ÓÂÑ ÀÉÌÀÃÒ ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀË ÕªÃÆ¯¯ËÝÕ ÕªÒªËÁªÐ 2008

ÓÂÑ ÀÉÌÀÃÒ ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀË ÕªÃÆ¯¯ËÝÕ ÕªÒªËÁªÐ

1


2008-2016 îí

2008 îí


2

ÀÃÓÓËÃÀ ªìíºõ ¿ã

Íýã. ¯ÍÄÝÑËÝË

1.1. Óâñ àéìãèéí ºíººãèéí áàéäàë 1.1.1. Áàéãàëèéí íººö 1.1.2. Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íººö 1.1.3. Ò¿¿õ ñî¸ëûí íººö

ÕÎ¨Ð. ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÃ ÕªÃÆ¯¯ËÝÕ ÁÎËÎÌÆ, ÍªÕÖªË ÁÀÉÄËÛÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ

2.1. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí äîòîîä ä¿í øèíæèëãýý 2.1.1. Ñàëáàðûí ä¿ð òºðõ 2.1.2. Íºõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý 2.1.3. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õýðýãöýýíèé ñòàòèñòèê ä¿í øèíæèëãýý

2.2. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñóóðü íººö¿¿ä, òýäãýýðèéí ¿íýëãýý 2.3. ¯éë÷èëãýýíèé õàíãàìæ

2.3.1. Áàéðëóóëàõ ¿éë÷èëãýý 2.3.2. Õîîë óíäààíû ¿éë÷èëãýý 2.3.3. àÿëëûí çàìíàë

ÃÓÐÀÂ. ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÒÝÐÃ¯¯ËÝÕ ÇÎÐÈËÃÎ, ÑÒÐÀÒÅÃÈ

3.1. Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ýðõýì çîðèëãî, çîðèëòóóä

3.2. Àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñòðàòåãè òºëºâëºëò 3.2.1 Çîðèõ ãàçðûí òºëºâëºëò áà á¿ñ÷ëýë 3.2.2 Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé ñòðàòåãè 3.2.3 Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºëò ÄªÐªÂ. ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒªËªÂËªÃªª 2008-2016 îí Õàâñðàëò Õºòºëáºðèéí ãîë îðîëöîã÷èä


3

ªÌÍªÕ ¯Ã

Óâñ àéìàã íü Ìîíãîë îðíû õàìãèéí òîì íóóðûã àãóóëäàãèéí çýðýãöýý, òîì, áàãà õýìæýýíèé îëîí òîîíû öýíãýã áîëîîä äàâñò íóóðòàéãààðàà îíöëîã. Ìàíàé îðíû ìºñòëºãèéí íèéò òàëáàéí 1/4 íü ýíý àéìàãò îðøäîã. Áàñ äýëõèéí ýëñýí öºëèéí õàìãèéí õîéä çàõ, Ìîíãîë îðíû ãîâèéí á¿ñ íóòãèéí õàìãèéí õîéä õÿçãààð ÷ òóñ àéìàãò èðæ òºãñäºã. Äýëõèéä õîâîðäñîí öîîõîð èðâýñ, àðãàëü õîíü òýðã¿¿òýé áàéãàëèéí îëîí á¿ñ, á¿ñë¿¿ðèéã òºëººëñºí àìüòíû àéìàã öîãöëîí á¿ðäýñíýýðýý ºâºðìºö. Ýíý ìýò÷èëýí áàéãàëèéí á¿ñ, á¿ñë¿¿ð, ýêîñèñòåìèéí îëîí èæ á¿ðäëèéã àãóóëñàí “Äýëõèéí ºâ”-èéí ºëãèé íóòàã þì.

Óâñ íóóðûí àé ñàâûí äàðõàí öààçòàé ãàçàð íü 1997 îíä Í¯Á-ûí îëîí óëñûí øèì ìàíäëûí íººö ãàçðûí ñ¿ëæýýíä, 2003 îíä äýëõèéí ºâèéí ñ¿ëæýý, 2004 îíä îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé í¿¿äëèéí øóâóóä îëíîîð àìüäàðäàã îð÷íû òóõàé êîíâåíöèä òóñ òóñ íýãäýí îðñîí.

Ìîíãîë îðîíä àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãººíä Óâñ àéìàã íü áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ ñîíèðõîë òàòàõóéö á¿ñ áóþó Á çýðýãëýëä îðñîí íü àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ, áàéãàëèéí íºõöºë íººö áóéã èëòãýõèéí çýðýãöýý ç¿é çîõèñòîé õºãæëèéí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëñíýýð íýã òàëààñ îðîí íóòãèéí òºñºâ, èðãýäèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ öààøëààä àæèëã¿éäýë, àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäëóóäûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð øèéäâýðëýõ íºãºº òàëààñ àÿëàë æóóë÷ëàëûã ººðèéã íü áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà õýðýãñýë áîëãîí áàéãàëüä ñºðºã íºëººëºë áàãàòàéòàéãààð õºãæ¿¿ëæ îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé.

Óâñ àéìãààð àÿëàäàã æóóë÷äûí òîî ñ¿¿ëèéí æèëä íýìýãäýæ, ò¿¿íèéãýý äàãààä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðºë, öàð õ¿ðýý ÷ áàãà áàãààð òýëæ áàéíà. Øèíý òºðëèéí ýíý õºãæëèéã äàãàæ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäóóëàí îðîí íóòãààñ ãàðãàõ àëèâàà øèéäâýð íü áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº áàãàòàé, óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé õºãæëèéã áèé áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí áàéõ, ýíý ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà òàëóóä òýãø ýðõòýé, õàðèëöàí àøèãòàé õàìòðàí àæèëëàäàã áîëîõ çîðèëãûã àãóóëñàí “Óâñ àéìàãò àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ” õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ áàéíà.

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð áîëîí Àéìãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð, ÈÒÕ-ûí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºëèéí èäýâõè ñàíàà÷ëàãà îðîëöîîòîéãîîð “Óâñ àéìàãò àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ” õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëñàí.

Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã Ìîíãîë óëñàä àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ òàëààð

áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë, á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, Ìîíãîë óëñûí áàðóóí á¿ñèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí õºãæëèéí õºòºëáºð, àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ñòðàòåãèéí òºëºâëºãºº, àéìãèéí çàñàã äàðãûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð õóóëü ýðõ ç¿éí àêòàä ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëñàí áîëíî.


4

ÍÝÃ. ¯ÍÄÝÑËÝË

1.1 ÓÂÑ ÀÉÌÃÈÉÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË 1.1.1 Áàéãàëèéí íººö Ãàçàðç¿éí áàéðëàë Óâñ àéìàã íü Ìîíãîë îðíû áàðóóí õýñýã Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí õîéä õýñýãò ºðãºðºãèéí äàãóó ñóíàæ òîãòñîí 69.6 ìÿí.êì2 ãàçàð íóòàãòàé. Áàðóóí òàëààðàà 200 êì Áàÿí-ªëãèé, ºìíº òàëààðàà 152 êì Õîâä àéìàã, ç¿¿í òàëààðàà 340 êì Çàâõàí àéìàã, õîéä òàëààðàà 575 êì ÎÕÓ-òàé òóñ òóñ õèëëýäýã. Íèéñëýë Óëààíáààòàðààñ 1417 êì àëñëàãäñàí. Àéìãèéí òºâ Óëààíãîì ñóì ä.ò.ä 939 ìåòð ºíäºðò îðøäîã.

/çóðàã.1/

Çóðàã: Óâñ àéìãèéí ãàçðûí çóðàã

Óâñ, Õÿðãàñ íóóð ò¿¿íèé ýðãýí òîéðíû ãîâèéí á¿ñ, Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, Õàíõºõèéí ºíäºð óóëñ á¿õèé ãîâü, öºëººñ ºíäºð óóëûí ìºíõ öàñ ìºñºí ãîë õ¿ðòýëõ òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é àé ñàâûí áîñîî á¿ñë¿¿ðèéí á¿õèé ë õýâ øèíæèéã òóñãàñàí ëàíäøàôò ãàçàðç¿éí ºâºðìºö òîãòîöòîé.


5

Íóòãèéí 8.2%-èéã óóëûí îéò õýýð, 14.5%-èéã ºíäºð óóëûí, 37.7%-èéã õýýðèéí, 39.6%-èéã ãîâü öºëèéí á¿ñ ýçýëäýã.

Áàéãàëèéí ìóæëàëòààð Óâñ, Õÿðãàñ íóóðûí õîòãîðûí öºëæ¿¿ õýýð, õóóðàé õýýðèéí äýä ìóæ, Õàíõºõèéí íóðóóíû äóíäàæ ºíäºð áýëýðõýã óóë á¿õèé õýýð, õóóðàé õýýð, àð õàæóóãèéí îéí äýä ìóæ, Ìîíãîë Àëòàéí ç¿¿í õýñãèéí /Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí/ öóëäàì óóë, õîòãîð ÿí ñàðüäàã, óóëûí íóãà, óóëûí õýýðèéí äýä ìóæèä òóñ òóñ áàãòàíà. Èéíõ¿¿ ìºíõ öàñò ºíäºð óóëñûí á¿ñë¿¿ðýýñ îéò õýýð ãîâü öºëèéí á¿ñýä øèëæèõ áàéãàëèéí îëîí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéã õàìðàí îðøèõ íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí îëîí òºðºë õýëáýðèéã íýãýí çýðýã õºãæ¿¿ëýõ äàâóó òàëòàé.

Íóòãèéí áàðóóí õýñýãò Õàðõèðàà óóë /4037ì/, Äýãëèé Öàãààí /3978ì/, Ò¿ðãýí óóë /3385ì/, Àëòàí Õºõèé óóë /3350ì/, Öàãààí øóâóóò óóë /3496ì/, Óëààí ºíäºð /2404ì/, Áàéðàì óóë /2950ì/, ç¿¿í õýñýãò Õàíõºõèéí íóðóóíû íî¸í îðãèë Äóóëãà /2928ì/, Îíö óóë /2280ì/, Õºõ ºíäºð /2436ì/, Öàãäóóëò óóë /2329ì/ çýðýã ºíäºð óóëñòàé íü óóëûí àÿëàë õºãæèõ ãîë íºõöºë á¿ðäñýí äàâóó òàëòàé.

Õàìãèéí íàì öýã íü ä.ò.ä 758.9 ì Óâñ íóóðûí ò¿âøèí, õàìãèéí ºíäºð öýã íü äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 4037 ìåòðò ºðãºãäñºí Õàðõèðàà íî¸í îðãèë þì. Óâñ íóóðûí õîòãîðûí ç¿¿í òàëä Õàíõºõèéí íóðóóíû àðààð ¿ðãýëæëýí Áººðºã äýëèéí ýëñ /äýëõèéí áºìáºðöãèéí õàìãèéí õîéøîî ò¿ðæ îðñîí ìàíõàí ýëñ õîéä ºðãºðãèéí 500181/ áàðóóíààñ ç¿¿í òèéø 180êì ¿ðãýëæèëäýã.

Íèéò 6 958 539 ãà ãàçàð íóòàãòàéãààñ ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàé 45 332 ãà, îé ìîä 110 212 ãà, áóñàä òàëáàé 6 802 995 ãà-ã òóñ òóñ ýçëýíý. Íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 68.5%-íü ìàëûí áýë÷ýýð, 1.5 %-èéã îé õºâ÷ ýçëýõ áºãººä øèíýñ, óëèàñ, áóðãàñ, íàðñàí îé ãîëëîí óðãàäàã. Óâñ àéìãèéí íóòãèéí 1278464.4 ãà ãàçàð áóþó 18.3% íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä 374178ãà ãàçàð àéìàã, ñóìûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä îðñîí áàéäàã.

Çóðàã 2: Íóòàã äýâñãýðèéí òóñãàé õàìãààëàëòàíä õàìðàãäñàí áàéäàë


6

Àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò ºâºðìºö ñîíèí òîãòîöòîé, ñîíèðõîë òàòàõ õýëáýð ä¿ðñòýé ãåîëîãèéí áèåò¿¿ä, àðõåîëîãèéí îëäâîð á¿õèé ãàçàð íóòàã îëîí áàéíà. Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñààð âåíä, êåìáðè, îðäîâèê, ñèëóðèéí öàõèóðëàã øàâàðëàã çàíàð, àëåâðîëèò, äåâîíèé ãðàíîñèåíèò, Õàíõºõèéí óóëñààð êåìáðèéí òîíàëèò, ãðàíîäèîðèò, Óâñ, Õÿðãàñ íóóðûí õîòãîðîîð äºðºâäºã÷èéí òóíàìàë õóðäàñ, ãóðàâäàã÷èéí óëààí àëàã õóðäñóóä òàðõàíà. Òóñ àéìàã íü í¿¿ðñ, àëò, äàâñ çýðýã ýðäýñ áàÿëãèéí íººö èõòýé. Í¿¿ðñò õîòãîð, Õ¿äýí, Õàð òàðâàãàòàé ÷óëóóí í¿¿ðñíèé îðäóóä íü íèéò 167.26 ñàÿ.òí íººöòýé. Æèëä 150-200 ìÿíãàí òîíí í¿¿ðñ îëáîðëîõ áîëîìæòîé. Äàâñò ñóìûí Ø¿äýí óóëûí äàâñíû îðäûí íººö íü 6 ñàÿ òîíí . ªëãèé ñóìûí Áàðóóí óëààíû óñàí áà óòààò áîëîð çýðýã ¿íýò ÷óëóóíèé îðä èëýðö¿¿äòýé. Óóð àìüñãàë: Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Àëòàéí ñàëáàð óóëñûí á¿ñýä îðøèõ òóë ýðñ òýñ ýõ ãàçðûí óóð àìüñãàëòàé. Óâñ íóóðûí õîòãîð íü ýðãýí òîéðîí óóëñààð õ¿ðýýëýãäñýí óóëñ õîîðîíäûí õîòãîð òºäèéã¿é òºâ Àçèéí àíòèöèêëîíû òºâ þì. ªâëèéí óëèðàëä àãààðûí äàðàëò 1-ð ñàðä 1054 ãÏà õ¿ð÷ Óëààíãîìûí öàã óóðûí ñòàíöàä òýìäýãëýñíýýð àãààðûí òåìïåðàòóð 1-ð ñàðä -500Ñ õ¿ðäýã íü ìîíãîë îðîíä òýìäýãëýãäñýí õàìãèéí áàãà óòãà òóë Óâñ íóóðûí õîòãîðûã Ìîíãîë îðíû õàìãèéí õ¿éòýí ãàçàð ãýæ ¿çäýã.

Àãààðûí òåìïåðàòóðûí ñàðûí äóíäàæûã ¿çýõýä Óâñ íóóðûí õîòãîðò õàìãèéí õ¿éòýí ãàçàð íü Áàðóóíòóðóóí ñóì æèëèéí òåìïåðàòóð -4.90Ñ. Õàâðûí óëèðëûí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð -50Ñ, äóëààðñàíààñ õîéø +100Ñ çààãèéã õ¿ðäýã, çóíû óëèðàë íü 5-ð ñàðûí 16-ààñ 9-ð ñàðûí 07-ûã õ¿ðòýë 111-114 õîíîã ¿ðãýëæëýõ áºãººä Óëààíãîì ñóì îð÷èìä 5-ð ñàðûí 10-ààñ 9-ð ñàðûí 15 õ¿ðòýë 128 õîíîã ¿ðãýëæèëíý. Õîíîãèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð 6-ð ñàðûí ýõíýýñ 8-ð ñàðûí 15-ûã õ¿ðòýë íèéòäýý 70 ãàðóé õîíîã +150Ñ äóëààí áàéíà.

Íóòãèéí õýìæýýãýýð íèéò ¿¿ëøëýýð 6-ð ñàðä 6.8-7.3 ºäºð, 7-ð ñàðä õàìãèéí îëîí 8.1-9.5 ºäºð, 8-ð ñàðä 5.3-6 ºäºð á¿ðõýã áàéíà. Àãààðûí òåìïåðàòóðûí æèëèéí äóíäàæ õýì ºìíºõ îíòîé õàðüöóóëàõàä -20Ñ-ýýð áóóð÷ 2006 îíû áàéäëààð -1.40Ñ õýì áàéíà /Ãðàôèê.1/. Ñóäëàà÷ ýðäýìòýí Ã. Íàìõàéæàíöàí “Ìîíãîë îðíû àìðàëò ðàøààí ñóâèëàë, àÿëàë æóóë÷ëàëä çîðèóëñàí õ¿íèé íººöèéí áèåèéí áèî óóð àìüñãàë” –ûí 3 ìóæèéã òîãòîîñîí áºãººä Óâñ àéìàã íü I, II ìóæèä áàãòñàí áàéíà1.

Õ¿ñíýãò 1 Öàã àãààð õ¿íèé áèåä /õîíîãîîð/

Ìóæ Òîõèðîìæòîé Õàðüöàíãóé Òîõèðîìæã¿é Öàã àãààðûí õóâüñëûí èíäåêñ

I II

300-325 250-300

14-80 35-115

5-15 15-30

25 òîãòâîðòîé-àëãóóð 25-30 õàðüöàíãóé

I ìóæèä Óâñ àéìãèéí Öàãààí øóâóóò, Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, Õàíõºõèéí óóëñ õàìðàãäàíà. Óâñ àéìãèéí õóâüä 7, 8-ð ñàð íü àÿëàë æóóë÷ëàë ÿâóóëàõàä õàìãèéí òîõèðîìæòîé. Õàðüöàíãóé ÷èéãøèë 8-ð ñàðä 57-67% áàéíà. Ñàëõèòàé ºäðèéí òîî áàãàñàæ õóð òóíàäàñòàé ºäðèéí òîî ºìíºõ îíòîé õàðüöóóëáàë 4 ºäðººð ºññºí áàéíà /Ãðàôèê.2/. Èõ íóóðóóäûí õîòãîðò æèëä äóíäæààð 100-150ìì, òàë õýýðèéí á¿ñýä 200-250ìì, ºíäºð óóëûí á¿ñýä 250-300ìì òóíàäàñ óíàíà. Æèëèéí äóíäàæ

1 Ã. Íàìõàéæàíöàí “Ýðñ ýõ ãàçðûí õýðýãëýýíèé óóð àìüñãàë” ÓÁ õîò 2001 îí 28-ð òàë


7

òóíàäàñ íü ñóìäààð àâ÷ ¿çâýë õàìãèéí èõ íü Ìàë÷èí ñóì 263.8ìì, õàìãèéí áàãà íü Ñàãèë ñóì íü 21.8ìì òóíàäàñ óíàäàã.

Õàìãèéí èõ òóíàäàñòàé ¿å íü 7, 8-ð ñàð áîë õàìãèéí áàãà íü 1, 2-ð ñàð þì. ªâëèéí óëèðàëä Ìàë÷èí, Áàðóóíòóðóóí ñóìàíä äîòîîäûí àÿëàã÷äàä òóëãóóðëàñàí öàíà, ÷àðãà ãýõ ìýò ñïîðòûí õýðýãñëýýð àÿëàõ àÿëàë, óðàëäààí òýìöýýí çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé. Óñ ç¿é:

Óñ ç¿éí ñ¿ëæýýíèé õóâüä áàðàã á¿õýëäýý òºâ àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é àé ñàâä áàãòàíà. Àéìãèéí óñíû íººö íü 1.212 êì3/æèë, ªðíºä á¿ñèéí óñíû íººöèéí 12.8 õóâèéã ýçëýíý2.

Ìîíãîë Óëñûí Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2007 îíû 09 ñàðûí 10 –íû 265 òîîò òóøààëûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Óâñ àéìãèéí Çàñàã äàðãûí 2007 îíû 10 ñàðûí 08-íû 397 òîîò çàõèðàìæààð áàéãóóëàãäñàí àéìãèéí àæëûí õýñýã, óëñûí óñíû òîîëëîãûí áàðóóí á¿ñèéí áàãòàé õàìòðàí Óâñ àéìãèéí 19 ñóìûí íóòàãò íèéò 177 ãîë ãîðõè, 113 íóóð, öººðºì, 462 áóëàã, 28 ðàøààí, 434 õóäàã, 7 óñëàëòûí ñèñòåì, 7 óñàí ñàí, õºâ öººðºì, 10 öîîíîã, 1 öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ, 1 ÓÖÑ, 1 ìºñºí ãîë, 3 äàëàí òîîëîãäñîí áàéíà. Òýñèéí ãîë: Áóëíàéí íóðóóíààñ ýõ àâ÷ Óâñ íóóðò öóòãàäàã. Íèéò óðò 568êì áºãººä 33358 õàâòãàé äºðâºëæèí êì òàëáàéãààñ óñæèíà, óñíû çîíõèëîõ ã¿í 0.3-2.5ì, óðñãàëûí õóðä 0.7-1.5ì/ñåê îð÷èì þì2. Íàðèéí ãîë: Áàÿí íóóð Áººðºã äýëèéí áóëãààñ ýõ àâ÷ 70 îð÷èì êì óðñàæ Óâñ íóóðò öóòãàíà. Õàðõèðàà ãîë: Ìºíõ öàñò Õàðõèðàà óóëíààñ ýõ àâ÷ óâñ íóóðò öóòãàäàã. Óóëûí øèð¿¿í óðñãàëòàé, òóíãàëàã õ¿éòýí óñòàé, ãîëûí óðò 115 êì, ñàâ ãàçðûí òàëáàé 704 àì.äºðâºëæèí êì, õýâãèé 13.2 õóâü áîëíî. Õºíäèéä íü òîîðîé, õàð ìîä óðãàäàã. Áîðøîî ãîë: Áàðóóí òàãíûí íóðóóíààñ ýõ àâ÷ Óâñ íóóðò öóòãàäàã öýíãýã óñòàé ãîë. Ãîëûí óðò íü 88êì, ñàâ ãàçðûí òàëáàé 1271 àì.äºð.êì, õýâãèé 13.2% áàéíà. Ìîíãîë õàäðàí, øàð çàãàñ ýëáýãòýé. Òîðõèëîã ãîë: Òóâà óëñûí íóòàã Òàãíûí íóðóóíààñ ýõ àâ÷ 60 îð÷èì êì óðñàæ Óâñ íóóðò öóòãàäàã. 1623 àì.êì òàëáàéòàé, õýâãèé 19.5 õóâü. Óâñ íóóðò öóòãàõ õýñýãò Íîãîîí äàðü ýõèéí òàõèëãàò îâîîòîé. Ðàøààí óñ: Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìîíãîë îðîíä äîòîîäûí àÿëàë æóóë÷ëàëä íèëýýä äýýã¿¿ð áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéãàà àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýã òºðºë áîëîõ ýì÷èëãýý ñóâèëëûí àÿëàë òóñ àéìàãò õºãæèæ áàéíà. Õÿðãàñ íóóðûí Õàð òýðìèñèéí ñóâèëàë, Óëààíãîì ÷àíäìàíü óóëûí ðàøààí, Ç¿¿íãîâèéí Óðòáóëàã, Ò¿ðãýíèé Áóðãàñòàé, Äýëãýðìºðºí, Õàâöàë, Íàðàíáóëàãèéí Õàëèóíáóëàã, ªëãèéí Ñîíäóóëüò, Õÿðãàñûí Ìîäîò, Õóñò, Õ¿íõ, ªìíºãîâèéí Íîãîîí öýãýýí çýðýã ãàçðóóäàä òºðºë á¿ðèéí ºâ÷íèéã àíàãààõ ¿éë÷èëãýýòýé ýì÷èëãýýíèé ðàøààíòàé. Ç¿¿íãîâü ñóìûí Óðòáóëàãèéí ðàøààí æèëä äóíäæààð 120 îð÷èì õ¿í áººð, õîäîîä, öºñ ¿å ìº÷íèé ºâ÷íèéã àíàãààäàã óã ðàøààí ñóâèëàëä õàìðàãääàã. Äóó ÷èìýýãýýð ýëñíýýñ áóðãèëàí ãàðäàã ºâºðìºö ñîíèí ðàøààí. Õÿðãàñ íóóðûí äýðãýäýõ Õàð òýðìèñèéí ñóâèëàë Óëààíãîìîîñ 140 êì çàéòàé. Äîòîîä áîëîí ãàäààäûí æóóë÷èä óñàíä ñýëýõ, íàðàíä øàðàõ ýëñýí õàÿëàãàòàé òºäèéã¿é ñóâèëàëä àìðàõ, çàãàñ÷ëàõ áîëîìæòîé. Õºðñ: Ãàçàðç¿éí ìóæëàëòààð Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñ íü ºíäðèéí á¿ñøèëèéí Àëòàéí õýâ øèíæèä, Õàí Õºõèéí óóëñ íü õàíãàéí ºìíºäèéí õýâ øèíæ, Óâñ, Õÿðãàñ íóóðûí õîòãîð íü õîëèìîã á¿ñøèëèéí èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí äýä ìóæèä õàìðàãäàíà. Àéìãèéí íóòãèéí íàì õîòãîð, ãîâü õýýð ãàçðààð öºëºðõºã õýýðèéí áîð, öàéâàð õ¿ðýí, õ¿ðýí, óóëàðõàã ãàçðààð óóëûí õ¿ðýí, óóëûí õàð øîðîîí, óóëûí


8

íóãûí, óóëûí íóãàò õýýðèéí, íóóð ãîëûí ýðýã îð÷ìûí ãàçðààð õóæèð ìàðààëàã õýâ øèíæèéí õºðñ¿¿äòýé.

Öàéâàð õ¿ðýí, ãîâèéí áîð õºðñ õàìãèéí èõ òàðõñàí. Íóòãèéí èõýíõè õýñãýýð õ¿ðýí õºðñòýé áºãººä õàð øîðîîí õºðñ òóí áàãà õóâèéã ýçëýíý. Óâñ íóóðûí õîòãîðò êàéíîçîéí õóðäàñ ºðãºí òàðõñàí òºäèéã¿é Óëààíãîì îð÷èìä 500 ìåòð õ¿ðäýã. Тэс нарийн голын сав газар, Бөөрөг дэлийн элсэнд пролювийн гаралтай дөрөвдөгч галавын хурдас зонхилно. Хархираа, Түргэн, Цагаан шувуутын уулсаар тундрын болон нугын, уулын хээрийн хөрстэй. Түүний салбар уулс нь нугын ба хээрийн хөрстэй. Хан Хөхийн нуруу, Тогтохын шилээр уулын хүрэн, Зүүнговь, Тэс, Завхан сумын нутгаар голдуу элсэн хөрстэй. Óðãàìàë: Аймгийн нутагт говь-хээрийн бүс зонхилсон өвс ургамал нөмрөгийн хувьд тачирдуухан боловч төрөл зүйл олон, жимс жимсгэний ургамалтай.

Хархираа, Түргэний уулын тундрын бүстэй, дундаж өндөр уулсаар алаг өвс-жижиг бутлаг-үетэнт хээр зонхилно. Хан Хөхий, Тургэний ар хажуугаар улалж, алаг өвст шинэсэн ойтой. Ой модны эзлэх талбай 185,6 мян.га, нийт нөөц нь 19152,1 мян.м3 бөгөөд ойн нөөцөөр баруун бүсэд Завхан аймгийн дараа орно. Увс нуур орчмын газраар үетэн-таарт, шарилжит, Хяргас нуур орчмын газраар баглуур-сайрын хялганат, цөлжүү хээртэй. Бөөрөг дэлийн элсээр элссэг алаг өвст, шарилжит, үетэнт, харганат хээртэй. Нутгийн 8,2%-ийг хээр, 14,5%-ийг өндөр уулын, 37,7%-ийг хээрийн, 39%-ийг говь цөлийн бүс эзэлнэ. Хар мод, хус, хуш, нарс, улиас, бургас, улаан харгана, алтан харгана нутгийн ихэнхи хэсгээр тархсан. Зүүнговь, Сагил, Түргэн сумын нутгаар мөнх ногоон гацуур модтой. Увс нуурын эрэг орчим, Тэсийн голын адаг орчмоор улиасан төгөл, бургасан шугуй, тэмээн харгана бүхий алаг өвст, үент, нугын бүлгэмдэл зонхилно. Алтангагнуур, вансэмбэрүү, алтан хундага, нохойн хошуу, тарваган шийр, халгай, таван салаа, хунчир зэрэг эмийн ургамалтай. Чацаргана, үхрийн нүд, гүзээлзгэнэ, тошлой, мойл, анис, зэдгэнэ зэрэг жимс жимсгэнэтэй. Àìüòíû àéìàã: Óâñ àéìàãò 64 ç¿éëèéí õºõòºí, 270 ç¿éëèéí øóâóó, 7ç¿éëèéí çàãàñ, 411 ç¿éëèèí óðãàìàëòàé. Õàí Õºõèé, Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñààð áóãà, ãàõàé, àðãàëü, ÿíãèð, èðâýñ, øèë¿¿ñ, õàäíû ñóóñàð, íîõîé çýýõ, õýýð òàë çàðèì ãîëûí õºíäèé óóëàðõàã íóòãààð ÷îíî, ¿íýã, äîðãî, òàðâàãà çýðýã àí àìüòàí àìüäàðäàã. Íóóðóóäàä õóí, íóãàñ, õîòîí çýðýã óñíû øóâóóä, óóë òàëààð õîéëîã, òîîäîã, òàñ, á¿ðãýä, ¸ë, Õîâä, Áºõìºðíèé ãîëä àëòàí ãóðãàëäàé çýðýã òºðºë á¿ðèéí æèã¿¿ðòýí øóâóóäòàé. Òýñ, Íàðèéí ãîëûí ñàâ íü õ¿éòýí öóñò àìüòàä àìüäàðäàãã¿é á¿ñýä õàìààðíà. Áººðºã äýëèéí ýëñíèé ðàéîíä õýýðèéí á¿ëãýìäýë òàðõñàí. Õîíèí ã¿ðâýë, ãîâèéí ã¿ðâýë, ìîãîé ã¿ðâýë, áàìáàé õîíøîîðò ìîãîé çýðýã ìºëõºã÷èäòýé. Àí àãíóóðûí àìüòäààñ õÿðñ, ìàíóóë, ºìõèé õ¿ðýí, ñîëîíãî ýëáýã áîë àãíóóðûí øóâóóäààñ íîãòðóó, äàãóóðûí ÿòóó ýëáýã òàðõñàí.


9

1.1.2 Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íººö

Çàñàã çàõèðãàà

Äºðâºä äàëàé õàíû àéìàã, Çîðèãò õàíû àéìãèéã íýãòãýæ 1925 îíä ×àíäìàíü óóëûí àéìãèéã áàéãóóëæ, óëìààð 1931 îíû 2 ñàðûí 6-íä Óâñ àéìãèéí õèëèéí çààãèéã òîãòîîñíîîð Óâñ àéìãèéí çàñàã çàõèðãààíû õóâààðü ¿¿ññýí.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 1994 îíû 33-ð òîãòîîëîîð Óâñ àéìãèéí òºâ Óëààíãîì ñóìûã áàéãóóëñàí.

Óâñ àéìàã íü çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéí õóâüä 19 ñóì 92 áàãò õóâààãääàã. Íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýã áàðóóí á¿ñèéí àéìãóóäòàé õàðüöóóëáàë /ãðàôèê.3/ 16.8% áóþó Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí, Õîâä àéìãèéí äàðàà 4 ä¿ãýýðò îðäîã.

Àéìãèéí òºâººñ õàìãèéí îéðõîí ñóì Ò¿ðãýí 28 êì, õàìãèéí àëñëàãäñàí íü Ç¿¿íõàíãàé ñóì 350 êì çàéòàé.

Õ¿í àì Òóñ àéìàã íèéò 2006 îíû áàéäëààð 80.5 ìÿíãàí õ¿í àìòàé. 20.1 ìÿíãàí ºðõòýé, íèéò õ¿í àìûí 28.6 õóâü íü õîò, 71.4 õóâü íü õºäººãèéí õ¿í àì. Õ¿í àìûí òîî ºìíºõ îíûõîîñ 0.1 ìÿíãààð áóóðñàí áàéíà /Ãðàôèê.4/. Õ¿í àìûí íÿãòøèë 1 êâ.êì-ò íîãäîõ õ¿í 1.16 õàðüöóóëáàë /Ãðàôèê.5/ Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí äàðàà áóþó 2 äóãààðò îðäîã.

Õ¿í àìûí òîîã áàðóóí á¿ñèéí àéìãóóäòàé õàðüöóóëáàë 2005 îíä Áàÿí-ªëãèé Õîâä àéìãèéí äàðàà 3 äóãààðò, 2006 îíä Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Çàâõàí àéìãèéí äàðàà 4 ä¿ãýýðò îðæ áàéíà. Õ¿í àìûí ºñºëòèéí æèëèéí äóíäàæ 2005 îíä 1.5%, 2006 îíä 0.12%-èéí áóóðàëòòàé áàéñàí áàéíà.

¯¿íèéã òºâ ð¿¿ øèëæèõ õ¿í õ¿í àìûí øèëæèëò õºäºëãººíòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ áîëîõ þì. Íèéò õ¿í àìûí 40.2% íü äºðâºä, 35.2 % íü áàÿä, 15.3 % íü õàëõ, 9.3 % íü õîòîí áîëîí áóñàä ÿñòàí àìüäàðäàã. Òóñ àéìàãò õàìãèéí îëîí òîîòîé ÿñòàí íü äºðâºä¿¿ä. Äºðâºä¿¿ä Áºõìºðºí, Äàâñò, ªëãèé, ªìíºãîâü, Ñàãèë, Ò¿ðãýí, Õîâä ñóìäûí íèéò íóòãààð, Óëààíãîì, Íàðàíáóëàã ñóìûí íóòãèéí ç¿¿í õàãàñò îðøèí ñóóæ áàéíà.

Õºäºëìºð ýðõëýæ áóé 32.5 ìÿíãàí õ¿í ¿¿íýýñ òºðèéí àëáàí õààã÷ 3.8 ìÿíãà. Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíãýýð Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí äàðàà 2 äóãààðò îðäîã /Ãðàôèê.6/. 2006 îíû áàéäëààð á¿ðòãýëòýé àæèëã¿é÷¿¿ä íèéò 1894. ¯¿íýýñ 1026 ýìýãòýé, äýýä áîëîâñðîëòîé 210, òóñãàé äóíä áîëîâñðîëòîé 120, ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ¿éëäâýðëýëèéí òºâ òºãññºí 274, ìýðãýæèëã¿é 1290 õ¿í áàéíà. Ýäèéí çàñàã: Îðîí íóòãèéí òºñâèéí îðëîãî 2006 îíä ºìíºõ îíîîñ 297.6 ñàÿ òºãðºãººð ºñºæ 1852.7 ñàÿ òºãðºã. Óëñûí òºñâººñ îðîí íóòãèéí òºñºâò îëãîñîí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã 776.9 ñàÿ òºãðºã áàéíà. Òºñâèéí çàðëàãà 2006 îíä 1860.2 ñàÿ òºãðºã áàéíà. Àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòààð óëñàä 11-ð áàéðàíä õàðèí áàðóóí á¿ñèéí àéìãóóäûí äîòîð òýðã¿¿ëäýã.

Àéìãèéí ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûã ºìíºõ îíòîé õàðüöóóëáàë 627.3 ñàÿ òºãðºãººð ºññºí áà 3250.5 ñàÿ òºãðºã áàéíà /Ãðàôèê.14/

2006 îíû áàéäëààð àéìãèéí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í 49.8 òýðáóì òºãðºã áºãººä ¿¿íýýñ 68.4 õóâü íü õºäºº àæ àõóé, 31.2 õóâü íü ¿éë÷èëãýý, 0.4 õóâü íü àæ ¿éëäâýð áàðèëãûí ñàëáàð ýçýëæ áàéíà. /Ãðàôèê.14/

Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèí áàðóóí á¿ñýä 2004 îíä 20200 òºã, 2005 îíä 23200 òºã, 2006 îíä 37000 òºã, 2007 îíä 54700 òºãðºã áóþó Óëààíáààòàð õîòîîñ 5400 òºãðºãººð áàãà áàéíà. Èìïîðòîîð ÎÕÓ, Õÿòàä óëñààñ õ¿íñíèé áîëîí


10

àõóéí õýðýãöýýíèé ç¿éë àâäàã. ×àöàðãàíà, æàìö äàâñ, ¿õðèéí ìàõ, àäóóíû ìàõ, çàãàñ, ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, ìîíãîë ãýð ýêñïîðòîä ãàðãàäàã.

Àéìãèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ áîëñîí õ¿í àìûí ýðõýëæ èðñýí ãîë àæ àõóé áîëîõ áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé. Íîîñ íîîëóóð, ìàõíû ÷èãëýëòýé õîíü, ÿìàà, ¿õýð, àäóóíû àæ àõóé çîíõèëäîã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàëûí òîî òîëãîé òîãòìîë ºñºæ áàéãàà áºãººä ºìíºõ îíòîé õàðüöóóëáàë 379.6 ìÿíãààð ºññºí áàéíà /Ãðàôèê.7,8/

2006 îíû áàéäëààð íèéò 2400.9 ìÿíãàí ìàëòàé ¿¿íýýñ 48.5% áóþó 1164.8 ìÿíãàí òîëãîé õîíü, 42.4% áóþó 1019.7 ìÿíãàí òîëãîé ÿìàà, 5% áóþó 120.0 ìÿíãàí òîëãîé ¿õýð, 3.4% áóþó 80.2 ìÿíãàí àäóó, 0.7% áóþó 16.1 ìÿíãàí òîëãîé òýìýý ýçýëæ áàéíà.

2006 îíû ýöñèéí áàéäëààð íèéò ìàëûí òîîãîîð áàðóóí á¿ñýä Çàâõàí àéìãèéí äàðàà áóþó 2 äóãààðò, /Ãðàôèê.9/ óëñàä Õºâñãºë, ªâºðõàíãàé, Çàâõàí, Àðõàíãàé àéìãóóäûí äàðàà áóþó 5 äóãààðò îðæ áàéíà.

Àéìãèéí ìàëûí òîîã ñóìäààð àâ÷ ¿çâýë õàìãèéí îëîí ìàëòàé ñóì íü Óëààíãîì ñóì 190 782 òîëãîé áóþó íèéò ìàëûí 7.1 õóâü , õîíèíû òîîãîîð Òýñ ñóì 163 357 áóþó íèéò õîíèíû 12.8 õóâü íîîãäîæ áàéíà. Çàâõàí ñóìûí íóòàãò òýìýýíä òîõèðîìæòîé öºëèéí áîð ñààðàë õºðñòýé áàãëóóðò áýë÷ýýð çîíõèëäîã. Òýìýýí àÿëëûã Ç¿¿íãîâü ñóì Áàÿííóóðààñ Íàðèéíèé ýõ ÷èãëýëä çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé òºäèéã¿é áóñàä ñóìäààð õîñîëñîí àÿëàë ÷ òîõèðîìæòîé.

2006 îíû áàéäëààð 1561.5 ìÿí.ãà-ä ¿ð òàðèà òàðèàëäàã. 126.3 ãà-ä õ¿íñíèé íîãîî, 1832.7 òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ æèìñãýíý òàðèàëäàã. Ãàçàð íóòãèéí èõýíõè õóâèéã áýë÷ýýðèéí òàëáàé ýçýëäýã ÷ Ãàëäàíáîøîãò õààíû ¿åýñ ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé. Äýä á¿òýö: Òóñ àéìàã íü äýä á¿òöèéí ñàëáàð ñóë õºãæñºí. Çàì õàðèëöààíû ñ¿ëæýýíèé ñóë òàë íü çàìûí èõýíõè õýñãèéã øîðîîí çàì ýçýëäýã. Óëààíãîì ñóìûí äîòîð Õàíäãàéòûí ÷èãëýëä 120 êì õàòóó õó÷èëòòàé, 973 êì ãîë ÷èãëýëèéí ñàéæðóóëñàí çàìòàé. Áîðøîîãèéí áîîìò-Óëààíãîì-Õîâä-ßðèíòàéí ÷èãëýëä íèéò 680.0êì ñàéæðóóëñàí õºðñºí çàì, 370.0êì åðäèéí õºðñºí çàìòàé. Çàñãèéí ãàçðààñ “Ìÿíãàíû çàì” òºñºë õýðýãæ¿¿ëýí áàðóóí ÷èãëýëä Óëààíáààòàð-Ë¿í-Äàøèí÷èëýí-ªãèéí äîîä ã¿¿ð-Áàòöýíãýë-Õàíóéí ã¿¿ð-Òàðèàò-Öàõèð-Çàãàñòàé ç¿¿í ýõíèé äàâàà-Èäýð-ßðóó-Ýðäýíõàéðõàí-Çàâõàí-Òýýëèéí áýë÷èð-Äºðãºí-Ìÿíãàä-ªëãèé-Öàãààííóóð-Óëààíáàéøèíòûí ÷èãëýëä òºëºâëºãäñºí.

Àéìãèéí àãààðûí òýýâðèéí ãàçàð ÌÈÀÒ, Àýðî Ìîíãîëèà, Ezniss àâèà êîìïàíèóä íèñëýã õèéõ áîëñíîîð æóóë÷äûí öàãèéí çîõèöóóëàëò, àÿëëûí õóãàöààã òºëºâëºõ íýãýí òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Àãààðûí, àâòî, åðäûí õºñãººð 2,1ìÿ òí à÷àà òýýâýðëýæ áàéíà. Àâòîìàøèíû òîî ºìíºõ îíîîñ 192-ð áóóðñàí áºãººä 2006 îíû áàéäëààð 2563 àâòî ìàøèí òîîëîãäñîíîîñ ñóóäëûí 1745, à÷ààíû 675, àâòîáóñ 62, öèñòåðí 39, òóñãàé çîðèóëàëòûí 42 àâòîìàøèí áàéíà.

Íèéò ¿éëäâýðëýëòèéí 29,5%-èéã ýð÷èì õ¿÷, 23%-èéã àëò îëáîðëîëò, 16,7%-èéã óñàí õàíãàìæ, 14,6%-èéã õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, 9,8%-èéã í¿¿ðñ îëáîðëîëò, 0,9% íü ìîäîí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëò ýçýëäýã.

Ýð÷èì õ¿÷íèé äýä á¿òöèéí õóâüä òºâèéí á¿ñèéã áîäâîë ñóë õºãæèëòýé. Õàðèí Áàðóóí á¿ñèéí õóâüä Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé àéìãààñ èë¿¿ íºõöºë á¿ðäñýí. Óëààíãîì õîòûã 1996 îíä ÎÕÓ-ûí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìòýé õîëáîæýý. Öººõºí òºâ ñóóðèí ãàçàð òºâëºðñºí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä õîëáîãäîæ, áóñàä íü äèçåëü öàõèëãààí ñòàíöààð ýð÷èì õ¿÷ýý õàíãàæ áàéíà. Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñààñ ýð÷èì õ¿÷ èìïîðòîîð àâ÷ áàðóóí á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåì /ÁÁÝÕÑ/-Ä ªìíºãîâü, ªëãèé, Ò¿ðãýí, Òàðèàëàí, Ñàãèë, Íàðàíáóëàã, Õîâä, Çàâõàí, Äàâñò ñóìäûí òåâ õîëáîãäñîí. Òºâèéí ýð÷èì õ¿÷ýíä õîëáîãäîîã¿é ñóìäààñ


11

Áàðóóíòóðóóí ñóìàíä 1,95 ìÿí.êÂò íèéëáýð ÷àäàëòàé äèçåëü ñòàíö àæèëëàäàã íü õàìãèéí òîì áîëîõ áºãººä öààøèä ÇÎÎêÂò õ¿÷èí ÷àäàëòàé æèæèã ÓÖÑ ªíäºðõàíãàé ñóìàíä 200êÂò ÷àäàëòàé æèæèã ÓÖÑ áàðüñàí íü òóñ ñóìûã äóëààíû óëèðàëä öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ýýð õàíãàäàã. Öààøèä ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã àøèãëàõ, ò¿ëø õýìíýëòòýé çàðöóóëàõ áîëîìæòîé äèçåëü ñòàíö àøèãëàõ òàëààð àíõààðàõ õýðýãòýé. Õºäºº ìàë÷èí ºðõ¿¿ä íàðíû ýõ ¿¿ñâýðýýð öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýæ áàéíà. 2003 îíä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçðààñ "Áóìàí íàðíû ãýðýë" òºñëèéí õ¿ðýýíä 450 ãàðóé íàðíû ýõ ¿¿ñâýðèéã òóñ àéìãèéí ìàë÷äàä îëãîæýý.

Õàðèëöàà õîëáîî: Óëààíãîìä 2000 íîìåðèéí òîîí òåõíîëîãèòîé ÀÒÑ-òàé. 2001 îíä àéìãèéí á¿õ áàãóóä ðàäèî áîãèíî äîëãèîíû ñòàíöààð õîëáîãäîæ 2002 îíä Óëààíãîìä àíõíû êàáåëèéí òåëåâèç àøèãëàëòàíä îðñîí. 2003 îíä øèëýí êàáåëèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí. 2003 îíû ýöñèéí áàéäëààð áè÷èã çàõèäàë áîîäîë 11,8 ìÿí øèðõýã áàéñàí íü ºìíºõ îíîîñ 10,3 ìÿí øèðõýãýýð áóóðñàí áàéíà. Òîãòìîë õýâëýë 447,8 ìÿíãà áîëæ ºìíºõ îíîîñ 171,5 ìÿíãààð ºññºí. Öàõèëãààí ìýäýý 12.8 ìÿí øèðõýã áºãººä ºìíºõ îíîîñ 1.6-ð áóóðñàí áà òåëåôîí ÿðèà 9883.9 ìÿíãàí ìèíóò áîëæ ºìíºõ îíîîñ 2236.5 ìÿíãàí ìèíóòààð ºññºí áàéíà.

Áîëîâñðîë: 2003-2004 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 30 åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä 19,6 ìÿíãàí õ¿¿õýä ñóðàëöàæ 765 áàãø àæèëëàæ áàéíà. Ñóðàëöàã÷äûí òîî ºíãºðñºí æèëýýñ 0,7 ìÿíãààð ºñºæ ñóðàëöàã÷äûí 51,6 õóâü íü ýìýãòýé, 49,4 õóâü íü ýðýãòýé áàéíà. Õºäºëìºðèéí äýýä ñóðóóëü 1998 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä ºäºð îðîéí àíãèä íèéò 174 îþóòàí ñóðàëöàãñàä, 10 áàãø àæèëëàæ áàéíà. Óëààíãîì êîëëåæèä 304 îþóòàí, 953 ñóðàã÷ ìýðãýæëèéí àíõàí øàòíû àíãèä, 75 áàãø àæèëëàæ áàéíà.

Ñî¸ëûí ñàëáàðûí õ¿ðýýíä àéìãèéí õýìæýýíä 19 ñî¸ëûí òºâ, 385 ñóóäàëòàé 20 íîìûí ñàí, 13 êèíî öýã àæèëëàæ áàéíà. Ñî¸ëûí òºâ ¿çâýðýýñýý 5,4 ñàÿ òºãðºãèéí îðëîãîòîé, ÎÍÑ ìóçåéí 13,6 ìÿíãàí ¿çìýðòýé áîëæ, ¿çýã÷èäèéí òîî ºìíºõ îíîîñ 200 õ¿íýýð ºñºæ 2006 îíû áàéäëààð 2700 õ¿íä ¿éë÷èëñýí áàéíà /Ãðàôèê.13/.


12

1.1.3. Ò¿¿õ ñî¸ëûí íººö

Àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò ýðòíèé ò¿¿õ ñî¸ë, äóðñãàëò ç¿éë áîëîõ õ¿í ÷óëóó 104, áóãàí õºøºº 21, õàäíû ñ¿ã çóðàã 90 ãàðóé öýãò 40.000 ãàðóé, áè÷èã òýìäýãò õºøºº 20, ãýðýëò õºøºº 1, õàäíû áè÷ýýñ 10, ò¿¿í÷ëýí îëîí ìÿíãàí õèðãèñ¿¿ð, öººíã¿é òîîíû ýðòíèé ñ¿ì õèéäèéí ¿ëäýãäýë, òóóðü á¿ðòãýãäñýí. ×àíäìàíü óóëûí àðõåîëîãèéí îëäâîð íü ýðòíèé ò¿¿õ ñî¸ëûí íàíäèí ºâä òîîöîãääîã.

ÎÍÑ ìóçåé íèéò 5228 ¿çìýðòýéãýýñ õîñã¿é ¿íýò 10 äóðñãàë áèé. Äºðâºä äàëàé õàíû ýìýýëèéí ìîä, ñèéëáýðòýé ãàí õýò áýë, Äàâàà÷ õààíû ãàâàë ààãà, Äàëàé õààíû õóòãà, õ¿ðýë çýâñãèéí ¿åèéí ÷óëóóí õýâ, Àìàðñàíàà áààòðûí õºº õóÿã ãýõ ìýò õîñã¿é ¿íýò õîâîð äóðñãàëòàé. Îäîîãîîñ 20-15 ñàÿ æèëèéí ºìíº àìüäàð÷ áàéñàí õÿðñíû ÿñíû ¿ëäýãäýë, ÷óëóóí áîëîí õ¿ðëèéí ¿åèéí äóðñãàëóóä, Äîëîîäîéí óéãàð, ðóíè áè÷èãò õºøºº, äºðâºä, áàÿä, õàëõ, õîòîí çýðýã îëîí ÿñòíû àìüäðàëûí ÿëãààòàé õýâ ìàÿã, çàí çàíøèë, óëàìæëàë, õóâöàñëàëò, äóó á¿æèã, õóðèì íàéð, ýäëýë òýðã¿¿òýí, Ãàëäàíáîøèãòîîñ îðîñûí öàãààí õààíä áè÷ñýí áè÷èã çýðýã ñîíèðõîëòîé ¿çìýð¿¿äòýé.

Àéìãèéí ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûã àðõåîëîãèéí àíãèëëààð íü àâ÷ ¿çâýë: Õ¿í

÷óëóó: 104 ãàðóé áàéãààãààñ 6 íü ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûí õóâüä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé òºäèéã¿é ñàéí ñóäëàãäñàí.

Õàäíû çóðàã: Àéìãèéí õýìæýýíä íèéò 90 öýãò 40.000 ãàðóé õàäíû ñ¿ã çóðàã

òýìäýãëýãäñýíýýñ ò¿¿õèéí õóâüä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 13 õàäíû çóðàã áèé. Ýäãýýðèéí 6 íü Ñàãèë ñóìûí íóòàã äýâñãýðò, 2 íü Äàâñò ñóìûí íóòàã äýâñãýðò áàéðëàäàã. Îí öàãèéí õóâüä Õ¿ðýë çýâñãèéí ¿åä õàìààðàãäàõ 5, ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åä õàìààðàãäàõ 4, òºìºð çýâñãèéí ¿åèéí 3, äóíäàä çóóíû ¿åèéí 1 õàäíû çóðàã áàéíà.

Òºãñáóÿíòûí õ¿ðýýíèé òóóðü: Äºðâºä äàëàé õàíû ãîë õ¿ðýý. Ýíýõ¿¿ òóóðü íü Ò¿ðãýí ñóìûí íóòàãò Ò¿ðãýí, Áóóðëûí ãîëóóäûí áýë÷èðò áàéðëàäàã. 1758 îíä ñóóðèéã íü òàâüñàí ãîë õèéäèéã Æèãíèéëèí ãýäýã áàéæýý. Òºãñáóÿíòûí õ¿ðýý íü ×îã÷èí, Æ¿ä, Ìàìáà, ×îéð, Ä¿éíõàð ãýñýí òàâàí òîì äàöàí, 22 ñ¿ì äóãàí, 800 ãàðóé ëàìòàé áàéæýý. Äîðíî äàõèíû òàâàí óõààíû íîì ñóäëàí ñóðãàëò ÿâóóëàí õóðàë íîì õóðäàã áàéñàí. Õàìãèéí òîì öîã÷èí äóãàí 120 æàíãèéí õýìæýýòýé áàéæýý. Òóñ õ¿ðýýíä 6 òîì òîãîî áàéñíû õàìãèéí òîì Áàÿíöàãààí ãýã÷ òîãîî íü íýã óäàà öàé ÷àíàõàä 5-6 øàð öàéãààð èäýý õèéäýã áàéæýý. Òºãñáóÿíòûí õ¿ðýý íü 13 æàñòàé áàéñàí áà 1925 îíû áàéäëààð æàñûí ìàë 97965 òîëãîé áóþó Äàëàé õàíû õîøóóíû íèéò ìàëûí 37.2 õóâèéã ýçëýæ áàéæýý. 1930 îíä Òºãñáóÿíòûí õ¿ðýýíèé ëàì íàðûí áîñëîãî ãàð÷, 1937 îíä èõýíõè ëàì íàðûã íü áàðèâ÷ëàí 1938 îíä óã õèéäèéã òàðààæ, Ä¿éíõýðâààí óóëûí îðîéãîîñ èõ áóóãààð õèéäèéã áóóäàæ íóðààñàí ãýæ íóòãèéí õºãø÷¿¿ë õóó÷ëàí ÿðüäàã.

1. Õ¿í ÷óëóó - 104 2. Áè÷èã òýìäýãò õºøºº - 20 3. Ãýðýëò õºøºº -1 áèé. Ýíý íü Õÿðãàñ ñóìûí íóòàãò áàéðëàõ Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéí äóðñãàëä çîðèóëæ 1916 îíû 5-ð ñàðûí 20-íä áîñãîæýý. Õàäíû áè÷ýýñ - Íèéò 10 ãàðóé áè÷ýýñ áàéäãààñ 4 áè÷ýýñ íü ñóäëàãäàæ, á¿ðòãýãäñýí. Òºìºð öîðãûí Ðóíè áè÷èã àíõ òýìäýãëýãäñýí ãàçðàà áàéãàà ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é. Áàéãàëèéí ýëýãäýëä îðæ õàä íü íóðñíààñ õàãàð÷ àëãà áîëñîí.


13

Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýäãýýð ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëóóä áàéãàëèéí áîëîí ãàäíû íºëººëëººñ ýâäýð÷ ãýìòýõ, õóó÷èí õýâ áàéäëàà àëäàõ ÿâäàë èõýä àæèãëàãäàæ áàéíà. Õÿðãàñ ñóìûí Äýæýýëèíãèéí õèéäèéí 2 òîì òîãîîíû íýã çýñ òîãîî íü 1996 îíä Õÿòàä óëñ ðóó à÷èãäàæ áàéãààä ñààòóóëàãäñàí áîëîâ÷ äàðàà íü àëãà áîëñîí,. Èðãýäèéí äóíä ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûã õàìãààëàõ òàëààð ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, õºøºº äóðñãàëûã òîãòîîë øèéäâýðýýð õàìãààëàõ òºäèéã¿é óðàìøóóëëûí òîãòîëöîî áèé áîëãîõ, èðãýäýä õàðèóöóóëàí ò¿¿õýí ¿íý öýíýèéã íü òîäîðõîé áàðèìò ñóäàëãààíä ò¿øèãëýí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äàä ñî¸ëûí ºâèéí òàëààð ñóäëàõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðãýýð ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûã õàäãàëæ, õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé.

Óâñ àéìãèéí ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëóóä

Õ¿ñíýã 2

¹ Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûí íýðñ

Áàéðøèë àëñëàãäñàí çàé /êì-ýýð/

Õàìðàãäàõ ¿å Òàéëáàð

1 Áîðíóðãàíû Õ¿¿õäèéí îâîîíû õîñ õ¿í õºøºº

Äàâñò ñóì 140 êì

Ò¿ðýãèéí ¿å ÇÃ-ûí 1998 îíû 235-ð òîãòîîëîîð óëñ, àéìãèéí õàìãààëàëòàíä îðñîí. Íýã õºøºº íü õóãàð÷ óíàñàí, íºãºº õºøºº íü ýëýãäýëä îðæ öóóðñàí.

2 Æààæààãèéí õºòëèéí õ¿í ÷óëóó

Íàðàíáóëàã ñóì

Çóñëàí 140 êì

Ò¿ðýãèéí ¿å Íýã õºøºº íü õóãàð÷ óíàñàí. Íºãºº õºøºº íü õàçàéæ óíàõ àþóëòàé áàéãàà.

3 Íèé÷èéí àìíû õ¿í ÷óëóó

Õÿðãàñ ñóì 168 êì

Ò¿ðýãèéí ¿å Òîëãîéí õýñãýýðýý 45õýìèéí íàëóóòàéãààð õàãàðñàí.

4 Îâãîð õèðãèñ¿¿ðèéí õ¿í ÷óëóó

Õÿðãàñ ñóì 168 êì

Ò¿ðýãèéí ¿å Ýëýãäýëä îðñîí

5 Õàëõàéòûí äýíæèéí õ¿í ÷óëóóíóóä

Òàðèàëàí ñóì 41 êì

Ò¿ðýãèéí ¿å 1 õºøººã íü ãàäíû ¿éë÷ëýëýýð õóãàðñàí.

6 Õºòºë íóóðûí áîð òîëãîéí õ¿í ÷óëóó

Ìàë÷èí ñóì 122 êì

Ò¿ðýãèéí ¿å Óëñûí õàìãààëàëòàíä îðñîí.

7 Áóðãàñòàéí õºíäèéí ãàíö õàðãàéòûí áè÷èãò õàäíû çóðàã

Ñàãèë ñóì 83 êì

Õ¿ðýë çýâñãèéí ¿å

Ìàë, àìüòíû ¿ðæëèéí ¿åèéã áèëýãäýæ ä¿ðñýëñýí.

8 Çóðààãèéí õàäíû çîñîí çóðàã

Ç¿¿íõàíãàé ñóì 351 êì

×óëóóí çýâñãèéí ¿å

Íàðàí òàë ðóó õàðñàí òóë íàð ñàëõè, óñ áîðîîíä èäýãäýæ ä¿ðñ òýìäýã íü èëò á¿äãýðñýí.

9 Ìîæîîãèéí õàäíû çóðàã


Äóíä ÷óëóóí çýâñýãèéí ¿å

Ïàëåîëèòèéí ¿åèéí èéì äóðñãàë äîòðîîñ Ìîíãîë îðîíä òºäèéã¿é äýëõèéä ãàéõàãäàõ îíöëîã


14

äóðñãàë õýìýýí ýðäýìòýä ¿íýëäýã.

10 Èõ ñàðûí õàäíû çóðàã


Äóíäàä çóóí Çóðãàí áàéãàà ä¿ðñëýë íü 13-ð çóóíû ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí õóâöàñ õýðýãëýëòýé òºñòýé. Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ×èíãèñèéí õàäíû çóðàã ãýäýã.

11 Ç¿¿í òóðàãèéí òýðýì õàäíû çóðàã


Òºìºð çýâñãèéí ¿å

Õàä ÷óëóó íü áàéãàëèéí ýëýãäýëä îðæ íóðæ ýõýëñýí.

12 Ñàðàâõûí õàäíû çóðàã

Íàðàíáóëàã ñóì 116 êì


Àðãàëü, ÿíãèð èõ õýìæýýãýýð ñ¿ðýãëýñýí áàéäëààð ä¿ðñýëñýí.

13 Òýõòèéí äàâààíû õàäíû çóðàã



Ìºíãºò öàõèðûí àìàíä áèé

14 ¯íõýëöýãèéí õàäíû çóðàã



Àðãàëü, ÿíãèð ñ¿ðýãëýñýí áàéäëààð îëîí òîîãîîð ä¿ðñýëñýí.

15 Õàä ¿ç¿¿ðèéí õàäíû çóðàã

Áºõìºðºí ñóì 195 êì

Õóó÷èí ÷óëóóí.ç.¿å


16 Õàð öàãààí óñíû õàäíû çóðàã

Áàðóóíòóðóóí ñóì

235 êì


Áóãà ãºðººñ, àðãàëü, ÿíãèð îëîí òîîãîî ä¿ðñýëñýí.

17 Öàãààí ºòºã õàäíû çóðàã




18 Øàð áóëãèéí îíöûí õàäíû çóðàã

ªëãèé ñóì 139 êì


Óëñûí õàãààëàëòàíä îðæ áàéñàí.Îíö ñîíèðõîëòîé õàäíû ñ¿ã çóðàã áèé.

19 ×àíäìàíü óóëûí áóëø

Óëààíãîì 2.5 êì


×àíäìàíü óóëûí áóëøèíä 1976 îíä õèéñýí àðõåîëîãèéí ìàëòàëò íü îëäâîðîîðîî äýëõèéí ñî¸ëûí ò¿¿õýíä ×àíäìàíû ñî¸ë õýìýýõ øèíý íýð òîìú¸îã îðóóëæ èðñíýýðýý ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé.

20 Äîëîîäîéí ò¿ðýã áè÷ýýñ

Óâñ àéìãèéí ÎÍÑ ìóçåéä

Ò¿ðýãèéí ¿å 1956 îíä àðõåîëîãè÷ Ö.Äîðæñ¿ðýí Ò¿ðãýí ñóìûí Õàð óñ ãýäýã ãàçðààñ îëæ àéìãèéí ìóçåéä øèëæ¿¿ëýí àâ÷èðñàí. Ýðòíèé Ò¿ðýãèéí Ðóíè áè÷ãýýð 4 ìºð áè÷èãäñýí äóðñãàë þì.


15

21 Òºìºð öîðãûí õàäíû áè÷ýýñ

Ñàãèë ñóì Ýíý ãàçàð ñàãèë ñóìàíä áàéäàã

áîëîâ÷ óã áè÷ýýñ îëäîõã¿é

áàéãàà 86 êì

Ò¿ðýãèéí ¿å 1981 îíä àðõåîëîãè÷ Ä.Öýâýýíäîðæ àíõ èëð¿¿ëýí ò¿¿õèéí ýðãýëòýíä îðóóëñàí. Åðäºº íàéìõàí ¿ñýã çóðëàãààñ á¿ðäñýí ìîíãîëûí õàìãèéí áàðóóí õîéä òàëûí äóðñãàë þì.

22 À÷èò íóóðûí õàäíû áè÷ýýñ

Áºõìºðºí Áàÿí-ªëãèé

àéìãèéí ìóçåéä 165 êì

Ò¿ðýãèéí ¿å À÷èò íóóðààñ áàðóóí õîéøîî 17 êì-ò øàíàãûí õýâ ãýäýã ãàçàðò îðøäîã. 1979 îíä ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ÝØÀ Í.Ñýð-Îäæàâ, Ä.Äîðæ íàð èëð¿¿ëýí òýìäýãëýñýí.

23 Òºãñáóÿíòûí õ¿ðýýíèé òóóðü

Ò¿ðãýí ñóì 99 êì

1758-1938 îí

Óëààíãîìîîñ 99 êì-ò Òàâàí Äýíõýðâààí óóëûí ¸ðîîëä îðøäîã


16

Õî¸ð. ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÃ ÕªÃÆ¯¯ËÝÕ ÁÎËÎÌÆ, ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÍªÕÖªË ÁÀÉÄËÛÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ

2.1 Àÿëàë æóóë÷ëàëûí äîòîîä ä¿í øèíæèëãýý 2.1.1 Ñàëáàðûí ä¿ð òºðõ

Óâñ àéìàã íü áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ð, ýêîñèñòåìèéí îëîí èæ á¿ðäëèéã àãóóëñàí “Äýëõèéí ºâ”-èéí ºëãèé íóòàã.

Óâñ íóóðûí àé ñàâ ãàçàð íü 1993 îíä äàðõàí öààçàò ãàçàð, 1997 îíä Í¯Á-ûí îëîí óëñûí øèì ìàíäëûí íººö ãàçðûí ñ¿ëæýýíä, 2003 îíä äýëõèéí ºâèéí ñ¿ëæýý, 2004 îíä îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé í¿¿äëèéí øóâóóä îëíîîð àìüäàðäàã îð÷íû òóõàé êîíâåíöèä òóñ òóñ íýãäýí îðñîí.

Óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà îíãîí äàãøèí óóëñ, õàíãàé, ãîâü öºë õîñîëñîí ¿çýñãýëýíò ñ¿ðëýã áàéãàëü, îëîí ÿñòíû ºâºðìºö àõóé, çàí çàíøèë, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóä îëîí áàéäàãò òóëãóóðëàí, “Àÿëàë æóóë÷ëàëûã 2015 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº”-íä Áàðóóí á¿ñèéã áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ñîíèðõîë òàòàõóéö á¿ñ áîëãîõîîð òóñãàñàí.

Àéìãèéí õóâüä àÿëàë æóóë÷ëàë íü: Óâñ àéìãèéí õºãæëèéí ñòðàòåãèéí õºòºëáºð 2008 -2021/ Òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë – “Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõ, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé ãîë ñàëáàð áîëîõ óóë óóðõàé, àÿëàë æóóë÷ëàë, ÷àöàðãàíà, æàìö äàâñíû áîëîí áóñàä ÆÄ¯-èéã îíöãîé àíõààð÷ òàâààðëàã ìàë àæ àõóé, ýð÷èìæñýí ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ çàìààð ìýäëýãò ñóóðèëñàí ýäèéí çàñãèéã áèé áîëãîõ” ãýæ çààñàí.

Àéìãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðò: 2001-2002 îí õ¿ðòýë óëàìæëàëò àí àâëàõ æóóë÷ëàëûí ãàçðààñ ÿíãèð, óãàëç àãíàõààñ ãàäíà ßìààò, Õàíõºõèéí óóëñààñ ÿíãèð, áóãà, áîð ãºðººñíèé äàãíàñàí áîëîí õîñîëñîí àãíàëòûã ¿ðæëèéí íºõºí ñýðãýýãäýõ áîëîìæèä òóëãóóðëàí õèéãëýõ. 2011 – 2020 îí õ¿ðòýë Áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã îëîí óëñûí ò¿âøèíä ÿâóóëàõ õýìæýýíä õ¿ðãýõ. “Áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæèë” á¿ëýãò- Óíàãàí áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ áîëîìæ á¿õèé, æóóë÷äûí ñîíèðõîë õýðýãöýýã õàíãàõóéö àÿëàë, æóóë÷ëàëûí ìàðøðóò, ÷èãëýëèéã àéìãèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ, ò¿¿íèéã îëîí óëñûí àÿëàë, æóóë÷ëàëûí ò¿âøèíä õ¿ðãýí òîõèæóóëàõ àæëûã á¿ñèéí àéìãóóäòàé õàìòðàí äýñ äàðààòàé ÿâóóëàõ. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã îð÷èí ¿åèéí øààðäëàãàä íèéöýõ¿éö áîëãîæ óëìààð çýðýãëýëèéã àõèóëàí îëîí óëñûí æèøèãò îéðòóóëàõ çýðýã çîðèëòóóä òóñãàãäñàí áàéíà. Àéìãèéí Çàñàã äàðãûí ìºðèéí õºòºëáºðò: Õàðòýðìèñ, Õýö¿¿ õàä, Ö¿íõýãèéí àìðàëòûã òîõèæóóëàõ, Óðò áóëàã, Øàð õàðãàé, Õ¿íõèéí ðàøààíûã õàìãààëæ, àìðàëò ñóâèëëûí óëèðàëûí ¿éë÷èëãýý àæèëëóóëàõ, “Óâñ” àìðàëò, àÿëàë æóóë÷ëàë, ðàøààí ñóâèëëûí ñ¿ëæýý áèé áîëãîæ, ¿íäýñíèé ñî¸ë ò¿¿õ, í¿¿äýë÷íèé àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéã òóñãàñàí æóóë÷äûã òàòàõ òºñë¿¿äèéã äýìæèõ çîðèëòûã òàâüæýý.

Àéìãèéí íóòàãò 1995 îíû ¿åýñ ýõëýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí êîìïàíèóä æóóë÷íû áààçóóä áàéãóóëàí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ èðñýí. Îäîîãèéí áàéäëààð 6 æóóë÷íû áààç, àìðàëòûí ãàçàð àæèëëàæ áàéíà. “ÑÑÒ-Îä” ÕÕÊ Õàðõèðàà àìðàëò æóóë÷ëàëûí òºâèéã, “Áàÿí áàðñ” ÕÕÊ Õàð òýðìýñèéí ðàøààí ñóâèëëûí ãàçðóóäàä 30-40 ñàÿ òºãðºãíèé õºðºíãº îðóóëàëòààð çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéæ, áàéð, ãàäíà òàëáàé, õîîëíû áîëîí õ¿ëýýí àâàëòûí òàíõèìûã çàñâàðëàæ, íýã ýýëæèíäýý 100-250 õ¿í õ¿ëýýí àâ÷ ¿éë÷ëýõ áîëîìæòîé áîëñîí. Õàðõèðàà, Õýö¿¿ õàä, Õàð òýðìýñèéí áààçóóä ÓÍÀÑÓÒÕÃ-ûí çàõèðãààòàé õàìòðàí àæèëëàæ, àÿëàë


17

æóóë÷ëàëûí ñ¿ëæýýíèé ýõëýë òàâèãäñàí. “Îíöûí òàñàðõàé” ÕÕÊ Ò¿ðãýí ñóìûí Õèðãýíýä, “Àðãàé àç” ÕÕÊ Óâñ íóóðûí îð÷èíä æóóë÷íû ãýð áààç áàðüæ àøèãëàëòàä îðóóëñàí. Óâñ íóóðûí àé ñàâûí ÓÒÕÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà îíãîöíû áóóäàëä ýêî ãýð áàðüæ, 400 îð÷èì ãàäààäûí æóóë÷èí, àéìãèéí òºâèéí 500 ãàðóé èðãýä, ¿éë÷ë¿¿ëñýí. Æóóë÷äûí àÿëëûí ìàðøðóòûã ñîíãîñîí áàéäëûã àâ÷ ¿çâýë 50 õóâü íü Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, Öàãààí øóâóóò óóëñààð, 25 õóâü íü Óâñ, Õÿðãàñ íóóð, 5 õóâü íü Àëòàí ýëñ, Õàíõºõèéí ÷èãëýëýýð àÿëñàí áàéíà. Àéìãèéí òºâ Óëààíãîì õîòîä õýä õýäýí çî÷èä áóóäàë, ¿éë÷èëãýýíèé òºâ íýýãäýæ, çî÷äûí áàéðëàõ îðíû òîî 100 –ä õ¿ð÷ íýìýãäñýí. Àéìãèéí òºâä 2.5 êì õàòóó õó÷èëòòàé çàì òàâèãäàæ, øèíýýð 0.4 êì çàìûã íýìæ àøèãëàëòàíä îðóóëñàí. Óëààíãîì-Õàíäãàéòûí ÷èãëýëä õàòóó õó÷èëòòàé çàì áàðèãäàæ, ÎÕÓ-òàé õîëáîãäñîíîîð òýíäýýñ èðýõ æóóë÷èä, àÿëàã÷, àìðàã÷äûí òîî íýìýãäýõ íºõöºë á¿ðäëýý.

Àéìãèéí ÇÄÒÃ-ûí ¯ÄÁÁÎÁÇ-èéí õýëòñýýñ àâñàí ìýäýýãýýð Óâñ àéìãèéí íóòàãò 2006 îíä 400 æóóë÷èí, 2007 îíä 660 ãàäààäûí æóóë÷èä øóóä áóþó Õîâä, Áàÿí-ºëãèé àéìãààñ äàìæèæ èðñýí áàéíà. Äîòîîäûí æóóë÷äûí õóâüä íàðèéâ÷èëñàí òîäîðõîé òîî áàéõã¿é áà Õàð òýðìèñ, Õàðõèðàà àìðàëòûí ãàçàð, Óâñ íóóð, Îíöûí òàñàðõàé ãýð áààçóóäàä 2006 îíä 2300 æóóë÷èí, 2007 îíä 3100 æóóë÷èä àìðàã÷èä àìàð÷ ñóâèëóóëñàí ìýäýýòýé áàéíà /ãðàôèê.16/.

Áàðóóí á¿ñèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õîëáîîã 2002 îíä áàéãóóëñàí ÷ îäîîãèéí áàéäëààð òîäîðõîé àæèë çîõèîãîîã¿é ¿éë àæèëëàãàà íü çîãñîíãè áàéíà. Öààøäàà óã õîëáîîã øèíý÷ëýí áàéãóóëæ, áàðóóí á¿ñýä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ á¿ñèéí íýãäñýí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, ìàðøðóò òîãòîîõ, àÿëàë æóóë÷ëàëûí óëñûí ñ¿ëæýýíä õîëáîõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.

Á¿ñèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí õºãæëèéí õºòºëáºðò Óâñ àéìãèéã áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, õîâîð àí àìüòàí ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëóóäàä ò¿øèãëýí àÿëëûí ìàðøðóòûã: äàðõàí öààçòàé ãàçðûí ÷èãëýë, Õÿðãàñ –Àéðãèéí õîîëîéí ÷èãëýë, ãîâü õàíãàéí õîñîëñîí ìàðøðóò, óóëûí ñïîðò àÿëëûí á¿ñ, àíãèéí îòãóóä á¿õèé á¿ñ, óñàí àÿëëûí á¿ñ, àëäàðò õ¿ì¿¿ñèéí òºðñºí íóòãààð ãýñýí ÷èãëýëä àÿëëûí ìàðøðóòûã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí áàéíà.

Õýäèéãýýð íººö áîëîìæ áàéãàà õýäèé ÷ îðîí íóòãèéí áîëîëöîîãîî àøèãëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé òîîöîî ñóäàëãàà õàíãàëòòàé áóñ, æóóë÷äûí õýðýãöýý øààäëàãûã õàíãàõóéö ìàòåðèàëëàã áààç, íºõöºë òºäèéëºí á¿ðäýýã¿é, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàëòòàé áèø, ãàäààäûí æóóë÷äûã èõýíõäýý àí àãíóóðûí ¿éë àæèëëàãààãààð õÿçãààðëàäàã, æóóë÷ëàëûí ìýäýýëëèéí ñ¿ëæýý òîãòîëöîî, àÿëëûí ìàðøðóò, ãàçðûí øèíý÷èëñýí çóðàãã¿é áàéãàà çýðýã äóòàãäëóóäààñ õàìààðàí àÿëàë æóóë÷ëàëûã çîõèõ ò¿âøèíä õºãæ¿¿ëýõ áîëîëöîî á¿ðäýõã¿é áàéíà.


18

2.1.2 Íºõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý

Óâñ àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºíººãèéí íºõöºë áàéäàë áîëîí àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò õèéñýí ñóäàëãààíû áàðèìò ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí SWOT øèíæèëãýýíèé àðãààð àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ äàâóó áîëîí ñóë òàë, òààòàé áîëîìæ áîëîí ýðñäýëèéã àâ÷ ¿çëýý. Äàâóó òàë:

- Áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ð, ýêîñèñòåìèéí îëîí èæ á¿ðäëèéã àãóóëñàí “Äýëõèéí ºâ” íóòàã

- Ìºíõ öàñò ºíäºð óóëñ, îéò õýýð, õýýð, ãîâü öºëèéí á¿ñýä øèëæèõ áàéãàëèéí îëîí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéã õàìðàí îðøèæ áàéãàà íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí îëîí òºðºë, õýëáýðèéã õºãæ¿¿ëýõ

- ßâãàí àÿëàë ÿâóóëàõ áàéãàëèéí ñàéõàí òîãòîöòîé /Õàðõèðàà-Ò¿ðãýí-Öàãààí Äýãëèé/

- ÓÍÀÑÄÖÃ-ûí Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, Äýãëèé öàãààí óóëñ íü ýãö õàæóóòàé, ìºñºí ãîëûí õºíäèé, öàâ÷èì õàäàí õÿñàà á¿õèé àâèðàëòûí õ¿íä íºõöºëòýé íü àäàë ÿâäàë, ýð çîðèãèéí óóëûí àÿëëûã õºãæ¿¿ëýõ

- Öýíãýã àãààðòàé, öýëìýã ºäðèéí òîî îëîí òóë øºíèéí îääûã àæèãëàõ - ªðãºí óóäàì íóòàã, îíãîí çýðëýã áàéãàëüòàé. Äýëõèéí óëààí íîìîíä

îðñîí íýí õîâîð èðâýñ áîëîí àëòàéí àðãàëü, óãàëç, ÿíãèð, òýõ, áóãà çýðýã ºíäºð óóëûí õîâîð àí àìüòàíòàé íü ãàäààäûí àí÷èí æóóë÷äûí ñîíèðõëûã òàòàõ òóë àí àãíóóðûí àÿëëûã õºãæ¿¿ëýõ

- Ìîíãîë îðíû õàìãèéí òîì íóóð áîëîõ äàðõàí öààçàò Óâñ íóóðààð àÿëàõ, óñàíä ñýëýõ, øóâóóäûí öóãëààíûã ¿çýõ, äýëõèéí áºìáºðöãèéí õàìãèéí õîéä çàõûí ýëñòýé öýã áîëîõ Àëòàí ýëñèéã ¿çýõ çýðýã äàõèí äàâòàãäàøã¿é ºâºðìºö ãàéõàìøãèéã àÿëëûí íýã ìàðøðóòààð ¿çýõ õîâîðõîí áîëîìæòîé

- Õÿðãàñ íóóðûí ñóâèëàëä àìðàõ, óñàíä ñýëýõ, íàðàíä øàðàõ èõ ýëñýí õàÿëãàòàé áà çàãàñ÷ëàõ, õàð ãàëóó, öàõëàéí ºâºðìºö àìüäðàëòàé òàíèëöàõ

- Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçàð îëîíòîé - Í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë, àõóéã ºíººã õ¿ðòýë õàäãàëñàí îëîí ÿñòíû

óëàìæëàë çàí çàíøèë á¿õèé íóòàã Ñóë òàë:

- Ìîíãîë îðíû áàðóóí õîéä õýñýãò îðøèõ áºãººä óëñûí íèéñëýëýýñ àëñëàãäñàí òóë àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéã çàõ çýýëèéí

ýðãýëòýíä îðóóëàõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë - Äýä á¿òýö, çàì òýýâðèéí ñ¿ëæýý ìóó, õýò àëñëàãäñàí òóë ¿¿íýýñ

øàëòãààëàí àÿëëûí çàðäàë ºíäºð, õóãàöàà óðò áàéäàã íü õÿìä àÿëàõ ñîíèðõîëòîé æóóë÷äûí õóâüä áýðõøýýëòýé

- Æóóë÷íû áààç, øààðäëàãà õàíãàõ ¿éë÷èëãýýíèé èæ á¿ðýí áàéãóóëàìæ, ìàòåðèàëëàã áààç õàíãàëòã¿é

- Ýêîëîãèéí õóâüä ýìçýã - Áàéãàëü îð÷íû íºëººëëèéí ¿íýëãýý, äààö íü á¿ðýí òîãòîîãäîîã¿é - Àÿëàë æóóë÷ëàëûí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö á¿ðäýýã¿é,

ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí äóòìàã, íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëàãàä íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìýðãýæèëòýí äàãíàí àæèëäàãã¿é

- Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìýðãýæèëòýé àæèë÷èä /õýëìýð÷, òîãîî÷, ¿éë÷ëýã÷, ãàçàð÷ áýëòãýãäýýã¿é


19

- Áàéãàëü îð÷èí, àí àìüòàí, óðãàìàë, çàõ çýýëèéí òàëààð õèéñýí îðîí íóòãèéí ñóóðü ñóäàëãàà äóòìàã

- Îðîí íóòãèéí îíöëîãèéã òóñãàñàí áýëýã äóðñãàëûí ç¿éëñèéí ¿éëäâýðëýë, áîðëóóëàõ íýãäñýí ñ¿ëæýý áàéõã¿é

- Áàðóóí àéìãóóäûí õýìæýýíä íýãäñýí ìàðøðóò ñ¿ëæýý ãàðààã¿é, õàìòðàí òîìîîõîí ñóðòàë÷èëãàà õèéõ áîëîìæ õîìñ, òºðºëæñºí çàð ñóðòàë÷èëãààíû à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëäýãã¿é

- Ãàäààäàä øóóä íèñëýãã¿é, îðîí íóòãèéí íèñëýã 7 õîíîãò 1-3 íèñëýãýýð õÿçãààðëàãäñàí.

- Çàìûí òýìäýã òýìäýãëýãýý õèéãäýýã¿éãýýñ î÷èõ ãàçðûí áàðèìæààã¿é - Àÿëàë æóóë÷ëàëûí óëèðàë áîãèíî

Áîëîìæèò íºõöºë:

- Ìîíãîë óëñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèõ ãàçàð õýìýýí äýëõèéä òàíèãäàõ áîëñîí íü ìàíàé óëñûã çîðèí èðýõ ãàäààäûí æóóë÷äûí òîî íýìýãäýõýä íºëººëæ áàéãàà

- Îëîí óëñûí õýìæýýíä èäýâõèòýé áîëîí òóñãàé ñîíèðõîëûí àÿëëûí õýëáýð¿¿ä òóõàéëáàë: ÿâãàí áîëîí ìîðèí àÿëàë, ìàë÷èí àéëûí àõóé àìüäðàëûí õýâ ìàÿãòàé òàíèëöàõ, ñóðàëöàõ àÿëàëä îðîëöîã÷äûí òîî ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà

- Ãàäàðãûí îëîí õýëáýðò õýâ øèíæèéã àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîí çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ

- Áàéãàëü îð÷èíä ýâñýã àÿëëûã íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýí çîõèîí áàéãóóëæ, òýäíèéã àæëûí áàéð, îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëîõîä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ

- Õîâä èõ ñóðãóóëü, Óëààíãîì êîëëåæèéã ò¿øèãëýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìýðãýæèëòýé àæèëòàíã áýëòãýõ

- Áàðóóí á¿ñèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õîëáîî, ÍÈÒÀÆ-ä ò¿øèãëýí ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû íýãäñýí ñ¿ëæýýã ¿¿ñãýõ, õºãæ¿¿ëýõ

- Îëîí óëñûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãà, àãåíòëàãûí ãèø¿¿íýýð ýëñýæ, îëîí òàëûí õºíãºëºëò ýäëýõ, ñóðòàë÷èëãàà õèéõ áîëîìæûã íýìýãä¿¿ëýõ

- Õèë îð÷ìûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ - ×àöàðãàíà, æàìö äàâñ çýðýã áðýíä àÿëàëûã çîõèîí ÿâóóëàõ áîëîìæòîé - Õîâä-Óëààíãîìûí ÷èãëýëä ºíäºð õóðäíû øèëýí êàáåëèéí ñ¿ëæýý

áàéãóóëàõààð áàðóóí á¿ñèéí õºãæëèéí õºòºëáºðò òóñãàãäñàí /èíòåðíåòèéí ñ¿ëæýýíèé áîëîìæèéã îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä àøèãëàõ/

- Àéìãèéí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 19.7% íü ÒÕÃÍ-ûí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí ó÷èð ÓÍÀÑÒÕÃ-ûí áîëîí áóñàä òºñë¿¿äèéã õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ ºíäºð, ÍÈÒÀÆ-ûí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí

- Äîòîîäûí àÿëàã÷äûí òîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõýýõýí ºñºæ áàéãàà Ýðñäýë:

- Õîâîð àìüòäûí ºëãèé íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñýä àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö òºâëºðñºí áàéãàà íü íººöèéí õýò à÷ààëëààñ ¿¿äýæ ýëýãäýë ýâäðýëä îðîõ, á¿ñèéí õºãæëèéí òýíöâýðã¿é áàéäàë ¿¿ñýõ

- Áóðóó ìåíåæìåíò, õýò à÷ààëëààñ õàìãààëàëòòàé á¿ñ íóòàã, áàéãàëèéí íººö, ¿çìýð¿¿ä ºðòºæ, ñ¿éäýõ

- Ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ õóóðàé óóð àìüñãàëòàé òóë áàéãàëèéí ãýíýòèéí ¿çýãäýëä /öî÷èð õ¿éòðýë, ãàí, ¿åð, øîðîîí øóóðãà/ ºðòºõ ìàãàäëàë ºíäºð

- Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿çìýð¿¿äýä õàäãàëàëò õàìãààëàëò äóòàãäàí ýëýãäýæ ìóóäàí à÷ õîëáîãäîë íü áóóðàõ

- Ãàäàðãûí õýâãèé õýð÷èãäýë íü äýä á¿òöèéí õºãæèëä ñºðãººð íºëººëºõ


20

- Ìàë÷äûí óëàìæëàëò ñî¸ë, çî÷ëîìòãîé ÷àíàð, í¿¿äýë÷íèé ñî¸ë èðãýíøèë ººðèéí ä¿ð òºðõºº àëäàæ áîëçîøã¿é

- Õóâèàðàà àëò îëáîðëîã÷èä áàéãàëèéí óíàãàí òºðõèéã õºíäºõ, áàéãàëü îð÷èíû ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã àëäàãäóóëàõ

- Îéí ò¿éìýð, õóëãàéí àí, õóóëü áóñààð ìîä áýëòãýõ áîëîí õîã õàÿãäûí çîõèöóóëàëòã¿é áàéäàë çýðýã íü áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûã áèé áîëãîõ

- Äîòîîäûí æóóë÷äûí ýìõ çàìáàðààã¿é, õÿíàëò çîõèöóóëàëòã¿é áàéäàë

Äýýðõè SWOT øèíæèëãýýíä ¿íäýñëýí äàâóó òàëûã àøèãëàí òààòàé áîëîìæóóäûã íýìýãä¿¿ëýõ, ñóë òàëàà õÿíàõ, áàãàñãàõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîí ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäýëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýðñäýëèéã òîîöîõ íü àÿëàë æóóë÷ëàëûã òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé.

1.1.3. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õýðýãöýýíèé ñòàòèñòèê ä¿í øèíæèëãýý Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýðýëò õýðýãöýýíèé òóõàé ìýäýýëëèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé àíõäàã÷ ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí æèëèéí ýìõýòãýëýýñ ¿çýõýä àÿëëûí îðãèë ¿å íü 4-10 ñàð õ¿ðòýë áàéãàà áºãººä ¿¿íýýñ 5-9 ñàðóóäàä ºíäºð áàéíà. Àéìãèéí õàìãèéí òîì Áîðøîîãèéí áîîìòûã Áóðãàñòàéí áîîìòòîé õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çëýý. Áóðãàñòàéí áîîìòîîð íýâòýðñýí îðñîí õ¿íèé òîî ºìíºõ îíòîé õàðüöóóëáàë 5117-ð ºñºæ 2006 îíä 12088, ãàðñàí õ¿íèé òîî 4989-ð ºñºæ 11451 áîëñîí áàéíà /Ãðàôèê.10/. 2006 îíä Áîðøîîãèéí áîîìòîîð íýâòýðñýí /îðñîí/ çîð÷èã÷äûí òîîã àÿëëûí çîðèëãîîð íü àâ÷ ¿çâýë /Ãðàôèê.11/ õóâèéí æóðìààð 51% áóþó 6060 õ¿í, áàéíãà îðøèí ñóóõ 38% áóþó 4587 õ¿í, àëáàí àæëààð 11% áóþó 1276 õ¿í íýâòýðñýí áàéíà. 2006 îíä Áîðøîîãèéí áîîìòîîð íýâòýðñýí /ãàðñàí/ çîð÷èã÷äûí òîîã àÿëëûí çîðèëãîîð íü àâ÷ ¿çâýë /Ãðàôèê.12/ õóâèéí æóðìààð 5781 õ¿í, àëáàí àæëààð 79 õ¿í, áàéíãà ñóóõ 10 õ¿í, æóóë÷ëàë 9 õ¿í, áóñàä çîðèëãîîð 9 õ¿í íýâòýðñýí áàéíà.

Àéìãèéí ÇÄÒÃ-ûí ¯ÄÁÁÎÁÇ-èéí õýëòñýýñ àâñàí ìýäýýãýýð Óâñ àéìãèéí íóòàãò 2006 îíä 400 æóóë÷èí, 2007 îíä 660 ãàäààäûí æóóë÷èä øóóä áóþó Õîâä, Áàÿí-ºëãèé àéìãààñ äàìæèæ èðñýí áàéíà. Äîòîîäûí æóóë÷äûí õóâüä íàðèéâ÷èëñàí òîäîðõîé òîî áàéõã¿é áà Õàð òýðìèñ, Õàðõèðàà àìðàëòûí ãàçàð, Óâñ íóóð, Îíöûí òàñàðõàé ãýð áààçóóäàä 2006 îíä 2300 æóóë÷èí, 2007 îíä 3100 æóóë÷èä àìðàã÷èä àìàð÷ ñóâèëóóëñàí ìýäýýòýé áàéíà.


21

Ãàäààäûí æóóë÷äûí òîî /îíîîð/

400

315

660

0

100

200

300

400

500

600

700

2005 îí 2006 îí 2007 îí

Äîòîîäûí æóóë÷äûí òîî /îíîîð/

3100

1950

2300

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

2005 îí 2006 îí 2007 îí

1900


22

2.2 Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñóóðü íººö¿¿ä, òýäãýýðèéí ¿íýëãýý

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñóóðü íººö ãýäýãò Óâñ àéìãèéí íóòàã äýâñãýð äýõ ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóä, õîâîð àí àìüòàí óðãàìàë, ðàøààí, îëîí ÿñòíû óëàìæëàëò ºâºðìºö àõóé ñî¸ë, çàí çàíøèë, òýìäýãëýëò ¿éë ÿâäëóóä çýðýã àÿëàë æóóë÷ëàëä àøèãëàãäàõ íººö¿¿äèéã àâ÷ ¿çñýí. Óâñ àéìãèéí íóòàã äýâñãýð äýõ áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò áîëîí ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóäûí îíöëîã ºíººãèéí áàéäëûã äàðààõè õ¿ñíýãòýä õàðóóëàâ. Àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëäàã áàÿð íü Ìîíãîëûí Öàãààí ñàð, Óëñûí áàÿð íààäàì, ñóìûí íààäàì þì.

¹

Ãàçðûí íýðñ

áàéðøèë

îíöëîã

ºíººãèéí áàéäàë,

¿íýëãýý 1 ×àíäìàíü

óóë Àéìãèéí òºâ Óëààíãîì ñóìûí áàðóóí óðä õýñýãò îðøèíî. 2.5êì çàéòàé.

Õààíààñ ÷ õàðñàí õýëáýð ä¿ðñýý àëääàãã¿é ºâºðìºö ñîíèí òîãòîöòîé óëààí ºíãºòýé óóë. Õ¿ðëèéí õîæóó, òºìðèéí ò¿ð¿¿ ¿åèéí ÌÝª 7-3-ð çóóíû ¿åèéí áóëø, ýðòíèé ò¿¿õ ñî¸ëûí ýä ºëãèéí ç¿éëñ á¿õèé àðõåîëîãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óóë. 1976 îíä õèéñýí àðõåîëîãèéí ìàëòàëò íü îëäâîðîîðîî äýëõèéí ñî¸ëûí ò¿¿õýíä “×àíäìàíèé ñî¸ë” õýìýýõ øèíý íýð òîìú¸îã îðóóëæ èðñýíýýðýý ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé. ×àíäìàíü óóëûí ðàøààí òóíãàëàã óñòàé ãèäðîêàðáîíàò, ñóëüôàò, ìàãíèêàëüöèò òºðëèéí õ¿éòýí ðàøààí. Õîäîîä, ãýäýñ, äîòðûí ºâ÷íèéã àíàãààäàã

Äîòîîäûí àÿëàã÷äûí èõýâ÷ëýí çîðèí î÷äîã ãàçàð. Óóëûí îðãèëîîñ àéìãèéí òºâèéã àæèãëàí õàðàõ áîëîìæòîé. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä èõýýõýí ºðòºãäñºí. Îð÷íû áîõèðäîë õîã õàÿãäàë íýìýãäýæ áàéãàà òºäèéã¿é ãîëûí óñ, ðàøààíû óíäàðãà áàãàñàæ áàéãàà

2 Óâñ íóóð Èõ íóóðóóäûí õîéä õàãàñò, àéìãèéí ç¿¿í õîéä õýñýãò Äàâñò, Ìàë÷èí, Íàðàíáóëàã, Òàðèàëàí ñóìäûí íóòàãò ä.ò.ä 759ì ºíäºðò îðøèíî. Àéìãèéí òºâººñ

Ìîíãîë îðíû õàìãèéí òîì íóóð. Óðò íü 84êì, ºðãºí 79êì, ã¿í íü 12-15ì, 3350àì.äºð.êì òàëáàéòàé. Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é àé ñàâä áàãòäàã. 1993/1995 îíä ÄÖÃ áîëãîñîí. 1997 îíä Í¯Á-ûí îëîí óëñûí øèì ìàíäëûí íººö ãàçðûí ñ¿ëæýýíä, 2003 îíä äýëõèéí ºâèéí ñ¿ëæýý,

ÄÖÃ. Áàéãàëèéí áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àÿëàë æóóë÷ëàë ÿâàãääàã. Íóóðûí òºðõ áàéäëûã àæèãëàõ, óñàíä ñýëýõ, íàðàíä øàðàõ, çàâèàð àÿëàõ, óñíû øóâóóäûã àæèãëàõ çýðýã ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí àÿëàã÷äûí çîðèí î÷äîã ãàçàð.


23

40 êì çàéòàé 2004 îíä îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé í¿¿äëèéí øóâóóä îëíîîð àìüäàðäàã îð÷íû òóõàé êîíâåíöèä òóñ òóñ íýãäýí îðñîí. Øóâóóäààñ 345 ç¿éë, ºâºëæäºã 8 ç¿éë, äàéð÷ ºíãºðäºã 82 ç¿éë á¿ðòãýãäñýí. Õóí, öàñò äýãëèé, õàëáàãàí õîøóóò, ãàëóó, íîãòðóó ãýõ ìýò

Äàâñòàé íóóð òóë ÿíç á¿ðèéí àðüñíû ºâ÷èí ýìãýãèéã àíàãààäàã. Îéðîëöîî íü “Óâñ íóóð” æóóë÷íû áààçòàé. Çóíû óëèðàëä ºäðèéí àìðàã÷èä èõýýð î÷äîã. Ñóäëàà÷èë 4-5 õýñýãò øóâóó àæèãëàõ öýãèéã òîãòîîñîí. õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä áàãàâòàð ºðòºãäñºí ÷ õîã õàÿãäàë íýìýãäýõ áîëñîí

3 Àëòàí ýëñ Óâñ íóóðûí õîòãîðûí ç¿¿í õýñýã, Áººðºã äýëèéí ýëñíèé ç¿¿í õýñýãò Áàðóóíòóðóóí ñóìûí íóòàãò îðøèíî. õº 49 0 55 1 , çó

94 0 5011

177.5 ìÿíãàí ãà òàëáàéòàé äîâ òîëãîäëîã ãàäàðãàòàé. Ýëñýí äîîðîîñ ýõ àâàí óðñäàã öýíãýã óñòàé ãîë ãîðõè, áóëàã øàíä áàÿí á¿ðäòýé áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð. Ñººãºíöºð, ¿åòýí, àëàã ºâñ á¿õèé á¿ëãýìäýë çîíõèëíî. Ýëñíèé óðä õàÿà äàãóó íàðñ, øèíýñ, ÷àöàðãàíà óðãàäàã. Ýìèéí óðãàìàëòàé. Ñóóñàð,òóóëàé, òàðâàãà ìàíóóë, ¿íýã áàéõààñ ãàäíà óëèðëûí áàéäëààñ áîëæ óñíû øóâóóä èðäýã

ÄÖÃ. Ãàäààä äîòîîäûí æóóë÷èä ãîâèéí èõ ýëñýí äóíäàõ áàÿí á¿ðä, äýëõèé õàìãèéí õîéä çàõûí ýëñèéã ¿çýõýýð çîðèí èðäýã. Òýìýýí àÿëàë, áàéãàëèéí àÿëàë. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä áàãà ºðòºãäñºí

4 Äºðºº íóóð Àéìãèéí ç¿¿í õýñýãò Áººðºã äýëèéí ýëñíèé ç¿¿í æèã¿¿ð Áàðóóíòóðóóí ñóìûí íóòàãò îðøèíî

Ìîíãîë óëñ, Îðîñ óëñûí õèëèéí çààãò áàéðëàñàí. 20 àì.äºð.êì òàëáàéòàé. Çàãàñ÷ëàõ áîëîìæòîé.

Çàãàñ÷ëàõ àÿëàë. Õèë äàìíàñàí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäºæ áàéãàà. Õèëèéí á¿ñýä áàéðëàõ òóë ÿíç á¿ðèéí áàéãàëü îð÷íû çºð÷èë èõñýõ õàíäëàãàòàé

5 Õÿðãàñ íóóð Èõ íóóðóóäûí õîòãîðò Õàí Õºõèéí íóðóóíû óðä õýñýãò Çàâõàí,

ä.ò.ä 1028ì ºíäºð, 75êì óðò, 31êì ºðãºí, 80ì ã¿í, 1406.8êì òàëáàéòàé íü íèéò öîãöîëáîð ãàçðûí 31.4%

Õàíõºõèé-Õÿðãàñ íóóðûí ÁÖÃ-ûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë ò¿øèö ãàçàð. Äîòîîäûí àÿëàã÷äûí


24

Íàðàíáóëàã, Öàãààíõàéðõàí, Ìàë÷èí, Õÿðãàñ ñóìûí íóòàãò îðøèíî

ýçëýíý. Ýðãèéí øóãàì õýð÷èãäýë èõòýé. 2000 îíä ÓÒÕ àâñàí. Óëààí íîìä îðñîí îëîí òºðëèéí øóâóó, çàãàñ àìüäàðäàã. Õàð Òýðìèñèéí ðàøààí íü ãèäðîêàðáîíàò, ñóëüôàò, ìàãíè, êàëüöèòèéí íàéðëàãàòàé õîäîîä, ýëýã, öºñ, áººðíèé ºâ÷íûã àíãààíà. Øàâàð ýì÷èëãýýòýé, óñàíä îðîõ, íàðàíä øàðàõ ýëñýí õàÿëàãòàé, çàãà÷ëàõ áîëîìæòîé

çîðèí î÷äîã ãîë ãàçàð áºãººä äýðãýäýý ðàøààí ñóâèëàëòàé. “Õýö¿¿ õàä” æóóë÷íû áààçòàé. Õÿðãàñ àéðàã íóóðûí õîîëîé íü ºâºðìºö òîãòîöòîé çàãàñ÷ëàõ áîëîìæòîé. Øóâóó àæèãëàõ öýãòýé. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäñºí

6 Õýö¿¿ õàä Õÿðãàñ íóóðûí ç¿¿í õºâººíä Çàâõàí ñóìûí íóòàãò îðøèíî. Àéìãèéí òºâººñ ç¿¿í óðä ç¿ãò 230êì, Çàâõàí ñóìààñ 60êì çàéòàé

Ãîâü õýýðèéí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð áàéðëàäàã. Õàðüöàíãóé áîãèíî çàéíä 5-7êì õàäàðõàã, öîõèî, ºíäºð õàäàí õÿñàà á¿õèé óðãàìàë àìüòíû ºâºðìºö ÷óóëáàð õýñýã. Õàð ãàëóó, öàõëàéí ºâºðìºö àìüäðàë, çàí òºðõèéã õàðàõ áîëîìæòîé. Àëòàéí ñóãàñ, ìîíãîë õàäðàí, îñìîí, øàð çàãàñòàé

ÁÖÃ. Ãàäààä äîòîîäûí æóóë÷èä èõ î÷äîã. Çàãàñ÷ëàõ, ìîðü, òýìýýí àÿëàë /øóâóóäûí öóãëààíûã àæèãëàõ, çàãàñ÷ëàõ/ “Õýö¿¿ õàä” æóóë÷íû áààçòàé. Øóâóóäûí öóãëàðàëò, áàéðëàëä ñºðºã íºëººëºë ãàðàõ õàíäëàãàòàé. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäºæ áàéãàà

7 Ãîîæóóðûí õ¿ðõðýý, Îëîí íóóð

Õîâä ñóìûí íóòàãò Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñûí áàðóóí óðä îðøèíî

Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð. Ãîîæóóðûí õ¿ðõðýý 17ì ºíäðººñ óíàíà. Îëîí íóóðûí óóëñ íü ä.ò.ä 3000ì ºíäºð. Ìºíõ öàñ, ñ¿ðëýã õàä óóëñ, óëààí íîìä îðñîí íýí õîâîð èðâýñ, àðãàëü, ÿíãèð, áóãà çýðýã 20 ç¿éëèéí àí àìüòàí, 30 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìàëòàé. Òîì æèæèã 108 íóóðòàé. Øàð, íîãîîí, ñ¿¿í öàãààí çýðýã îëîí ºíãºòýé. Âàíñýìáýð¿¿ öýöýã õàðàõ áîëîìæòîé

Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí. Áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë ò¿øèö ãàçàð. Ãàäààäûí æóóë÷äûí òºðºë á¿ðèéí àÿëëûí õýëáýðò áàãòäàã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿ðõðýýíèé óñ áàãàñàõ õàíäëàãàòàé áîëñîí. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä áàãà ºðòºãäñºí

8 Öàãààí øóâóóò óóë

Óâñ íóóð, ¯¿ðýã íóóðûí óñàí ñàí õàãàëáàðò ç¿¿í õîéíîîñîî áàðóóí óðàãø ñóíàæ òîãòñîí

Ñàãèëü ñóìûí íóòàãò 22 ìÿíãàí ãà òàëáàéã õàìðàíà. Óâñ íóóðûí àé ñàâûí ºíäºð óóëûí íóãà, óóëûí õýýðèéí îíöëîãèéã òºëººëíº. ä.ò.ä 3496ì

ÓÒÕ-ä àâñàí. Ãàäààäûí æóóë÷äûí òºðºë á¿ðèéí àÿëëûí õºòºëáºðò áàéíãà áàãòäàã. Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçàðòàé.


25

áàéðøèëòàé. õº 50 0 20 1 , çó

91 0 0011

ºíäºð, õýð÷èãäýë èõòýé, øîâõ õÿíãà, õàä àñãà á¿õèé ýãö õàæóóòàé. Óóëûí õ¿ðýí õºðñ çîíõèëîõ áà ºíäºð óóëûí òà÷èð ñèéðýã óðãàìàë áóøèëæ, óëàëæ, õàã õºâä ãîëëîíî. Öàãààí øóâóóò óóëûí êëàñòåðò 72 ç¿éë õºõòºí àìüòàä áèé. Èðâýñ, àðãàëü, ÿíãèð, õ¿äýð, õàëèóí áóãà, õàð ñ¿¿ëò çýðýã ìîíãîëûí óëààí íîìä îðñîí õîâîð àìüòàä á¿õèé áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð

Áàÿíºëãèé, Õîâä àéìàã ðóó äàìæèí ºíãºðºõ á¿ñ ó÷èð àí àìüòàí äàéæèõ, õîã õàÿãäàë íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé. Õèëèéí á¿ñòýé îéðõîí ó÷èð õèëèéí çºð÷èë, ìàëûí õóëãàé ãàðàõ ýðñäýëòýé. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäºæ áàéãàà

9 ¯¿ðýã íóóð Ñàãèëü, Ò¿ðãýí ñóìûí çààãò Öàãààí øèâýýò, Ò¿ðãýí óóëñûí õîîðîíäîõ 1426ì ºíäºðò îðøäîã

18êì ºðãºí, 19êì óðò, 42ì ã¿í, 237 àì.äºð.êì òàëáàéòàé òåõòîíèê ãàðàëòàé äàâñòàé íóóð. Öàãààí ãîë, Öàãäóóëò, Õàðèã çýðýã ãîëóóä öóòãàäàã. Àëòàéí ñóãàñ, ìîíãîë õàäðàí, îñìîí, íîõîé çàãàñ çýðýã çàãàñòàé

Ãàäààä äîòîîäûí æóóë÷èä î÷äîã. Áàéãàëèéí áîëîí çàãàñ÷ëàõ àÿëàë, øóâóó àæèãëàõ. Äàìæèí ºíãºðºõ á¿ñ ó÷èð íóóðûí ýðýã îð÷ìîîð õîã õàÿãäàë èõñýõ õàíäëàãàòàé. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä áàãà ºðòºãäñºí

10 Ø¿äýí óóë Äàâñò ñóìûí òºâººñ ç¿¿í ç¿ãò 18 êì-ò îðøèíî

Òóñ äàâñíû îðäûí íººö íü 73.2 ñàÿ òîíí. Äàâñíû çóçààí íü 9-50ì. Òóñ äàâñíû óóðõàéã 1974 îíîîñ àøèãëàæ ýõýëæýý. Ø¿äýíãèéí æàìö äàâñ õ¿íñýíä áîëîí ìàëûí òýæýýëä òîõèðîìæòîé

Äîòîîä ãàäààäûí àÿëàã÷èä äàâñíû ºâºðìºö òîãòîö, äàâñ îëáîðëîõ àðãàòàé òàíèëöàõààñ ãàäíà áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò Òîðõèëîã ãîëîîð àÿëàíà. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäñºí

11 Òºãñáóÿíòûí õ¿ðýýíèé òóóðü

Ò¿ðãýí ñóìûí íóòàãò Ò¿ðãýí, Áóóðëûí ãîëóóäûí áýë÷èðò áàéðëàíà

Äºðâºä äàëàé õàíû ãîë õ¿ðýý áà 1758 îíä ñóóðèéã íü òàâüñàí. ×îã÷èí, Æ¿ä, Ìàìáà, ×îéð, Äóéíõîð ãýñýí 5 òîì äàöàí, 22 ñ¿ì äóãàí, 800 ãàðóé ëàìòàé áàéæýý. 1938 îíä óã õèéäèéã òàðààæýý. Òàâàí Äýíõýðâàà óóëûí õàæóóä îäîî çºâõºí òóóðü ¿ëäæýý

Ãàäààäûí æóóë÷äûí ìîðèí áà ÿâãàí àÿëàë ýíý îð÷ìîîð ÿâàãääàã. Îéðîëöîî íü “Îíöûí òàñàðõàé” æóóë÷íû áààçòàé. Ò¿ðãýí ñóìûí õóó÷èí òºâ Áàÿíõàéðõàí áàãèéí òºâ. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäñºí


26

12 Ò¿ðãýí óóë Ò¿ðãýíèé óóëñ íü Õîâä, Ò¿ðãýí, Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìûí íóòãèéã äàìæèí 70 îð÷èì êì ¿ðãýëæèëíý

1993 îíîîñ ÓÒÕ-ä àâñàí. Áóóðàë, Ò¿ðãýí, Æèâýðòýéí ãîëóóäûí ýõ àâñàí íóðóóíóóäûã äàìæóóëàí Öàãààí äýãëèé óóëíààñ ç¿¿í òèéø Õàâöàëûí áîîì õ¿ðòýëõ 145.1 ìÿíãàí ãà òàëáàéã õàìðàíà. Óóëûí òóíäð, îé, òàéãà, óóëûí õýýð çýðýã áàéãàëèéí îëîí á¿ñ á¿ñë¿¿ð õîñîëñîí ìºíõ öàñ, ìºñºí òîãîî, õ¿ðõðýý, àãóé, õàä öîõèî á¿õèé áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð. Ò¿ðãýíèé óóëñààñ Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, ßìààò ãîë ýõ àâ÷ óðñäàã. Õàð ìîä áóðãàñ , áóøèëæ óðãàíà. Èðâýñ, àðãàëü, ÿíãèð çýðýã 30 ãàðóé ç¿éëèéí àí àìüòàíòàé. Îðãèë íü “Äýãëèé Öàãààí” 4096ì ºíäºð. Óóëûí ñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé

ÓÒÕ-ä àâñàí. Ãàäààäûí æóóë÷äûí òºðºë á¿ðèéí àÿëëûí õºòºëáºðò áàãòäàã àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ ãîë ò¿øèö ãàçàð. ßâãàí, ìîðèí, òýìýýí àÿëàë èõýâ÷ëýí ÿâàãääàã. Îíöûí òàñàðõàé, Õàðõèðàà æóóë÷íû áààç, Ö¿íõýãèéí àìðàëò ýíý á¿ñýä áàéðëàäàã. Ìàë÷äûí “Ãóðâàí õîðîî”, “ßìààò”, “Îëîí íóóð” àÿëàë æóóë÷ëàëûí íºõºðëºë áàéðëàäàã. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäºæ áàéãàà

13 ßìààò óóë Àéìãèéí áàðóóí õîéä õýñýãò Áºõìºðºí, Õîâä ñóìûí íóòãèéã äàìæèí îðøèíî

Ìºíõ öàñ, ìºñºí îðãèë á¿õèé áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð. ßìààò óóë ä.ò.ä. 3900ì ºíäºð. Ç¿ðõýí óóë, Èõ ßìààò, Áàãà ßìààò, Èðâýñòýé, Õîíæèã, Ðàøààíòûí àì çýðýã óóëñ íü õîâîð óðãàìàë àìüòíû ºëãèé íóòàã. Äýëõèé óëààí íîìä îðñîí íýí õîâîð èðâýñ, àðãàëü, ÿíãèð, øèë¿¿ñ ãýõ ìýò 30 ãàðóé ç¿éëèéí àí àìüòàíòàé. Àëòàíãàãíóóð, Âàíñýìáýð¿¿ çýðýã õîâîð óðãàìàëòàé òºäèéã¿é õ¿ðëèéí ¿åèéí õàäíû çóðàã ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëòàé

ÓÒÕ-ä àâñàí. Áàéãàëèéí àÿëëûí ãîë ò¿øèö ãàçàð. Ìîðèí àÿëàë, ÿâãàí àÿëëûí ãîë á¿ñ. Ãàäààäûí æóóë÷äûí òºðºë á¿ðèéí àÿëëûí õºòºëáºðò áàãòäàã. ßìààò íºõºðëºëèéí ãýð áààç áàéðëàäàã. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäºæ áàéãàà

14 Áàÿí íóóð, Óðò áóëàãèéí ðàøààí

Ç¿¿íãîâü ñóìûí íóòàã Áººðºã äýëèéí ýëñíèé õîéä õýñýãò îðøèíî

Öýíãýã óñòàé íóóð. Óðò íü 11.5êì, ºðãºí íü 3.9êì, 27.8 àì.êì òàëáàéòàé. Áàÿí íóóðûí óñàí õîîëîéä óñàíä îðîõ áîëîìæòîé. Íóóðûí áàðóóí õîéò ç¿ãò

Ãàäààä äîòîîäûí æóóë÷èä çîðèí èðäýã. Òýìýýí àÿëàë, áàéãàëèéí àÿëàë, ýì÷èëãýýíèé àÿëàë. Îðîí íóòãèéí


27

Óðò áóëàãèéí ðàøààí áèé. Áàÿííóóðààñ Óðò áóëàã 10êì çàéòàé. ªâºëä õºëääºãã¿é,ãèäðîêàðáîíàò, êàëüö-íàòðèò òºðëèéí ðàøààí. Õîäîîä, ãýäýñ äîòîð, áººðíèé ºâ÷íèéã àíàãààíà

÷àíàðòàé ðàøààí ñóâèëàë àæèëëàæ áàéñàí. Îäîî çóíû öàãò íóòãèéí èðãýä õóâèàðàà ìàéõàí ãýð áàðüæ ðàøààí óóæ àìàðäàã. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäºæ áàéãàà

15 Çóðààãèéí õàäíû çîñîí çóðàã

Ç¿¿íõàíãàé ñóì 351 êì

Îâîã îòãîîðîî àí õèéæ áàéãààã ä¿ðñýëñýí ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí çóðàã äýëõèéä 2 áàéäàã. Íºãºº íü Àìåðèêèéí Àëÿñêò áèé

Íàðàí òàë ðóó õàðñàí òóë íàð ñàëõè, óñ áîðîî çýðýã áàéãàëèéí ýëýãäýëä îðæ ä¿ðñ òýìäýã íü èëò á¿äãýðñýí. Õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé

Ìîæîîãèéí õàäíû çóðàã

Ñàãèë ñóìûí íóòàã 111 êì Öàãààí ãîëûí ýõýíä îðøèíî

Íåîëèòèéí ¿åèéí äóðñãàë. Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèéä ãàéãàõäàõ äóðñãàë õýìýýí ¿çäýã. Ìîíãîëä 2 áàéäàã íºãºº íü Õîâäûí Ãóðâàí öýíõýðèéí àãóéí çóðàã. Ìîæîîãèéí õàäíû çóðàãò àðãàëü, ÿíãèð, òýìýý, íîõîé, ¿õýð, õ¿í çýðãèéã ä¿ðñýëñýí. ¯õðèéã íóì ñóìààð õàðâàæ áàéãàà áîëîí õºòëºí ÿâæ áóé õ¿íèéã ä¿ðñýëñýí

Íóòãèéí èðãýäèéí äóíä ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûã õàìãààëàõ, ò¿¿õýí ¿íý öýíèéã íü àëäàãäóóëàõã¿é áàéõ õàìãààëàëòûí øèíý àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé


28

Àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààã ãîëëîí ÿâóóëàõ ãàçðóóäàä

¿íýëýëò ºãºõäºº áàéãàëèéí íºõöºë, íººöèéã á¿õýë á¿òýí òîãòîëöîîíû õî¸ð òàë ãýæ ¿çýýä õàìòàòãàí àâ÷ ¿íýëýõ íü èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíý ¿íýëãýýã õèéõèéí òóëä áàéãàëèéí íºõöºë, íººöèéã íºëººëºõ áàéäëààð íü: 1. Õ¿íèé îþóíû àëæààëûã òàéëæ, ñýòãýë ç¿éí øèíý ìýäðýìæ òºð¿¿ëæ, áàéãàëèéí ãîî ñàéõíûã áèøðýõ, ñýòãýë õàíàìæ ºã÷, áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàëä ýåðýãýýð íºëººëºõ íºõöºë, íººö /àãààðûí õýì, õàðüöàíãóé ÷èéãøèë, àãààðûí äàðàëò, íàðíû ãèéã¿¿ëýëòèéí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà, öýëìýã íàðòàé ºäðèéí òîî, ñàëõèíû ãîðèì, ãàäàðãûí îëîí õýëáýð, áàéãàëèéí îëîí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí õîñëîë, óñ, óðãàìàë àìüòíû á¿ðäýë/ 2. Àìðàëò, ýì÷èëãýý ñóâèëàë, àÿëàë æóóë÷ëàëûã çîõèîí áàéãóóëæ, õ¿íèé áèåèéí àëæààëûã òàéëæ, ýð¿¿ë ìýíäèéã íºõºí ñýðãýýõ íºõöºë, íººö /ãàäàðãûí îëîí õýâ øèíæ, ò¿¿íòýé óÿëäñàí ìºíõ öàñ, ìºñºí ãîë, ÿí ñàðüäàã, îé ìîä, áóòëàã óðãàìàë, íóãà, óóëûí õýýð, óñàí ñ¿ëæýý-íóóð, ãîë, ðàøààí, ýëñ / ãýæ 2 õóâààæ ¿çñýí.

Óâñ àéìãèéí õóâüä äýýðõ áàéãàëèéí íºõöºë, íººöèéí àëü àëèíèéã íü àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëîâ÷, îþóíû àëæààë òàéëæ, ñýòãýë ç¿éí òààøààë àâàõ íººö èë¿¿ ãýæ ¿çýæ áîëíî. Îäîîãîîð õ¿íä ¿éëäâýð õºãæººã¿é ó÷ðààñ öýâýð àãààð, öýíãýã óñíû íººöòýé, ãàäàðãûí îëîí õýâ øèíæ õîñîëñîí áàÿíá¿ðä, õîâîð óðãàìàë, àí àìüòàí çýðãýýðýý áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàë äàâóó õºãæèõ áîëîìæòîé. Óâñ àéìãèéí áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéí ¿íýëãýý õèéõäýý äàðààõè øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áàðèìòàëñàí.

ÀÍÓ-ûí ýðäýìòèéí æóóë÷èäààñ àâñàí ñóäàëãààãààð áàéãàëèéí çàâñðûí á¿ñ¿¿äýä æóóë÷èä èë¿¿ èõ òàòàãääàã áîëîõ íü òîãòîîãäæýý. Òóõàéëáàë ãàäàðãà, óñàí õàíãàìæ, óðãàìàëøèëòûí õîñëîëûã ¿íäýñ áîëãîæ áàéãàëèéí öîãöîëáîðûã äàðààõ áàéäëààð ¿íýëñýí.

¹ Áàéãàëèéí öîãöîëáîðûí õîñëîë ¿íýëãýý /áàëë/ 1 Îé-óñ 4 2 Îé /òàë õýýð/-óñ 3 3 Îé-íóãà /òàë õýýð/ 3 4 Áóòëàã òºãºë-íóãà 3 5 Îé áóòëàã òºãºë 2 6 Òàë õýýð-íóãà 1

Ò¿¿í÷ëýí ÎÕÓ-ûí Ìîñêâàãèéí èõ ñóðãóóëèéí ýðäýìòýä áîëîõ Í.Ñ. Ìèðîíåíêî, ×.Ò.Òâåðäîõëåáîâ íàð áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã ãàçðûí ãàäàðãûí õýâ øèíæ, óñàí õàíãàìæ /1àì.êì òàëáàéä õýäýí êì ãîë, ãîðõèéí óðò íîîãäîõ/ óðãàìàëøèëòààð òºë¿¿ëýí íýí òîõèðîìæòîé /5áàëë/, òîõèðîìæòîé /4áàëë/, õàðüöàíãóé òîõèðîìæòîé /3áàëë/, òîõèðîìæ ìóóòàé /2áàëë/, òîõèðîìæã¿é /0áàëë/ ãýæ àíãèëæýý. Áèä áàéãàëèéí õîñëîëûí äàâóó ¿íýëýãäýõ ¿çýë áàðèìòëàëûã ãîë øàëãóóð áîëãîæ áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýëýýð íóòàã äýâñãýðèéí ÿëãààã ãàðãàñàí áîëíî.


29

Óâñ àéìãèéí áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéí ¿íýëãýý /áàëëààð/

¹ Áàéãàëèéí

öîãöîëáîð Õàìðàõ íóòàã ¯íýëãýý ×èãëýë,

õýëáýð 1 Ìºíõ öàñ-ÿí

ñàðüäàã, õàäàí õàëèë-áóòëàã ìîäëîã óðãàìàë-íóãà, óóëûí õýýð, íóóð, ðàøààí, ãîë, óñ

Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, Äýãëèé öàãààí, Öàãààí øóâóóò, Àëòàí õºõèéí óóëñ, ¯¿ðýã, À÷èò íóóð, Öàãààí ãîë, Õàèðã, Öàãäóóëò, Õàðõèðàà, Õºíäëºí Áîðøîî ãîëûí ñàâ íóòàã

5 /íýí òîõèðîìæòîé/

Áàéãàëèéí, àäàë ÿâäëûí, ÿâãàí àÿëàë

2 Óóëûí òàë-ìîäëîã, áóòëàã óðãàìàë, íóãà, óóëûí õýýð, õýýð, ýëñ, íóóðûí óñ, ðàøààí

Õàí-Õºõèéí íóðóó, Ç¿¿í õºõèé, Áàðóóí õºõèé, Öàãààíõàéðõàí, Òîãòîõûí øèë, Õÿðãàñ íóóð, Ç¿¿í-Áàðóóí òóðóóí, Òàâàí áýë÷èðèéí ãîëûí ñàâ íóòàã

4 /òîõèðîìæòîé/

Ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, áàéãàëèéí àìðàëò áîëîí óãñààòíû àÿëàë æóóë÷ëàë

3 Õýýð-õóóðàé õýýð /ãîâü/-ýëñ-íóóð-ãîë óñ /áàÿí á¿ðä, ðàøààí/

Óâñ, Äºðºº, Áàÿí íóóð, Àëòàí ýëñ, Òýñèéí ãîëûí àäàã, äóíä õýñýã, Íàðèéí, Ñàãèë, Òýýëèéí ãîëûí àäàã

4 /òîõèðîìæòîé/

Áàéãàëèéí àìðàëò, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àÿëàë

4 Õýýð-õóóðàé õýýð, ýëñ, áàÿí á¿ðä

Õàí õºõèéí ç¿¿í óðä íàì óóëñ, òîëãîäîðõîã òàë, õóóðàé õýýð, ýëñ áàÿíá¿ðä á¿õèé íóòàã

3 õàðüöàíãóé

òîõèðîìæòîé

Ò¿¿õ, ñî¸ë, ìàë÷äûí í¿¿äëèéí ñî¸ë

5 Òîëãîäîðõîã òàë- õóóðàé õýýð-ýëñ

Äàìæèãèéí ýëñ, Áººðºã äýëèéí ýëñ, Õÿðãàñ íóóðààñ áàðóóí òèéø îðøèõ õóóðàé õýýð

2 òîõèðîìæ

ìóóòàé

Àäàë ÿâäàë, ýêñïåäèö

Áàéãàëèéí ãîî ç¿éí ¿íýëãýý ºãºõèéí òóëä áàéãàëèéí ýêçîòèê øèíæèéã á¿ðä¿¿ëäýã ëàíäøàôòûí ÿëãààã íàðèéí àâ÷ ¿çýõ íü ÷óõàë. Áàéãàëèéí ýêçîòèê øèíæ òºðõ íü: 1. Õîòãîð ã¿äãýðèéí ºâºðìºãö ñîíèí òîãòîö 2. Ëàíäøàôòûí îëîí õýâ øèíæ 3. Òýäãýýðèéí îðîí çàéí õóâüä áàãà òàëáàéãààð òàðõàõ 4. ªíäðèéí çºð¿¿, ò¿¿íèéã äàãñàí áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí ýðñ ÿëãàðàë 5. ßëãàðàë á¿õèé îð÷èíäîî äàñàí çîãèöñîí õºðñ, óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéí á¿ðäýë 6. Õ¿íèé ñýòãýëèéã õºäºëãºæ, áàéãàëèéí ãîî ñàéõíû ìýäðýìæ òºð¿¿ëýí àÿëàã÷ æóóë÷èíä ñýòãýë õàíàìæ òºð¿¿ëæ áàéãààãààð òîäîðõîéëîãäîíî.


30

2.3 ¯éë÷èëãýýíèé õàíãàìæ

2.3.1 Áàéðëóóëàõ ¿éë÷èëãýý Òóñ àéìãèéí íóòàãò 1995 îíû ¿åýñ ýõëýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí êîìïàíèóä æóóë÷íû

áààçóóä áàéãóóëàí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ èðñýí. Îäîîãèéí áàéäëààð 6 æóóë÷íû áààç, àìðàëòûí ãàçàð àæèëëàæ áàéíà. Õàí õºõèé Õÿðãàñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò “Õýö¿¿ õàä”, “Õàð Òýðìèñ” æóóë÷íû áààç, Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñàä “Îíöûí òàñàðõàé”, “Õàðõèðàà” æóóë÷íû áààç, “Óâñ íóóð” æóóë÷íû áààçóóä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ñóìäûí òàìãûí ãàçðûí äýðãýä äýí áóóäàë àæèëëàäàã.

Àéìãèéí õýìæýýãýýð æóóë÷èí õ¿ëýýí àâàõ áàéðëóóëàõ ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð íýãäñýí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é áàéíà. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä õèéãäñýí ñóäàëãàà áîëîí àéìãèéí ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí æóóë÷äûã õ¿ëýýí àâàõ áàéð ñóóöíû ¿éë÷èëãýýíèé õàíãàìæ, õ¿÷èí ÷àäëûã àâ÷ ¿çüå. à). Çî÷èä áóóäàë: Îäîîãèéí áàéäëààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºë àâñàí 65 ãàðóé îð á¿õèé 3 çî÷èä áóóäàë àéìãèéí òºâä áàéíà. ¹

Áóóäëûí íýð

Õ¿÷èí ÷àäàë

Áóñàä ¿éë÷èëãýý Áàéðëàë

Óòàñ

1 ÑÑÒ-Òàâàí Îä 20

Ðåñòîðàí, ñàóí, ¿ñ÷èí, áèëëúÿàðä, õ¿íñíèé äýëã¿¿ð

10 æèëèéí 3-ð ñóðãóóëèéí äýðãýä

39-82 34-09

2 Áàÿëàã-Îä 20 Ðåñòîðàí, áààð Õààí áàíêíû ýñðýã òàëä

24-45

3 Óâñ íóóð 15 Ðåñòîðàí Øóóäàí Õîëáîîíû ºìíº

40-66

á). Æóóë÷íû áààç: Îäîîãèéí áàéäëààð Õýö¿¿ õàä, Óâñ íóóð, Îíöûí òàñàðõàé, Õàðõèðàà, Õàð òýðìèñ æóóë÷íû áààçóóä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. 270 îð á¿õèé 5 æóóë÷íû áààçòàé. â). Àìðàëò ñóâèëëûí ãàçðóóä: Õÿðãàñ íóóðûí Õàð òýðìèñ àìðàëòûí ãàçàð, Ö¿íõýãèéí àìðàëò, Õàðõèðàà õ¿¿õäèéí çóñëàí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Àìðàëò ñóâèëëûí ãàçðóóä íü 6-9 ñàðä á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäëààðàà àæèëëàæ ºâëèéí óëèðàëä õààäàã. Çàðèìäàà 50 %-èéí õ¿÷èí ÷àäàëòàéãààð àæèëëàäàã.


31

2.3.2 Õîîë óíäààíû ¿éë÷èëãýý

Æóóë÷íû áààçóóä áîëîí, àìðàëò ñóâèëëûí ãàçàð, Óëààíãîì ñóìûí õîîë óíäààíû õàíãàìæ, õ¿÷èí ÷àäëûí õóâüä äàðààõ áàéäàëòàé òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà. à). Óëààíãîì ñóìûí òºâä áàéðëàõ ðåñòîðàí, õîîëíû ãàçðóóä

¹ Çîîãûí ãàçðûí íýð Õ¿÷èí ÷àäàë

Áàéðëàë

1 ÑÑÒ-ûí Áàÿëàã 100 õ¿í 10 æèëèéí 3-ð ñóðãóóëèéí äýðãýä

2 Õàí õºõèé 100 õ¿í Àéìãèéí òàòâàðûí õýëòýñèéí äýðãýä

3 Ìàðãàä 100 õ¿í Àðä÷èëàë îðäíû äýðãýä

4 Áàÿëàã Îä 50 õ¿í Õààí áàíêíû ýñðýã òàëä

Äýýðõýýñ ãàäíà Èõ Ìîíãîë, Áèëýã, ×èíãèñ, Ìîíãîë çîîã çýðýã íýã ýýëæèíäýý

40 õ¿í õ¿ëýýí àâàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé êàôå ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Æóóë÷íû áààçóóä íü äýðãýäýý àçè, åâðîï, ìîíãîë ¿íäýñíèé õîîëîîð ¿éë÷ëýõ òîõèëîã ðåñòîðàíòàé. ªíººãèéí áàéäëààð òóñ àéìàã íü íýã ýýëæèíäýý 500 çî÷äûã õ¿ëýýí àâ÷ áàéðëóóëàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé æóóë÷íû áààç, àìðàëòûí ãàçðóóä, íèéò 700 îð÷èì ñóóäàë á¿õèé õîîë óíäààíû ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä àæèëëàæ áàéíà.


32

2.3.2. àÿëëûí çàìíàë Áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàë áîë Óâñ àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷óõàë òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë þì. Äýëõèéí áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí á¿õèé ë øèíæ òºðõèéã àãóóëñàí “Óâñ íóóðûí èõ àé ñàâ” õýìýýõ ºðãºí óóäàì íóòàã á¿õèé áàéãàëèéí íººöººð áàÿëàã, îíãîí çýðëýã áàéãàë, öýíãýã óñò ãîëóóä, ìîíãîëûí õàìãèéí òîì íóóð, çýðëýã àìüòàäòàé “Òºâ Àçèéí ýêî ñèñòåìèéí ýòîëîí” íóòàã òºäèéã¿é îëîí ÿñòàí á¿õèé í¿¿äýë÷èí àðäûí àõóé àìüäðàë, çàí çàíøèë íü àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæèõ ¿íäýñ ñóóðü þì. ªíººãèéí áàéäëààð àéìãèéí íóòàãò äàðààõè ÷èãëýëèéí àÿëëóóäûã ñàíàë áîëãîí çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. à) Áîãèíî õóãàöààò áóþó ºäðèéí àÿëàë Àÿëëûí æèøýý çàìíàë íü: Óëààíãîì-Óâñ íóóð –Óëààíãîì Àÿëëûí æèøýý çàìíàë íü: Óëààíãîì- Õàðõèðàà, Ö¿íõýãèéí àìðàëò- Óëààíãîì

á) Äàðõàí öààçàò ãàçðûí ÷èãëýëä: ¯¿íä ìîíãîëäîî õàìãèéí òîì òàëáàéòàé Óâñ íóóð, àíõíû ¿¿ñëýý õàäãàëæ ¿ëäñýí äýëõèéí õàìãèéí õîéä öýãò îðøèõ Àëòàí ýëñ, Òýñ, Òîðõèëîãèéí ãîëûí àäãèéí ¿çýñãýëýíò îð÷èí, Öàãààí øóâóóò, Öàãààí äýãëèé çýðýã ìºíõ öàñò ºíäºð óóëñûí ãàéõàì òîãòîöèéã àæèãëàí õàðæ, Õàðõèðàà, Îíöûí òàñàðõàé æóóë÷íû áààçàä àìðàõ, Óâñ íóóðûí óñàíä ñýëýõ, óñíû øóâóóäûí öóãëààíûã ¿çýõ çýðãýýð 5 – 7 õîíîãò 1000 îð÷èì êì-ò àÿëíà. Ýíä Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, ßìààò, Öàãààí øóâóóò, Àòàð óóëñààð ôîòî àÿëàë çîõèîæ, èðâýñíèé õàÿã ¿ç¿¿ëýõ ñîíèðõîëòîé àäàë ÿâäëûí ìàðøðóò ÷ áàéæ áîëíî.

â) Õÿðãàñ – Àéðãèéí õîîëîéí ÷èãëýëä: Õÿðãàñ íóóðûí äýðãýäýõ Õàð òýðìèñèéí ðàøààí ñóâèëëûí ãàçàð, îëîí ºíãºò ýëñýí ìàíõàíóóäûã õàðæ, Àéðãèéí õîîëîéä í¿¿äëèéí àÿíû ãýðò àìàð÷, í¿¿äýë÷èí àðäûí àõóé ñî¸ëòîé òàíèëöàõ, çàãàñ áàðèõ, íóóðûí óñàíä ñýëýõ, øóâóóäûí öóãëààíûã õàðàõ çýðãýýð 3 – 5 õîíîãò 500 ãàðóé êì-ò àÿëíà. Ýíä Õÿðãàñ íóóðûí ç¿¿í óðä òàëä îðøèõ äàëàéí ýðãèéã ñàíàãäóóëàì áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò “Õýö¿¿ õàä”-ûã ¿çýõ ìàðøðóò áàéæ áîëíî.

ã) Ãîâü – Õàíãàéí õîñëîë ìàðøðóò Ç¿¿íãîâü, Áàðóóíòóðóóí, Ç¿¿íõàíãàé, ªíäºðõàíãàé, Ìàë÷èí, Õÿðãàñ ñóìûí íóòãààð àÿëàæ, Áàÿí íóóð, ªãººìºð, Àëòàí áóðãàñ, Áóøòàã, Áóëãàíõàíãàé, Áàÿíõàéðõàíû áàéãàëèéí îíöãîé òîãòîöòîé ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûã ¿çýæ Óðò áóëàã, Õ¿íõ, Ãèâàíòûí ðàøààí, ýðòíèé ñ¿ì äóãàí, îâîî òàõèëãûã ñîíèðõîí õàðàõ çýðãýýð 7 – 10 õîíîãò 2000 – 2500 êì-ò àÿëíà.

д) Óóëûí ñïîðò- àÿëëûí á¿ñ:

Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñ, Öàãààí øóâóóò, Öàãààí äýãëèéí ìºíõ öàñò ºíäºð îðãèëóóä óóë÷èí õ¿íèé ñýòãýëèéã ººðèéí ýðõã¿é òàòíà. 3-5 õîíîãò 200 – 400 êì àÿëíà. Õîâäûí Ãîîæóóðûí õ¿ðõðýý, Äàìæèã, Îëîí íóóð, Ò¿ðãýíèé Æèâýðò, Òºãñ áóÿíòûí õ¿ðýý õèéäèéí òóóðü, Áºõìºðºíèé ßìààò çýðýã áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûã ¿çýæ áîëíî.

å) Àíãèéí îòãóóä á¿õèé á¿ñ: ªìíºãîâü ñóìûí Óëèàñòûí øèë, Õºõ îðîé, Õîâäûí Îòîð, Ò¿ðãýíèé Ö¿íõýã, Øàâàðò, Ñàãèëèéí Öàãààí ãîë, Õàðãàéò, Õàí-Õºõèéí ñàëáàð óóëñ îð÷íîîñ áóãà, òýõ,


33

óãàëç, áîð ãºðººñ, ãàõàé çýðýã, õîâîð íýí õîâîð àìüòíûã òóñãàé çºâøººðëººð àãíàæ áîëíî. Ìºí Óâñ, Õÿðãàñ, Àéðàã, À÷èò, ¯¿ðýã, Äºðºº, Áàÿí íóóðóóä, Õîâä, Òýñ, Áîðøîî çýðýã ãîëóóäààñ çàãàñ áàðüæ, øóâóó àãíàõ ìàðøðóò ñîíãîæ áîëíî.

¸) Óñàí àÿëëûí á¿ñ:

Õîâä, Òýñ, Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí çýðýã óðñãàë ñàéòàé ãîëóóä, Óâñ, Õÿðãàñ, Àéðàã, Äºðºº, ¯¿ðýã, À÷èò çýðýã Ìîíãîëä òîìîîõîíä òîîöîãääîã íóóðóóäààð àÿëàõ áîëîëöîîòîé.

æ) Àëäàðò õ¿ì¿¿ñèéí òºðñºí íóòãààð:

Ìîíãîëûí òºð, íèéãìèéí íýðò ç¿òãýëòýí, Óâñ íóòãèéí óíàãàí õ¿¿ Þ. Öýäýíáàëûí òºðñºí íóòãààð àÿëæ, Äàâñò ñóìàíä áóé ò¿¿íèé ìóçåé, Ìîíãîëäîî ãàíöõàíä òîîöîãääîã ÷óëóóí äàâñíû îðä, Öàõèðò õàä, Óâñ íóóð äîòîðõè õàð ìîäîí òºãºë, òýð÷ëýí òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòýí Æ. Áàòìºíõ, Ò. Ðàã÷àà, çóóíû ìàíëàé áºõ Õ. Áàÿíìºíõ çýðýã Ìîíãîëäîî òºäèéã¿é äýëõèéä äàíñòàé õ¿ì¿¿ñèéí ºñºæ òºðñºí ãàçàð íóòàã, ñóð÷ áàéñàí ñóðãóóëü çýðãèéã òóñãàé ìàðøðóòààð ¿çýæ ñîíèðõîæ áîëíî.

Ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëëûí çàìíàë æèøýý:

Óëààíãîì – Òýðýì õàä – Îãçîì – Øàðäàë – Öàãààí õºøºº - Óëààíãîì /90 êì/ Óëààíãîì – Òýðìýñ – Ç¿¿í áóëàã – Áàðóóí ìîä – Áîðíóðãàí – Áóðãàñòàé –

Óëààíãîì /320 êì/ Óëààíãîì – Ñàõëûí àì – Äàëòûí àì – Áàÿí ìîä – Äîëîîí òîëãîé – Ìîæàà –

Áóæàà – Èõ ñàð – Áàãà ñàð – Íàðèéí ñàëàà – Áóðãàñòàé – Óëààíãîì /410 êì/ Óëààíãîì – Áóðãàñòàéí õóó÷èí áààç – Áàéðàì – Áààäàéí ñàëàà – Áàíçàðààð

òîéðîîä Óëààíãîì /450 êì/ Óëààíãîì – Óëààí äàâàà – Áóðãàñòàéí ýõ – Áàéðàìûí ñóãà – Áàéðàìûí

õèðãýñ¿¿ð – Áààäàéí ñàëàà – Õîòãîðûí óóðõàé – À÷èòûí õàð ýëñ - Áàÿí-ªëãèé /360 êì/

Àéìãèéí íóòàãò ÿâàãäàæ áóé àÿëëûí ÷èãëýë¿¿äýýñ ¿çýõýä óíàãàí áàéãàëü, í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, ò¿¿íòýé óëàìæëàãäàí èðñýí ò¿¿õ ñî¸ëûí ºâä òóëãóóðëàí áàéãàëüä ò¿øèãëýñýí èäýâõèòýé, òóñãàé ñîíèðõîëûí àäàë ÿâäàëò àÿëëûí òºðë¿¿ä ò¿ëõ¿¿ ÿâàãäàæ áàéíà.


34

ÃÓÐÀÂ. ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÒÝÐÃ¯¯ËÝÕ ÇÎÐÈËÃÎ, ÑÒÐÀÒÅÃÈ

3.1. Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ýðõýì çîðèëãî, çîðèëòóóä Ýðõýì çîðèëãî

“Äýëõèéí ºâèéí íóòàãò òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð àðä èðãýä íü áàéãàëüòàéãàà ø¿òýëöýí çîõèöîæ, çîë æàðãàëòàé àìüäðàëûã áèé áîëãîõîä îðøèíî” Çîðèëòóóä

• Àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö, ºíººãèéí áàéäàëä òóëãóóðëàí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿äèéã àíãèëàí òîäîðõîéëæ, á¿ñ¿¿äèéí îíöëîãò íèéö¿¿ëñýí áàéãàëü îð÷èíä ýâñýã á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã äýìæèõ õýëáýðýýð àÿëàë æóóë÷ëàëûã îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñàãò ¿ð ºãººæòýéãýýð õºãæ¿¿ëýõ

• Àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýä á¿òöèéã íóòãèéí èðãýä, æóóë÷äûí ýðýëò õýðýãöýýíä

íèéö¿¿ëýí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýâñýã õºãæ¿¿ëýõ

• Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí äýìæëýãòýéãýýð èðãýäèéí àõóé àìüäðàë, ñî¸ë çàí

çàíøèë óëàìæëàëä íèéö¿¿ëýí íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëæ òýäíèé àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ

• Õýðýãëýã÷èéí ñýòãýëä íèéöñýí ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ óð ÷àäâàðòàé

áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ


35

3.2. Àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñòðàòåãè òºëºâëºëò 3.2.1 Çîðèõ ãàçðûí òºëºâëºëò áà á¿ñ÷ëýë

Àÿëàë æóóë÷ëàëûã õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýâñýã òîãòâîðòîéãîîð õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí çîðèëãûí õ¿ðýýíä àéìãèéí íóòàã äýâñãýðèéã àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿äýä àíãèëàí á¿ñ òóñ á¿ðèéí îíöëîãò íèéö¿¿ëýí õºãæëèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Óâñ àéìàãò àÿëàë æóóë÷ëàëûã á¿ñ÷ëýí õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàëä

Á¿ñ íóòàã á¿ð ãàçàðç¿éí áàéðëàë, óóð àìüñãàëûí íºõöºë, áàéãàëèéí òºðõ

áàéäàë, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëóóä ãýõ÷ëýí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ íºõöºë íººöèéí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö¿¿äèéí èæ á¿ðäýë íü òóõàéí á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºíãº òºðõèéã òîäîðõîéëîõ áºãººä ýíý íü áóñàä ãàçàð íóòãààñ ÿëãàãäàõ èë¿¿ ºâºðìºö, îíöãîé áàéæ ãýìýýí àÿëàë æóóë÷ëàëûã àìæèëòòàé õºãæ¿¿ëýõ äàâóó òàë îëãîäîã áàéíà.

Èéìä “Á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºëºâëºëò íü òóõàéí á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí èìèæèéã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýãäýõ ¸ñòîé” þì.

Íººöèéí øèíæèëãýýíèé àðãà ç¿é

Á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí èìèæèéã çºâ òîäîðõîéëîõûí òóëä íººöèéí øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. ¯¿íèé òóëä íýí òýðã¿¿íä àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîëîìæèò íººö¿¿äèéí æàãñààëòûã áýëòãýõ ¸ñòîé. Èíãýõäýý ýíý ÷èãëýëýýð óðüä ºìíº õèéãäýæ áàéñàí àæëóóäòàé òàíèëöàõààñ ãàäíà òóõàéí á¿ñ íóòãèéí íººö¿¿äèéí òàëààð ñàéòàð ìýäýõ õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Îðîí íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí èìèæèéã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð æàãñààëòààð ãàðãàñàí íººö¿¿äèéã îðîí íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí èìèæ, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòýýð ÿëãàæ, ýðýìáèéí ÿëãàâàðëàë ãàðãàíà. ¯¿íèé òóëä ãîë÷ëîí ìàòðèöèéí àðãûã àøèãëàäàã. Ýíýõ¿¿ àðãà íü îðîëöîîíû ìîíèòîðèíã äýýð òóëãóóðëàñàí, á¿ñ íóòãèéí íººö¿¿äèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýãäñýí øèíæèëãýýíèé àðãà áºãººä íººö¿¿äèéã ¿íýëýõäýý äàðààõ øàëãóóðóóäûã õýðýãëýäýã. ¯¿íä:

1. Áóñäààñ ÿëãàãäàõóéö ºâºðìºö øèíæ ÷àíàð 2. Àøèãëàõàä õÿëáàð áóþó àÿëàë æóóë÷ëàëä òàòàí îðóóëàõ áîëîìæòîé áàéäàë

çýðýã þì. ¯¿íèé äàðàà ãàðãàñàí íººöèéí æàãñààëòûã ¿íäýñëýí îðîëöîã÷ á¿ðèéí

¿íýëãýýãýýð íººö¿¿äèéã ìàòðèöèéí õàâòãàéä áàéðëóóëæ, íýãòãýí, ýöñèéí ä¿íã òîäîðõîéëíî.

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

Áèäíèé ñóäàëãààíä Óâñ àéìãèéí 15 áàéãóóëëàãûí òºëººëºë îðîëöñîí áºãººä Óâñ àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýí òýðã¿¿íä àøèãëàâàë çîõèõ, ãîëëîõ íººö¿¿äýä 38 ãàçðûã íýðëýñýí áàéíà. Îðîëöîã÷ á¿ð ýäãýýð ãàçðóóäûã áóñäààñ


36

ÿëãàðàõ ºâºðìºö áàéäàë áà ò¿¿íèéã àøèãëàõ áîëîìæîîð íü ä¿ãíýñíèéã íýãòãýæ ¿çâýë äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà.

Äóíäàæ îíîî ¹ Ãàçðûí íýð ßëãàâàðëàë Àøèãëàõ áîëîìæ

1 À÷èò íóóð 5.50 5.25

2 ¯¿ðýã íóóð 6.00 6.38

3 Öàãààí øóâóóò óóë 6.25 7.94

4 Ò¿ðãýí óóë 7.43 7.50

5 Ìºíãºò öàõèð óóë 6.63 5.81

6 Äàâñàí óóë 7.13 5.75

7 Áîð çàëààí îâîî 4.75 3.50

8 Óâñ íóóð 7.81 7.25

9 Õîëáîî íóóð 6.06 4.88

10 Ãîîæóóðûí õ¿ðõðýý 8.44 7.31

11 Õÿðãàñ íóóð 8.63 9.19

12 Áàÿíõàéðõàí óóë 4.19 4.56

13 Ãèâýíò ðàøààí 5.50 3.56

14 Íèñýõ óóë 5.43 3.14

15 Õàí õºõèé 6.44 4.81

16 Õàðõèðàà àìðàëò 7.44 6.88

17 Ö¿íõýýãèéí àìðàëò 7.29 6.64

18 Àëòàí ýëñ, Íàðèéíû ýõ 8.00 6.75

19 Õîâä ãîë 6.00 5.64

20 ßìààò 7.50 8.07

21 Øààçãàé íóóð 4.50 4.00

22 Ëåíèí òîëãîé 4.17 3.92

23 Çààí õàä 4.86 4.07

24 Îëîí íóóð 6.14 5.14

25 Áóöàëäàã 4.67 4.33

26 Óðò áóëãèéí ðàøààí 5.64 5.36

27 Ñàãèë áàÿíç¿ðõ óóë 6.31 5.31

28 Áîðøîîí ãîëûí õàâöàë 5.38 5.13

29 Õÿðãàñ Àéðàã íóóðûí õîîëîé 7.06 5.63

30 Íîãîîí öýãýýíèé ðàøààí 5.08 5.75

31 Ñóíäóéëûí ðàøààí 5.93 4.07

32 Òîñîí áóëãèéí ðàøààí 4.75 4.00

33 Øàð õÿðãàéí ðàøààí 6.08 3.67

34 Äºðºº íóóð 6.43 6.00

35 Òîðõèëîã ãîë 6.75 6.25

36 Òýñèéí ãîë 6.43 6.50

37 Òàðèàëàí õàëõàéí äýíæ 7.00 5.71

38 Óëààí ÷àíäìàíü óóë 7.57 7.29

Æàãñààëòààð ¿éëäñýí 38 ãàçðààñ ÿëãàâàðëàëûí õóâüä äóíäæààñ äýýø îíîî àâñàí áóþó ººð ãàçàð íóòàãò òºäèéëºí òîõèîõã¿é, Óâñ àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºíãº òºðõ, èìèæ áîëæ ÷àäíà ãýæ ¿çñýí 31 ãàçàð íóòàã áàéíà. (Ýõíèé áàãàíàíä óëààí áîëîí õºõ ºíãºòýé òýìäýãëýãäñýí)


37

Ýäãýýðýýñ ýð÷èì õ¿÷, çàì õàðèëöàà çýðýã äýä á¿òöèéí õºãæèë áîëîí ýðõç¿éí îð÷èí, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû àñóóäàë çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð àøèãëàõ áîëîìæèéã íü òîäîðõîéëîõîä 25-ûã íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé, òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí ò¿øèö ãàçàð (õî¸ðäàõü áàãàíàíä óëààí, õºõ ºíãºòýé), ¿ëäñýí 6-ã íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé, òºëºâëºëòèéí õ¿ðýýíä õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ò¿øèö ãàçðóóä (õî¸ðäàõü áàãàíàíä íîãîîí ºíãºòýé) õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà.

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé, òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí ò¿øèö ãàçàðò áàãòñàí 25 ãàçðààñ õàìãèéí ºíäºð ¿íýëãýýã Õÿðãàñ íóóð, ßìààò, Ò¿ðãýí óóë, Ãîîæóóðûí õ¿ðõðýý, Óâñ íóóð ãýñýí ãàçðóóä áàãòñàí áàéíà.

Îðîí íóòàãò õèéñýí ñóäàëãààíû óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëò

Óâñ àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîëëîõ íººö¿¿äýýð òîäîðõîéëîãäñîí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò áîëîí ºâºðìºö òîãòîöòîé ãàçðóóä, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä, àí àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîí íýí õîâîð, õîâîð àí àìüòäûí á¿ðäýë á¿õèé ãàçðóóä, ò¿¿õ ñî¸ëûí ãîëëîõ íººö¿¿äýä òóëãóóðëàñàí ãàçàð íü õýò íýã äîð òºâëºðñºí áàéäàë õàðàãäàæ áàéíà. Òîäðóóëáàë, æàãñààëòàíä îðóóëñàí 38 ãàçðûí 25 íü (65,7%) Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñ îð÷èìä áàãàõàí ãàçàð íóòàãò òºâëºðñºí áàéíà.


38

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºëºâëºëòèéí õóâüä ¿íäñýí íººö¿¿äýä ò¿øèãëýí áàãàõàí íóòàã äýâñãýðò àÿëàë æóóë÷ëàëûã çîõèîí áàéãóóëàõ íü äàðààõ áýðõøýýë¿¿äèéã áèé áîëãîæ áîëîõ þì:

- Àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéí õýò à÷ààëàë ¿¿ñýõ. Òóõàéí ãàçàð íóòàãò îðøèõ íººö¿¿äýä ºíäºð à÷ààëàë ¿ç¿¿ëæ, íººöèéí óíàãàí òºðõ áàéäàë àëäàãäàõ, àìüäðàëûí õýâèéí îð÷èí íºõöºë íü àëäàãäàõ, óëìààð íóòàã îðíîîñîî øèëæèæ äàéæèõ çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàðóóäûã àâ÷èðàõ áîëîìæòîé. Ýíý íü íýí õîâîð áîëîí õîâîð àí àìüòàä, óðãàìëûí á¿ðäýë á¿õèé ãàçðóóäàä õàìãèéí ýð÷èìòýé íºëººëëèéã ¿ç¿¿ëäýã áàéíà.

- Íººöèéí ýëýãäýë, ýâäðýë íýìýãäýõ. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýð÷èìòýé õºãæëèéã äàãàñàí çàì òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî, ýð÷èì õ¿÷íèé äýä á¿òöèéí õýðýãëýýíèé ºñºëò áèé áîëæ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ÷àíàðûí äîðîéòîë, áîõèðäîë ãàçàð àâàõ ¿ð äàãàâàð ãàðäàã.

- Á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí òýíöâýðã¿é áàéäàë ¿¿ñýõ. Òîäîðõîé á¿ñ íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë íü òóõàéí á¿ñ íóòãèéã á¿ðýí õýìæýýãýýð õàìàð÷ ÷àäàõã¿é òîõèîëäîëä àÿëàë æóóë÷ëàëààñ õ¿ðòýõ ¿ð àøãèéí òýíöâýðã¿é õàðüöàà ¿¿ñ÷, àÿëàë æóóë÷ëàë ñóë õºãæñºí á¿ñýýñ õ¿ì¿¿ñèéí øèëæèëò õºäºëãººí íýìýãäýõ ãýõ ìýòýýð õºãæëèéí òýíöâýðã¿é áàéäàë ¿¿ñäýã.

Óâñ àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã á¿ñ÷ëýí õºãæ¿¿ëýõ íü

Ñóäàëãààíû àæëûí óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëòýýñ ¿íäýñëýýä Óâñ àéìàãò àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä àÿëàë æóóë÷ëàëûã á¿ñ÷ëýí õºãæ¿¿ëýõäýý äàðààõ çàð÷ìóóäûã áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çëýý. ¯¿íä:

1. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä àëèâàà ñºðºã íºëººëºëã¿é áàéõ 2. Àÿëàë æóóë÷ëàëààñ îðîí íóòàãò ¿ç¿¿ëýõ ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ¿ð

íºëººëºë íü îðîí íóòàãò èæèë, õ¿ðòýýìæòýé áàéõ 3. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí òºëºâëºëò íü á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí åðºíõèé

òºëºâëºëòòýé óÿëäñàí áàéõ

Äýýðõè çàð÷ìóóäûí ¿íäýñ áîëãîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö¿¿äèéí åðºíõèé òºðºë õýëáýð¿¿ä, ãàçàðç¿éí òàðõàëò áàéðøëûí îíöëîã, õàìðàõ íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýý, ò¿¿í÷ëýí òóñ àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò áàéðëàõ óëñûí áîëîí àéìãèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäûí áàéðøèë, ¿éë àæèëëàãààíû äýãëýì çýðãèéã õàðãàëçàí àÿëàë æóóë÷ëàëûã äàðààõ á¿ñ¿¿äýýð õºãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

1. Õîâîð àìüòäûí ºëãèé íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ 2. Àìðàëò, ðàøààí ñóâèëëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ 3. Ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ 4. Òóñãàé ñîíèðõëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýêî á¿ñ


39

Õîâîð àìüòäûí ºëãèé íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ

Òîäîðõîéëîëò: ªíäºð óóëûí ìºíõ öàñ, ìºñºí ãîë, ò¿ðãýí óðñãàëò ãîëóóä, õ¿ðõðýý, íóóðóóä, íýí õîâîð áà õîâîð àí àìüòàí, óðãàìàë á¿õèé áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí îëîí õýâ ÿíç õàìãèéí áàãà çàéä çýðýãöýí îðøèõ “Äýëõèéí óíàãàí áàéãàëèéí èíäèêàòîð” á¿ñ Õèë õÿçãààð: Õîéä òàëààðàà ÎÕÓ-òàé õèëëýõ óëñûí õèëýýð, áàðóóí, áàðóóí óðä òàëààðàà Áàÿí-ªëãèé àéìàãòàé õèëëýõ õèëýýð, ç¿¿í òàëààðàà Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé áîëîí Öàãààí øóâóóòûí óóëñûí ä.ò.ä 1500 ìåòðèéí ºíäðèéí õàÿàëáàðààð (Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, Öàãààí øóâóóòûí óóëñ íü ºíäºð óóëûí á¿ñ ó÷ðààñ õýýð, îéò õýýðèéí á¿ñ á¿õèé äóíäàæ ºíäºð óóëûí á¿ñèéí ºíäºð õàÿàëáàðààð òîãòîîâ) õèëëýíý. Õºãæ¿¿ëýõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýë¿¿ä: Öàãààí øóâóóò, Ò¿ðãýí óóë, Áàÿíç¿ðõ óóë, Ãîîæóóðûí õ¿ðõðýý çýðýã íýí õîâîð áà õîâîð óðãàìàë, àìüòíû á¿ðäýë á¿õèé ÄÖÃ-óóä, òýäãýýðèéí îð÷èì äàõü áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíòýé áîëîí ºâºðìºö òîãòîöòîé ãàçðóóä, ìîíãîëûí áîëîí äýëõèéí ò¿¿õ – ñî¸ëûí íàíäèí ºâ¿¿äýä ò¿øèãëýí “Áàéãàëü – ò¿¿õ ñî¸ëûí á¿õ òºðëèéí àÿëàë æóóë÷ëàë”-ûã õºãæ¿¿ëýõ. Ýíý á¿ñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé îíöëîã èìèäæ: “Íàíäèí, ¿íý öýíýòýé, õîâîð” Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîëîìæèò òºðë¿¿ä:

- Ýêî àÿëàë (áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, õîâîð àìüòàí, óðãàìàë àæèãëàõ) - Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àÿëàë - Ò¿¿õ – ñî¸ëûí àÿëàë (ò¿¿õ ñî¸ëûí ¿íýò äóðñãàëóóäòàé òàíèëöàõ) - Òóñãàé ñîíèðõîëûí àÿëàë (óóëàíä àâèðàõ, ìîðèí áîëîí ÿâãàí, àí àãíóóð,

çàãàñ÷ëàõ)

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí çàð÷èì Ýíýõ¿¿ á¿ñýä õàìààðàãäàõ ãàçàð íóòàã íü áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ áàéäëàà õàäãàëñàí òºäèéã¿é áàéãàëèéí ýêçîòèê øèíæ òºðõèéã àãóóëñàí ìºíõ öàñò ºíäºð óóë, ìºñºí ãîë, ò¿ðãýí óðñãàëò ãîëóóä, õ¿ðõðýý, íóóð, õîâîð óðãàìàë àìüòàí á¿õèé áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí ýðñ ÿëãàðëûã ¿çýõ áîëîìæ á¿õèé áàéãàëèéí àÿëëûí ãîë ò¿øèö ãàçàð. Ãàäààä äîòîîäûí æóóë÷äûí õºòºëáºðò áàéíãà õàìðàãääàã òºäèéã¿é õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäºõ, õýò òºâëºðºë ¿¿ñýõ ìàãàäëàëòàé òóë ýêî àÿëàë æóóë÷ëàëûí øàëãóóðóóäûã ãîë çàð÷èì áîëãîí áàðèìòëàíà.

- Æóóë÷äûí óã á¿ñýýð íýâòðýí ºíãºðºõ çàì áà õîíîãëîõ, àìðàõ ãàçðûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæ, òýìäýãæ¿¿ëýõ, æóóë÷äûí òîî áîëîí ¿éë õºäëºëä õÿíàëò òàâèõ ãîðèì áîëîâñðóóëæ, õàòóó ìºðäºõ, ãàäààä, äîòîîäûí æóóë÷äàä ñóðòàë÷èëàí òàíèóëàõ

- Çàñãèéí ãàçðûí 1995 îíû 169 ä¿ãýýð, òîãòîîëûí 3 äóãààð õàâñðàëò. Äàðõàí öààçàò áîëîí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò çàðèì ãàçðûí òóñãàé ãîðèìûã ìºðäëºã áîëãîõ

- Áàéíãûí áóñ, ýêî òåõíîëîãè á¿õèé æóóë÷íû áàéðøóóëàõ õýðýãñëèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, öààøèä ýíý á¿ñýä àæèëëàõ æóóë÷íû áàéðøóóëàõ õýðýãñëèéí ýêî ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàõ


40

- Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàäãàëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîí íóòãèéí èðãýä, òýäãýýðèéí íºõºðëºë, àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä àíõààð÷ àæèëëàõ

Àìðàëò, ðàøààí ñóâèëëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ á¿ñ Òîäîðõîéëîëò: Ãîâü õýýðèéí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, íóóð, ýëñýí õàÿëàãà, ðàøààí, õàäàðõàã, öîõèðõîã, ºíäºð õàäàí õÿñàà á¿õèé óðãàìàë àìüòíû ºâºðìºö ÷óóëáàð õýñýã á¿õèé ðåêðàöèéí íººö á¿õèé á¿ñ. Õèë õÿçãààð: Áàðóóí òàëààðàà á¿õ òºðëèéí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ õèëòýé, óðä áîëîí ç¿¿í òàëààðàà Õîâä, Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí àéìàãòàé õèëëýõ õèëýýð, õîéä òàëààðàà Õàíõºõèéí íóðóóíû óñ õàãàëáàðààð õèëëýíý. Õºãæ¿¿ëýõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýë¿¿ä: Õàí õºõèéí íóðóó, Õÿðãàñ, Àéðàã íóóð, Çàâõàí, Õ¿íã¿éí ãîëûí àäàã òýäãýýðèéí ëàíäøàôòûí ÿëãàðàë á¿õèé Õàíõºõèé-Õÿðãàñ íóóðûí ÁÖÃ-óóä, ðàøààí àìðàëòûí ãàçðóóäàä ò¿øèãëýí àìðàëò, ðàøààí ñóâèëëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîëîìæèò òºðë¿¿ä:

- Óñàíä ñýëýõ, íàðàíä øàðàõ - Ýì÷èëãýýíèé àÿëàë - Çàãàñ÷ëàõ - Ìîðèí áîëîí òýìýýí àÿëàë - Øóâóóäûí öóãëààíûã àæèãëàõ - Áàéãàëèéí àÿëàë /Õàíõºõèéí íóðóó/

Àÿëàë æóóë÷ëàëä áàðèìòëàõ çàð÷èì: Ýíý á¿ñýä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõäýý îðîí íóòãèéí áà èðãýäèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã äýìæèæ, íººöèéí ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ çàð÷ìûã ìºðäëºã áîëãîí àæèëëàíà.

- Óã á¿ñýä çîð÷èõ æóóë÷äûí àþóëã¿é, òàâ òóõòàé àÿëàõ õàíãàìæ, íºõöëèéã õàíãàñàí ÷àíàðòàé äýä á¿òýö, øèíýëýã ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëàìæóóäûã òºëºâëºæ õºãæ¿¿ëýõ

- Ðåêðàöèéí áîëîí áóñàä íººöèéí àøèãëàëòûí ãîðèìûã ýêîëîãèéí äààöààñ íü õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ, äàõèí àøèãëàõ ã.ì ýêî òåõíîëîãè õýðýãëýõ ÿâäëûã äýìæèõ, áàéãàëèéí íºõöëèéí óíàãàí òºðõ áàéäëûã õýâýýð ¿ëäýýõýä îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóäûí àíõààðëûã õàíäóóëàõ

- Èðãýäèéí àæèë ýðõëýëò, ìýðãýæèë áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ çàìààð àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ¿ð àøèãòàé îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä àíõààð÷ àæèëëàõ

- Á¿ñèéí íóòàã äýâñãýð äýõ óóë óóðõàéí áîëîí áóñàä ñàëáàðûí ãàçàð àøèãëàëòûí áîäëîãûã àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí òºëºâëºëòòýé óÿëäóóëàõ


41

Ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ

Òîäîðõîéëîëò: Ýðòíèé íåîëèòûí ¿åèéí õàäíû çóðãóóäààñ ýõëýýä ÿíç á¿ðèéí îí öàãèéí õ¿í ÷óëóó, õºøºº äóðñãàëûã àãóóëñàí “ò¿¿õýí ãàëåðåé”-í á¿ñ Õèë õÿçãààð: Áàðóóí òàëààðàà á¿õ òºðëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ìóæèéí õèëýýð, õîéä òàëààðàà ÎÕÓ-òàé õèëëýõ õèëýýð, ç¿¿í òàëààðàà Óâñ íóóðûí ÄÖÃ-ûí õèëýýð, óðä òàëààðàà Õàí Õºõèéí íóðóóíû óñ õàãàëáàðààð õèëëýíý. Õºãæ¿¿ëýõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýë¿¿ä: Àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò áóé õ¿í ÷óëóó, áóãàí õºøºº, õàäíû ñ¿ã çóðàã, õàäíû áè÷ýýñ, õèðãèñ¿¿ð, ýðòíèé ñ¿ì õèéäèéí òóóðü çýðýã ñî¸ëûí íàíäèí ºâä òóëãóóðëàí ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã áàéãàëèéí àÿëàëòàé õîñëóóëàí õºãæ¿¿ëýõ Àÿëàë æóóë÷ëàëä áàðèìòëàõ çàð÷èì: Ýíý á¿ñýä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõäýý íººöèéí õàäãàëàëò, õàìãààëàëòàíä îðîí íóòàã, èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çàð÷ìûã ìºðäëºã áîëãîí àæèëëàíà:

- Óëñûí áîëîí àéìãèéí õàìãààëàëòàíä áàéäàã, ò¿¿õ ñî¸ëûí ¿íýò ºâ¿¿äèéí îð÷èìä á¿ñ òîãòîîõ çàìààð õàäãàëàëò õàìãààëàëòûã íü ñàéæðóóëàõ, îðîí íóòãèéí èðãýäýä ¿ë õºäëºõ äóðñãàëóóäûã ãýðýýãýýð õàðèóöóóëæ, óðàìøóóëëûí òîãòîëöîî áèé áîëãîõ

- Õèëèéí áîëîí ÒÕÃÍ-ûí õ¿ðýýíä õàìààðàõ äóðñãàëóóäûã àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿ð àøèãòàé ýðãýëòýíä îðóóëàõ àñóóäëûã äýìæèæ, õàðèëöàí àøèãòàé áàéäëààð øèéäâýðëýõ

- Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóäûí òàëààðõè ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã äýìæèæ, îðîí íóòãèéí èðãýä áîëîí æóóë÷äûã ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ò¿¿õýí ¿íýò ÷àíàðûã íü ñóðòàë÷èëàõ

Òóñãàé ñîíèðõëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýêî á¿ñ Òîäîðõîéëîëò: Äýëõèéí ºâèéí ñ¿ëæýýíä ñ¿ëæýýíä á¿ðòãýãäñýí Óâñ íóóðûí àé ñàâûí á¿ñ Ìîíãîëûí õàìãèéí òîì íóóð, äýëõèéí õàìãèéí õîéä çàõûí ýëñ, áàÿí á¿ðä á¿õèé ýêî á¿ñ. Õèë õÿçãààð: Áàðóóí òàëààðàà ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ìóæèéí õèëýýð, õîéä òàëààðàà ÎÕÓ-òàé õèëëýõ õèëýýð, óðä òàëààðàà Õàí Õºõèéí íóðóóíû óñ õàãàëáàðààð õèëëýíý. Àÿëàë æóóë÷ëàëä áàðèìòëàõ çàð÷èì: Ýíý á¿ñýä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõäýý íººöèéí óíàãàí òºðõ áàéäëûã õýâýýð õàäãàëàí ¿ëäýýæ, òóñãàé ñîíèðõëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà:

- Óâñ íóóðûí óñàíä ñýëýõ áîëîí øóâóó àæèãëàõ öýã¿¿äèéã òîãòîîæ, òýìäýãæ¿¿ëýõ, òîõèæóóëàõ, æóóë÷äûí àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàõ áîëîí ýðýã îð÷ìûí áàéãàëèéí óíàãàí òºðõèéã íü õýâýýð õàäãàëæ ¿ëäýõýä àíõààð÷ àæèëëàõ

- Óã á¿ñ íóòàã äàõü ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð¿¿äèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéæ, ãàäààä, äîòîîäûí æóóë÷äàä ñóðòàë÷èëàõ, òýäãýýðèéí äàãóóõ àÿëàë


42

æóóë÷ëàëûí äýä á¿òöèéã îðîí íóòãèéí õºãæèëä àøèãòàé õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ

- Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí óëàìæëàëò àõóé, ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëñýä òóëãóóðëàñàí ýâåíò àðãà õýìæýýã õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëàõ

3.2.2 Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé ñòðàòåãè

Óâñ àéìàã íü æóóë÷äûí ñîíèðõîëûã òàòàõ áîëîìæ õàðüöàíãóé ºíäºð òºäèéã¿é öààøäàà ÷ íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Çîðèõ ãàçðûí òºëºâëºëò á¿ñ÷ëýëèéí õ¿ðýýíä æóóë÷èä çîðèëòîò çàõ çýýëýýñ àâàõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé áàãöóóäûã ñàíàë áîëãîõ òóë òºðºë á¿ðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ìàðêåòèíãèéã íýãòãýõ íü ç¿éòýé.

Àéìãèéí íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàëûã òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã ñàíàë áîëãîõîîñ ãàäíà îäîî áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýãæ ¿éë÷èëãýý òóñ á¿ðèéã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Àéìãèéí õóâüä ¿éë÷èëãýýã äàðààõ áàéäëààð á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.

Àéìãèéí íóòàãò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà æóóë÷íû áààç Àìðàëò, ñóâèëëûí ãàçàð /õàâñðàëòààñ ¿çíý ¿¿/ Õîîë óíäààíû áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä /çîîãèéí ãàçàð,

êàôå, ¿ñ÷èí ã.ì/ Íóòãèéí èðãýä ìàë÷äûí á¿ëýã, íºõºðëºë¿¿ä /ìîðü, òýìýý, ãýð áóóäàë,

ãàçàð÷èí, áýëýã äóðñãàë / Ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñòðàòåãè

Óâñ àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿äýä áîëîí ÓÍÀÑ-ûí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò ãàäààä äîòîîäûí àÿëàã÷äûí çîðèí èðýõ çàõ çýýëèéí óðñãàëûã òîäîðõîé ÷èãëýëýýð òóñãàéëàí òºðºëæ¿¿ëýõ, ñàíàë áîëãîæ áóé áàãö á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õàíãàã÷äûã ìýðãýø¿¿ëýõ, äàâòàí ñóðãàõ, öààøëààä ãàíöààð÷èëñàí áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã æóóë÷äàä çîðèóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ ÷ áîëîìæòîé.

Òóõàéëáàë ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä õîâîð àìüòäûí ºëãèé íóòãèéí á¿ñýä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñóóðü íººö¿¿ä òºâëºðñºí áàéãàà íü öààøäàà òóõàéí á¿ñýä ºíäºð à÷ààëàë ¿ç¿¿ëæ, íººöèéí óíàãàí òºðõ áàéäàë, àìüòäûí àìüäðàëûí õýâèéí îð÷èí íºõöºë íü àëäàãäàõ, óëìààð íóòàã îðíîîñîî øèëæèæ äàéæèõ çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàðóóäûã ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é. Ýíý íü íýí õîâîð áîëîí õîâîð àí àìüòàí, óðãàìëûí á¿ðäýë á¿õèé ãàçðóóäàä õàìãèéí èõ ñºðºã íºëººëëèéã ¿ç¿¿ëäýã. Öààøäàà ñóóðøèìàë öåìåíòýí ñóóðüòàé æóóë÷íû áààç áàðèõûã õîðèãëîõ áà áàéíãûí áóñ, ýêî òåõíîëîãè á¿õèé æóóë÷íû áàéðøóóëàõ õýðýãñëèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ õýðýãòýé.

Àéìãèéí íóòàãò àÿëàã÷ æóóë÷äàä ñàíàë áîëãîõ íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýý á¿ðèéí õóâüä á¿ñ¿¿äèéí îíöëîãòîé óÿëäóóäàí çàð÷èì, ñòðàòåãèéã ÿëãààòàéãààð õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Õîâîð àìüòäûí ºëãèé íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñýä

á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè:


43

ªíäºð óóëûí ìºíõ öàñ, ìºñºí ãîë, ò¿ðãýí óðñãàëò ãîëóóä, õ¿ðõðýý, íóóðóóä, íýí õîâîð áà õîâîð àí àìüòàí, óðãàìàë á¿õèé áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí îëîí õýâ ÿíç õàìãèéí áàãà çàéä çýðýãöýí îðøèõ “Äýëõèéí óíàãàí áàéãàëèéí èíäèêàòîð” á¿ñ. Ýíý á¿ñýä Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé áóþó äàðõàí öààçàò ãàçðûí õóóëü, ä¿ðýì æóðìóóäûã áàðèìòëàí àæèëëàíà.

à/ Øèíýýð áàéãóóëàõ æóóë÷íû áààçàä ýêî ñòàíäàðòûã õàíãàñàí áàéíãûí áóñ æóóë÷íû áààçûã äýìæèõ á/ Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýâñýã õýëáýðýýð øèíýëýã òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýí, òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìûí øàëãóóðûã õàíãàí àæèëëàõ òîõèîëäîëä ë öººí òîîíû æóóë÷íû áààçàä õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, íóòãèéí èðãýä, àÿëàë æóóë÷ëàëûí çºâëºëèéí ä¿ãíýëòýýð ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ çºâøººðºë îëãîäîã áàéõ â/ Æóóë÷íû óã á¿ñýýð íýâòðýí ºíãºðºõ áà õîíîãëîõ, àìðàõ ãàçðûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæ òýìäýãæ¿¿ëýõ ã/ Æóóë÷äûí òîî áîëîí ¿éë õºäëºëä õÿíàëò òàâèõ ãîðèì áîëîâñðóóëæ õàòóó ìºðäºõ ä/ Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ñòàíäàðòæóóëàõ å/ Ãàäààä äîòîîäûí æóóë÷äàä ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ ¸/ Çàñãèéí ãàçðûí 1995 îíû 169 ä¿ãýýð òîãòîîëûí 3 äóãààð õàâñðàëò. Äàðõàí öààçàò áîëîí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò çàðèì ãàçðûí òóñãàé ãîðèìûã ìºðäëºã áîëãîõ æ/ ¯çìýðèéí áàÿæèëò áà ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ ç/ Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîí íóòãèéí èðãýä, òýäãýýðèéí íºõºðëºë, àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä àíõààð÷ àæèëëàõ è/ Æóóë÷íû áààç, íóòãèéí èðãýä ìàë÷äûí íºõºðëºëòýé õàìòðàí õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîõ é/ Àÿëàë çîõèîí áàéãóóëæ áóé áàéãóóëàãóóäòàé õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, ñóìûí çàõèðãàà, ìàë÷äûí íºõºðëºë¿¿ä ãýðýý áàéãóóëàõ çàìààð îðëîãûí òîäîðõîé õóâèéã ñóìûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàíä òºâëºð¿¿ëäýã áîëãîõ òºäèéã¿é èðãýäèéí îðîëöîîã èäýâõèæ¿¿ëýí àÿëàë æóóë÷ëàëààñ òîäîðõîé îðëîãî îëîõ áîëîìæ îëãîõ

Àìðàëò, ðàøààí ñóâèëëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñýä á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè:

Ãîâü õýýðèéí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, íóóð, ýëñýí õàÿëàãà, ðàøààí, õàäàðõàã, öîõèî, ºíäºð õàäàí õÿñàà á¿õèé óðãàìàë àìüòíû ºâºðìºö ÷óóëáàð õýñýã á¿õèé ðåêðåàöèéí íººö á¿õèé á¿ñ. Õÿðãàñ íóóðûí äýðãýäýõ Õàð òýðìèñèéí ðàøààí íü äîòîîäûí àÿëàã÷èä /Óâñ, Õîâä àéìãèéí/ îëíîîð çîðèí èðæ àìàðäàã ãàçàð. Ýíý á¿ñýä çîðèí èðýõ äîòîîä ãàäààäûí æóóë÷äûí òîî æèë èðýõ á¿ð ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà íü íýã òàëààñ ýíý çàõ çýýëèéí ýðýëòèéã õàíãàõ, íºãºº òàëààñ ãàçàð íóòàã, íººöèéí äààö, õ¿÷èí ÷àäàëä íèéö¿¿ëýí àìðàëò, ýì÷èëãýý ñóâèëëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã òºëºâëºõ øààðäëàãàòàé. Îð÷íû ãàçàð íóòàãò áàéãàëü îð÷íû ¿íýëãýý õèéëãýõ, õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýýã áèé áîëãîõ, íººöèéí ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûí õàíãàõ çàð÷ìûã áàðèìòëàõ øààðäëàãàòàé. Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé áóþó áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õóóëü, ä¿ðýì æóðìóóäûã áàðèìòëàí àæèëëàíà.


44

à/ Òóñ á¿ñýä çîð÷èõ æóóë÷äûí àþóëã¿é, òàâ òóõòàé àÿëàõ áîëîìæ, íºõöëèéã õàíãàñàí ÷àíàðòàé äýä á¿òýö, øèíýëýã ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëàìæóóäûã òºëºâëºæ õºãæ¿¿ëýõ á/ Ðåêðåàöèéí áîëîí áóñàä íººöèéí àøèãëàëòûí ãîðèìûã ýêîëîãèéí äààöààñ íü õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ, äàõèí àøèãëàõ ã.ì ýêî òåõíîëîãè õýðýãëýõ ÿâäëûã äýìæèõ, áàéãàëèéí íºõöëèéí óíàãàí òºðõ áàéäëûã õýâýýð ¿ëäýýõýä îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóäûí àíõààðëûã õàíäóóëàõ â/ Èðãýäèéí àæèë ýðõëýëò, ìýðãýæèë áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ çàìààð àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ¿ð àøèãòàé îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä àíõààð÷ àæèëëàõ ã/ Á¿ñèéí íóòàã äýâñãýð äýõ óóë óóðõàéí áîëîí áóñàä ñàëáàðûí ãàçàð àøèãëàëòûí áîäëîãûã àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí òºëºâëºëòòýé óÿëäóóëàõ

Ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñýä á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè:

Ýðòíèé íåîëèòûí ¿åèéí õàäíû çóðãóóäààñ ýõëýýä ÿíç á¿ðèéí îí öàãèéí õ¿í ÷óëóó, õºøºº äóðñãàëûã àãóóëñàí “ò¿¿õýí ãàëåðåé”-í á¿ñ.

Àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò ýðòíèé ò¿¿õ ñî¸ë, äóðñãàëò ç¿éë áîëîõ õ¿í ÷óëóó 104, áóãàí õºøºº 21, õàäíû ñ¿ã çóðàã 90 ãàðóé öýãò 40.000 ãàðóé, áè÷èã òýìäýãò õºøºº 20, ãýðýëò õºøºº 1, õàäíû áè÷ýýñ 10, ò¿¿í÷ëýí îëîí ìÿíãàí õèðãèñ¿¿ð, öººíã¿é òîîíû ýðòíèé ñ¿ì õèéäèéí ¿ëäýãäýë, áàëãàñ á¿ðòãýãäýæ òýìäýãëýãäñýí. Ýäãýýðýýñ ×àíäìàíü óóëûí àðõåîëîãèéí îëäâîð íü ýðòíèé ò¿¿õ ñî¸ëûí íàíäèí ºâä òîîöîãääîã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä äýýðõ ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëóóä áàéãàëèéí áîëîí ãàäíû íºëººëëººñ ýâäýð÷ ãýìòýõ, õóó÷èí õýâ áàéäëàà àëäàõ ÿâäàë ãàð÷ áàéíà. Ýíý á¿ñýä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõäýý íººöèéí õàäãàëàëò, õàìãààëàëòûã ñàéæðóóëàõàä èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çàð÷ìûã ìºðäëºã áîëãîí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé. à/ Óëñûí áîëîí àéìãèéí õàìãààëàëòàíä áàéäàã, ò¿¿õ ñî¸ëûí ¿íýò ºâ¿¿äèéí îð÷èìä õàìãààëàëòûí á¿ñ òîãòîîõ çàìààð õàäãàëàëò õàìãààëàëòûã íü ñàéæðóóëàõ, îðîí íóòãèéí èðãýäýä ¿ë õºäëºõ äóðñãàëóóäûã ãýðýýãýýð õàðèóöóóëàõ, óðàìøóóëëûí òîãòîëöîî áèé áîëãîõ á/ Õèëèéí áîëîí ÒÕÃÍ-ûí õ¿ðýýíä õàìààðàõ äóðñãàëóóäûã àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿ð àøèãòàé ýðãýëòýíä îðóóëàõ àñóóäëûã äýìæèæ, õàðèëöàí àøèãòàé áàéäëààð øèéäâýðëýõ â/ Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóäûí òàëààðõè ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã äýìæèæ, îðîí íóòãèéí èðãýä áîëîí æóóë÷äûã ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ò¿¿õýí ¿íýò ÷àíàðûã íü ñóðòàë÷èëàõ

Òóñãàé ñîíèðõëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýêî á¿ñýä á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè:

Äýëõèéí ºâèéí ñ¿ëæýýíä á¿ðòãýãäñýí Óâñ íóóðûí àé ñàâûí á¿ñ Ìîíãîëûí

õàìãèéí òîì íóóð, äýëõèéí õàìãèéí õîéä çàõûí ýëñ, áàÿí á¿ðä á¿õèé ýêî á¿ñ. Óâñ íóóðûí àé ñàâûí ãàçðûã 1993/1995 îíä ÄÖÃ áîëãîñîí. 1997 îíä Í¯Á-ûí îëîí óëñûí øèì ìàíäëûí íººö ãàçðûí ñ¿ëæýýíä, 2003 îíä äýëõèéí ºâèéí ñ¿ëæýýíä á¿ðòãýãäñýí. Ýêî àÿëëûí á¿ñ íü àéìãèéí òºäèéã¿é Ìîíãîë óëñûí õóâüä àñàð èõ ¿íý öýíýòýé òºäèéã¿é ìàø ýìçýã áàéãàëüòàé òóë ýíý á¿ñýä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõäýý íººöèéí óíàãàí òºðõ áàéäëûã õýâýýð õàäãàëàí ¿ëäýýæ, òóñãàé ñîíèðõëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.


45

Óâñ íóóðò áîãèíî õóãàöààòàé /ºäðèéí/ àìðàã÷èä çóíû óëèðàëä èõýýõýí èðäýã. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä áàãàâòàð ºðòºãäñºí ÷ õîã õàÿãäàë íýìýãäýõ áîëñîí. Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëëàëòòàé áóþó áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õóóëü ä¿ðýì æóðìóóäûã áàðèìòëàí àæèëëàíà. à/ Óâñ íóóðûí óñàíä ñýëýõ áîëîí øóâóó àæèãëàõ öýã¿¿äèéã òîãòîîæ, òýìäýãæ¿¿ëýõ, òîõèæóóëàõ, æóóë÷äûí àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàõ áîëîí ýðýã îð÷ìûí áàéãàëèéí óíàãàí òºðõèéã íü õýâýýð õàäãàëæ ¿ëäýõýä àíõààð÷ àæèëëàõ á/ Óã á¿ñ íóòàã äàõü ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð¿¿äèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéæ, ãàäààä, äîòîîäûí æóóë÷äàä ñóðòàë÷èëàõ, òýäãýýðèéí äàãóóõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýä á¿òöèéã îðîí íóòãèéí õºãæèëä àøèãòàé õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ â/ Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí óëàìæëàëò àõóé, ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëñýä òóëãóóðëàñàí ýâåíò àðãà õýìæýýã õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëàõ ã/ Ýêî á¿ñýä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä îðîëöîæ áóé òàëóóäûí ñàíàëûã õàðãàëçàí, ýðõ ¿¿ðãèéã íàðèéí òîãòîîõ Ñàíàë áîëãîæ áóé àÿëëûí òºðë¿¿ä Àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿äèéí îíöëîã, ñóóðü íººöºä òóëãóóðëàí öààøèä äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ àÿëëûí òºðë¿¿äèéã òîäîðõîéëæ áàéíà.

Áàéãàëèéí àÿëàë: Äýëõèéí ºâä á¿ðòãýãäñýí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò íóòàã õàðüöàíãóé áîãèíî çàéíä áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí á¿õèé ë øèíæèéã õàðàõ, îëîí ÿñòíû í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí àõóé àìüäðàë, ò¿¿õ ñî¸ëòîé òàíèëöàõ àÿëëûã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé

ßâãàí/ìîðèí àÿëàë: Æóóë÷èä ººðèéí õ¿ññýíýýð àÿëàæ áîëîõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé õýëáýð áºãººä ÿâãàí àÿëàëä îðîëöîã÷äûí òîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ºñºæ áàéíà. Ìîðèí àÿëàë íü ãàäààä, äîòîîäûí æóóë÷äûí èõýýõýí ñîíèðõäîã àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýã òºðºë þì. Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëòàé òàíèëöàõàä æóóë÷äàä ºðãºí áîëîìæ îëãîäîã òºäèéã¿é õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëºë áàãàòàé. Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñûí /Ò¿ðãýíèé äàðõàí öààçàò ãàçàð/ íóòàãò áîëîí òóñãàé ñîíèðõëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýêî á¿ñ äýõü Áàÿí íóóð, Áººðºã äýëèéí ýëñíèé ÷èãëýëä ÿâãàí áà ìîðèí àÿëëûã òîäîðõîé çàì ìàðøðóòûí äàãóó íóòãèéí èðãýä, ìàë÷äûí íºõºðëºëä ò¿øèãëýí çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé. Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóëñ îð÷ìûí ãàçàð íóòàã íü ÿâãàí àÿëëûí õóâüä õàìãèéí òîõèðîìæòîé áàéãàëèéí èæ á¿ðäýë á¿ðäñýí ýêçîòèê øèíæòýé.

Íýí õîâîð àìüòàí ò¿¿íèé óë ìºðººð àÿëàõ àÿëàë: Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé óóë, ßìààò óóë, Öàãààí øóâóóò óóëûí íóòãààð Çýðëýã áàéãàëèéí “õàòàí õààí” èðâýñèéí õàÿã, áóìáàà, ìîä ñàìàðäñàí çýðýã óë ìºðººð àÿëàõ òºäèéã¿é àðãàëü, ÿíãèðûã àæèãëàí õàðàõ áîëîìæòîé.

Ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë: Ñàãèëûí Ìîæîî, Áóæààãèéí õàäíû çóðàã, Ç¿¿íõàíãàéí Çóðààãèéí õàäíû çîñîí çóðàã çýðýã òºäèéã¿é äýëõèéä õî¸ðõîí áàéäàã ýðòíèé ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëòàé òàíèëöàõ àÿëëûã çîõèîí áàéãóóëàõ. Ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëëûã Ñàãèë, Äàâñò ñóìûí ÷èãëýëä èë¿¿òýé õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

Øóâóó àæèãëàõ àÿëàë: Óâñ, Õÿðãàñ íóóð, Õÿðãàñ Àéðãûí õîîëîé, ¯¿ðýã íóóð çýðýãò óñíû øóâóóäûí öóãëààíûã àæèãëàõ àÿëëûã 5-6 ñàðóóäàä çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé.

Àí àãíóóðûí àÿëàë: ªìíºãîâü ñóìûí Óëèàñòûí øèë, Õºõ îðîé, Õîâäûí Îòîð, Ò¿ðãýíèé Øàâàðò, Ñàãèë ñóìûí Öàãààí ãîë, Õàðãàéò, Õàíõºõèé ñàëáàð óóëñ îð÷ìîîñ áóãà, òýõ, óãàëç, áîð ãºðººñ, ãàõàé, çýðýã íýí õîâîð àìüòíûã òóñãàé


46

çºâøººðëººð àãíàæ áîëíî. Õÿðãàñ, Àéðàã, À÷èò, ¯¿ðýã, Äºðºº çýðýã íóóðààñ çàãàñ áàðèõ áîëîìæòîé.

Óóëûí àÿëàë: Õàðõèðàà Ò¿ðãýíèé óóëñ, Öàãààí øóâóóò, Öàãààí Äýãëèéí ìºíõ öàñò ºíäºð îðãèëóóäàä àâèðàõ. Ò¿¿í÷ëýí Ãîîæóóðûí õ¿ðõðýý, Äàìæèã, Îëîí íóóð, Ò¿ðãýíèé Æèâýðò, ßìààò çýðýã áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûã õàðàõ áîëîìæòîé.

Í¿¿äýë÷äèéí àìüäðàëòàé òàíèëöàõ áîëîí óãñààòíû àÿëàë: Áàÿä, äºðâºä, õàëõ, õîòîí ÿñòàí ìàë÷èí àéëä çî÷ëîí í¿¿äýë÷èí àõóéòàé òàíèëöàõ, ñî¸ë çàí çàíøèë, íóòãèéí çàí ¿éëä ñóðàëöàõ çýðýã ñîíèðõîëòîé èäýâõèòýé àÿëëûã íóòãèéí èðãýä, ìàë÷äûí íºõºðëºëä ò¿øèãëýí çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé.

Ñàíàë áîëãîæ áóé ýäãýýð àÿëëûã äàãíàñàí õýëáýðýýð õºãæ¿¿ëýõýýñ ãàäíà õîñîëñîí áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ìºí ñóìûí íààäàì, äàíøèã, îâîî òàõèëãà, áýñðýã íààäàì çýðýã îðîí íóòãèéí òýìäýãëýëò ¿éë ÿâäëóóäòàé õîëáîñîí àÿëëûí õºòºëáºð, òóõàéí á¿ñèéí îíöëîãò òóëãóóðëàñàí òºðºë á¿ðèéí ýâåíò àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé.

Ìîðü, òýìýý õºëñëºõººñ ãàäíà îðîí íóòãèéí îíöëîãûã õàðóóëñàí ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í áýëýã äóðñãàëûí ç¿éëñèéã ¿éëäâýðëýõýä íóòãèéí èðãýäèéã òàòàí îðîëöóóëæ òýäíèé îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí äýìæëýãòýéãýýð èðãýä, ìàë÷äûí íºõºðëºëä ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàí ýñãèé óðëàë, íýõìýë, õàòãàìàë, ñèéëáýð õèéõ, ¿íäýñíèé õóâöàñ äýýë, ìàëãàé, õàíòààç î¸õ çýðýã ºðõèéí áîëîí æèæèã ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ áîëîìæ áàéíà.


47

3.2.3 Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºëò

Àÿëàë æóóë÷ëàë íü á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîæ, áîðëóóëàõ ¿éë àæèëëëàãàà ÿâóóëæ áàéäãààðàà ¿éëäâýðëýëèéí øèíæòýé. Áàéãóóëëàãà á¿ðò àÿëàë æóóë÷ëàëûí óëèðàëä èðýõ æóóë÷äûí òîî, á¿òöèéã òîãòîîõ, çàõ çýýëèéí ñåãìåíòèéã ñîíãîõ, õýðýãëýã÷äèéí ýðýëòèéã òîäîðõîéëîõ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã óðüä÷èëàí òîãòîîõ çýðýã øààðäëàãà óðãàí ãàðäàã. Óâñ àéìãèéí ºíººãèéí íºõöºë áàéäàë, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿äèéí îíöëîã, íººö áîëîìæóóä, õºãæ¿¿ëýõèéã çîðüæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîãóóäòàé óÿëäàí çîðèëòîò çàõ çýýëèéã äàðààõ áàéäëààð õýñýã÷ëýí òýäãýýðèéí îíöëîãò òóëãóóðëàí ìàðêåòèíãèéí ÿëãàâàðò ñòðàòåãèóäûã áàðèìòëàíà. Àéìãèéí õóâüä îäîîíîîñ “Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýýëòýé” –ãýýð àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí àëñûã õàðñàí çàãâàð ñòðàòåãè áîëæ áàéíà.

Çîðèëòîò çàõ çýýëèéí

õýñã¿¿ä

Àÿëëûí òºðºë

Ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãè

ºñâºð íàñíûõàí

Òàíèí ìýäýõ¿éí, ñïîðò, àäàë ÿâäàë

Ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, òàíèëöóóëàõ, çîõèöóóëàëò, õ¿ðýõ ¿ð ä¿í: Ýõ îðíîîðîî áàõàðõàõ áàõàðõàëûã òºëºâø¿¿ëýõ

Äóíä íàñíûõàí Ò¿¿õèéí, áàéãàëèéí, àìðàëò ÀÆ

Ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, æóðàì áîëîí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàí òàòàõ, õ¿ðýõ ¿ð ä¿í: áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð àìðàõ, àëæààëàà òàéëàõ, ò¿¿õ ñî¸ëûí òàíèí ìýäýõ

Äî

òîî

äû

í

æóó

ë÷è

ä

ºíäºð íàñíûõàí Øàøèí ø¿òëýã, ýì÷èëãýý, ñóâèëàë

Ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, æóðàì áîëîí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ, çîõèöóóëàëò õèéõ õ¿ðýõ ¿ð ä¿í: Òóñãàé ìàðøðóòààð àÿëàõ, ýìã¿é ýì÷èëãýýíèé çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ

Áèå äààí ¿¿ðãýâ÷òýé àÿëàã÷èä

Áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàë, àäàë ÿâäàë

Ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ, òàíèëöóóëàõ, ýêî ãýðèéí ¿éë÷èëãýý, âåá ñàéò àæèëëóóëàõ

Ãàä

àà

äû

í æ

óóë

÷èä

Áàãö àÿëëûí æóóë÷èä/òóð îïåðàòîðóóäààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä/

Áàéãàëèéí, òóñãàé ñîíèðõîëûí...ã.ì

Òàíèëöóóëàõ, ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, òàíèëöàõ àÿëàëä îðîëöóóëàõ

Õ¿ñíýãò: Àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãè


48

Çîðèëòîò çàõ çýýëèéí õýñýã äîòîîäûí æóóë÷èä Äîòîîäûí àÿëàã÷èä ººðèéí îðíû ¿çýñãýëýíò áàéãàëü, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóäòàé òàíèëöàõ, àìàð÷ çóãààëàõ çýðýã òºðºë á¿ðèéí àÿëàëä îðîëöîõ õ¿ñýë ñîíèðõîëòîé áàéäàã. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýã÷ áàéãóóëëàãóóä äîòîîä çàõ çýýë ð¿¿ ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. Öààøäàà äîòîîäûí àÿëàã÷äàä çîðèóëñàí íýãäñýí àðãà õýìæýýã çîõèîí ÿâóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé. Óâñ, Õÿðãàñ íóóð, Óðò áóëàãèéí ðàøààí, Õàðõèðàà, Ö¿íõýãèéí àìðàëò çýðýã íü äîòîîäûí àÿëàã÷äûí ãîë ò¿øèö ãàçàð þì. Óâñ íóóð, Õÿðãàñ íóóð, Õàðõèðààãèéí àìðàëò íü àéìãèéí òºäèéã¿é Õîâä àéìãèéí àÿëàã÷ àìðàã÷èä çóíû óëèðàëä îëíîîð çîðèí èðäýã ãàçàð þì.

Óâñ íóóð íü äýëõèéí ºâä á¿ðòãýãäñýí, óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí äàðõàí öààçòàé ìîíãîëûí õàìãèéí òîì íóóð. Óâñ íóóðò óñàíä ñýëýõ òîãòîîñîí öýãò ºäðèéí àìðàã÷èä èõýýð î÷èæ àìàðäàã. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíä áàãàâòàð ºðòºãäñºí ÷ õîã õàÿãäàë íýìýãäýõ áîëñîí áàéíà.

Õÿðãàñ íóóð Õàð Òýðìèñèéí àìðàëò ðàøààíä çóíû óëèðàëä àìðàã÷èä îëíîîð èðäýã òºäèéã¿é õóâèàðàà ãýð á¿ëýýðýý èðæ àìðàã÷äûí òîî íýìýãäñýýð áàéíà. Èéìä Áàðóóí á¿ñ áîëîí Óëààíáààòàð, õºäºº îðîí íóòàã äàõü äîòîîäûí àÿëàã÷äàä çºâ àìðàëòûí òàëààð ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, ñóðòà÷ëàõ, íýãäñýí àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàõ íü äîòîîäûí àÿëàã÷äûí òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë íºëººòýé áàéíà. Öààøäàà Õàð Òýðìèñèéí ðàøààí ñóâèëëûí ãàçðûí àæèëëàõ õîíîãèéí òîîã íýìýãä¿¿ëæ, ìàòåðèàëëàã íºõöºë, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Óâñ íóóðûí óñàíä ñýëýõ, íàðàíä øàðàõ îð÷íûã òîõèæóóëàõ, í¿¿äëèéí áîëîâñîí WC áàéãóóëàõ áîëîìæèéã ñóäëàõ õýðýãæ¿¿ëýõ, Óëààíãîì ñóì-Óâñ íóóðûí õîîðîíä çóíû óëèðàëä 7 õîíîãò 3 óäàà àìðàã÷äûã òýýâýðëýõ /íèéòèéí òýýâýð/ òàëààð ÀÀÍ, àìðàëò ñóâèëëûí ãàçðóóäòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Çîðèëòîò çàõ çýýëèéí õýñýã ãàäààäûí æóóë÷èä Áèå äààí ¿¿ðãýâ÷òýé àÿëàã÷èä òóð îïåðàòîðóóäûí ñàíàë áîëãîñîí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàëã¿é ÿìàð íýã õàòóó òºëºâëºñºí àÿëëûí õºòºëáºðã¿éãýýð àÿëàëä îðîëöäîã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýíý òºðëèéí æóóë÷äûí òîî óëàì á¿ð ºñºí íýìýãäýæ áàéíà. ¯¿ðãýâ÷òýé àÿëàã÷èä ãàíöààðàà áîëîí õýñýã á¿ëãýýðýý íèéëæ ìýäýýëëèéí òºâººð ¿éë÷ë¿¿ëýí àÿëàõ ÷èãëýë, ìàðøðóòàà ñîíãîîä àâòîìàøèí ò¿ðýýñëýí àâ÷ àÿëäàã áàéíà.

¯¿ðãýâ÷òýé àÿëàã÷äûã òàòàõûí òóëä æóóë÷íû ìýäýýëëèéí òºâ áîëîí ýêî ãýðò Óëààíáààòàð õîòûí èðýõ î÷èõ íèñëýãèéí õóâààðü, àéìàã îðîí íóòàã äàõü áàéðëóóëàõ áîëîí õîîë óíäààíû ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóäûí áàéðøèë, ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîã, õîëáîî áàðèõ óòàñ, õàÿã, ÒÕÃÍ-ûí äýãëýì, õîíîãëîõ, îòîãëîõ ãàçðûí áàéðëàë, õààíààñ ìîðü, òýìýý, ìàøèí õºëñëºí àâ÷ áîëîõ, í¿¿äýë÷èí àéë ìàë÷äûí íºõºðëºëèéí áàéðøèë, ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë ¿íèéí ñàíàë, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿äýä àÿëàõàä áàðèìòëàõ çàð÷èì çýðýã ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ øààðäëàãàòàé. Ýêî ãýð, æóóë÷íû áààç, ìàë÷äûí íºõºðëºë¿¿äýýð äàìæóóëàí ñóäàëãàà ñàíàë àâ÷ öààøèä ÿìàð òºðëèéí ìýäýýëýë ¿éë÷èëãýý õýðýãòýéã òîäîðõîéëîí ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàõ íü ÷óõàë. Àéìãèéí âýá õóóäàñ, ìýäýýëëèéí òºâ, òîâõèìîë, òàðààõ ìàòåðèàë çýðýã ìýäýýëëèéí ñóâãèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé. Àéìãèéí æóóë÷íû


49

ìýäýýëëèéí òºâèéã Óëààíáààòàð õîò äàõü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìýäýýëëèéí “Ãèé÷èí” òºâèéí ¿éë àæèëëàãààòàé óÿëäóóëàõ.

Òóð îïåðàòîðîîð ¿éë÷ë¿¿ëæ Ìîíãîë óëñàä èðæ áóé æóóë÷äûí äèéëýíõè õóâèéã áàãö àÿëëûí æóóë÷èä ýçëýäýã íü ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí. Òóñ àéìàãò ºíãºðñºí æèë¿¿äýä ßïîí, Ãåðìàí÷óóä ýçëýæ áàéñàí áîë ýíý æèë Àìåðèê, Àíãëè, Îðîñ æóóë÷èä äèéëýíõè õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Èðæ áóé æóóë÷äûí èõýíõè õóâü áóþó 70-80% íü áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàë ýêîòóðèçìûã ñîíèðõäîã. Åâðîïîîñ èðæ áóé æóóë÷äûí äèéëýíõ íü áàéãàëèéí ñàéõàíä àìðàõ, àÿëàõ, ÿâãàí àÿëàõ, òóñãàé ñîíèðõîëûí àÿëàë áîëîõ óóëûí àÿëàã÷, ñïîðò àÿëàã÷, àí÷èí æóóë÷èí, øóâóó ñîíèðõîã÷ çýðýã àÿëëóóäûã ñîíèðõîí èðæ áàéõàä Àçèéí æóóë÷èä òýð äóíäàà ßïîí÷óóä ÷óëóóí äàâñ îðä, Ø¿äýí óóëûã ¿çýõ, ÷àöàðãàíà òàðèõ, àðãà òåõíîëîãèòîé òàíèëöàõ, öààøèä õàìòðàí àæèëëàõ çîðèëãîòîé èðæ áàéñàí íü ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí. Èéìä àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òóð îïåðàòîðóóäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Îðîí íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõäýý õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ñºðºã íºëººã¿é, íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ ñòðàòåãèéã áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé þì.

Äýëõèéí ºâ áîëñîí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí á¿õèé, õîâîð íýí õîâîð àìüòäûí ºëãèé íóòãààð èäýâõèòýé ýêî àÿëëûã íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýí òóð îðïåðàòîðóóäûí õàìòûí äýìæëýãòýéãýýð áèé áîëãîæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ ñòðàòåãè áàðüæ àæèëëàõ áîëîìæòîé. Öààøäàà óëñûí ÷àíàðòàé ¿çýñãýëýí ÿàðìàã, óóëçàëò ÿðèëöëàãàä òîãòìîë îðîëöîí àÿëëûí òóõàé ìýäýýëýë ºã÷ àæèëëàõ àðãà íü ¿ð ä¿íòýé þì. Æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ, îðîí íóòãèéí èðãýäèéã èäýâõèæ¿¿ëæ ÷àäàâõèæóóëàõàä òóð îïåðàòîðóóä, àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ãàäààäûí òºñºë õºòºëáºð¿¿ä, ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí äýìæëýãòýéãýýð îðîí íóòàã äàõü æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýã÷äèéã áýëòãýõ, ñóðãàõ, ÷àäâàðæóóëàõ óëìààð ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õ¿ðòýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõýä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé.

Óâñ àéìãèéí õóâüä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàðêåòèíãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü äîòîîäûí æóóë÷äàä: õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýåðýã, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé àìðàëò èäýâõèòýé àÿëëûã òàíèóëàõàä ÷èãëýãäýõ áîë Ãàäààäûí æóóë÷äàä: Óâñ àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí òàëààðõ ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñèéí ÿëãàâàðòàé áîäëîãî áàðèìòëàõ, ñóðòàë÷èëàõàä ÷èãëýãäýíý. Ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãè: Àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèõ ãàçðóóä íü ººð÷ëºãäºí áàéãàà ýðýëò õýðýãöýý, øààðäëàãóóäûã ñîðãîãîîð ìýäýð÷ ìàðêåòèíãèéí ¿éë àæèëëàãààãàà øèíý÷èëýæ áàéõ õýðýãòýé áàéäàã. Àÿëàëûí ÿâö, á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé áàãöóóäûã ñàíàë, áîëãîõ çýðýã íü õýäèéãýýð ñàëàíãèä ¿éë àæèëëàãàà ìýò áîëîâ÷ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ìàðêåòèíãèéã öîãö áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëäîã. Óâñ àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿ä ººð ººðèéí ãýñýí îíöëîãò òóëãóóðëàñàí ÿëãàâàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã ñàíàë áîëãîõ íü ç¿éòýé. Ñòðàòåãè:

• Áóñàä á¿ñ íóòãóóäààñ ÿëãàðàõ èìèäæèéã òîäîðõîéëîõ • ÀÆ-ûí á¿òýýãäýõ¿¿í øèíýýð ãàðãàõ, ¿éëäâýðëýõ • Á¿ñèéí îíöëîãò íèéö¿¿ëýí ÿíç á¿ðèéí ýâåíò¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëàõ • Ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ò¿ãýýõ • ÀÆ-ûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýã÷èäòýé õàìòàðñàí ìàðêåòèíãèéí

èäýâõèæ¿¿ëýëò õèéõ


50

• Íýã æóóë÷èíààñ îëîõ àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ /¿íèéã íýìýõ áóñ á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðºë õýëáýðèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð àøèã îðëîãûã ºñãºõ/

• Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñàéæðóóëàõ • Áàéãàëü õàìãààëàë:

o Áàéãàëü îð÷íû õóâüä ýìçýã, õîâîðäñîí ç¿éëèéã òîäîðõîéëæ ãàçðûí çóðàãò áàéðëóóëàõ

o Àÿëàë æóóë÷ëàëä çîðèóëæ áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºð ãàðãàõ o Ìýäýýëëèéí ñàìáàð, õîã õàÿãäàëûí ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîõ o ÀÆ-ûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé êîìïàíè, õóâü õ¿í, ñîíèðõîã÷

òàëóóäàä ìýäýýëýë ò¿ãýýõ o Áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áèçíåñèéã ñåðòèôèêàòæóóëàõ æíü íü:

Íîãîîí hotel ã.ì. o Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà êîìïàíè, õóâü

õ¿í, ñîíèðõîã÷ òàëóóäàä áàéãàëü îð÷íû ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ o Áàéãàëü õàìãààëàõ åðºíõèé êîìïàíèò ¿éë àæèëëàãààã

ºðãºæ¿¿ëýõ /æíü: áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð êàëåíäàðü ãàðãàõ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ æèæèã òºñºë áîëîâñðóóëàõ/

o Áóñàä ¿éë àæèëëàãàà • Ñóäàëãàà:

o Áàéãàëèéí íººöèéí ñóóðü ñóäàëãàà o Ýäèéí çàñãèéí òîî áàðèìò o Çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà õèéæ ä¿ãíýëò ñàíàë áîëîâñðóóëàõ o Ìýäýýëëèéí ñàí áàéãóóëàõ o Ìýäýýëëýý ò¿ãýýõ

×àíàðòàé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ, ñòàíäàðòûã ìºðäºõ çàìààð äýëõèéí æèøèãò íèéöñýí ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ Ñòðàòåãè:

• Æóóë÷íû àþóëã¿é áàéäàë, äààòãàë ãýõ ìýò • Óð ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ • ¯éë÷èëãýýíèé ÷àíàð • Õóâü õ¿íèé õàíäëàãà • Öýâýð îð÷èí • Õàðèëöàà õîëáîî àâ÷ ÷àäàõ áàéäàë /èíòåðíåò, ãàð óòàñ ã.ì/ • Æóóë÷èí þó õ¿ñýæ áàéãààã ìýäýõ • ×àíàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ñàíàë áîëãîõ

Òîãòâîðòîé áàéäàë: Èðýýä¿éä òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ, õýðýãëýõèéí òóëä íººöºº õàìãààëàõ, õàäãàëàõ, òîãòâîðòîé àìüæèðãààã äýìæèõ Ñòðàòåãè:

• Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíèé àÿëàë æóóë÷ëàëûí äàãàæ ìºðäºõ çºâëºìæ æóðàì áîëîâñðóóëàõ

• Õîâîð àí àìüòäûí ºëãèé íóòãèéí á¿ñýä äàãàæ ìºðäºõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýêî ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàõ

• Æóóë÷äûí õóâüä ¸ñ ç¿éòýé áàéõ /õàðèóöëàãàòàé/ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ • ÍÈÒÀÆ-ûã õºãæ¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, àìüæèðãààíû ýõ

ñóðâàëæûã áèé áîëãîõ /òóñëàõ àæ àõóé, ãàð óðëàë áýëýã äóðñãàë ã.ì./


51

• Èðãýäèéí áîëîâñðîë /Àÿëàë æóóë÷ëàë, áàéãàëü ýêîëîãè, ñî¸ëûí ºâèéí ¿íý öýíý/

• Òºðèéí áîëîí õóâèéí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, àðä èðãýäèéí ¿¿ðýã ðîëü îëîí íèéòèéí îðîëöîî

Àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿äèéí îíöëîãò íèéö¿¿ëýí áóñäààñ ÿëãàãäàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýëä ñàíàë áîëãîõäîî äàðààõ ñòðàòåãèéã áàðèìòàëíà. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãàà:

• Çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà õèéõ /ãàäààä, äîòîîä/ • Õýðýãëýã÷èéí ñýòãýë õàíàìæèéí ñóäàëãàà • Á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý òàëààð ìýäýýëýë ò¿ãýýõ ñóðòàë÷ëàõ:

o Óðèà, ëîãî èìèäæ á¿ðä¿¿ëýõ o Òàíèëöóóëãà, áðîøóð ãàðãàõ o ¿çýñãýëýí ÿàðìàãò îðîëöîõ

• Ñóâèíåð áèé áîëãîõ /îðîí íóòãèéí îíöëîã òºðõèéã èëýðõèéëñýí òóõàéëáàë: ìîäîí áàë, áàëíû òàâèóðûã äàâñààð õèéõ, èðâýñèéí çóðàã á¿õèé ýñãèé, èðâýñèéí çóðàãòàé öàìö, áîãèíî ºìä, ìàëãàé õèéõ, ýñãèé øààõàé, ãýð, àí àìüòäûí ä¿ðñèéã äàâñààð óðëàõ ã.ì /

Àéìãèéí æóóë÷íû ìýäýýëëèéí òºâèéã áàéãóóëàõ íü : - Àéìãèéí ÀÆ-ûí ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷ëàõ

- Àéìãèéí èðãýä áîëîí ãàäààä, äîòîîäûí àÿëàã÷äûã ìýäýýëëýýð õàíãàõ

- ÀÆ-ûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýëä áîðëóóëàõ - Æóóë÷íû ñòàòèñòèê òîî áàðèìòòàé áîëîõ - Áàéãàëü õàìãààëàõ òàëààð ìýäëýã ò¿ãýýõ, ñóðòà÷ëàõ

-Áèå äààí àÿëàã÷äàä ¿éë÷èëãýý, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ñàíàë áîëãîõ, òàíèëöóóëàõ, ìýäýýëýë ò¿ãýýõ çýðýã ¿íäñýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý.

Àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí âåá õóóäñûã Óâñ àéìãèéí áîëîí Çàì òýýâýð àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàð, Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õîëáîî, ÍÈÒÀÆ-ûí ñ¿ëæýý çýðýã Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí ãîë âåá ñàéòàä õîëáîõ øààðäëàãàòàé þì. Àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí èìèäæ áóþó “ëîãî”-ã áèé áîëãîõ íü èõýýõýí ÷óõàë. Èìèäæ íü àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºâºðìºö îíöëîãèéã òîäîðõîéëæ áóñäààñ ÿëãàðàõ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé äàâóó òàëûã õàðóóëíà. Èìèäæèéã á¿ðä¿¿ëýõäýý:

• Óëàìæëàëò ä¿ð òºðõèéã õàäãàëàõ • Ñî¸ëûí ºâèéã õàäãàëàõ • Øèíý ä¿ð òºðõèéã îëæ íýýõ ãýñýí 3 õ¿÷èí ç¿éëèéã íÿãò óÿëäóóëàõ

øààðäëàãàòàé.

Óâñ àéìãèéí õóâüä: • Äýëõèéí ºâä á¿ðòãýãäñýí íóòàã äýâñãýð • Äýëõèéí õàìãèéí õîéä çàõûí ýëñ • Äýëõèéä õîâîðäñîí èðâýñèéí ºëãèé íóòàã • Óâñ íóóðûí ãàéõàì òºðõ áàéäàë • Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàë


52

• Áèé áèåëãýý, àðäûí ¸ñ çàíøèë • Æàìö äàâñ • ×àöàðãàíà ã.ì íýãýíò á¿ðäñýí äàâòàãäàøã¿é îíöëîã, èìèäæ, äýýð

òóëãóóðëàí øèíý ºíãº àÿñûã ìýäð¿¿ëñýí ìàðêåòèíãèéí èäýâõèæ¿¿ëýëòèéã áèé áîëãîõ áîëîëöîîòîé.

Óâñ àéìãèéí õóâüä äàðààõ ýâåíòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé:

Àðäûí ÿçãóóð óðëàãûí áýñðýã íààäàì-6-ð ñàðä Áèé áèåëýãýýíèé èõ íààäàì-5-ð ñàð Îâîî òàõèëãûí áýñðýã íààäàì-6-ð ñàðä Óðàí áóãóéë÷äûí óëñûí óðàëäààí-7-ð ñàðä Áóõ áàðèëäààí-7-ð ñàðä Óâñ íóóðûí õàíø íýýõ áàÿð-2-3 ñàðä ×àöàðãàíà õóðààëòûí áàÿð Öàñíû áàÿð-2-3 ñàðä Ýñãèé õèéõ, ìàë õÿðãàõ -9-ð ñàðä Öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ-çóíû óëèðàëä


53

ÕªÒªËÁªÐÈÉÃ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒªËªÂËªÃªª

¹ Õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà õóãàöàà Õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà

Õ¿ðýõ ¿ð ä¿í

1

Æóóë÷äûã õ¿ññýí ìýäýýëëýýð íü ò¿ðãýí øóóðõàé õàíãàõ “Æóóë÷íû ìýäýýëëèéí” òºâ áàéãóóëàõ

2008-2009

Àæëûí õýñýã , ÀÆ-ûí áàéãóóëëàãóóä

Æóóë÷äûí àÿ òóõòàé áàéäëûã õàíãàæ ÷àäàõóéö îð÷èí á¿ðäýíý

2 ÀÆ-ûí “Ãèé÷èí” òºâ, ÀÆ-ûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîæ “Æóóë÷íû ìýäýýëëèéí” òºâ áàéãóóëàõàä õºðºíãº îðóóëàõ, õàìòðàí àæèëëàõ ãàçðûã ñóäëàæ ñîíãîõ

2008

ÀÇÄÒÃ, ÀÆ-ûí çºâëºë

Õºðºíãº îðóóëàëòûí òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ óëìààð àæëûí áàéðíû òîîã íýìýãä¿¿ëýõ

3 Àéìãèéí æóóë÷ëàëòàé õîëáîîòîé àðãà õýìæýýã òóñãàñàí êàëåíäàðü õýâë¿¿ëýõ

Æèë á¿ð

ÀÇÄÒÃ, ÀÆ-ûí çºâëºë

Àæ-ûí øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í áèé áîëíî

4 Óëñûí áîëîí îëîí óëñûí ¿çýñãýëýí ÿàðìàãò îðîëöîæ ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ

Æèë á¿ð ÀÇÄÒÃ, ÓÍÀÑ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, ÀÆ-ûí áàéãóóëëàãóóä

Õàìòðàí àæèëëàõ, ñóðòàë÷èëãààíä îð÷èí ¿åèéí øèíý äýâøèëòýò àðãûã íýâòð¿¿ëíý

5 Æóóë÷äûí îëíîîð õ¿ðýëöýí î÷äîã ãàçðóóäàä ìýäýýëëèéí ñàìáàð, òýìäýã òýìäýãëýãýýã àíãëè õýë äýýð õèéæ òàâèõ, ìàðøðóò ÷èãëýëèéí çààñàí ñàìáàðóóä, ãàçàð÷ëàõ òýìäýãëýãýýòýé áîëîõ

Æèë á¿ð

ÀÇÄÒÃ, ÓÍÀÑ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, ÀÆ-ûí çºâëºë

¯éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéæèðíà

6 Àéìãèéí âåá õóóäàñò ÀÆ-ûí õîëáîîñòîé áîëîõ, Àéìãèéí ÀÆ, çî÷èä áóóäëûí ¿éë÷èëãýý, ýðõýëäýã ÀÀÍ-èéí òàíèëöóóëãà, òýäãýýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ èíòåðíåòýä òàâèõ

2008-2009 Àæëûí õýñýã, ÀÆ-ûí áàéãóóëëàãà

¯éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý íýìýãäýõ

7 Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóäûí òàëààð èäýâõòýé ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ/áàðèìòàò êèíî õèéõ, òàíèëöóóëãà, òîâõèìîëóóä ãàðãàõ, ñîíèí ñýòã¿¿ë, ðàäèîãîîð öóâðàë íýâòðүүëýã áýëòãýí ÿâóóëàõ/

2008 Àæëûí õýñýã, õýâëýë ìýäýýëëèéí àëáà

Àÿëëûí òààòàé îð÷èí áèé áîëãîõîä

ìýäýýëëèéã ºðãºí àøèãëàõ

8 Æóóë÷äûí õîîë õ¿íñ, ò¿ðãýí áîëîí ¿íäýñíèé õîîëíû ñ¿ëæýý áàéãóóëàõ ÀÀÍ-èéã äýìæèõ, ÷àíàðûí ñòàíäàðò ìºðä¿¿ëýõ

2008-2010 ÀÇÄÒÃ, ÌÕÃ Æóóë÷äûí àþóëã¿é òàâ òóõòàé áàéäëûã áèé áîëãîæ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéæèðíà

9 Çî÷èä áóóäàë, æóóë÷íû áààçûí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí 2009 ÀÇÄÒÃ, ÌÕÃ Æóóë÷íû áàéðëóóëàõ


54

çýðýãëýë ñòàíäàðòûã òîãòîîõ, àòåñòàò÷èëàõ ¿éë÷èëãýýíèé ò¿âøèí îëîí óëñûí æèøèãò õ¿ðíý

10 Õîâîð àìüòäûí ºëãèé íóòãèéí ÀÆ-ûí á¿ñýä àæèëëàõ æóóë÷íû áàéðøóóëàõ õýðýãñëèéí ýêî ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàõ

2009 Àæëûí õýñýã, Ìýðãýæëèéí õîëáîîä

¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õ¿ðòýýìæ äýýøèëíý

11 Îðîí íóòàãò æóóë÷èä àÿëàõàä òýäíèé àþóëã¿é áàéäëûã àíõààð÷ àæèëëàõ /æóóë÷íû áààçóóäàä ýðã¿¿ëèéí ãýðýýò öàãäàà àæèëëóóëàõ çýðýã áîëîìæóóäûã ñóäëàõ/

2008-2010 Àæëûí õýñýã, õîëáîãäîõ

áàéãóóëëàãóóä

Æóóë÷äûí àÿëàõ íºõöëûí àþóëã¿é àæèëëàãàà á¿ðäýõ

12 Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿äýä ò¿¿íèé îíöëîãò òóëãóóðëàí òîìîîõîí ýâåíò àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàõ, ÀÆ-ûí áðýíä á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèé áîëãîõ

Æèë á¿ð Àæëûí õýñýã, ÀÆÇ, ÀÆ-ûí


Øèíý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèé áîëãîíî

12 àéìãèéí òºâä îëîí ÿñòíû ò¿¿õ ñî¸ë, çàí çàíøèë, ýä ç¿éëñèéí îíöëîãèéã òóñãàñàí àÿëàë æóóë÷ëàëûí èæ á¿ðýí öîãöîëáîð áàéãóóëàõ òºñºë áîëîâñðóóëæ, õºðºíãº îðóóëàã÷ èâýýí òýòãýã÷, õàìòðàí àæèëëàã÷äûã îëîõ

2008

Õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëîõ áîëîìæ

á¿ðäýõ

Àæëûí õýñýã, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí


13 Àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö áîëîëöîîíä òóëãóóðëàí ººðñäèéí ºâөðìºö íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèé áîëãîõ /æóóë÷äûã çºâõºí áàéãàëèéí ñàéõàíä àìðóóëàõ áèø, òýäíèé ñîíèðõîë, èäýâõè îðîëöîî øààðäñàí àðãà õýìæýýíä îðîëöóóëàõ, ãýðèéã íü ººðñäººð áàðèóëàõ ã.ì

2008-2010

Àÿëàã÷äûí ñîíèðõîëä íèéöñýí

àÿëëûí òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ

Àæëûí õýñýã, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí


14 Àéìãèéí ÀÆ-ûí çºâëºëèéã ñàíàë áîëãîæ áóé òàëóóäûí îðîëöîîòîéãîîð áàéãóóëàõ

2008 ÀÇÄÒÃ, àæëûí õýñýã ÀÆÇ áàéãóóëàãäàíà

15 Àéìãèéí ÀÆÇ-èéí ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëîõ, ÀÆÇÇ-èéí àæèëëàõ òºëºâëºãººã ãàðãàõ

2008 Àæëûí õýñýã óóëçàëò õèéæ òàëóóäûã àøèã ñîíèðõîëûã íàðèéí òîäîðõîéëîõ

Ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäýíý

16 Ðàøààí ñóâèëàë, õ¿¿õäèéí çóñëàíãèéí ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëýõ, ñóðòàë÷ëàõ, ¿éë÷èëãýýíèé ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëýõ

2008-2012 Àæëûí õýñýã, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí


¯éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéæèðíà

17 Äîòîîäûí æóóë÷äàä çîðèóëñàí õÿìä ¿íýòýé, ¿éë÷èëãýý ñàéòàé ò¿ð áóóäàëëàõ öýã¿¿äèéã áàðüæ áàéãóóëàõ àæëûã äýìæèõ

2008-2010 Àæëûí õýñýã, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóä

¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéæðàíà

18 ÓÍÀÑÓÒÕ-òàé ãàçðóóäûí áàéãàëèéí äààö, áîëîìæèéí ñóäàëãààã ãàðãàæ, áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóñãàé

2008-2009 ÓÍÀÑ ÓÒÕÃÕÇ, Àæëûí õýñýã

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð àÿëàõ íºõöºë


55

õºòºëáºð ãàðãàæ õýðýãæүүëýõ á¿ðäýõ 19 Ãàäààä óëñ îðíóóäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí

áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý õýëöýë áàéãóóëæ, õàìòðàí àæèëëàõ

2008-2012 Àæëûí õýñýã, ÀÆÇ Õàìòðàí àæèëëàõ íºõöºë áèé áîëîõ

20 Àìðàëò, ðàøààí ñóâèëàë, æóóë÷íû áààçóóäûã òýìäýãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ

2008-2010 Àæëûí õýñýã ¯éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéæèðíà

21 Çàñãèéí ãàçðûí 1995 îíû 169 ä¿ãýýð, òîãòîîëûí 3 äóãààð õàâñðàëò. Äàðõàí öààçàò áîëîí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò çàðèì ãàçðûí òóñãàé ãîðèìûã ìºðäëºãº áîëãîõ

2008 ÓÍÀÑÓÒÕÃ, Àæëûí õýñýã

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð àÿëàõ íºõöºë á¿ðäýõ

22 ÀÆ ýðõýëäýã ÀÀÍ, êîìïàíè, çî÷èä áóóäàë ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðûí á¿ðòãýëèéã øèíý÷ëýõ

2008 Àæëûí õýñýã

23 Áàðóóí á¿ñèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýãäñýí ìàðøðóò, æóóë÷èí ñîëèëöîõ ñ¿ëæýý áàéãóóëàõ

2008 Àæëûí õýñýã, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóä

Áàðóóí á¿ñèéí ñ¿ëæýý áèé áîëîõ

24 Àéìãèéí ÀÆ-ûí çóðãûã ºíãºòººð õýâë¿¿ëýõ, ò¿ãýýõ 2008 Àæëûí õýñýã Àéìàãò ÀÆ-ûí çóðàã áèé áîëíî

25 Àéìãèéí òºâ áîëîí õîò îð÷ìûí òîéðîí àÿëëûí ìàðøðóòûã áàòëàí ãàðãàæ ñóðòàë÷ëàõ, òàíèí ìýäýõ¿éí àÿëëûã õºãæ¿¿ëýõ

2008-2010 Àæëûí õýñýã , Õîòûí çàõèðàã÷èéí àæëûí àëáà

Òîéðîí àÿëëûã õºãæ¿¿ëýõ

26 Á¿ñèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýãäñýí ìàðøðóò, æóóë÷èí ñîëèëöîõ ñ¿ëæýý áàéãóóëàõ, ãàäààä, äîòîîäûí àÿëàã÷, àìðàã÷äûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ñóðòàë÷ëàõ

2008-2012 Àæëûí õýñýã, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóä

Áàðóóí á¿ñèéí æóóë÷íû ñ¿ëæýýã áèé áîëãîõ

27 Õèë îð÷ìûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ 2008-2016 ÀÇÄÒÃ, Àæëûí õýñýã 28 Àéìãèéí òºâä òîõèëîã çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð,

¿éë÷èëãýýíèé òºâ, áýëýã äóðñãàëûí äýëã¿¿ð¿¿äèéí òîõèæèëòûã ñàéæðóóëæ ¿éë÷èëãýýíä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõ

2008-2016 Àæëûí õýñýã, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéæðàõ

29 Õ¿¿õýä çàëóó÷óóä, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí äóíä òîéðîí àÿëëûí ýêñêóðñûã çîõèîí áàéãóóëàõ

2008-2014 Àæëûí õýñýã

30 Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäàä àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ ìåíåæìåíòèéã õàðèóöñàí îðîí òîîíû áóñ çºâëºëèéã áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ

2008-2009 Àæëûí õýñýã, ÓÍÀÑÓÒÕÃÕÇàõèðãàà

31 Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ

2008-2012 Àæëûí õýñýã Îëîí íèéòèéí îðîëöîîã èäýâõèæ¿¿ëýõ

32 Òºâèéí á¿ñèéí äîòîîäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóðøëàãûã 2008-2010 Àæëûí õýñýã


56

ñóäàëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ 33 Õÿðãàñ, Àéðàã, ¯¿ðýã, À÷èò íóóðóóä áîëîí ãîëóóäûí àé

ñàâ ãàçðóóäûã ò¿øèãëýí óñíû àÿëàë õºãæ¿¿ëýõ, çàãàñ, øóâóó áàðèõ, àãíàõ íºõöºëèéã õàíãàõ

2008-2016 Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóä, ÀÆÇ

¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéæðàõ

34 Óâñ, Õÿðãàñ íóóðò óñàíä îðîõ íàðàí øàðëàãûí ãàçðóóäûã ºðãºæ¿¿ëýí òîõèæóóëæ æóóë÷èä õ¿ëýýí àâ÷ ¿éë÷ëýõ òîõèëîã îð÷èí áèé áîëãîæ îð÷íû òîõèæèëòûã ñàéæðóóëàõ.



35 Àíãèéí çîõèõ íººö á¿õèé ãàçðóóäàä ñóóðèí áà í¿¿äëèéí îòîã çîõèîí áàéãóóëæ ãàäààäûí àí÷èí æóóë÷äûã õ¿ëýýí àâ÷ ¿éë÷ëýõ



36 ÀÆ, çî÷èä áóóäëûí ¿éë÷èëãýý, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõ ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èíã Óëààíãîì êîëëåæèéã ò¿øèãëýí ÿâóóëàõ

2008-2010 ÀÆÇ, ÀÆ-ûí áàéãóóëëàãóóä

ÀÆ-ûí ¿éë÷èëãýýíä ÷àäâàðòàé ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýíý

37 Îðîí íóòãèéí àÿëëûí õºòº÷, ãàçàð÷èíä çîðèóëñàí ñóðãàëò

2008-2012 ÀÆÇ, ÀÆ-ûí áàéãóóëëàãà

38 ÍÈÒÀÆ-ûí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ /òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ çîðèëãîîð øèéäâýð ãàðãàã÷èä áà ÍÈÒÀÆ/


39 Çî÷èä áóóäàë, çîîãûí ãàçàð ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí ñóðãàëò

2009 ÀÆÇ, ÀÇÄÒÃ

40 Îðîí íóòãèéí ÀÆ-ûí áèçíåñ, ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷äýä ñóðãàëòûã ¿å øàòòàé ÿâóóëàõ



57

Ãðàôèê 1. Óâñ àéìãèéí àãààðûí òåìïåðàòóðûí æèëèéí

äóíäàæ (0C)õýì

-4.6

-1.5

-3.4

-1.4

-5

-4

-3

-2

-1

02003 2004 2005 2006

Äóíäàæ õýì

Ãðàôèê 2. Óâñ àéìãèéí õóð òóíàäàñòàé ºäðèéí òîî

9396

84

88

75

80

85

90

95

100

2003 2004 2005 2006

Õóð òóíàäàñòàé ºäðèéí òîî


58

Ãðàôèê 3. Áàðóóí á¿ñèéí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ /íóòàã äýñâãýðèéí õýìæýý, ìÿí.êì2/

45.711%

141.434%

82.520%

69.617%

76.118%

Áàÿí-ªëãèé Ãîâü-Àëòàé Çàâõàí Óâñ Õîâä

Ãðàôèê 4. Áàðóóí á¿ñèéí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ /õ¿í àìûí íÿãòàðøëààð, 2006 îí/

1 êâ.êì-ò íîãäîõ õ¿í

2.19

0.43

0.98 1.16 1.16

0

0.5

1

1.5

2

2.5

Áàÿí-ªëãèé

Ãîâü-Àëòàé

Çàâõàí Óâñ Õîâä

Õ¿í àìûí íÿãòøèë


59

Ãðàôèê 5. Áàðóóí á¿ñèéí àéìãóóäûí ñóóðèí õ¿í àìûí òîî (ìÿí.õ¿í)

100.

8

101.

2

100

100.

1

61.4

60.9

60.4

60.382

.9

80.7

80.1

80.6

81.9

81 80.6

80.5

87.5

87.8

87.9

88.5

020406080

100120

2003 2004 2005 2006


Ãðàôèê 6. Á¿ðòãýëòýé àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî

2406

2923

2216 2218

10531329

1025 1056

1833 1901 18901701

1504 15831918 1894

1370 1419 1519 1521

0500

100015002000250030003500

2003 2004 2005 2006



60

Ãðàôèê 7. Óâñ àéìãèéí ìàëûí òîî, ìÿí.òîëãîé /2003-2006 îí/

1664.41948.3 2021.3

2400.9

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

2003 2004 2005 2006

Ìàëûí òîî

Ãðàôèê 8. Óâñ àéìãèéí òàâàí õîøóó ìàëûí òîî, (ìÿí.òîëãîé) 2006 îí


61

1164.8

1019.7

80.2 12016.1

Òýìýý Àäóó ¯õýð Õîíü ßìàà

Ãðàôèê 9. Áàðóóí á¿ñèéí àéìãóóäûí ìàëûí òîî, ìÿí.òîëãîé /2006 îí/

1470.313%

2199.220%

2550.824%

2400.922%

2293.821%


Ãðàôèê 10. Áîðøîî áîîìòîîð õèë íýâòýðñýí ãàäààä äîòîîäûí çîð÷èã÷äûí òîî


62

8012 77886462

11451

7642 79356971

12088

02000400060008000

100001200014000

2003 2004 2005 2006

Ãàðñàí Îðñîí

Áóðãàñòàé áîîìòîîð õèë íýâòýðñýí ãàäààä äîòîîäûí çîð÷èã÷äûí òîî

12711709

3182

1886

11931623

3022

1597

0500

100015002000250030003500

2003 2004 2005 2006

Ãàðñàí Îðñîí

Ãðàôèê 11. Áîðøîî áîîìòîîð íýâòýðñýí äîòîîä çîð÷èã÷äûí òîî

/àÿëàëûí çîðèëãîîð, 2006 îí/


63

127611%

606051%

458738%

Àëáàí àæëààð Õóâèéí øóãàìààð Áàéíãà îðøèí ñóóõ

Áóðãàñòàé áîîìòîîð íýâòýðñýí äîòîîä çîð÷èã÷äûí òîî /àÿëàëûí çîðèëãîîð, 2006 îí/

86054%

29118%

44628%

Àëáàí àæëààð Õóâèéí æóðìààð Áàéíãà îðøèí ñóóõ

Ãðàôèê 12. Áîðøîî áîîìòîîð íýâòýðñýí äîòîîä çîð÷èã÷äûí òîî /àÿëàëûí çîðèëãîîð, 2006 îí/


64

5781

4 10979

Àëáàí àæëààð Õóâèéí æóðìààð Æóóë÷ëàë

Áàéíãà îðøèí ñóóõ Áóñàä

Áóðãàñòàé áîîìòîîð íýâòýðñýí äîòîîä çîð÷èã÷äûí òîî /àÿëàëûí çîðèëãîîð, 2006 îí/

10121%

38779%

Àëáàí àæëààð Õóâèéí æóðìààð


65

Ãðàôèê 13. Óâñ àéìãèéí ìóçåéí ¿çâýð, ¿çýã÷èä

/¿çìýðèéí òîî, ¿çýã÷äýýð/

4274 4514

2500 2700

0

1000

2000

3000

4000

5000

2005 2006

¯çìýðèéí òîî ¯çýã÷èä

Ãðàôèê 14. Áàðóóí á¿ñèéí àéìãóóäûí àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëò /ñàÿ, òºã/

0500

1000150020002500300035004000

2003 2004 2005 2006



66

Ãðàôèê 15. Óâñ àéìãèéí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í /2006 îí/ (49.8 òýðáóì òºãðºã, ¿¿íä ýçëýõ õóâü ñàëáàðààð)

68.40.4

31.2

ÕÀÀ À¯, áàðèëãà ¯éë÷èëãýý


67


68


69


70


71

ÓÂÑ ÀÉÌÀÃÒ ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀË ÕªÃÆ¯¯ËÝÕ ÕªÒªËÁªÐ 2008

Documents