Objavljeno u "Sluţbenom glasniku BiH", broj 29/08. Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu ĉlana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg

okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i ĉlana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odrţanoj od 3. do 9. jula 2007. godine je donijela

O D L U K U

I

Istorijska graĎevina – Dvor Srpskopravoslavne zvorničko-tuzlanske eparhije sa pokretnim nasljeĎem u Tuzli proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Pokretno nasljeĊe iz stava 1 ove taĉke saĉinjava zbirka od 35 ikona. Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru oznaĉenom kao k.ĉ. 450/1 (novi premjer), k.o.

Tuzla II, opština Tuzla, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina. Pomoćni prizemni objekat garaţe, dograĊen sa jugozapadne strane Eparhijskog dvora, nije zaštićen odredbama ove odluke kao nacionalni spomenik.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrĊene Zakonom o sprovoĊenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Sluţbene novine Federacije BiH«, br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) duţna je da obezbijedi pravne, nauĉne, tehniĉke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehniĉke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrĊuju se sljedeće mjere zaštite, koje se odnose na prostor definisan u taĉki I stav 3 ove odluke: - dozvoljeno je izvoĊenje samo konzervatorsko-restauratorskih radova i radova tekućeg

odrţavanja, ukljuĉujući i radove koji imaju za cilj prezentaciju nacionalnog spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadleţnog za prostorno ureĊenje i uz struĉno nadziranje nadleţne sluţbe zaštite nasljeĊa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;

- prilikom radova restauracije, konzervacije i prezentacije objekta, neophodno je saĉuvati izvorni izgled objekta, uz korišćenje izvornih materijala, primjenjujući izvorne metode obrade materijala i njihove ugradnje.

UtvrĊuju se sljedeće mjere zaštite za pokretno nasljeĎe:

- izlaganje i ostali vidovi prezentacije pokretnog nasljeĊa iz taĉke I stav 2 ove odluke (u daljem tekstu: pokretno nasljeĊe) na podruĉju Bosne i Hercegovine obaviće se na osnovu uslova koje utvrdi federalno ministarstvo nadleţno za kulturu;

- potrebno je izvršiti vraćane pokretnog nasljeĊa u objekat Eparhijskog dvora u Tuzli, a za njegovo ĉuvanje i prezentovanje obezbijediti odgovarajuće prostorne i organizacione uslove;

- nadzor nad sprovoĊenjem mjera zaštite pokretnog nasljeĊa vrši federalno ministarstvo nadleţno za kulturu.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadleţni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske sluţbe suzdrţaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Iznošenje pokretnog nasljeĊa iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno. Izuzetno od odredbe stava 1 ove taĉke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog

nasljeĊa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nedvosmisleno bude utvrĊeno da to ni na koji naĉin neće ugroziti pokretno nasljeĊe.

Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog nasljeĊa iz Bosne i Hercegovine utvrĊuje sve uslove pod kojima se to iznošenje moţe izvesti, rok za vraćanje u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduţenja pojedinih organa i institucija na obezbjeĊenju tih uslova, te o tome obavještava Vladu Federacije, nadleţnu sluţbu bezbjednosti, carinsku sluţbu Bosne i Hercegovine i javnost.

VII

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadleţnom za prostorno ureĊenje, federalnom ministarstvu nadleţnom za kulturu, nadleţnoj sluţbi zaštite i opštinskim organima uprave nadleţnim za poslove urbanizma i katastra, radi sprovoĊenja mjera utvrĊenih u taĉ. II – VI ove odluke i nadleţnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

Sastavni dio ove odluke je obrazloţenje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Shodno ĉlanu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konaĉne.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Sluţbenom glasniku BiH«.

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadţimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik. Broj: 06.1-02-125/07-2 4. jula 2007. godine Sarajevo

Predsjedavajući Komisije Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu ĉlana 2 stav 1 Zakona o sprovoĊenju odluka Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa ĉl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Sluţbeni glasnik BiH« broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konaĉnu odluku o njihovom statusu,

a za što ne postoji vremensko ograniĉenje i bez obzira da li je za dotiĉno dobro podnesen zahtjev. Na osnovu peticije Lidije Fekeţa, arheologa iz Sarajeva, podnesene u junu 2007. godine

Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika je pokrenula proceduru za proglašenje Dvora Srpskopravoslavne zvorniĉko-tuzlanske eparhije sa pokretnim nasljeĊem u Tuzli nacionalnim spomenikom BiH.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu ĉlana V Aneksa 8 i ĉlana 35 Poslovnika o radu Komisije za oĉuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovoĊenju postupka za donošenje konaĉne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom. II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konaĉne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u: - podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, ukljuĉujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima

u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.; - istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu graĊu o dobru, koja je data u popisu korišćenja

dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrĊeno je sljedeće: 1. Podaci o dobru Lokacija

Dvor Srpskopravoslavne zvorniĉko-tuzlanske eparhije smješten je u centralnoj gradskoj zoni Tuzle, u dijelu grada poznatom pod nazivom Srpska varoš, u ulici ĐorĊa Mihajlovića, istoĉno od Gradskog parka.

Nalazi se na prostoru oznaĉenom kao k.ĉ. broj 450/1 (novi premjer), k.o. Tuzla II, opština Tuzla, a vlasništvo je Srpskopravoslavne crkvene opštine tuzlanske. Istorijski podaci

U vrijeme premještanja sjedišta zvorniĉkog kajmekama iz Zvornika u Tuzlu, godine 1852., episkopska stolica je iz Zvornika prenesena u Tuzlu, a eparhija promijenila naziv u zvorniĉko-tuzlanska(1).

Kako u vrijeme premještanja sjedišta eparhije u Tuzlu, u njoj nije bilo episkopskog konaka, mitropolit Agatangel (1848-1858), se nastanio u kući hadţi-popa Marka. Od Petre, majke Maksima Đukića, je kupljeno zemljište (na kojem se danas nalazi Saborna crkva) za gradnju objekta rezidencije episkopije unutar kojeg je bio predviĊen jedan dio za bogosluţenje. Nabavljen je materijal, kamen i ostala graĊa, ugašen kreĉ. Radove je izveo majstor Josip Kozina, iz Slimena kod Travnika, a parohijani su obavljali pomoćne fiziĉke poslove. Prizemlje objekta je bilo izgraĊeno od kamena, sprat od drveta(2), a sam objekat temeljen na hrastovim šipovima-pilonima. Nakon izgradnje objekta u

prizemlju je bila škola, a od 1854. godine crkva, a na spratu je bilo šest prostranih soba za vladiku, Ċakona, sekretara i goste. Nakon što je prizemlje vladiĉine kuće pretvoreno u kapelu posvećenu Uspeniju presvete Bogorodice, te u njoj napravljen oltar sa osvećenim antiminsom, za potrebe škole izgraĊena je, istoĉno od crkve, posebna kućica od pletera sa ĉetiri sobe: dvije za uĉitelja i dvije za uĉionice.

U vrijeme mitropolita Pajsija (iz Vidina je 1868. premješten u Tuzlu) cigla i 300 tovara ugašenog kreĉa, koji su još od 1865. pripremani za izgradnju crkve, uprkos protivljenju crkvenih odbornika, upotrijebljeni su za zidanje nove zgrade mitropolije, u proljeće 1869. Nakon izgradnje zgrade mitropolije, sagraĊen je objekat škole, a na fasadi je bio ispisan naslov „Srpsko narodno uĉilište 1873. godine“ (u toj zgradi je kasnije bila Sokolana).

Agatangelov konak je srušen prije otpoĉinjanja radova na graĊenju nove, Saborne crkve, 1874 godine.

Za vrijeme putovanja ро Bosni 1879. godine, Pavel Apolonović Rovinski je zapisao da se pravoslavna crkva nalazila u izgradnji i da se sluţba vršila u maloj školi, a dao je i opis varoši u Donjoj Tuzli(3).

Iz pisma-molbe mitropolita zvorniĉko-tuzlanskog Ilariona, upućenog 12. decembra 1915. godine Zemaljskoj vladi u Sarajevu (broj 280. ex 1915.), radi dodjele novĉane pomoći za opremanje rezidencije mitropolita, saznajemo da je mitropolit Ilarion uselio 20. decembra 1915. godine u svoju rezidenciju(4).

Na osnovu prepisa odgovora (Nr. 216864, 1915) Zemaljske vlade mitopolitu moţemo zakljuĉiti da objekat nije bio u potpunosti dovršen decembra 1915. godine(5).

Pismo mitropolita zvorniĉko-tuzlanskog Ilariona, upućenog 9. septembra 1916. godine Tehniĉkom odjeljenju Okruţne oblasti u Tuzli (broj 216. /M. Prez.) radi refundiranja odreĊenih

novĉanih sredstava, pruţa dosta podataka o opremanju objekta mitropolije, o trgovcima, odnosno firmama od kojih je oprema nabavljena i sliĉno(6).

U Arhivu Bosne i Hercegovine, fascikl sa dokumentacijom br. 248-166, iz 1915. godine, postoji više raĉuna, predraĉuna pisanih na njemaĉkom jeziku koji se odnose na izgradnju i opremanje zgrade mitroploije u Tuzli.

Crpljenje sonih nalazišta u Tuzli prourokovalo je slijeganjima terena, a posljedice su se oĉitovale u deformacijama objekata (problem je poĉeo dolaziti do izraţaja nakon 60-tih godina 20. vijeka). U proljeće 1987. godine poĉele su pripreme za sanaciju zgrade Dvora, kao i crkve, a nakon radova sanacije, Saborna crkva i Eparhijski dvor su osveštani u nedjelju 22. jula 1990. godine. Svetu arhijerejsku liturgiju je predvodio episkop budimski Danilo. 2. Opis dobra

Postoje dileme o autoru, odnosno projektantu zgrade mitropolije u Tuzli. Naime, Branka Dimitrijević u svom radu (Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Pařik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, Sveuĉilište u Zagrebu, 1989, str. 198-199, knjiga I, te knjiga II – Ilustracije, sl. XXIX.a i XXIX.b) govori o crteţima tuzlanske mitropolije koji datiraju iz jula 1913., uraĊenim u GraĊevinskom odjeljenju Zemaljske vlade, sa potpisima: predstojnika GraĊevinskog odjeljenja Kuševića i Rudolfa Tönniesa, te Karla Pařika (na crteţu presjeka), dok se na drugim crteţima, tlocrtu i presjeku, sa datacijom iz mjeseca januara 1911. godine, a koji su pronaĊeni u Depou Arhiva Bosne i Hercegovine u Sarajevu, pojavljuju potpisi, Josipa Pospišila, u lijevom uglu, te potpis Karla Pařika u blizini desnog ugla zaglavlja crteţa (Dokumentacija iz Arhiva Bosne i Hercegovine, fascikl sa dokumentacijom br. 248-166, 1915).

PoreĊenjem nacrta projekta zgrade mitropolije u Mostaru, koju je 1908. godine projektovao Karl Paţik, sa projektnim rješenjem zgrade tuzlanske mitroplolije iz 1911. godine, kao i onim iz 1913. godine, nedvosmisleno se moţe zakljuĉiti da je dispoziciono rješenje zgrade tuzlanske mitropolije, organizacija prostora oko centralnog hola, kao i zenitalno osvjetljenje hola, ideja preuzeta iz konceptualnog rješenja zgrade mostarske mitropolije.

Dimitrijević Branka u svom radu (Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, Sveuĉilište u Zagrebu, 1989, str. 199) opisuje i uporeĊuje zgradu tuzlanske i mostarske mitropolije na sljedeći naĉin: „Fasade mitropolije u Tuzli razriješene su u strogoj geometrijskoj kompoziciji sa plitkim nišama i ţlijebovima u zidnom platnu, te su oštrim sjenama naglašene vertikale u kompoziciji. Originalni, geometrizirani detalji razraĊeni su precizno, naglašavajući linearizam i kubizam formi. Nametljiva monumentalnost i grubi vertikalizam glavne fasade zgrade mitropolije u Mostaru zamijenjeni su strogom kompozicijom koja ima porijeklo u istoricizmu, ali je novom obradom zidnog platna postignut decentan i nenametljiv izgled. Pařikovo mostarsko rješenje bilo je polazište za ovaj projekt, ali se ne moţe tvrditi da je Pařik bio zasluţan i za definitivno rješenje dispozicije i fasada. Tőnnies ne navodi ovaj projekat u pregledu svojih radova, te dileme u vezi sa autorom ovog zanimljivog ostvarenja još postoje.“

Objekat ima podrum, prizemlje i spratnu etaţu. Gabaritne mjere objekta iznose cca 23 x 21,85 metara. Objekat je zidan od cigle, a konstruktivni sistem ĉine masivni nosivi zidovi (debljine cca 60 cm) postavljeni u popreĉnom i poduţnom pravcu. Ulaz u objekat je na sjevernoj strani. Na toj strani je projektovano reprezentativno trokrako stepenište (gabariti stepenišnog prostora su cca 6,50 x 5,30 m), sa centralnim zrcalnim prostorom. Objekat ima još jedno, pomoćno, ĉetverokrako stepenište (gabariti stepenišnog prostora su cca 3,80 x 3,50 m), smješteno u sjeverozapadnom uglu objekta. Preko glavnog stepeništa se pristupa u centralni hol (dimenzija 7,60 x 8,75 m) koji preko krova dobija zenitalno dnevno osvjetljenje, a što je omogućeno projektiranim tehniĉkim rješenjem: centralni dio tavanica iznad prizemlja i iznad sprata su izvedene od staklenih opeka-elemenata. Zidovi koji okruţuju prostor hola potpuno prolaze kroz prostor krova, u visini od cca 5,40 metara. Svijetle visine prostorija iznose: u podrumu, cca 5,00 m; u prizemlju, cca 5,00 m; na spratu, cca 4,20 metara. Tavanice su, prema projektu, izvedene od drvenog grednika. Objekat je pokriven viševodnim krovom, krovište je drveno (primijenjena je konstrukcija drvenih stolica, u perimetralnom dijelu krova oko prostora hola; odnosno prostog jednostrešnog krova, iznad prostora hola).

U konceptualnom rješenju prostora unutar objekta, u prizemlju su smještene kancelarije Eparhijskog savjeta i upravnog odbora, kao i prostor Muzeja eparhije, dok je rezidencija episkopa na spratu: primaći salon (5,50 x 8,50 m), salon za razgovor (4,50 x 6,50 m), trpezarija (5,50 x 7,30 m), kuhinja sa pomoćnim prostorima, spavaća soba, kapelica, spavaća soba episkopa sa garderobom i kupatilom, soba za goste i sanitarni blok.

Podrum je izraĊen ispod cca 2/3 površine objekta i u njemu se nalaze pomoćne prostorije. Prema aksonometrijskom nacrtu vanjskog ureĊenja parcele oko objekta, iz januara 1911.

godine, jugozapadno od objekta je bio predviĊen hortikulturno ureĊen vrt sa stazama, perivojima,

hladnjakom (otvorenim kioskom) i fontanom, ali do realizacije ove ideje nije nikada došlo. Umjesto terase predviĊene na jugozapadnoj strani objekta, dograĊena je, 1925. godine(7), garaţa tlocrtnih gabarita cca 5 x 21,85 m.

Iza eparhijskog dvora, na sjeverozapadnom dijelu parcele, danas se nalazi parking. POKRETNO NASLJEĐE 1. ARHANĐEL MIHAILO I SV. JOVAN PRETEĈA Autor: nepoznati srpski zograf Vrijeme nastanka: XVII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 43 x 31,4 cm Opis: Naspram zlatne pozadine predstavljene su stojeće figure arhanĊela Mihaila i sv. Jovana Preteĉe. ArhanĊeo je u vojniĉkoj odjeći, plavoj tunici kratkih rukava, zlatnoj pancir košulji i crvenoj hlamidi. U desnoj ruci drţi maĉ, a u lijevoj razvijeni svitak papira. Sv. Jovan Preteĉa je odjeven u plavu haljinu od kamilje dlake i tamni zelenkasti himation. Desna ruka mu je poloţena na grudi, a u lijevoj drţi svitak papira sa natpisom: »Pokajte se jer se pribliţava carstvo nebesko.« (Matej, 3,2) i »Već i sjekira kod korjena drvetu stoji.« (Matej, 3,10) Svetitelji su dati u strogo frontalnom stavu, a oreoli su im naspram zlatne pozadine naznaĉeni duplim kruţnicama u punci. Iznad oreola su crvenom bojom izvedeni nazivi svetitelja. Na okvirnoj traci, koja je nešto viša od centralnog polja, na sva ĉetiri ruba nalaze se floralni ornamenti – povijena lozica sa krupnim zelenim cvjetovima crvenog sjemena u sredini. Bojeni sloj na ikoni je na nekoliko mjesta istanjen. Sudeći po inkarnatu, mada saĉuvanom u lošem stanju, modelovanom širokim smeĊim sjenkama, crnom crteţu lica kojim su izvuĉene vlasi kose i brade, kratkim bijelim svjetlosnim akcentima oko oĉiju, malim ustima sa bijelim akcentima iznad i ispod njih, ovo je rad nepoznatog srpskog zografa kasnog XVII vijeka koji je pokušavao slijediti prethodnika, Georgija Mitrofanovića. (Rakić, 1998., 105-106) 2. APOSTOLI IZ DEIZISNE KOMPOZICIJE – DIO TEMPLONA IKONOSTASA IZ MAĈKOVCA Autor: nepoznati srpski zograf (majstor iz Maĉkovca) Vrijeme nastanka: XVII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 43 x 94 cm Opis: Majstor zavalskog ikonostasa uradio je i ikonostas za crkvu u Maĉkovcu od koga su saĉuvana samo dva dijela templona sa apostolima u deizisnoj kompoziciji. Središnji dio templona i kompozicije, na kome su bili predstavljeni Hristos sa Bogorodicom i Jovanom sa strana i apostoli Petar i Pavle, više na postoji. Na desnoj dasci su predstavljeni apostoli Toma, Jakov, Tadej i Luka, a na lijevoj apostoli Marko, Simon, Vartolomej i Jovan. Figure su smještene ispod reljefnih lukova, koji su sa donje strane ukrašeni astragalima, koje nose stubići proširenih baza. Figure apostola iz deizisne kompozicije riješene su na isti naĉin i na ovom templonu, kao i na zavalskom. Oni u rukama drţe bijele rotuluse, osim Luke i Marka koji ovdje drţe jevanĊelja. Pozadina je gore zlatna, a dolje tamnije pa svjetlije zelena. Imena svetitelja ispisana su cinober bojom. Draperije su najĉešće u crveno-plavim kombinacijama, drapirane širokim crnim naborima, na donjem kraju zavrnute kao da lebde u zraku. Oreoli su naznaĉeni ugraviranom kruţnicom sa puncom. Ĉetvrtasta lica raĊena su crnim crteţom, sa sjenama oko oĉiju. Pozadina pozlaćenog duboreza je crvene boje. Na kraju friza je jedno polje obojeno crvenom bojom. Na njemu je naslikana bijela ruţa sa tri pupoljka. (Rakić, 1998., 126.127) 3. NEDREMANO OKO SA APOSTOLIMA I STAROZAVJETNIM CAREVIMA – NADVERJE IKONOSTASA IZ PAPRAĆE Autor: zograf Stanoje Popović iz Martinaca Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 66 x 153,2 cm Opis: Zograf, pop Stanoje Popović iz sela Martinaca bio je meĊu najboljim majstorima ranobaroknog zografskog slikarstva upravo pred njegovo izumiranje sredinom XVIII vijeka, a u Bosni je radio ikonostas za monumentalnu crkvu manastira Papraća, od koga su, saĉuvani samo fragmenti kao i nekoliko ikona koje se nalaze u Sarajevu, Visokom i Blagaju kod Mostara. Stanojevo slikarstvo neposredno se nadovezuje na postvizantijsku tradiciju u ikonografiji. Osnove slikarskog zanata on je vjerovatno dobio kod slikara obuĉenog u solunskim slikarskim radionicama, tako da su barokni elementi koje zograf Stanoje koristi

mnogo bliţi solunskom nego rusko- ukrajinskom baroku, inaĉe veoma popularnom u srpskom ikonopisu tog vremena. Iza sebe je ostavio opus u manastirima Šišatovac, Kuveţdin, Vrdnik, Privina Glava, kao i u mnogim drugim crkvama u Sremu. Stvarao je u ornamentalno-dekorativnom, kasnijem maniru zografskog slikarstva. Njegov slikarski rukopis bio je potpuno izgraĊen i zaokruţen, doveden do crtaĉke preciznosti i pune koloristiĉke zrelosti. Tema Nedremano oko obiĉno se postavljala na nadverje ikonostasa, iznad kompozicije Blagovijesti(8) a rjeĊe se predstavlja Deizis(9). Sloţenije ikonografske teme, kao što je

Nedremano oko, prodrle su u program ukrasa na oltarskim pregradama srpskih crkava ranog XIV vijeka preko uticaja srpskih teologa iz Hilandara i solunskih slikara koji su radili za kralja Milutina u Sv. Nikiti u Ĉuĉeru, gdje se ova tema nalazi na slikanom ukrasu stupca pregrade još prije 1316. godine. (Rakić, 1998., 38). U Sremu, Banatu, Baĉkoj i Ugarskoj, gdje je cvjetalo zografsko slikarstvo prvom polovinom XVIII vijeka, ova religiozno-simboliĉna tema bila je rado prihvaćena, s obzirom na to da se upravo tada, pod uticajem ruske i ukrajinske barokne literature, na tom podruĉju razvijala moralizatorsko-didaktiĉka crkvena i laiĉka konjiţevnost. Ovaj ĉesto upotrebljavani motiv odraţavao je opšte duhovno i umjetniĉko stanje srpske ranobarokne epohe, koja je prihvatila tu literarno-likovnu temu, obogaćenu emocijom znatno starije simbolike – vjeĉito budne Hristove ljubavi. Nadverije sa kompozicijom Nedremanog oka i starozavjetnim carevima Davidom i Solomonom sa strana, te desna ploĉa templona sa prorocima, jedini su saĉuvani dijelovi starog ikonostasa manastrira Papraće(10).

U Galeriji Matice srpske u Novom Sadu ĉuva se nadverije sa Nedremanim okom iz crkve u Neštinu, koje je 1741. godine oslikao zograf Stanoje. Ono svojim ikonografskim i stilskim riješenjima pokazuje sve osobine papraćkog slikara. Obje ikone su smještene u uske, plitko rezbarene pozlaćene ramove(11) istog spiralno-lisnatog ornamenta. Natpisi koji biljeţe imena predstavljenih likova imaju identiĉan oblik slova. Kockasti pod enterijera, koji ide u dva smjera i suţava se u perspektivi, uz jednostavni crteţ cvjetova u poljima koja nisu šrafirana, jedan je od karakteristiĉnih elemenata za prepoznavanje slikarstva zografa Stanoja. Taj element je on pozajmio iz ruskih Biblija i to prema bakrorezima koji prikazuju jevanĊeliste. ArhanĊeli koji uokviruju scenu papraćkog i neštinskog nadverija, imaju vrlo specifiĉan poloţaj tijela – lebde u zraku kao da su poskoĉili na jednu nogu. Na papraćkom nadverju, Stanoje je naslikao arhanĊela Gavrila sa posudom u kojoj su instrumenti muĉenja, što je ikonografska sloboda zografa(12). Nasuprot arhanĊela Gavrila naslikao je arhanĊela Mihajla sa ubrusom u rukama. Pored njega stoji Bogorodica. Centaralni dio nadverja zauzima predstava Hrista odjevenog u plavu košulju sa crvenim ogrtaĉem sa zlatnom bordurom. Jedna ruka mu je podvijena pod glavu, a druga slobodno poloţena uz tijelo. Desna noga mu je prebaĉena preko lijeve. Predstava Hrista je smještena u ovalni okerasti prostor oiviĉen crvenom linijom. Iza ovala je crvena draperija, a ispod predstava grada. U pravougaonom polju, pored arhanĊela Mihajla, predstavljen je car David kao sredovjeĉni muškarac sijede brade i kose. Blago je okrenut u lijevu stranu – prema Hristu i arhanĊelima. Na glavi ima krunu. Odjeven je u crveni ogrtaĉ, ukrašen zlatnim poljima. U lijevoj ruci drţi svitak papira sa natpisom (poĉetno slovo je crvene boje, dok su ostala slova tamna), dok desnom rukom pokazuje na njega. Nasuprot cara Davida, u istom pravougaonom polju predstavljen je car Solomon. Blago je okrenut u desnu stranu – prema Hristu i arhanĊelima. Odjeven je u crveni ogrtaĉ, ukrašen zlatnim poljima i plavu haljinu. U desnoj ruci drţi svitak papira sa natpisom (poĉetno slovo je crvene boje, dok su ostala slova tamna), dok lijevom rukom pokazuje na njega. Dekorativne bordure tkanina, krupni floralni zlatotkani ornamenti, specifiĉni inkarnati lica, oblici šaka i stopala, zlatni oreoli obrubljeni crvenim i bijelim linijama, vrlo osobena i smjela koloristiĉka harmonija u delikatnoj ravnoteţi nekoliko osnovnih boja koje iskljuĉuju šarenilo, otklanjaju sumnju da je u Papraći radio pop Stanoje, jedan od najboljih slikara zografskog ikonopisa Karlovaĉke mitropolije. (Rakić, 1998., 149-151) 4. PROROCI ARON, JAKOV, JEZEKILJ, AVAKUM I ZAHARIJA – DIO TEMPLONA Autor: zograf Stanoje Popović iz Martinaca Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 161 x 44,5 cm Opis: Na jedinom saĉuvanom dijelu templona ikonostasa, predstavljeno je pet proroka iz deizisne kompozicije, tijela okrenutih prema nestaloj središnjoj sceni Deizisa. Prorok Aron je u odijelu starozavjetnog sveštenika sa procvalim ţezlom u rukama, Jakov sa nebeskim ljestvama, Jezekilj sa dvostrukim dverima, Aron sa grmom, a Zaharije sa razvijenim svitkom. Ova ploĉa svoju najbliţu paralelu ima sa trodijelnom Deizisnom kompozicijom sa apostolima,

templonom ikonostasa iz Banoštora, sada u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu. Apostoli iz Banoštora su takoĊe u pozlaćenom, plitko rezbarenom ramu od stubića prekinutih rozetama i arkada sa motivom tordirane vrpce i palmove granĉice, kao i papraćki proroci. Zograf Stanoje je apostole dao u cijeloj figuri, koja je kod proroka prekinuta kod koljena, odnosno na mjestu gdje kod apostola poĉinje kasetirani pod. Pozadina je ista na oba ikonostasa, u gornjem dijelu plava, a u donjem mramorirana. Slikarski postupak je isti, a golobradi likovi apostola Tome i Filipa veoma liĉe na golobrade proroke Avakuma i Zahariju, kao što i figure susjednih staraca dugih brada meĊu apostolima i prorocima imaju isti izraz lica (apostol Vartolomej i proroci Aron i Jakov). (Rakić, 1998., 151) 5. SV. STEFAN NEMANJA I SV. DIMITRIJE Autor: nepoznati srpski barokni zograf Vrijeme nastanka: sredina XVIII vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 24,3 x 21 cm Opis: Naspram zlatne pozadine i tamnog breţuljka sa malim drvetom na vrhu, predstavljene su stojeće figure sv. Stefana Nemanje (sveti Simeon Srpski) i sv. Dimitrija. Srpski natpisi sa imenima svetitelja ispisani su cinober bojom kod njihovih glava (natpis iznad sv. Stefana Nemanje nedostaje). Sv. Stefan Nemanja predstavljen je u monaškoj odjeći. Na glavi ima monašku kukuljicu, a oko vrata se spušta analav sa naslikanim crnim krstovima sa podnoţnikom (simbol krsta sa Golgote) i Adamovom lobanjom (simbol ljudskog grijeha iskupljenog Hristovom smrću na krstu). Oko krsta bili su cinober bojom ispisani Hristovi inicijali, koji se sada naziru samo u tragovima. U desnoj ruci drţi razvijeni svitak sa ispisanim tekstom: »Vidi mreţe neprijatelja (Ċavola) prostrte po svoj zemlji«: U lijevoj ruci drţi model svog glavnog i najvećeg graditeljskog djela – manastira Studenice. Na modelu Studenice vidi se i jedna kula koja je stvarno podignuta iznad zapadnog ulaza u manastir u XIII vijeku, kao i dio masivnog manastirskog obodnog zida. Sv. Dimitrije je naslikan kao vojnik sa kopljem u desnoj ruci i palminom granom u lijevoj, što je simbol njegovog muĉeništva. Predstavljen je u zlatnoj pancir košulji i tamnoj tunici ukrašenoj zlatnim bisernim bordurama. Na nogama ima zlatne ĉizme, preko lijevog ramena prebaĉena je zlatna hlamida crvenih kontura i nabora. Ogrtaĉ koji pada niz leĊa do zemlje, oštećen je i teško vidljiv. Oreoli svetitelja su originalno bili veći, a kasnije su oznaĉeni manjom crvenom kruţnicom. Gore, u sredini vidi se golub raširenih krila – Sveti duh. Na licima svetitelja, posebno sv. Dimitrija zarumenjenih obraza, kod kog se rumenilo širi i po vratu, ušima i oĉnim kapcima, već je uveliko prisutan uticaj zapadne barokne umjetnosti. Sv. Simeun i Dimitrije imaju portretske crte koje ih ĉine mnogo bliţim realnim ljudskim likovima za razliku od vizantijskih stilizacija koje se još uvjek odrţavaju u srpskom ikonopisu XVII vijeka. Slikarski tretman mogao bi upućivati i na eventualno rusko porijeklo ove ikone, mada srpski natpisi ukazuju na ruku domaćeg zografa. (Rakić, 1998., 156-157) 6. BOGORODICA ZNAMENIJA SA PREDSTAVAMA SVETITELJA U MEDALJONIMA Autor: nepoznati srpski barokni zograf Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 51 x 55,5 cm Opis: Za Bogorodicu Orantu koja nosi Hristov medaljon na grudima postoji veći broj signatura (nekoliko toponima, zatim himnoloških i dogmatskih signatura). Ikonografska shema majke i sina sa klipeom na grudima predstavlja majku koja ne drţi svoje dijete već širi ruke za spas svijeta. Ova tema nastala je kao izraz najdublje teološke sinteze inkarnacije logosa – premudrosti i zastupništva majke – roditeljske svjetlosti. U dogmatskom smislu, lik Znamenja se odnosi na Bogorodicu Znaka Logosa, dok poetski termin Širšaja – Šira od nebesa, predstavlja samo izvanrednu metaforu pozicije vladarke svijeta kao Bogorodice. U srpskom monumentalnom zidnom slikarstvu Bogorodica Oranta sa medaljonom Hrista na grudima, Šira od nebesa, ĉesto se nalazi na poĉasnom mjestu u konhi apside ili u oltarskom prostoru. U vizantijskom slikarstvu tip Bogorodice zastupnice bio je popriliĉno rasprostranjen i daleko popularniji nego što je sluĉaj sa ostalim njenim varijantama. Samouki lokalni zograf pokušao je dati ovu temu što sveĉanije. Bogorodiĉine krupne, širom otvorene oĉi i osmijeh koji se nazire oko usana trebali su prenijeti zamisao o istovremeno strašnoj i milostivoj Bogomajci. Ikona je dosta oštećena, posebno veće partije pozlate na pozadini. Bogorodiĉin oreol bio je obrubljen puncom i iznutra ukrašen floralnim ornamentom u punci, sada primjetnim samo u tragovima. Hristov medaljon takoĊe je bio šrafiran zlatom. Draperije slikar modeluje samo debelim crteţom koji ipak pokazuje osjećaj volumena.

U širokim bordurama, lijevo i desno, u medaljonima koji pokušavaju imitirati barokne kartuše povezane meĊu sobom lisnato-spiralnim ornamentom, nalaze se likovi razliĉitih svetitelja. Gore su predstavljeni arhanĊeli Mihailo i Gavrilo, prvi sa maĉem i sferom u rukama, a drugi sa maĉem i rukom na blagoslov. U sredini ikone, lijevo i desno od Bogorodice, naslikani su sv. Nikola i sv. Sava Srpski, kao arhijereji, sa jevanĊeljem u jednoj ruci, a drugom blagosiljaju. U dnu su predstavljeni sveti ratnici na konjima, lijevo sv. Georgije kako ubija aţdaju, a desno sv. Dimitrije kako probada Kalojana. (Rakić, 1998., 160-162) 7. DEIZIS SA PROROCIMA I SVETITELJIMA Autor: Todor Stefanović Valjevac Vrijeme nastanka: 1767. godine Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 113 x 91 cm Opis: U srednjem, duborezno naglašenom i pozlaćenom polju predstavljena je uobiĉajena scena Deizisa sa Hristom na barokiziranom prijestolu i Bogorodicom i svetim Jovanom Preteĉom sa strana. U donjem pojasu istog centralnog polja su sv. Nikola, kao arhijerej na prijestolu i konjaniĉke figure svetih ratnika sa strana – sv. Georgije koji probija aţdaju (lijevo) i sv. Dimitrije sa kopljem (desno). Hristovo jevanĊelje, oreoli svetitelja, njihove ruke i noge, kao i koplje sv. Dimitrija okovani su srebrnim limom ukrašenim tehnikom iskucavanja. Iznad ovog centralnog pravougaonog polja, u okvirnoj traci predstavljeni su arhanĊeli Mihailo i Gavrilo koji kleĉe i poprsje Boga Oca sa mitrom u rukama u zrakastom svjetlosnom segmentu. U donjoj traci su dopojasne figure sv. Petke, sv. Save, sv. Simeona Nemanje, sv. Stefana Prvovjenĉanog i sv. Ane. Pojava likova najistaknutijih srpskih svetitelja nije neobiĉna ali je znaĉajna kao potvrda širenja njihovog kulta u svim srpskim zemljama, pa i pod Osmanlijama u Bosni i Hercegovini i Srbiji. Sa lijeve i desne strane, u baroknim medaljonima povezanim ruţama i ljiljanima, predstavljeno je po šest proroka. Dolje, desno, je ispisan natpis bijelom bojom koji saopštava da je slika Molenie raba boţiega Tomi i godinu nastanka (1767). Sasvim u desnom uglu slike je potpis slikara: Teodor Stefanov pisa. Slikarska djelatnost ovog majstora odraţava novu duhovnu klimu i promjenu u odnosu poglavara Srpske crkve prema odavno prevaziĊenim uzorima i nosiocima zografskog ikonopisa. Na podruĉju Beogradskog pašaluka uslišen je poziv patrijarha Arsenija IV Jovanovića da slikari doĊu u Sremske Karlovce i uĉe kod iskusnog ruskog ikonopisca blagodarnog Jova Vasilijeviĉa. MeĊu prvim slikarima iz Srbije koji su uĉili kod njega bio je Teodor Stefanović Valjevac ili Gologlavac, kako se takoĊe potpisivao na svojim djelima po mjestu roĊenja, selu Gola Glava kod Valjeva. Karakteristiĉno je da se Stefanović na svojim djelima više nije potpisivao kao zograf već kao moler, kao i to da je zbog posla ĉesto napuštao zaviĉaj i odlazio u Srem, Baĉku ili Bosnu. Njegova najranija djela su u Sremu, ikonostas crkve u Šatrincima i ikonostas manastira Divša, raĊeni pedesetih godina XVIII vijeka. Šezdesetih godina Stefanović se vratio u zaviĉaj, a zatim izvjesno vrijeme radio u Šapcu i njegovoj okolini, gradu koji je imao jake ekonomske i kulturne veze sa Sremom i Sremskim Karlovcima. Godinu dana prije ove ikone Deizisa, uradio je ikonostas u pocerskom manastiru Kaoni, blizu Koceljeva, u Brankovini, sjedištu valjevskih knezova. Oko 1766-1767. godine Teodor Stefanović je boravio u Bosni, gdje je iza njega ostalo nekoliko ikona. Pored ovog Deizisa, potpisao se i na ikoni Bogorodice sa Hristom i sv. Jovanom iz Tešnja. TakoĊe mu se iz tešanjske zbirke pripisuje i ikona posvećena sv. Kuzmi i Damjanu. Ikona Deizisa raĊena je 1767. godine i stoji na razmeĊu zografskog ikonopisa prve polovine XVIII vijeka i pojave prvi školovanih srpskih baroknih slikara, ne pripadajući u potpunosti ni jednom ni drugom stilskom opredjeljenju. Draperija figura još uvjek je uglavnom linearno modelovana, bez barokne uznemirenosti, ukrašena taĉkastim ornamentom i spletom zlatnih mreţastih stilizacija na Hristovom himationu – što je direktno preuzeto iz zografskog slikarstva. Hristov presto, donekle barokizirani, sa bijelim taĉkasto naglašavanjem rubova Stefanović je takoĊe vidio na ikonama sremski ranobaroknih zografa. MeĊutim, anatomski iznenaĊuju korektno date figure konja sv. Georgija i Dimitrija, kao i prvi tragovi realistiĉkog tretmana lica svetitelja (kod Hrista, Bogorodice i Jovana Preteĉe), već nagovještavaju zapadne barokne uticaje koje će preko veza Karlovaĉke mitropolije sa Ukrajinom i Kijevom postepeno zavladati u srpskom ikonopisu druge polovine XVIII vijeka. Ovakve uticaje pokazuju i buketi cvijeća i barokizirane kartuše sa prorocima na okvirnim trakama ikona. (Rakić, 1998., 165-167) 8. SVETA TROJICA SA ARHANĐELOM MIHAILOM, SVETIM SAVOM SRPSKIM I JOVANOM PRETEĈOM Autor: Risto Nikolić Vrijeme nastanka: 1861. godine

Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 117 x 83,5 cm Opis: Slikana površina oblacima je podijeljena u dva horizontalna polja. U gornjem su predstavljena sv. Trojica: Bog Sin sa krstom na kome je razapet i jevanĊeljem u rukama, Bog Otac sa baroknim skiptrom u rukama i sv. Duh, golub koji širi svjetlosne zrake. Pod nogama Hrista i Savaota je sfera sa krstom na vrhu. Svetu Trojicu okruţuju anĊeli razliĉitih ĉinova i likova. U donjem horizontalnom polju su predstavljene stojeće figure arhanĊela Mihaila kao ratnika, sa maĉem i terazijama u rukama, sv. Save kao prvog arhiepiskopa srpskog, koji jednom rukom blagosilja, a u drugoj drţi vladiĉanski štap i sv. Jovana Krstitelja Krilatog sa svojom odsjeĉenom glavom u jednoj ruci, dok drugom, podignutom na blagoslov pridrţava dugaĉki krst. IzmeĊu arhanĊela i sv. Save je ktitorski natpis koji saopštava da je ovu ikonu priloţio Trifko Ristić, trgovac i ţitelj zvorniĉki 1861. godine, 9. juna; a slikar se potpisao kao Rista Nikolić ikonopisac(13). (Rakić, 1998., 179-181) 9. BOGORODICA I JOVAN KRSTITELJ IZ DEIZISA Autor: nepoznati kritski majstor Vrijeme nastanka: druga polovina XV vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 78,2 x 52 cm Opis: Od srednjevizantijskog perioda (843-1204) velike ikone su postavljane iznad mermernog parapeta, izmeĊu stubova koji nose arhitrav. Obiĉno su to bile ĉetiri ikone koje su predstavljale Hrista u sredini i Bogorodicu i Jovana Krstitelja sa strana, koji zajedno ĉine Deizis, molitvu Zastupništva i svetitelja zaštitnika crkve. Iznad toga postavljan je templon koji je od X vijeka ukrašavan slikama crkvenih praznika. Ikone Bogorodica i Jovana donesene su u Tuzlu iz manastira Lomnica i jedini su saĉuvani dijelovi nekog nestalog ikonostasa na kome su vjerovatno stajale meĊu prijestonim ikonama. Središnja ikona koja predstavlja Hrista Sudiju kome se Bogorodica i Jovan obraćaju za spas ljudskih duša, izgubljena je. Ĉak je i na ikoni Bogorodice ostala saĉuvana samo glava, dok je cijeli donji dio ikone, kao i gornja daska sa završetkom kapuljaĉe maforiona – naknadno prikucana i grubo oslikana rukom domaćeg slikara. MeĊutim, ono što je ostalo saĉuvano pokazuje ruku vrhunskog slikara koji je radio na Kritu drţeći se najbolje tradicije vizantijskog ikonopisa XIV vijeka. Uticaji italijanske renesanse blago su primjetni u krajnje njeţnom i lijepom Bogorodiĉinom licu, nešto zarumenjenih obraza i meko graĊenog volumena punog plastiĉnosti, bez linearizma vizantijskog shvatanja duhovnosti Zlatne resice i cik-cak ukrasi ruba maforiona pokazuju delikatnost osjećaja za ornament. Jovanovo mršavo i izduţeno lice upalih obraza dato je plastiĉno, ali uz kaligrafsko naglašavanje muskulature lica. Svijetle linije pojavljuju se na najosvjetljenijim mjestima, a pedantnost linearnog postupka posebno je vidljiva na dugim valovitim, tonski gradiranim vlasima Jovanove kose. Njegov lik, za razliku od Bogorodiĉinog, nosi u sebi duboku kontemplaciju i brigu oko nedokuĉivih tajni Posljednjeg suda, pred koji se izvodi ljudska duša. Slikarska vještina nepoznatog kritskog majstora dolazi do izraţaja i na Jovanovim rukama dugih tankih prstiju. Koloristiĉki sklad zelenosive i svjetlocrvene boje Jovanovog plašta i haljine, podvuĉeni svjetlucanjem zlatne pozadine, doprinosi opštoj harmoniji slike. Draperija je bogato nabrana, data u strogim geometrijskim stilizacijama vizantijske tradicije, koje potpuno skrivaju volumen Jovanovog tijela ostavljajući apstraktni utisak bestjelesnosti. Tuzlanske ikone Bogorodice i Jovana iz Deizisa pripadaju skupini najljepših saĉuvanih primjeraka ranog kritskog ikonopisa u Bosni i Hercegovini. (Rakić, 1998., 189-192) 10. DVA PUSTINJAKA SA SCENAMA IZ ŢIVOTA (ANTONIJE VELIKE I PAVLE LATRSKI) Autor: nepoznati kritski majstor Vrijeme nastanka: XVI vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 34,8 x 46 cm Opis: U prvom planu predstavljene su stojeće figure dva ĉuvena pustinjaka – sv. Antonija Velikog u monaškoj rizi i sv. Pavla Latrskog u kozjoj koţi. Oko njih, u pozdini, po vertikalnoj kompozicionoj shemi, naslikan je raznoliki slikoviti pejzaţ sa mnoštvom malih monaških figura koje se bave svojim poslovima po pustinjskim predjelima. Ova tipiĉno vizantijska tema bila je omiljena u to vrijeme. Opterećene kompozicije sa puno malih scena iz ţivota svetitelja u pustinji, ĉesto su, na primjer, slikane na ikonama sa predstavom Smrti sv. Jefrema Siriskog u pustinji, koje su raĊene na Kritu od XV vijeka nadalje. Ova ikona je primjer kritskog slikarstva koje se u svemu pridrţava ĉiste pravoslavne tradicije.

Vizantijskom stilskom opredjeljenju izmiĉe samo mala figura jelena u donjem lijevom uglu, što je idiliĉni motiv preuzet iz italijanskog slikarstva. U pozadini se vide glave pustinjaka koje vire iz svojih pećina, a desno figura pustinjaka koja izraĊuje rukotvorine. U poĉetku svog pustinjskog ţivota, sv. Antonije se time bavio, a novcem koji je od toga dobijao kupovao je hljeb i hranio je gladne. Pored ove pećine vidi se kućerak u kome je jedno vrijeme sv. Antonije ţivio u usamljeništvu. U gornjem dijelu ikone naslikan je manastir koji je redovno podizan u podnoţju stjenovitih pustinjskih osama. U tim manastirima ţivjeli su monasi koji su pjevali, ĉitali, molili se, gladovali i radili da bi dijelili milostinju. Tako se na ikoni vidi monah koji ĉita sjedeći na klupi, zatim monasi koji nose alatke i parĉe obraĊene zemlje sa cvijećem. Naslikan je i ĉovjek koji sv. Antonija nosi na leĊima. To je zapravo njegov poznanik koji mu je donosio hranu, a pošto ga je jednom našao u teškim ranama, pomislio je da je mrtav i odnio ga je na leĊima u selo. Vidi se i ĉovjek na konju, vjerovatno jedan od mnogobrojnih monaha koji su dolazili po savjet kod sv. Antonija Velikog. U donjem, lijevom uglu ikone naslikan je izvor koji izbija iz stijena i mala figura monaha sa štapom u ruci. Sveti pustinjaci su ĉesto kao jedno od svojih ĉuda molitvom stvarali vodu na bezvodnom mjestu, što se pominje i u Antonijevom i u Pavlovom ţitiju. Naspram zlatne pozadine, pri vrhu ikone su ostaci crvenog natpisa na grĉkom jeziku, sa imenima predstavljenih svetitelja. Tehnika rada pokazuje izvanrednu minucioznost, a kompozicija, bez obzira na mnoštvo detalja, ĉini ĉvrsto zatvorenu i harmoniĉnu cjelinu. (Rakić, 1998., 200-201) 11. BOGORODICA ODIGITRIJA Autor: nepoznati kritski majstor Vrijeme nastanka: prva polovina XVI vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 52 x 39,5 cm Opis: Bogorodica je predstavljena sa malim Hristom u poznatom ikonografskom tipu Odigitrije, koji ovdje nije dat u svojoj strogoj varijanti sa frontalnim i uspravnim figurama majke i djeteta, bez uzajamnog emotivnog odnosa. Likovi su blago nagnuti i zakrenuti jedan prema drugom, a osjećaj uzajamne njeţnosti dat je u suptilnom poloţaju glava – Bogorodiĉine nagnute u stranu ka djetetu, a Hristove podignute ka njoj. Hrist, sa malo podignutom lijevom nogom, predstavljen je kako jednom rukom blagosilja dok u drugoj drţi svitak. Naĉin modelovanja draperije i inkarnata, kao i cjelokupan slikarski tretman, strogo se drţe klasiĉne kritske tradicije kasnog XV i ranog XVI vijeka. Meko sjenĉenje lica, kao i tipiĉan biljni punktirani ornament oreola, preuzeti iz venecijanske renesanse, sastavni su dio eklekticizma kritskog slikarstva koje se u suštini ipak drţalo duha vizantijske umjetnosti epohe Paleologa. Hristov hiton bogato je šrafiran zlatom, kao i bordure Bogorodiĉinog maforiona i rese rukava. Ova ikona je jedna od boljih kod nas oĉuvanih ostvarenja kritske umjetnosti XVI vijeka. (Rakić, 1998., 201-202) 12. BOGORODICA NJEŢNA Autor: nepoznati kritski majstor Vrijeme nastanka: druga polovina XVI vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 51,4 x 39,8 cm Opis: Bogorodica je predstavljena u poznatom ikonograsfom tipu Glikofiluse, oblikovanom na ovaj naĉin na ikonama Andrije Ricosa drugom polovinom XV vijeka. Oreoli, dati naspram zlatne pozadine, dosta su oštećeni, ali se vidi da su bili ukrašeni puncom, na već poznati naĉin preuzet iz venecijanske umjetnosti. Bogorodiĉini i Hristovi inicijali saĉuvani su samo u tragovima. Osnovni utisak nameću široke osvjetljene površine bucmastih lica sa hladnim kestenjastim sjenama. Bogorodiĉin lik upravo ovakvim sjenĉenjem dobija osobenu izraţajnost. Duboka sjeta izbija iz njenih tamnih, nešto razmaknutih oĉiju, još uvjek bademastog oblika klasiĉnog kritskog ikonopisa, sa dugaĉkim, blago izvijenim lukovima obrva. Vještina slikarskog postupka vidi se i u suptilnom kontrastu hladnoće sjena i topline svijetlog, ruţiĉastog inkarnata. Hristov himation prati obrise tijela, ispoljavajući njegove obline. (Rakić, 1998., 217-218) 13. BOGORODICA SA HRISTOM I MALIM JOVANOM KRSTITELJEM Autor: nepoznati kritski slikar Vrijeme nastanka: XVI vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 92 x 75,2 cm Opis: Tipiĉno renesansni ikonografski motiv Bogorodice sa malim Hristom i Jovanom

Krstiteljem sa jagnjetom, djeĉaka koji su u meĊusobnoj komunikaciji dat je u naglašeno vizantijskoj interpretaciji grĉkog slikara koji je na svojoj ikoni stvorio osobenu venecijansko-kritsku simbiozu. Jagnje, kao simbol Hristove ţrtve, ovdje je slikoviti prikaz Jovanovih rijeĉi da je Hrist Jagnje Boţije, koje se nalaze na latinskom tekstu na svitku oko Jovanovog dugaĉkog štapa sa krstom na završetku (Agnus Dei). U venecijanskom slikarstvu XVI vijeka ova, ĉesto predstavljana tema daje se u realistiĉkom pejzaţu sa nagim debeljuškastim Hristom kovrdţave kose, koji stoji u Bogorodiĉinom krilu. Bogorodica se odjeva u raskošne renesansne draperije dubokih izreza oko vrata i slika otkrivene glave, tretman likova je realistiĉan, sa portretskim karakteristikama. Grĉki slikar, autor ove ikone, ostaje u okvirima vizantijske umjetniĉke tradicije i duhovnosti usvajajući samo pojedinaĉne formalne elemente renesansne sredine u kojoj je ţivio. Tako je naĉinio zlatnu pozadinu, a Bogorodicu je predstavio na uobiĉajen naĉin predstavljanja Odigitrije sa Hristom na lijevoj ruci. Njihova odjeća – Bogorodiĉin maforij koji pokriva glavu i donja zatvorena haljina, kao i Hristov hiton i himation koji su bogato šrafirani zlatom, kao i Hristova ravna kosa, po svemu ostaju doslijedni grĉkom postvizantijskom slikarstvu. Bordure Bogorodiĉinog maforija sa zlatnim ornamentom od povijene lozice, bijela marama oko glave umjesto grĉke kape i sitni zlatni krinoliki ukrasi njene haljine preuzeti su iz venecijanske umjetnosti renesanse. Najveći zapadni uticaj renesanse, koji ujedno ukazuje i na to da je ikona raĊena u Veneciji, primjetna je u tretmanu inkarnata mekim tonskim sjenĉenjem bez lineranih poteza. Takva modelacija daje licima volumen lišen vizantijskih stilizacija, ali ih još uvijek ostavlja daleko od zapadnog renesansnog slikanja oţivotvorenih likova. Ova ikona izvrstan je primjer izolovanosti grĉkog slikarstva i njegovog odolijevanja snaţnim uticajima renesansnog okruţenja u kome su ţivjeli grĉki slikari u Veneciji. (Rakić, 1998., 225-227) 14. PIETA Autor: Emanuil Lambardos Vrijeme nastanka: poĉetak XVII vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 28,7 x 22,8 cm Opis: Slikajući ovaj zapadni ikonografski motiv Lambardos se drţao italijanskih uzora i u slikanju Bogorodiĉinog rastvorenog maforiona i bijele marame koja obavija njenu glavu ispod kapuljaĉe. Njegov slikarski postupak pokazuje vraćanje na uzore vizantijskog slikarstva XIV vijeka. U donjem dijelu ikone, naspram stijenja na kome Bogorodica sjedi, nalazi se slikarev potpis. Bogorodica koja sjedi na goloj stijeni ĉiji oblik kao da produţava konture njenog maforiona, sa mrtvim Hristom horizontalno postavljenim u njenom krilu, ĉesta je tema kritskog slikarstva XV vijeka. Lambardosova ikona ponavlja rješenje tih ranijih kritskih ikona. (Rakić, 1998., 228-230) 15. BOGORODICA SA HRISTOM NA PRIJESTOLU (GOSPA OD ANĐELA) Autor: nepoznati kritski majstor Vrijeme nastanka: poĉetak XVII vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 118 x 80 cm Opis: U gornjim uglovima ikone data su poprsja anĊela, ruku skrivenih pod draperijom, koji odaju Bogorodici poštovanje. Na drvenom, vizantijskom tipu prijestola sjedi Bogorodica. Predstavljena je kako objema rukama blago pridrţava za ramena malog Hrista koji sjedi na njenoj lijevoj nozi. Bogorodiĉina lijeva noga je pomalo podignuta da bi pridrţavala dijete. Drapiranje na ikoni je raĊeno gustim naborima oštrih uglova. Modelacija lica je strogo linearna, sa gustim snopovima paralelnih bijelih poteza i oštrih sjenĉenja. Vreţasti zlatni ornament naslona prijestola jedini je element tipiĉan za italijanski stil, a ujedno je to i najizrazitiji ukras na ikoni. (Rakić, 1998., 233-235) 16. GROB SVETOG SPIRIDONA Autor: nepoznati kritski slikar Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 56,5 x 45 cm Opis: Predstava Groba sv. Spiridona data je sa izrazito baroknim stilskim odlikama u uobiĉajenoj kritskoj ikonografskoj shemi XVII vijeka, koja je bila posebno popularna meĊu kritskim slikarima. Na većem broju ikona sv. Spiridon, krfski svetitelj slavljen je kao zaštitnik pomoraca i maslina, prikazan je u arhijerejskoj odeţdi u uspravnom sarkofagu. Na ovoj ikoni svetiteljeve mošti su izloţene u kivotu zapadnjaĉke barokne arhitekture, ukrašenom heruvimima i statuama. Boĉne strane groba bogato su dekorisane zlatnim biljnim stilizacijama.

Balustrada oko groba, data u pravilnoj perspektivi, postavljena je na kasetirano tlo. U gornjim uglovima ikone date su karakteristiĉne barokne zavjese koje su u XVIII vijeku grĉki slikari ĉesto stavljali na svoje ikone izraĊivane u Veneciji. Sa strane groba lete dva anĊela sa palmovim granĉicama i svitcima u jednoj ruci dok drugom pridrţavaju stakleni poklopac groba. ArhanĊeli Mihailo i Gavrilo su u ovakvim prikazima slikani poviše groba, a ne ovako nisko. Na njihovim svicima ispisani su grĉki tekstovi. Draperije anĊela bogato su uskovitlane i zalepršane, zaobljenih rubova. Na zlatnoj pozadini ikone nalazi se latinski natpis: Relikvije sv. Spiridona. (Rakić, 1998., 263-264) 17. BOGORODICA SA HRISTOM Autor: nepoznati kritski slikar Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 30,2 x 30 cm Opis: Bogorodica je predstavljena naspram zlatne pozadine u uobiĉajenom ikonografskom tipu Madre di Consolazione, sa djetetom na desnoj ruci. Ikona pokazuje tipiĉan primjer grĉke umjetnosti XVIII vijeka, koja se još uvjek drţi slavnih kritskih uzora. Predstavljajući venecijansku tipološku varijantu, draperija Bogorodiĉinog maforiona obraĊena je oštrim geometrijskim stilizacijama nabora koji u svojoj konzervativnosti samo formalno prate nekadašnji linearni tretman postvizantijske ikonografske tradicije. Hristova odjeća takoĊe je izgubila raniji sjaj i dekorativnu ljepotu. Obrada inkarnata ipak pokazuje slikarsku osjećajnost. Lica data u tradicionalnom postupku kritskih ikona, mekoćom tretmana odudaraju od tvrdih draperija. Bogorodiĉin lik ima odreĊenu izraţajnost, prenoseći njena briţna razmišljanja. Inicijali predstavljenih likova ispisani su na uobiĉajen naĉin. Srebrni oreoli ukrašeni tehnikom iskucavanja naknadno su dodani na ikonu. (Rakić, 1998., 264) 18. RAZNI SVETITELJI Autor: nepoznati grĉki majstor Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 33 x 27 cm Opis: Ova neobiĉajena ikona prikazuje više svetitelja Istoĉne i Zapadne crkve slikanim u razliĉitim stilovima koji imitiraju vizantijski i zapadni manir. U gornjem horizontalnom pojasu, u poljima izdvojenim slikanim oblacima, predstavljeni su sv. Antun Padovanski, Bogorodica Odigitrija i sv. Nikola, sa zlatnim oreolima obrubljenim puncom. Svijetla pozadina diskretno je ukrašena zlatnim zrakama koje se radijalno šire oko poprsja figura. Sv. Antun Padovanski predstavljen je na naĉin uobiĉajen u zapadnoj ikonografiji, obuĉen u franjevaĉki habit sa svojim svetiteljskim oznakama u rukama – ljiljanom i jevanĊeljem zlatnih korica. Bogorodica Odigitrija data je na naĉin kritskih ikona stroge vizantijske sheme, kao i sv. Nikola u arhijerejskoj odjeći sa zlatnim jevanĊeljem. U donjem dijelu ikone su predstavljene naspram zlatne pozadine, stojeće figure svetitelja. Lijevo je arhanĊel Mihailo. On je jednom rukom zagrlio djeĉaka koji se moli, a drugom pokazuje ka gore. Njegova krila paţljivo su šrafirana zlatom, a tunika modelovana u baroknom maniru grĉkih slikara. Sveti Georgije, u punoj ratniĉkoj opremi, predstavljen je sa kopljem i štitom u rukama, te zmajem pod nogama. Pored njega predstavljene su mošti sv. Spiridona i sv. Katarina u poznatim i popularnim ikonografskim shemama. Pored predstava svetitelja nalaze se više ili manje oĉuvani grĉki natpisi sa njihovim imenima. (Rakić, 1998., 292) 19. JERUSALIM Autor: nepoznato – doneseno iz hadţiluka – hodoĉasniĉke posjete Jerusalimu Vrijeme nastanka: 1835. godina Tehnika: tempera na paltnu Dimenzije: 114 x 159 cm Opis: Na platnu su posebno naglašene predstave Bogorodice Umiljenije sa Hristom lijevi i Hrista Svedrţitelja desno. U središtu je hram sa scenama tipiĉnim za Jerusalim, a uz njega je nešto više dato prostora prizorima Skidanja Hrista sa krsta i Oplakivanja Hrista. Lijevo ispod hrama, je oštećen ktitorski natpis u kome je saĉuvana godina nastanka – 1835. (Rakić, 1998., 298) 20. SVETI JOVAN KRSTITELJ Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: druga polovina XVII vijeka Tehnika: tempera na platnu

Dimenzije: 31,5 x 27,5 cm Opis: Na nešto udubljenoj slikanoj površini predstavljen je Jovan Krstitelj koji u zdjeli, umjesto svoje glave sa kojom se najĉešće slika, nosi simbol Hrista Agneca i svitak u rukama. On slobodnom rukom pokazuje na patenu, ćutke ukazujući na smisao ţrtve i pokajanja. Likovnom predstavom malog Hrista u ĉiniji kao simbola Jagnjeta, ilustrovan je tekst po Jovanu: I vidjevši Isusa gdje ide, reĉe: gle jagnje Boţije. Na Jovanovom svitku ispisan je tekst iz JevanĊelja po Jovanu (1,29) Vidje Jovan Isusa... Na ikoni Jovanov oreol prelazi preko okvirnog rama, što je karakteristiĉno za ruske masovno izraĊivane ikone tokom XVIII vijeka. Njegov oreol i patena su pozlaćeni, dok su pravougaona polja sa inicijalima, ukrašena baroknim vegetabilnim ornamentom, raĊena u srebru. Barokni crteţ spiralno-lisnatog ornamenta na pateni sa Agnecom i oko polja sa inicijalima preuzet je iz ukrajinskog ikonopisa XVII vijeka, gdje dolazi do snaţnog prodora zapadnih uticaja već njegovom prvom polovinom. Realistiĉki pokušaji tretiranja likova svetitelja i zlatni ornament pozadine bile su glavne novine ruskog reformisanog ikonopisa. Jovanov lik i ruke modelovani su plastiĉno, tamnim inkarnatom sa jakim osvjetljenjima, pogotovo na rukama. Ova ikone je u Tuzlu donesena iz crkve u Derventi. (Rakić, 1998., 310-312) 21. SVETI JOVAN KRSTITELJ SA SCENAMA ŢITIJA Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 90 x 75 cm Opis: Monumentalni Preteĉin lik anĊela iz pustinje, koji zauzima središnji dio ikone sa manjim scenama ţitija u pozadini, poznata je i rado upotrebljavana ikonografska varijanta na ruskim ikonama, pogotovo u XVIII vijeku. U pozadini centralnog lika naslikane su ĉetiri scene iz Jovanovog ţivota. U gornjem pojasu su kompozicije Preteĉa krsti narod i Prvo obretenije glave sv. Jovana Preteĉe. U donjem dijelu ikone naslikano je RoĊenje Jovanovo sa Jelisavetom na postelji. Uz njih sjedi Zaharije zapisujući: Jovan će mu biti ime, dok mu jedna ţena pokazuje sina. Pored ove scene prikazano je Usekovanje glave sv. Jovana Preteĉe. Ovu scenu posmatra Hristos. Ova ikona, u osnovi tamne game koju razbijaju svijetle okeraste površine oreola i otkrivenih dijelova tijela naslikanih figura, pokazuje sigurnog crtaĉa koji formu oblikuje linearno, a inkarnate oštrim sjenkama. (Rakić, 1998., 315) 22. SVETI NIKOLA SA SCENAMA ŢITIJA Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 52 x 43 cm Opis: Sveti Nikola, zaštitnik Rusije, imao je meĊu ruskim slikarima izuzetno rasprostranjen kult. U XVII i XVIII vijeku ĉesto je raĊen i njegov monumentalni portret sa scenama ţitija sa strana, na naĉin kao na ovoj ikoni. Svetiteljeva ruka kojom blagosilja nesrazmjerno je mala u odnosu na njegovu glavu, koja dominira cijelom površinom ikone. Krupna glava paţljivo je iscrtana bijelim potezima kojima su izvuĉene vlasi kose i brade, kao i stilizovane crte lica. Postvizantijski linearni crteţ lica predstavlja otpor prema savremenim zapadnim uticajima i konzervativno okretanje tradicionalnim elementima ikonopisa. MeĊutim, bogati srebrni ornament izveden graviranjem i puncom, dat u geometrijskim i biljnim stilizacijama na Nikolinom oreolu i episkopskoj odjeći oko ramena, te na dijelovima pozadine – pokazuje tipiĉnu ukrajinsku baroknu dekorativnost zapadnjaĉkog porijekla. Iznad Nikolinih ramena, lijevo i desno, dati su kruţni medaljoni sa Hristom i Bogorodicom koji mu daruju jevanĊelje i omofor. U gornjim uglovima ikone predstavljene su kompozicije RoĊenja sv. Nikole i Krštenja sv. Nikole. U donjem horizontalnom polju su ĉetiri scene njegovih ĉuda: sv. Nikola izbavlja tri ĉovjeka od maĉa, Prenos moštiju sv. Nikole iz Mire u Bari, Ĉudo sv. Nikole sa ćilimom i Ĉudo kako sv. Nikola sa sv. Simeunom Bogoprimcem spasava Petra iz saracenske tamnice. (Rakić, 1998., 321-323) 23. NERUKOTVORENI LIK HRISTOV Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 33,9 x 43,2 cm Opis: Na ikoni je predstavljen vizantijski tip Nerukotvorenog lika Hristovog, bez crteţa vrata i trnovog vijenca na glavi. Ikona je zadrţala stari ikonografski tip Mandiliona, ruski nazvanog i

Ubrus. Na Hristovom licu nema tragova stradanja. Njegov lik je barokno ljepuškast, mada modelovan u tradicionalnom maniru, sa linearnim iscrtavanjem vlasi kose i brade, kao i svjetlosnih akcenata i kontura lica. Nabori ubrusa dati su shematski. U oreolu iznad njega su uobiĉajeni Hristovi inicijali, a pri dnu tkanine sa likom je natips: Nerukotvoreni obraz Boţiji. Ubrus je dat naspram srebrne pozadine, a pridrţavaju ga dva anĊela koji stoje na oblacima. Njihove figure prelaze okvirnu traku ikone. Lica anĊela su slikana bijelim crteţom, karakteristiĉnim za kasni ruski provincijski ikonopis. Njihove crvenkaste draperije modelovane su širokim stilizovanim površinama srebra, što djeluje koloristiĉki upeĉatljivo. Bordure draperija i krila anĊela, donji dio Hristovog ubrusa, kao i rubovi cijele slikane površine, ukrašeni su taĉkastom puncom. U oreolima anĊela je natpis: anĊeli (Gospodnji). Ikona pripada skupini masovno raĊenih ruskih ikona koje su u velikom broju stizale u srpske crkve. (Rakić, 1998., 324) 24. BOGORODICA ZNAMENJA Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 28 x 21 cm Opis: Na ikoni je predstavljen poznati tip Bogorodice Znamenja – ruku raširenih u molitvi, sa medaljonom koji lebdi na njenim grudima. U medaljonu je lik Hrista Emanuila koji blagosilja. Bordure i kapa Bogorodiĉinog maforiona, kao i cijela površina njene donje haljine, pokriveni su kruţnom dekorativnom puncom. Na ramenima maforiona su dva krupna simetriĉna ornamenta u vidu trostrukog palminog lista koji izlaze iz Hristovog medaljona. Ovaj dekorativni motiv će steći posebnu popularnost na ruskim ikonama XVIII vijeka, kao i raskošni ukras svetiteljskih draperija ukrajinskog ikonopisa. Ikona pripada skupini masovno raĊenih ruskih ikona koje su u velikom broju stizale u srpske crkve. Ikona je donesena u Tuzlu iz crkve u Bijeljini. (Rakić, 1998., 326) 25. BOGORODICA SMOLENSKA Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 39,7 x 31,5 cm Opis: Ikone Smolenske Bogorodice poznate su u Rusiji tek od XIV i XV vijeka, mada je, prema legendi, prvobitna ikona Bogorodice Odigitrije predstavljena u smolenskoj sabornoj crkvi poĉetkom XII vijeka. Neposredno grĉko porijeklo ovog tipa ikone nije utvrĊeno iako je, prema drugoj legendi, ikona u X vijeku donesena iz Vizantije u Rusiju. Prvobitna ikona Bogorodice Smolenske potiĉe iz juţnoslovenskih prostora, odnosno predstavlja grĉko-slavenski mješoviti tip. Ova ikonografija vjerovatno je proizišla iz predstave sjedeće Odigitrije u Vizantiji, koja je opet imala sirijsko-egipatske uzore. Na ikoni je u donjoj traci ispisano da se ova predstava odnosi na Bogorodicu Smolensku. Ikona vjerovatno pripada istoj ukrajinskoj radionici kao i ikona sv. Jovana Preteĉe iz Sarajeva, s obzirom da je osnovni dekorativni utisak ikone postignut istim sredstvima. Sve osim Bogorodiĉinog i Hristovog lica i šaka i uskih površina draperija bojenih crvenom, oker i plavom, pokriveno je srebrom, koje je bogato ukrašeno puncom i graviranim geometrijskim i floralnim ornamentom. Kapuljaĉa i bordure Bogorodiĉinog maforiona i Hristov himation potpuno su pokriveni gustom puncom, a krupno palmino lišće donjeg dijela Bogorodiĉinog maforiona u kombinaciji sa oker i crvenim partijama daje osnovni dekorativni efekat cijeloj ikoni. Likovi su modelovani mekim sjenĉenjem i linearnim crteţom lica sa bijelim šrafiranjem na osvjetljenjima i daleko su od baroknog realizma svetiteljskih figura. (Rakić, 1998., 328) 26. HRIST SVEDRŢITELJ Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 71 x 54 cm Opis: Ikone sa ovakvom predstavom Hrista spadaju u tip Pantokratora, odnosno Svedrţitelja. U Rusiji su neke od njih dobijale i odreĊene nazive. Budući da Hristove oĉi strogo gledaju u posmatraĉa, ova ikona je nazvana Spasitelj gnjevna oka, a ovaj termin se odnosio i na druge ikone Hrista sa takvim izrazom lica. Ikona prikazuje Hrista kao nadzemaljskog sudiju i uĉitelja ĉovjeĉanstva, koji drţi otvoreno jevanĊelje sa tekstom JevanĊelja po Mateju (11,28-29): Hodite k meni svi koji ste umorni i

natovareni i ja ću vas odmoriti. Uzmite jaram moj na sebe (i nauĉite se od mene). Hrist drugom rukom blagosilja. Na srebrnoj površini koja ţućkastim lakom imitira zlato, puncom i graviranjem uraĊen je geometrijski i floralni ornament. Ikona je proizvod ukrajinske barokne slikarske radionice XVIII vijeka. Ikona je iz crkve u Bijeljini donesena u Tuzlu. (Rakić, 1998., 329-331) 27. SVETI SPIRIDON ĈUDOTVORAC Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 71 x 56 cm Opis: Ova ikona je veoma sliĉnih dimenzija i stilskih karakteristika kao i prethodna, pa se pretpostavlja da su u Tuzlu donesene sa istog ikonostasa iz bijeljinske crkve. Sv. Spiridon je predstavljen u episkopskoj odjeći sa mitrom na glavi, kako jednom rukom blagosilja, a drugom drţi otvoreno jevanĊelje sa tekstom: U vrijeme ovo stade Isus posred uĉenika svojih i mnogo naroda iz cijele Judeje, Jerusalima i Primorja tirskog i sidonskog (Marko, 3,7-8). Lijevo od svetitelja, crteţom je ugravirana mandorla sa Hristom koji sjedi na oblacima drţeći jevanĊelje i blagosiljajući svetitelja. Iznad je natpis: Obraz svetog Spiridona Tršćanskog, dat u skraćenicama. Srebrna površina ikone, sa uskim bojenim površinama potpuno je pokrivene graviranim ornamentom biljnih i geometrijskih stilizacija. (Rakić, 1998., 331-332) 28. BOGORODICA Autor: nepoznati ukrajinski majstor Vrijeme nastanka: XVIII vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 37 x 31 cm Opis: Bogorodica je predstavljena u poprsju, u stavu obraćanja Hristu sa tekstom u ruci koji prati takvu ikonografiju: Care nebeski primi ... (molitvu tvoje premilostive matere). Ikona je donesena iz crkve u Bijeljini u Tuzlu i ĉini cjelinu sa ikonama Bogorodice Smolenske, Hrista i Sv. Spiridona, te Jovana Preteĉe iz crkve u Sarajevu . (Rakić, 1998., 332-333) 29. BLAGOVIJESTI Autor: nepoznati ukrajinski majstor Vrijeme nastanka: 1791. godine Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 31,7 x 25,5 cm Opis: Na nešto udubljenoj slikanoj površini predstavljena je kompozicija Blagovijesti. U prvom planu date su krupne, gotovo frontalne figure arhanĊela Gavrila i Bogorodice. ArhanĊeo podignutom rukom pokazuje na segment neba sa zracima, a Bogorodica zamišljeno stoji drţeći u rukama jevanĊelje zlatnih korica. IzmeĊu njih je u kruţnom segmentu predstavljen Sveti duh u vidu goluba, okruţen zrakama koje se spuštaju na Bogorodicu oznaĉavajući Hristovo zaĉeće. Gore desno je dat naziv scene, a u donjem lijevom uglu je ispisana godina nastanka ikone. Na ikoni su uoĉljivi uticaji zapadnog baroka. (Rakić, 1998., 333) 30. ULAZAK U JERUSALIM Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili poĉetak XIX vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 35,5 x 30 cm Opis: Hristov ulazak u Jerusalim predstavljen je samo sa nekoliko neophodnih figura, bez narativnih detalja kojima inaĉe obiluje ova scena. Hristos na magarcu, u pratnji trojice uĉenika, stoji na vratima Jerusalima gdje ga doĉekuju tri Jevreja. Tamni inkarnati istiĉu bijeli crteţ svetiteljskih lica. Na okvirnoj traci je natpis: Obraz vhoda Gospodnjeg u Jerusalim. Ikona je u Tuzlu donesena iz crkve u Bijeljini. (Rakić, 1998., 335) 31. VASKRSENJE HRISTOVO SA SCENAMA PRAZNIKA Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili poĉetak XIX vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 44,7 x 37,2 cm Opis: U središnjem polju ikone je predstavljeno Vaskrsenje Hristovo u dvije scene – kao AnĊeo na grobu Hristovom i Silazak u Ad. U gornjem pojasu su scene RoĊenja Bogorodiĉinog, UvoĊenje u hram, Blagovijesti i RoĊenja Hristovog. Lijevo su kompozicije

Sretenja i Ulaska u Jerusalim, a desno Krštenja Hristovog i Preobraţenja. U donjem pojasu naslikano je Vaznesenje, Gostoljublje Avramovo, Smrt Bogorodiĉina i Uzdizanje ĉasnog krsta. Oko scena ispisani su njihovi nazivi. Crteţ osnovnih kontura plošno je popunjen bojom: ţutom, narandţastom, ili tamnoplavom, bez pokušaja modelovanja. (Rakić, 1998., 336) 32. USPENJE BOGORODIĈINO Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili poĉetak XIX vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 38,5 x 31 cm Opis: Na ikoni je predstavljen Bogorodiĉin odar oko koga, u vertikalnoj kompoziciji sa svake strane stoji po šest apostola. Uz odar je Hristos sa bebom, Bogorodiĉinom dušom u naruĉju. Nabori draperija su izvuĉeni crteţom, a veća paţnja je posvećena tkanini koja pokriva Bogorodiĉin odar. Pri vrhu ikone je natpis: Obraz Uspenja presvete Bogorodice. (Rakić, 1998., 337) 33. RAZNI SVETITELJI Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili poĉetak XIX vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 39 x 33 cm Opis: MeĊu ruskim serijskim raĊenim ikonama ĉesta je bila kompoziciona shema gdje su svetitelji prikazivani u tri horizontalna pojasa. Na ovoj ikoni u gornjem pojasu je predstavljena Bogorodica Kazanska sa Hristom, Silazak u Ad i sv. Nikola. U središnjem polju je prikazan arhanĊel Mihailo sa po tri svetitelja sa strana. U donjem polju su prikazani sv. Georgije na konju, sv. Muĉenik Varnava i sv. Dimitrije, Ikona je u Tuzlu donesena iz Bijeljine. (Rakić, 1998., 338) 34. RASPEĆE HRISTOVO SA SVETITELJIMA Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili poĉetak XIX vijeka Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 37,3 x 31,4 cm Opis: U središtu ikone je naspram zvjezdanog neba predstavljeno Raspeće Hristovo, sa Savaotom u vrhu i Bogorodicom i Jovanom sa strana. U gornjem polju je predstavljena Bogorodica Kazanska sa Hristom i sv. Nikola, a u donjem konjaniĉke figure arhanĊela Mihaila i sv. Georgija. (Rakić, 1998., 339) 35. SRETENJE HRISTOVO Autor: nepoznati ruski majstor Vrijeme nastanka: XIX vijek Tehnika: tempera na dasci Dimenzije: 35,6 x 30 cm Opis: Sretenje Hristovo dato je na uobiĉajeni naĉin – sa sv. Simeonom Bogoprimcem koji drţi malog Hrista u rukama, Bogorodicom, proroĉicom Anom i Josifom. Karakteristiĉan odnos intenzivnih boja u kojima dominiraju ţuta i plava, kao i drapiranje tkanine ţutim potezima, bez obzira na osnovni ton, obiljeţavaju veliki broj ruskih ikona ovog tipa. (Rakić, 1998., 340)

3. Dosadašnja zakonska zaštita Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine iz Sarajeva, br. UP-I-

03-94-2 iz 1970. godine, Episkopski dvorac u Tuzli, vlasništvo Srpskopravoslavne zvorniĉko-tuzlanske eparahije, je bio stavljen pod zaštitu drţave i upisana u Registar nepokretnih spomenika kulture. 4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Eksploatacija tuzlanskih solnih leţišta je uzrokovala slijeganje terena, kao i pojavu pukotina u zidovima objekta mitropolije. Iz ekspertskog izvještaja iz 1984., saznajemo da je 1982. godine izvršena sanacija objekta. Naime, Opštinski zavod za izgradnju formira komisiju-ekspertski tim (sastavljen od graĊevinskih inţenjera i geologa), koji, u maju 1984. godine, nakon pregleda Vladikinog dvora ustanovljava sljedeće (citirano iz Izvještaja eksperskog tima):

„...Kroz protekli vremenski period i ovaj je objekt zbog slijeganja i deformacija tla pretrpio stanovita konstruktivna oštećenja koja su s obzirom na slabije izraţen stepen bila sanirana jednostavnim postupkom zakrpavanja a mjestimiĉno (u cilju povećanja krutosti objekta po pravcima ispoljenih pukotina) zaziĊivanjem otvora vrata i prozora u glavnim nosivim zidovima. Analizirajući terenske prilike pod objektom i oko njega da se uoĉiti bitno razliĉita situacija od

terenske situacije pod objektom crkve. Iako je meĊusobna prostorna udaljenost objekta relativno mala – objekat Vladikin dvor leţi na zaravnjenom terenu koji predstavlja noţicu grebena na kojem leţi objekat crkva, a proteţe se u pravcu istok-zapad. Slijeganje terena pod objektom se do sada odvijalo skoro ravnomjerno, ali uz prateću pojavu slabog nagiba terena a sa njime i objekta prema juţnoj strani. Ovo naginjanje koje se javlja kao posljedica slijeganja (u pravcu teţišta maksimalnih intenziteta slijeganja) uzrokuje pojavu horizontalnih vektora pomjeranja tla ĉije se diferencijalne veliĉine oĉituju na objektu u vidu pukotina sa maksimalnim vrijednostima u temeljnom dijelu objekta dok se prema višim etaţama gube. Uzme li se u obzir da je objekat prije dvije godine saniran bez većih konstruktivnih zahvata (zatvarenjem pukotina i zaziĊivanjem otvora) a da u momentu ovoga pregleda nije posjedovao vidljivih tragova novih oštećenja pa je komisija mogla da konstatuje samo oštećenje starijeg datuma koja su vidljiva na vanjskim fasadnim zidovima u vidu vertikalnih i kosih pukotina ĉije prisustvo za sada ne predstavlja smetnju za normalnu upotrebu objekta. Sa unutrašnje strane objekta Komisija nije uoĉila vidljivih oštećenja što se moţe objasniti ĉinjenicom da je neposredno prije komisijskog pregleda izvršeno krpljenje zidova za završnom obradom (kreĉenje) dok su plafoni prekriveni montaţnim ploĉama i mjestimiĉno drvenom oblogom (lamperijom). Na osnovu zateĉenog stanja i stepena oštećenosti moţe se zakljuĉiti da u sadašnjoj fazi nije ugroţena stabilnost objekta. ...“

Na crteţima fasada postojećeg stanja objekta zgrade mitropolije, iz aprila 1985. godine (Idejni

projekat sanacije, Postojeće stanje, Crteţi fasada Mj 1:50, Vladikin dvor Tuzla; izradio: GraĊevinski institut - Zagreb, Zagreb, 30. april 1985) ucrtan je poloţaj pukotina, te njihove duţine i širine kao i pravci pruţanja pukotina. Prema tim nacrtima najveći broj pukotina je bio na zapadnoj strani: imale su duţinu i do cca 2 metra, te širinu i do cca 5 cm, a nalazile su se ispod prozora prizemlja, ali i u parapetima prozora prvog sprata; na sjevernoj strani pukotine su bile samo u zoni zidova do visine od cca 1 metar od tla; na istoĉnoj fasadi su bile u parapetu prizemlja manje pukotine duţine cca 50-60 cm, dok su na juţnoj bile ispod parapeta u prizemlju u imale duţinu do cca 100 cm.

Prema podacima Zavoda za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, 1988. godine su izvršeni sanacioni radovi na palati Mitropolije: „...1988. godine graĊevinari tuzlanskog „Tehnograda“ okonĉali su jedinstven poduhvat u zemlji – horizontiranje Vladiĉinog dvora i Saborne crkve. Rijeĉ je o podizanju ili horizontiranju jedne strane crkve i dvora za 65 cm i ponovno vraćanje u horizontalan poloţaj. Iste godine vršeni su zahvati i na fasadama kada su djelomiĉno sanirane i cjelokupno prešpricane hirofom.“ (14)

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom u stanje na terenu, 4. juna 2007. godine, ustanovljeno je sljedeće: Objekt je graĊevinskom smislu u dobrom stanju. Na vanjskim fasadama, kao i u unutrašnjosti

objekta, nisu uoĉene nove pukotine prouzrokovanje slijeganjem terena. U toku uvida u stanje objekta na terenu, u toku su bili radovi sanacije enterijera objekta, kao i

radovi na sanaciji fasada objekata. U uputstvima i nacrtima Elaborata „Sanacija fasada na palati Mitropolije (Vladiĉin dvor) u Tuzli“(15), dati su: a) Opis stanja fasada (prije izvodjenja sanacionih

radova 2007), kao i b) tretman fasada, te c) njihova koloristiĉka obrada: a) „Ѕ obzirom da je objekat izloţen slijeganju i raznim konstruktivnim naprezanjima, na

fasadama ѕе uоĉаvајu oštećenja. Površinski ѕlој hirofe se briše i propada površinska ĉvrstoće usljed djelovanja atmosferilija. Fasada je djelomiĉno otpala, djelomiĉno је potpuĉena. Promjena boje na fasadi (šarena) upućuje nа prisustvo soli u podlozi. TakoĊer, postoje djelomiĉna oštećenja od gelera.“,

b) „Osnovni sloj - grund mora biti dobro vezan za fasadne površine koje se obraĊuju i biti dovoljno ĉvrst za prihvatanje namjenjenog gornjeg završnog ѕlоја. То zahtijeva pripremu površina koje se obraĊuju. Potrebno je izvršiti kompletno obijanje fasadnih površina, a zatim ĉišćenje. Kod podloge od opeke mora se izvršiti ĉišćenje svih spojnica od maltera u dubini 1 cm. Ostatak maltera oĉistiti ĉeliĉnim ĉetkama. Obrada vanjskih zidova objekta vrši ѕе u dva sloja. Prvi osnovni sloj nabacuje se preko površine koja se obraĊuje (ĉista, odreĊene ĉvrstoće i dovoljno hrapava da bi ѕе omogućila trajna veza osnovnog sloja i površine koja se obraĊuje)“

c) „Fasade objekta se boje bojama sliĉnim ROFIX fasadnim bojama (vanjska boja na bazi silikonske smole - Katalog SOLE 814-1; 810-3; 708-1) u dva tona u skladu sa uputstvima proizvodaĉa. Izbor boja i tonova izvoditi prema crteţima.“

Nakon završetka radova sanacije u enterijeru objekta, objektu će ponovo biti vraćene njegove

prvobitne funkcije: sjedišta Srpske pravoslavne eparhije zvorniĉko-tuzlanske, Eparhijskog savjeta i upravnog odbora, rezidencije episkopa, a u prizemlju objekta će biti smješten Muzej eparhije.

Ikone Eparhijskog dvora u Tuzli smještene su u Eparhijski dvor u Bijeljini. 6. Specifični rizici

Tonjenje tla. III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Sluţbeni glasnik BiH«, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je utemeljena na sljedećim kriterijumima:

ZA OBJEKAT EPARHIJSKOG DVORA: A. Vremensko odreĎenje B. Istorijska vrijednost C. Umjetnička i estetska vrijednost

C. I. Kvaliteta obrade C. II Kvaliteta materijala C. III. Proporcije C. IV. Kompozicija C. VI. Vrijednost konstrukcije

D. Simbolička vrijednost D. I. Ontološka vrijednost D. II. Sakralna vrijednost D. III. Tradicionalna vrijednost D. IV. Vezanost za rituale ili obrede D. V. Znaĉaj za identitet grupe ljudi

E. Ambijentalna vrijednost E. I. Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline E. II. Znaĉenje u strukturi i slici grada E. III. Tradicionalna vrijednost E. IV. Vezanost za rituale ili obrede E. V. Znaĉaj za identitet grupe ljudi

F. Izvornost F. I Namjena i upotreba F. II. Poloţaj i smještaj u prostoru F. III. Duh i osjećanja

G. Cjelovitost (cjeline, podruĉja, zbirke) G.I. Fiziĉka cjelovitost G. II. Homogenost G. III. Zaokruţenost (kompletnost)

Sastavni dio ove odluke su:

- kopija katastarskog plana, Razmjera 1:1000, kat. ĉestica br. 450/1, k.o. Tuzla II, izdala 2. 3. 2007. godine Sluţba za geodetske i imovinsko-pravne poslove, Opština Tuzla, Tuzlanski kanton, Federacija Bosne i Hercegovine

- Prepis posjedovnog lista br. 1265 (za kat. parcele 447, 448, 450/1, 557, 3033 u vlasništvu Srpskopravoslavne crkvene opštine u Tuzli), k.o. Tuzla II, izdala 2. 3. 2007. godine Sluţba za geodetske i imovinsko-pravne poslove, Opština Tuzla, Tuzlanski kanton, Federacija Bosne i Hercegovine

- fotodokumentacija:

o fotografije postojećeg stanja Eparhijskog dvora u Tuzli snimljene su 4. juna 2007.

godine; fotografisali su: etnolog Slobodanka Nikolić i arh. Emir Softić (fotografisano digitalnim fotoaparatom: Canon PowerShot S3IS), te 4. novembra 2004. godine (arh. Emir Softić fotografisano digitalnim fotoaparatom: Canon PowerShot G3)

- Projektna dokumentacija

o Tlocrt podruma i prvog sprata, popreĉni presjek, aksonometrija. Datirano sa januarom

1911. godine; na crteţima su potpisi, Josipa Pospišila, u lijevom uglu, te potpis Karla

Pařika u blizini desnog ugla zaglavlja crteţa; Depo Arhiva Bosne i Hercegovine u Sarajevu, fascikl sa dokumentacijom br. 248-166, 1915

o Tlocrt prvog sprata i popreĉni presjek; crteţi koji datiraju iz jula 1913., uraĊeni u

GraĊevinskom odjeljenju Zemaljske vlade, sa potpisima: predstojnika GraĊevinskog odjeljenja Kuševića i Rudolfa Tönniesa, te Karla Pařika (na crteţu presjeka); preuzeto iz rada: Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Pařik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, Sveuĉilište u Zagrebu, 1989, str. 198-199, knjiga I, te knjiga II – Ilustracije, sl. XXIX.a i XXIX.b)

o Idejni projekat sanacije, Postojeće stanje, Crteţi fasada Mj 1:50, Vladikin dvor Tuzla;

izradio: GraĊevinski institut - Zagreb, Zagreb, 30. april 1985

o Izvještaj o istraţnim radovima za sanaciju pravoslavne crkve u Tuzli, Knjiga 3,

GraĊevinski institut - Zagreb, Zavod za geotehniku, Zagreb, 1986

o Elaborat „Sanacija fasada na palati Mitropolije (Vladiĉin dvor) u Tuzli“, Zavod za

zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, Sarajevo, novembar 2006.

Korišćena literatura

U toku voĊenja postupka proglašenja Dvora Srpskopravoslavne zvorniĉko- tuzlanske eparhije sa pokretnim naslijeĊem u Tuzli nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura: 1915. Dokumentacija iz Arhiva Bosne i Hercegovine, fascikl sa dokumentacijom br. 248-166, 1915 1971. Benković, Ambrozije: Tuzlansko područje negda i sada: s posebnim obzirom na vjerske prilike: (opus posthumum) /. - Ţupanja ; Đakovo : 1971 1975. Handţić, Adem: Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, izd. „Svjetlost”, Sarajevo, 1975 1977. Srpska pravoslavna eparhija zvorniĉko-tuzlanska, Šematizam, Tuzla, 1977 1978. P. Vasić, Zograf Stanoje i njegovo delo. Zbornik za likovne umetnosti, br 14, Novi Sad 1978., 325-337 1980. L. Šelmić, Novi podaci o zografu Stanoju Popoviću. Rad vojvoĊanskih muzeja, br 26, Novi Sad 1980., 175-183 1982. Dušan Kašić, Saborna crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Tuzli. Tuzla 1989. Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, Sveuĉilište u Zagrebu, 1989 1998. Hadţibegović, Iljas: Etnička struktura stanovništva Tuzle u vrijeme austrougarske vladavine (1878-1918), Prilozi Instituta za istoriju XXIII/24, Sarajevo 1988, 131-147. 1998. S. Rakić, Ikone Bosne i Hercegovine (16-19. vijek). Beograd, 1998. 2005. Mutevelić, Šefkija: Tuzlanske historijske minijature : historijski zapisi o Tuzli i okolini od prahistorije do kraja osmanske vladavine /Arhiv Tuzlanskog kantona – Tuzla, 2005

Dokumentacija iz arhiva Srpske pravoslavne crkve iz Tuzle (1) O nastanku prvobitne Zvorničke eparhije zapisano je sljedeće: „U vrijeme turskih osvajanja, kada je nestalo

Srebreničke mitropolije, vjerovatno je onaj dio koji je potpao pod Turke pripao ariljskom mitropolitu, a onaj koji

je ostao pod ugarskom vlašću ušao je u sastav Sremske eparhije. Padom pod Turke, krajem XV i u prvim

decenijama XVI vijeka, ušla je u sjeveroistočna Bosna i Mačva u sastav nove, Zvorničke eparhije, koja se

teritorijalno poklapala sa Zvorničkim sandžakom i imala sjedište u Zvorniku kao sjedištu sandžaka. U sastav te

eparhije ulazili su krajevi izmeĎu rijeke Bosne, Save, Spreče i Majevice planine, a na desnoj obali Drine cijelo

Podrinje i Brvenički kadiluk, a od 1528-1533. i Mačva“ (citat : Srpska pravoslavna eparhija zvorničko-

tuzlanska, Šematizam, Tuzla, 1977, str.19, B. Nilević, Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do

obnove Pećke patrijaršije, „Veselin Masleša“, Biblioteka Kulturno nasljeĎe, Sarajevo 1990.).

(2) „šeper meĎu direke“

(3) „Varoš leži sjeveroistočno od tvrĎave. Njena glavna ulica duga je 90 hvati i vodi u pravcu čaršije, vijugajući

zatim niz dolinu. Paralelno sa glavnom ulicom idu još tri koje su ispresecane kraćim poprečnim ulicama. Jedna

od ovih zove se Kolobara, jer ide pored barе (močvare). Druga od nje, poprečna zove se Pavkuša, nazvana po

роtoku koji kroz nju protiče. Ostale ulice su bez naziva.

Razlikuje se samo Donja i Gornja varoš. Gornja varoš smeštena је u podnožju brda. Donja varoš je većim delom

kompaktno izgraĎena kuća do kuće, i ograda do ograde. Ostala su samo dva šira prostora sa močvarom koja se

nikada ne presušuje. Na kraju Donje varoši ispred močvare nalazi se pravoslavna crkva sa mitropolijom i

školom.“ (preuzeto iz: Pavel Apolonović Rovinski: Zapažanja za vrijeme putovanja po Bosni 1879. godina,

Sankt-Peterburg, 1880).

(4) „...Pošto će se potpisani za nekoliko dana već oko 20. decembra t. g. - useliti u novu Palaču odnosno 1. kat

iste, te pošto mu je u tu svrhu potreban namještaj bar za neke prostorije samo - to je slobodan umoliti da bi mu

se dozvolilo da od novca 20.000 K, što se nalazi kod ovdašnje okružne oblasti u Tuzli - nabaviti može odmah

bar najnužnije stvari, a to su za ove sobe namještaj:

1) Mitropolitska pisaća soba,

2) Soba za primanje,

3) 4 sobe namještaja za mlaĎe (sluga, kuharica, kočijaš, djevojka)

4) Veš i posteljina za mlaĎe, te stoljnjaci, salvete i dr. za ručaonicu i

5) Kuhinjski namještaj.

Potpisani najučtivije umoljava visoku Zemaljsku vladu, da bi imala dobrotu odmah izdati privolu i naredbu

ovdašnjem tehničkom odjeljenju okružne oblasti za nabavku gore izloženih stvari.“

(5) „ U rješenju dopisa od 12. decembra 1915 stavlja se Vašem Visokopreosveštenstvu do znanja slijedeće:

Zemaljska vlada rukovogjena željom da rezidenciju u Tuzli uredi lijepo i za reprezentaciju, kako po spoljašnosti

tako i unutarnjosti, nalazi, da vrijeme za nabavu namještaja nije sad zgodno, jer usljed prometnih poteškoća

namještaj bi se morao od domaćih tvrdki nabaviti, dakle bez obzira na svojevremeno ustanovljeni sastav koji bi

slogu zgrade odgovarao.

Preporučuje se zato da za vrijeme dok Vaše Visokopreosveštenstvo zbog nedovršenosti zgrade bude samo jedan

dio prostorija upotrebljavala, ove uredi sa postojećim namještajem koji je u Vašoj upotrebi- Time će se ujedno

izbjeći da se novi namještaj bez potrebe ne šteti i ne kvari, a toga se bojati, jer kod svršavanja zaostalih radova na

zgradi dizaće se prašina.. i namještaj bi se morao usljed toga češće premještati.

Novi namještaj, prema narudžbi iz 1914, koji će slogu zgrade odgovarati, moći će se bez opasnosti smjestiti

istom onda kad zgrada bude potpuno gotova. Do toga vremena mogao bi i poduzetnik svoje obaveze prema

sklopljenom ugovoru potpuno ispuniti.“

(6) „ Usmeno od strane g. Šifnera, nadinžinjera okružne oblasti u Tuzli upitan kakve bih još želio stvari, da se za

novu Palaču nabave, izjavljujem:

Pošto mi Zemaljska vlada do danas, a nakon 9 mjeseci još nije refundirala:

650 K račun Franka Davida, nadopuna moleraja

260 K račun Firme I. R. Jovanovića, ćilimi

182.80 K račun Fridmana, ograda dvorišta

166 K račun Kloude, za kućni telefon

1.170 K račun Ilariona Radonića, za spavaću sobu

Svega 2428.80 K

To u prvom redu molim, da mi se ta svota odmah isplati, jer nije pravo da moj lični novac u tolikoj svoti leži u

tuĎoj zgradi beskamatan. Napominjem da sam morao još i 100. K platiti kamata ovdašnjem trgovcu Jozefu

Vajsu, zato što mu još nikako nije isplaćena svota za nabavku od Štiglica poručenih za novu Palaču i liferovanih

već prije 4-5 mjeseci stvari (veš i za ručaonicu). I tu sam oštećen za 100. K bez ikakve moje krivice i bez

potrebe.

Kad mu sve ovo visoka Zemaljska vlada učini i novac mi gornji isplati, onda se tek može nabaviti za Palaču:

1 tepih u salon,

1 tepih u trpezariju,

1 tepih u Mitropolitovu spavaću sobu,

2 tepiha u dvije gostinjske sobe,

Lauftepih na stepenice koliko je potrebno,

Komplet umivaći pribor za Mitropolitovu kancelariju,

Rolete u špajzu (gornji i donji) i u klozet. Tako isto u velikoj Sali na vratima i prozorima,

Kratke tepihe u zahodima i

Lauftepih u hodniku, što u kuhinju vodi.

Ako Zemaljska vlada isplati i meni dugujuću svotu i želi u isto doba i druge stvari nabaviti, to joj izričem svoju

najtopliju hvalu.“

(7) Podatak je preuzet iz kopije Elaborata „Sanacija fasada na palati Mitropolije (Vladičin dvor) u Tuzli“,

Zavod za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, Sarajevo, novembar 2006.

(8) Nedremano oko se sreće iznad kompozicije Blagovijesti na Longinovom ikonostasnom nadverju u Lomnici,

Radulovom na fragmentu iz riznice Stare crkve u Sarajevu, Tujkovićevom iznad Ďakonikona Stare crkve u

Sarajevu. (Rakić, 1998., 38) O razvoju teme Nedremano oko i ikonografiji, sa popisom starije literature kod B.

Todi}, Anapeson, Iconographie et signification du theme, Byzantion LXIV, Bruxelles 1994,134-165

(9) Tujkovićevo nadverje na centralnom nadverju Stare crkve u Sarajevu. (Rakić, 1998., 38)

(10) Od sredine XVIII vijeka u karlovačkoj mitropoliji su rušena stare, skromnije, a podizane nove barokne

crkve. U njih su stavljani raskošni ikonostasi sa slikama prvih školovanih srpskih baroknih slikara, čija se snaga i

neposrednost umjetničkog izraza često nije mogla ni porediti sa demontiranim zografskim ikonostasima. (Rakić,

1998., 150)

(11) Malobrojni sačuvani ikonostasni fragmenti iz XVIII vijeka pokazuju skromni duborez kome se više ne

poklanja velika, ili gotovo nikakva pažnja. Uobičajeno je za to vrijeme da se koristi jednostavna, plitka

duborezna ornamentika. (Rakić, 1998., 54)

(12) Na neštinskom nadverju držao se uobičajene ikonografije i na tom mjestu naslikao arhanĎela Mihajla.

(Rakić, 1998., 150)

(13) U okolini Rudnika i Čačka tokom druge i treće decenije XIX vijeka radila su dva domaća zografa čija je

radionica bila u Brusnici: Dimitrije Moler Prusnicki i Risto Moler Nikolić.m Njihove ikone otkrivene su u nizu

drugih crkava – u Gorobilju, Jarmenovcima, Šatornji i Šopiću. One pokazuju čvrstu vezu sa kasnovizantijskom

ikonopisnom tradicijom i njenim shematičnim ikonografskim i kompozicionim rješenjima. Risto Nikolić

potpisao se 1837. godine na ikoni Hrista iz crkve u Ostružnici, a ostavio je i brojne ikone u Ripnju, Vraćešnici,

Šatornji, Topčideru, manastiru Slanci i drugim crkvama u Srbiji. Svrstavan je meĎu bolje majstore ikonopisnog

slikarstva Kneževine Srbije Miloševog vremena (1815. do 1848. godine). Ponikao je iz dobre ikonopisne

radionice u kojoj su nastala najbolja djela zografske umjetnosti ovog doba. Prema nekim podacima on je već

1838. godine živio u Beogradu. Ikona sv Trojice donesene je u Tuzlu iz Zvornika. (Rakić, 1998., 179-181)

(14) Elaborat „Sanacija fasada na palati Mitropolije (Vladičin dvor) u Tuzli“, Zavod za zaštitu spomenika pri

Federalnom ministarstvu kulture i sporta, Sarajevo, novembar 2006.

(15) Elaborat je izradio Zavod za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, Sarajevo,

novembar 2006.