Istraùvaweto na Orhideja [urbanovska naproblemot na psihosocijalnata klima kaj osnovno{kol-cite pretstavuva nadovrzuvawe na trendot na prou~u-vawe na faktorite koi vlijaat na efikasnata nastava.Psihosocijalnata klima vo oddelenieto e definiranakako slu~uvawa vo oddelenieto odredeni od karakteroti intenzitetot na me|usebnite odnosi, li~niot razvojna poedincite, kako i karakteristikite na obrazovniotsistem. Istraùvaweto sprovedeno na 171 u~enik od ~et-vrto oddelenie, me|u drugoto, ukaùva na toa deka u~e-nicite ja doìvuvale oddelenskata klima kako prijat-na, vesela i zadovoluva~ka i ocenile deka me|u sebe seprijatelski povrzani, no istovremeno posakuvaat po-malku natprevar i dokaùvawe pome|u sou~enicite.Podatocite od ova ili sli~ni istraùvawa moàt da

Ana Mickovska

PRIKAZ NA ZBORNIKOT: 30 GODINIINSTITUT ZA PSIHOLOGIJA


104 1/2005

im pomognat na nastavnicite vo organiziraweto ilievalvacijata na vospitno-obrazovnata rabota, no i nasozdava~ite na obrazovnata politika vo zemjata.

Trudot na Zoran Stojanovski pretstavuva pro-dolùvawe na negoviot dolgogodi{en interes za fakto-rite koi vlijaat vrz ocenuvaweto na znaewata na u~e-nicite. Najgolemite slabosti na ocenuvaweto avtorotgi locira vo na~inot na mereweto na znaeweto koj sevr{i so pomo{ na skali na ocenki ~ii kategorii na seednozna~no definirani, kako i vo neusoglasenosta nadefiniciite vo pogled na predmetot na ocenuvawe.Kako najzna~ajni faktori koi vlijaat vrz objektivnostana ocenkata se naveduvaat: faktorite koi vlijaat vrzmanifestiraweto na znaeweto od strana na u~enikot,faktorite povrzani so nastavnikot koga toj se javuvavo uloga na instrument za merewe na znaeweto i fak-torite povrzani so na~inot/tehnikata na ispituvawena znaeweto.

Kiro Poposki pravi analiza na faktorite odkoi zavisi kvalitetot vo obrazovanieto. Ova e kompli-cirana zada~a, pred s#, poradi neusoglasenosta pri ut-vrduvaweto na obrazovnite potrebi i o~ekuvawa. Tievo najgolema mera se opredeleni od strana na op{tes-tvenite institucii, koi imaat za cel da sozdadat li~-nost po nivna mera; no vo posledno vreme s# pove}e sezemaat predvid i individualnite karakteristiki nasekoja edinka i nejzinite razvojni potrebi. Sporedtoa, za da se sozdade kvalitetno obrazovanie koe e pomerka i na individuite i na op{testvoto, treba da seizdvoi ona {to e zaedni~ko vo nivnite potrebi i o~eku-vawa i vrz osnova na toa da se definiraat dolgoro~nitei kratkoro~nite celi na u~ili{teto. Osnova za obez-beduvawe i vrednuvawe na sakaniot kvalitet, predlagaavtorot, treba da pretstavuvaat standardite za predus-lovite, procesot i rezultatite vo obrazovanieto.

Slednite trudovi se zanimavaat so temi koi se od-nesuvaat na razvojot na li~nosta, preku razvojot nasvoeto jas, sebeostvaruvaweto preku izborot na ̀ ivot-nite zada~i i razvojot na motivot za postignuvawe.

Olga [kari} ja obrabotuva problematikata po-vrzana so razvojot na „vi{noto jas“, koe pretstavuva du-hovno transcedentirawe koe se prostira nadvor od

prostorot i vremeto, ovde i sega. Tradicionalnata na-uka do skoro ne go izu~uva{e transcedentalnoto „jas“,bidej}i za toa e potrebna promena vo perspektivata odkoja se gleda na razvojot. No, denes sfa}aweto za posto-eweto na ovoj entitet e s# poprifateno, {to moè dase zabeleì i preku vklu~uvaweto na spiritualnata in-teligencija vo sistemot na ve}e priznatite intelektu-alna i emocionalna inteligencija. Poradi toa, nauka-ta zapo~nuva da gi prifa}a metodite za razvoj na „vi{-noto „jas“ koi dosega bile asocirani so religijata. Odovie tehniki, avtorkata go opi{uva procesot na iscelu-vawe preku is~istuvawe na zatemnetiot um po pat naisihaizam.

Vo svojot trud Blagoja Janakov pravi analiza nanajzna~ajnite ìvotni zada~i so koi lu|eto se soo~u-vaat. Tie za sekoja li~nost se individualni, no sepakpostojat nekoi koi moàt da se izdvojat kako pozna~ajnii zaedni~ki za najgolemiot broj lu|e. Profesorot Ja-nakov gi izdvojuva i dava opis na slednive: dobruvawe-to (dobro ìveewe, preovladuvawe na pozitivni ~uv-stva); li~niot razvoj (sebeostvaruvawe i sovr{enstvo)koj e razli~no definiran od strana na razli~nitepsiholo{ki teorii i religiski pravci i postignu-vaweto na qubov i zaedni{tvo, {to za mnogu lu|e pret-stavuva glaven ~initel na dobrosostojbata.

Asistentite Katerina Naumova, Ana Frichand iBiljana Blaèvska ja prou~uvale povrzanosta me|u mo-tivot za postignuvawe, kako relativno stabilna dispo-zicija na li~nosta i sebe-po~ituvaweto kako stav nasebe-vrednuvawe na primerok od 137 ispitanici, stu-denti na Filozofskiot fakultet. Rezultatite pokaù-vaat deka so zgolemuvawe na sebe-po~ituvaweto se zgo-lemuva i motivot za postignuvawe, no ne ukaùvaat navrskata pome|u motivot za postignuvawe i sebe-prifa-}aweto. Od procenuvanite dimenzii na sebe-po~ituva-weto otkriena e vrska pome|u odnosot kon uspehot vostudiraweto i motivot za postignuvawe.

Dva od trudovite se odnesuvaat na faktorite koivlijaat na efektivnosta na rabotnoto mesto.

Profesorot Tome Nikoloski gi analizira pro-menite vo odnos na karakteristikite na trudot, me|u-~ove~kite odnosi i efektivnosta na rabotnicite po vo-


1051/2005

veduvaweto na kompjuterizacijata vo organizaciite.Trudot pretstavuva opis na promenite koi nastanuva-at otkako vo rabotata }e se vovede kompjuterizacija,kako i prednostite (brza i lesna dostapnost na infor-maciite) i nedostatocite (nedostatok od li~en kontakt,identifikacija so organizacijata i lojalnost kon nea)koi proizleguvaat od novite oblici na rabota. Avtorotzaklu~uva deka pred da se vovede informati~ka tehno-logija vo organizacijata, treba da se vodi smetka za toadali so toa }e se zadovolat psiholo{kite potrebi nalu|eto na rabota, a ne samo ekonomskite i tehni~kitekriteriumi.

Elisaveta Sarxoska gi ispituva potrebata za pos-tignuvawe i grupnoto pripa|awe kako psihosocijalnifaktori na stavot kon parite kaj lica koi se zanima-vaat so finansisko rabotewe. Pretpostavkata od kojatrgnuva e deka adekvatniot stav kon parite vodi konefikasno rabotewe. Sledstveno na toa, visokata afek-tivna lojalnost se smeta za pozitivna, bidej}i intrin-zi~ki ja motivira li~nosta za visoka produktivnost,dodeka previsokata bihevioristi~ka lojalnost ne epoèlna, bidej}i ukaùva na pregolama fiksiranostna materijalnite beneficii od organizacijata. Vo pog-led na ispituvaniot primerok rezultatite ukaùvaatdeka vrz osnova na visokata potreba za postignuvawe,ispitanicite razvivaat adekvaten kognitiven stav vosmisla na objektivno procenuvawe na parite kako moti-vator za rabota i adekvaten li~en razvoj.

Eden del od avtorite se interesiraat za kogni-tivnoto funkcionirawe na li~nosta i razvojot nanejzinite kreativni potencijali.

Elena A~kovska-Le{kovska dava pregled na kog-nitivniot priod vo izu~uvaweto na nadarenosta, a oso-beno se zadrùva na teorijata na Robert Sternberg, kojoformuva nov pravec vo prou~uvaweto na inteligenci-jata, preku nadminuvawe na dotoga{noto ednodimenzi-onalno sfa}awe na intelektualnata nadarenost. Sporednego, ~ovekovata inteligencija se temeli na tri suppro-cesi: metakognicija, kreativna produkcija i prakti~kodejstvuvawe, a sledstveno na toa, i intelektualnatanadarenost ja so~inuvaat tri supteorii: komponentna,iskustvena i kontekstualna. Potpiraj}i se na svoeto

tvrdewe deka intelektualnata nadarenost ne moè dase razbere nadvor od socio-kulturniot kontekst, toj sezalaga za nadminuvawe na psihometriskiot pristap voidentifikuvawe na nadarenosta, bidej}i na toj na~ingolem del od kreativno-produktivnite lica ostanuva-at neidentifikuvani i zanemareni.

Profesor Violeta Arnaudova go zapo~nuva svo-jot trud so konstatacijata deka vo psiholo{kite krugo-vi e s# pozastapeno sfa}aweto deka kreativnosta e ge-neri~ko svojstvo na ~ovekot, koe se razviva vo interak-cijata na stimulativnata sredina i li~nata angaìra-nost. Vakvata konstatacija ukaùva na mo`nosta zave`bawe i podobruvawe na kreativnite potencijali.Za taa cel psiholozite sozdadale sistemi za aktivirawena kreativniot potencijal, del od koi (na Torans, Ol-ton, Kra~fild i nivnite sorabotnici) se prikaànivo tekstot. Tie iako na~elno se razlikuvaat, vo su{tinasite pridonesuvaat kon uspe{no eliminirawe na vna-tre{nite i nadvore{nite blokadi, sozdavawe nakreativni ve{tini, kreativen stil i emocionalni ka-rakteristiki na li~nosta koi se relevantni za proce-sot na tvorewe.

Interesot na Ognen Spasovski e vo nasoka na iz-u~uvawe na interakcijata na memori~kite procesi iafektivnite sostojbi. Pojdovnata ideja e deka toa koiprocesi }e bidat zapomneti vo dadena situacija, kolkutrajno i na koe nivo, zavisi od interakcijata me|uafektivnite sostojbi i memori~kite procesi. Ova tvr-dewe e dokaàno so mnogubrojni istraùvawa koi poka-àle deka vo situacija na pozitivna afektivnost, ra-botnata memorija raspolaga so pogolemi kapaciteti,a operaciite za koi e odgovorna se pofleksibilni, do-deka, pak, pri negativna afektivnost, rabotnata memo-rija e pove}e orientirana kon detali, sistemati~noanalizirawe na site relevantni drazbi, so cel spravuva-we so situacijata, {to pridonesuva kon optovaruvawena kapacitetite na rabotnata memorija.

Trudot na profesor Mihajlo Popovski, pretsta-vuva razrabotka na vlijanieto na kognitivnite procesikoi go opredeluvaat vlijanieto na odlu~uvaweto voodredena situacija vrz prosocijalnoto odnesuvawe nali~nosta. Pogolemiot broj na istraùvawa go naso~u-


106 1/2005

vale vnimanieto kon efektite na poedine~ni mehanizmii procesi koi moàt da go opredelat odlu~uvaweto vo da-dena prosocijalna situacija. Vo tekstot se navedeni najzn-a~ajnite od ovie procesi: percepcijata na nevolja, zaze-maweto tu|o gledi{te, ve{tinite za razre{uvawe nainterpersonalni problemi (osetlivost za problemite,generirawe re{enija, procenuvawe na posledicite),atribuciite (odreduvawe na lokusot na kontrola natu|ite nevolji, intencionalnosta ili kontrolabilnos-ta itn.), analizata na potencijalnite tro{oci i dobiv-ki od pomagaweto i moralnoto rasuduvawe.

Miko{ Biro i Nikolina Kenig vo svoite trudoviobrabotuvaat razli~en aspekt na predrasudite istereotipite kon odredeni etni~ki zaednici.

Vo prviot tekst, avtorot go istraùva vlijanietona traumatskite iskustva (proceneti objektivno i sub-jektivno) kaj grupa begalci za vreme na vojnata vo biv{aJugoslavija i nivnite vrednosni sistemi koi ja odredu-vaat spremnosta za pomiruvawe so „protivni~kata“ strana.Otkriva deka najgolema pre~ka za spremnosta za pomiru-vawe e postoeweto na nacionalisti~ki i etnocentri~nistavovi i negativni stereotipi za drugata nacionalnost,dodeka traumatskite iskustva ne se zna~ajna pre~ka zapomiruvawe na individualno nivo. Kako najzna~aen fak-tor protiv pomiruvawe se javuva ~uvstvoto na diskrimi-niranost, dodeka imaweto na prijateli od drugata naci-onalnost i spremnosta za prifa}awe na voenite zlodelanapraveni od sopstvenata grupa se zna~ajno povrzani sospremnosta za pomiruvawe.

Vtoriot tekst se zanimava so sporeduvawe (anali-zirawe) na intergrupnata percepcija spored rodovatadimenzija na grupa od studenti etni~ki Makedonci iAlbanci. Rezultatite ja potvrduvaat pretpostavkatadeka stereotipot za grupata e, vsu{nost, stereotip zamaìte koi se nejzini pripadnici, no toj ~esto se pre-nesuva i na ̀ enskiot pol koga grupite ne se vo me|usebenkontakt ili ne se doìvuvaat kako zagrozuva~i na iden-titetot. Interesno e i toa {to negativnite procenipove}e se upatuvaat kon maìte, no i maìte se tie koipo~esto pravat negativni proceni.

Trudovite na profesorkite Verica Stamenkova-Trajkova i Tatjana Taka{manova odat podaleku od tra-

dicionalnite psiholo{ki oblasti i obrabotuvaat temikoi se smetaat za interdisciplinarni.

Avtorkata na prviot tekst se obiduva da ja defi-nira oblasta na psihosocijalnata rabota, kako disci-plina koja pripa|a i na psihologijata i na socijalnatarabota, no sepak ima oformeno prepoznatliv predmet,celi i zada~i. Taa se razlikuva od psiholo{kata pomo{po toa {to vo fokusot e aktuelnata situacija na klien-tot, rabotata na terapevtot e ne samo vo prevencijatai terapijata, tuku i vo promenata na op{testvenite as-pekti na ̀ ivotnata situacija, a primenata na metoditei teoretskite pristapi e fleksibilna.

Profesorkata Taka{manova, pak, dava opis narazvojno-dinamskiot pristap vo tretmanot na deca sote{ka mentalna retardacija. Kako osnoven problemna ovie lica ja naveduva nesrazmernosta me|u sposobnos-tite na deteto i barawata postaveni od sredinata, po-radi {to multidisciplinarniot tim koj raboti nanivniot razvoj treba da ima za krajna cel: pro{iruvawena detskoto egzistencijalno pole, steknuvawe novi ̀ i-votni naviki i iskustva, reedukacija na psihomotori-kata itn. Vo tekstot e nakratko opi{an tretmanot kojim e potreben na decata so te{ka mentalna retardacijaza da go postignat maksimumot vo svojot razvoj vo soglas-nost so svoite mo`nosti.

Miroslava Nikoloska pravi pregled na odnosotkon vrednostite od strana na najzna~ajnite psiholo{kipravci. Vo tekot na razvojot na psihologijata kako na-uka, zna~eweto na vrednostite bilo razli~no percepi-rano, dodeka psihoanalizata priznavala objektivni isubjektivni vrednosti, pretstavnicite na biheviori-zamot smetale deka tie se relativni i zavisat od proce-nite na sredinata, dodeka za humanistite tie se centra-len poim, koj e vkorenet vo uslovite na ~ovekovata eg-zistencija.

Vladimir i Milkica Ne{i} vo svojot trud giopi{uvaat razlikite vo na~inite na tolkuvawe na mu-zikata od strana na nekolku razli~ni psiholo{ki prav-ci. Tie naveduvaat deka spored ge{talt psihologijata,muzikata e bazirana na zakonot na pregnantnost, no voisto vreme si poigruva so formite i prividnoto naru-{uvawe na harmonijata, {to go dava zadovolstvoto pri


1071/2005

vospriemaweto na muzi~koto delo. Odnosot na psiho-analiti~kiot pristap e sosema poinakov i toj na umet-nosta (vklu~itelno i muzikata) gleda kako na odbran-ben mehanizam (sublimacija ili regresija vo slu`ba na„jas”) ili kako na na~in za doìvuvawe na katarza.

Profesor Violeta Petroska-Be{ka gi opi{uvametodolo{kite osobenosti na fokus grupite kako pomo{-no sredstvo vo istraùvaweto, nameneto da gi ispitastavovite, ~uvstvata, veruvawata, iskustvata i reakciitena lu|eto na na~in koj e nedostapen koga se koristatklasi~nite tehniki na anketirawe. Tie se koristat zada gi iznasat na povr{ina razlikite vo mislewata napoedincite vo grupen kontekst. Vo tekstot se opi{uvaat:na~inite na formirawe na grupite (nameren primeroksostaven od poedinci bogati so informacii), podgo-tovkata na pra{awata, karakteristikite na modera-torot (poznavawe na predmetot i razvieni interper-sonalni ve{tini) i na~inite na analiza na podatocite.

Venka Simovska i Emilija Georgievska davaatprikaz na eden od najnovite pravci vo sovremenatapsiholo{ka misla - kriti~kata psihologija, koja od svo-eto pojavuvawe gi preispituva tradicionalnite na~inina gledawe na li~nosta, svetot koj ja opkruùva, a sotoa i na funkcijata na nau~nite rabotnici. Sporedkriti~kata psihologija, psiholozite treba da dejstvuva-at kako katalizator na pozitivna socijalna promena,namesto kako agensi na socijalna kontrola, i trebapove}e da se koristat so kvalitativni prou~uvawa,koi nudat opis na psiholo{kite pojavi, za razlika odopsednatosta na tradicionalnata psihologija so pros-to kvantificirawe koe ne vodi kon novi soznanija.Avtorkite ja sporeduvaat tradicionalnata i kriti~-kata psihologija i kako najzna~ajni karakteristikina vtorata gi izvlekuvaat: razbiraweto na znaeweto ka-ko socijalna konstrukcija, decentraliziranosta nasubjektite, istaknuvaweto na marginalnite grupi, ho-listi~koto definirawe na problemite, ramnomernotospodeluvawe na mo}ta pome|u ekspertite i korisnicitena psiholo{ki uslugi itn.

Profesorot Jakov Lazaroski, preku analiza narazli~ni definicii na li~nosta (na Olport, Katel,Ajzenk), se obiduva da ja potvrdi po~etnata pretpos-

tavka deka stabilnosta vo individualnoto odnesuvawepretstavuva funkcija na stabilnosta vo strukturata nali~nosta. Od analizata zaklu~uva deka za site navedenidefinicii e zaedni~ko deka crtite na li~nosta se op-{ti dispozicii, relativno trajni i konzistentni, koise manifestiraat vo odnesuvaweto, tie ja potvrduvaatpretpostavkata deka koga edna{ }e se vospostavi stabil-nosta vo odnesuvaweto, taa pretstavuva funkcija nastabilnosta vo personalnata struktura. Personalnatastruktura ima silna rezistentnost na promeni i vo ot-sustvo na situacii ili uslovi koi induciraat specijal-ni promeni, taa ostanuva konstantna.

Zbornikot pretstavuva retka mo`nost na ednomesto da se najdat sovremeni i visokostru~ni trudoviod oblasta na psihologijata na avtori od Makedonija.So toa toj e vo dobra smisla pokazatel za razvojot napsiholo{kata nauka kaj nas i nejzin promotor. Isto-vremeno trudovite pomesteni vo nego se interesno ikorisno ~etivo ne samo za psiholozite, tuku i za licaod drugi oblasti vo koi psihologijata nao|a primena.

obrazovni refleksi

Documents