या मिताानो घऊन जा लटा लटा लटन नया

आम आह ि वाघा हिल

ह पसतक फ़कट नाही

यामाग अनकााच कषट व पस आहत

पण तरीही आमही त वाचकााना ववनामलय घऊ दतो

कारण ई पसतक एकदा बनला की एकजण वाचो वा एक लाख

आमचा काहीच कमी होत नाही

उलट आनाद वाढतो

मजा यत

पण

तमही त फ़कट का घयावा

तमहालाही काही दता यईल

अस काही दया जयान ई सावहतयचया लखकााना टीमला आवण तमहालाही आनाद वमळल

आवण तमचा काहीच कमी होणार नाही तमही आशिरवाद आशि िभचछव दयव

लखकवानव फ़ोन करन दवद दया

आपलयव शितवाच िल पतत आमहाला दया

वमतााना ह पसतक िल आशि Whatsapp करा

ई सवशहतयच फ़सबक पज इनसटवगरवि टशलगरवि यवारर रतः जव र इतरवानव

आिाशतत करव सोशल वमवियावर ई सावहतयचा परचार करा

सरवात बहिोल अिव तिचयव सचनव दया

दाद महणज सततीच असावी अस नाही पााजळ मत सचना टीका ववरोधी मत यााच सवागत आह पामावणक

मत जयान लखकाला व ईसाहितय टीमला पगती करणयासाठी वदशा ठरवणयास मदत िोईल मराठीत अवधक

कसदार लखन वहाव व तयातन वाचक अवधकावधक पगलभ वहावा अखर सापणण समाज एका नवया पबदध

उाचीवर जात रहावा

ई सवशहतय परशतषठवन

सवदर करीत आह

आि आशहा रवघव शपल

लखक

वदनानाथ मनोहर

आि आशहा रवघव शपल

लखक शदनवनवथ िनोहर

पततव- अरकवि ३२ रवगशवरीनगर नादरबवर-४२५४१२

फोन नमबर ९४०३४२२६२७

ई मल dinamanohargmailcom

यव प तकातील लखनवच सरा हकक लखकवकड सरशित

असन प तकवच शका रव तयवतील अािवच पनिादरि र

नवटय शचतपट शका रव इतर रपवातर करणयवसवठी

लखकवची लखी पररवनगी घि आरशयक आह तस न

कलयवस कवयदिीर कवररवई होऊ िकत

This declaration is as per the Copyright Act 1957 read with Sections 43

and 66 of the IT Act 2000 Copyright protection in India is available for

any literary dramatic musical sound recording and artistic work The

Copyright Act 1957 provides for registration of such works Although an

authorrsquos copyright in a work is recognised even without registration

Infringement of copyright entitles the owner to remedies of injunction

damages and accounts

परकविक ई सावहतय परवतषठान

wwwesahityin

wwwesahitycom

esahitygmailcom

eSahity Pratishthan

eleventh floor

eternity

eastern express highway

Thane

Whatsapp 7710980841

परकाशन ६ जानवारी २०२१

copyesahity Pratishthanreg 1220

bull शरनविलय शरतरिवसवठी उपलबध

bull आपल रवचन झवलयवरर आपि ह फ़ॉररडा

कर िकतव

bull ह ई पतक रबसवईटरर ठरणयवपरी शका रव रवचनववयशतररकत

कोितवही रवपर करणयवपरी ई -सवशहतय परशतषठवनची पररवनगी

घि आरशयक आह

ि आरशयक आह

दिनानाथ मनोहर

वदनानाथ मनोहर

वयाची ऐाशी वरष

ओलाािलल एक तरण

लखक आहत तयााना पाहन

वा तयााचया लखनाचा

समाजकायााचा व इतर

कामाचा झपाटा बघन

तयााचया वयाचा पतता लागत

नाही

यात जसा तयााचया चषमा न लावणयाचा भाग आह तवढाच

तयाानी आवदवासीबरोबर जगललया मकत पयाावरणाचा आवण

तयााचया कायम नाववनयाचा शोध घणार या उतसाही तातसनही

परागवतक ववचारााचाही आह

तस त पननासहन अवधक वरष वलहीत आहत १९७५ साली

गराथाली परकाशनावर रोबो ही कादाबरी परकावशत करन त सावहतय

कषतात उभ रावहल त पननास वरष वलहीतच आहत अनक

वनयतकावलक व सामावजक चळवळीसाठी तयााच सावहवतयक

योगदान फ़ार मोठ आह वयाची आठ दशक उलटलयावरही त

तरणााचया ववववध उपकरमाात भाग घत असतात

कबीरा खिा बाजार म(लोकवाङमय गह) मनवातर(राजहास

परकाशन) परदश साकलयाचा (मदरा) आादोलन सीमाात(गराथाली)

रोबो(शबद परकाशन) फतत तोरििवळ या कादाबर याासह तयााची

िझनाहन अवधक पसतक परकावशत झाली आहत मराठीतील

लखकाासाठीचा जीवनगौरव मानला जाणारा ldquoभाऊ पाधय

परसकारrdquo तयााना लाभला आह तयााचया अनक पसतकााना

मोठमोठया परसकाराानी गौरवल गल आह

तयााचा ldquoजगावगळयाrdquo हा ववजञानकथासागरह लवकरच यत

आह समार पननास वरषाची तयााची लखणी आताही साततयपणा

नववनवमाती करत असत

परसतत पसतकातील लखमावलका तयाानी १९८० साली

वलहीली व परवसदध कली असन त ईपसतकरपान ई सावहतयवर

परथमच यत आह

पिलआप ि वाघा आम

पिनानाथ मनो र

परसतावना

शपरय रवचक

आशदरवसी जागल पररषदचयव शनशिततवन शलशहललयव हयव

पशतकत बऱयवच उशिरव आहत जयव आशदरवसी रीरवाचव यथ

उललख झवलव आह तयवाचयवबवबत आिखी बरीच िवशहती दतव

आली असती जयवाचव उललख झवलव नवही अस अनक आशदरवसी

रीर सरी-परष होऊन गल आहत हयवशिरवय आशदरवसी जिवतीनी

शदललयव साघषवाची बरीच िवशहती उपलबध असनही हयव पशतकत

आलली नवही पशतकतील अिव दोषवाबददल मी शदलगीर आह

ही पशतकव शलहीत असतवानव अनक लखकवानी कललयव

सािोधनपर कललयव लखनवचव र लखवाचव िी उपयोग कलव आह

हयव सरवाचव नविोललख करि कठीि आह परात ह सरा हयव पशतकव

लखनवत सहभवगी होत अस िी िवनतो

ही पशतकव एक सरवात आह ह लिवत घऊन आपि िलव

ििव करवल अिी खवती आह ही एक सररवत आह असा िी अिव

अथवान महितो की हयवपढ अनक सशिशित आशदरवसी यरक-

यरती भतकवळवचयव जागलवत दडललव आशदरवसीचव इशतहवस

परकविवत आितील एककव आशदरवसी रीरवचयव साघषवाचयव

कहवणयव शलहीतील सतरीयवाचयव धवडिीपिवचयव कथव सवागतील

आशदरवसीचव इशतहवस हव चिकदवर आह ह जगवलव दवखरन

दतील असव िला शरशववस आह आशि हव शरशवास वयक त करनच

ही पशतकव िी आपिवस सोपरत आह

शदनवनवथ िनोहर

म- १९८०

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

ई सवशहतय परशतषठवन

सवदर करीत आह

आि आशहा रवघव शपल

लखक

वदनानाथ मनोहर

आि आशहा रवघव शपल

लखक शदनवनवथ िनोहर

पततव- अरकवि ३२ रवगशवरीनगर नादरबवर-४२५४१२

फोन नमबर ९४०३४२२६२७

ई मल dinamanohargmailcom

यव प तकातील लखनवच सरा हकक लखकवकड सरशित

असन प तकवच शका रव तयवतील अािवच पनिादरि र

नवटय शचतपट शका रव इतर रपवातर करणयवसवठी

लखकवची लखी पररवनगी घि आरशयक आह तस न

कलयवस कवयदिीर कवररवई होऊ िकत

This declaration is as per the Copyright Act 1957 read with Sections 43

and 66 of the IT Act 2000 Copyright protection in India is available for

any literary dramatic musical sound recording and artistic work The

Copyright Act 1957 provides for registration of such works Although an

authorrsquos copyright in a work is recognised even without registration

Infringement of copyright entitles the owner to remedies of injunction

damages and accounts

परकविक ई सावहतय परवतषठान

wwwesahityin

wwwesahitycom

esahitygmailcom

eSahity Pratishthan

eleventh floor

eternity

eastern express highway

Thane

Whatsapp 7710980841

परकाशन ६ जानवारी २०२१

copyesahity Pratishthanreg 1220

bull शरनविलय शरतरिवसवठी उपलबध

bull आपल रवचन झवलयवरर आपि ह फ़ॉररडा

कर िकतव

bull ह ई पतक रबसवईटरर ठरणयवपरी शका रव रवचनववयशतररकत

कोितवही रवपर करणयवपरी ई -सवशहतय परशतषठवनची पररवनगी

घि आरशयक आह

ि आरशयक आह

दिनानाथ मनोहर

वदनानाथ मनोहर

वयाची ऐाशी वरष

ओलाािलल एक तरण

लखक आहत तयााना पाहन

वा तयााचया लखनाचा

समाजकायााचा व इतर

कामाचा झपाटा बघन

तयााचया वयाचा पतता लागत

नाही

यात जसा तयााचया चषमा न लावणयाचा भाग आह तवढाच

तयाानी आवदवासीबरोबर जगललया मकत पयाावरणाचा आवण

तयााचया कायम नाववनयाचा शोध घणार या उतसाही तातसनही

परागवतक ववचारााचाही आह

तस त पननासहन अवधक वरष वलहीत आहत १९७५ साली

गराथाली परकाशनावर रोबो ही कादाबरी परकावशत करन त सावहतय

कषतात उभ रावहल त पननास वरष वलहीतच आहत अनक

वनयतकावलक व सामावजक चळवळीसाठी तयााच सावहवतयक

योगदान फ़ार मोठ आह वयाची आठ दशक उलटलयावरही त

तरणााचया ववववध उपकरमाात भाग घत असतात

कबीरा खिा बाजार म(लोकवाङमय गह) मनवातर(राजहास

परकाशन) परदश साकलयाचा (मदरा) आादोलन सीमाात(गराथाली)

रोबो(शबद परकाशन) फतत तोरििवळ या कादाबर याासह तयााची

िझनाहन अवधक पसतक परकावशत झाली आहत मराठीतील

लखकाासाठीचा जीवनगौरव मानला जाणारा ldquoभाऊ पाधय

परसकारrdquo तयााना लाभला आह तयााचया अनक पसतकााना

मोठमोठया परसकाराानी गौरवल गल आह

तयााचा ldquoजगावगळयाrdquo हा ववजञानकथासागरह लवकरच यत

आह समार पननास वरषाची तयााची लखणी आताही साततयपणा

नववनवमाती करत असत

परसतत पसतकातील लखमावलका तयाानी १९८० साली

वलहीली व परवसदध कली असन त ईपसतकरपान ई सावहतयवर

परथमच यत आह

पिलआप ि वाघा आम

पिनानाथ मनो र

परसतावना

शपरय रवचक

आशदरवसी जागल पररषदचयव शनशिततवन शलशहललयव हयव

पशतकत बऱयवच उशिरव आहत जयव आशदरवसी रीरवाचव यथ

उललख झवलव आह तयवाचयवबवबत आिखी बरीच िवशहती दतव

आली असती जयवाचव उललख झवलव नवही अस अनक आशदरवसी

रीर सरी-परष होऊन गल आहत हयवशिरवय आशदरवसी जिवतीनी

शदललयव साघषवाची बरीच िवशहती उपलबध असनही हयव पशतकत

आलली नवही पशतकतील अिव दोषवाबददल मी शदलगीर आह

ही पशतकव शलहीत असतवानव अनक लखकवानी कललयव

सािोधनपर कललयव लखनवचव र लखवाचव िी उपयोग कलव आह

हयव सरवाचव नविोललख करि कठीि आह परात ह सरा हयव पशतकव

लखनवत सहभवगी होत अस िी िवनतो

ही पशतकव एक सरवात आह ह लिवत घऊन आपि िलव

ििव करवल अिी खवती आह ही एक सररवत आह असा िी अिव

अथवान महितो की हयवपढ अनक सशिशित आशदरवसी यरक-

यरती भतकवळवचयव जागलवत दडललव आशदरवसीचव इशतहवस

परकविवत आितील एककव आशदरवसी रीरवचयव साघषवाचयव

कहवणयव शलहीतील सतरीयवाचयव धवडिीपिवचयव कथव सवागतील

आशदरवसीचव इशतहवस हव चिकदवर आह ह जगवलव दवखरन

दतील असव िला शरशववस आह आशि हव शरशवास वयक त करनच

ही पशतकव िी आपिवस सोपरत आह

शदनवनवथ िनोहर

म- १९८०

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

आि आशहा रवघव शपल

लखक शदनवनवथ िनोहर

पततव- अरकवि ३२ रवगशवरीनगर नादरबवर-४२५४१२

फोन नमबर ९४०३४२२६२७

ई मल dinamanohargmailcom

यव प तकातील लखनवच सरा हकक लखकवकड सरशित

असन प तकवच शका रव तयवतील अािवच पनिादरि र

नवटय शचतपट शका रव इतर रपवातर करणयवसवठी

लखकवची लखी पररवनगी घि आरशयक आह तस न

कलयवस कवयदिीर कवररवई होऊ िकत

This declaration is as per the Copyright Act 1957 read with Sections 43

and 66 of the IT Act 2000 Copyright protection in India is available for

any literary dramatic musical sound recording and artistic work The

Copyright Act 1957 provides for registration of such works Although an

authorrsquos copyright in a work is recognised even without registration

Infringement of copyright entitles the owner to remedies of injunction

damages and accounts

परकविक ई सावहतय परवतषठान

wwwesahityin

wwwesahitycom

esahitygmailcom

eSahity Pratishthan

eleventh floor

eternity

eastern express highway

Thane

Whatsapp 7710980841

परकाशन ६ जानवारी २०२१

copyesahity Pratishthanreg 1220

bull शरनविलय शरतरिवसवठी उपलबध

bull आपल रवचन झवलयवरर आपि ह फ़ॉररडा

कर िकतव

bull ह ई पतक रबसवईटरर ठरणयवपरी शका रव रवचनववयशतररकत

कोितवही रवपर करणयवपरी ई -सवशहतय परशतषठवनची पररवनगी

घि आरशयक आह

ि आरशयक आह

दिनानाथ मनोहर

वदनानाथ मनोहर

वयाची ऐाशी वरष

ओलाािलल एक तरण

लखक आहत तयााना पाहन

वा तयााचया लखनाचा

समाजकायााचा व इतर

कामाचा झपाटा बघन

तयााचया वयाचा पतता लागत

नाही

यात जसा तयााचया चषमा न लावणयाचा भाग आह तवढाच

तयाानी आवदवासीबरोबर जगललया मकत पयाावरणाचा आवण

तयााचया कायम नाववनयाचा शोध घणार या उतसाही तातसनही

परागवतक ववचारााचाही आह

तस त पननासहन अवधक वरष वलहीत आहत १९७५ साली

गराथाली परकाशनावर रोबो ही कादाबरी परकावशत करन त सावहतय

कषतात उभ रावहल त पननास वरष वलहीतच आहत अनक

वनयतकावलक व सामावजक चळवळीसाठी तयााच सावहवतयक

योगदान फ़ार मोठ आह वयाची आठ दशक उलटलयावरही त

तरणााचया ववववध उपकरमाात भाग घत असतात

कबीरा खिा बाजार म(लोकवाङमय गह) मनवातर(राजहास

परकाशन) परदश साकलयाचा (मदरा) आादोलन सीमाात(गराथाली)

रोबो(शबद परकाशन) फतत तोरििवळ या कादाबर याासह तयााची

िझनाहन अवधक पसतक परकावशत झाली आहत मराठीतील

लखकाासाठीचा जीवनगौरव मानला जाणारा ldquoभाऊ पाधय

परसकारrdquo तयााना लाभला आह तयााचया अनक पसतकााना

मोठमोठया परसकाराानी गौरवल गल आह

तयााचा ldquoजगावगळयाrdquo हा ववजञानकथासागरह लवकरच यत

आह समार पननास वरषाची तयााची लखणी आताही साततयपणा

नववनवमाती करत असत

परसतत पसतकातील लखमावलका तयाानी १९८० साली

वलहीली व परवसदध कली असन त ईपसतकरपान ई सावहतयवर

परथमच यत आह

पिलआप ि वाघा आम

पिनानाथ मनो र

परसतावना

शपरय रवचक

आशदरवसी जागल पररषदचयव शनशिततवन शलशहललयव हयव

पशतकत बऱयवच उशिरव आहत जयव आशदरवसी रीरवाचव यथ

उललख झवलव आह तयवाचयवबवबत आिखी बरीच िवशहती दतव

आली असती जयवाचव उललख झवलव नवही अस अनक आशदरवसी

रीर सरी-परष होऊन गल आहत हयवशिरवय आशदरवसी जिवतीनी

शदललयव साघषवाची बरीच िवशहती उपलबध असनही हयव पशतकत

आलली नवही पशतकतील अिव दोषवाबददल मी शदलगीर आह

ही पशतकव शलहीत असतवानव अनक लखकवानी कललयव

सािोधनपर कललयव लखनवचव र लखवाचव िी उपयोग कलव आह

हयव सरवाचव नविोललख करि कठीि आह परात ह सरा हयव पशतकव

लखनवत सहभवगी होत अस िी िवनतो

ही पशतकव एक सरवात आह ह लिवत घऊन आपि िलव

ििव करवल अिी खवती आह ही एक सररवत आह असा िी अिव

अथवान महितो की हयवपढ अनक सशिशित आशदरवसी यरक-

यरती भतकवळवचयव जागलवत दडललव आशदरवसीचव इशतहवस

परकविवत आितील एककव आशदरवसी रीरवचयव साघषवाचयव

कहवणयव शलहीतील सतरीयवाचयव धवडिीपिवचयव कथव सवागतील

आशदरवसीचव इशतहवस हव चिकदवर आह ह जगवलव दवखरन

दतील असव िला शरशववस आह आशि हव शरशवास वयक त करनच

ही पशतकव िी आपिवस सोपरत आह

शदनवनवथ िनोहर

म- १९८०

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

परकविक ई सावहतय परवतषठान

wwwesahityin

wwwesahitycom

esahitygmailcom

eSahity Pratishthan

eleventh floor

eternity

eastern express highway

Thane

Whatsapp 7710980841

परकाशन ६ जानवारी २०२१

copyesahity Pratishthanreg 1220

bull शरनविलय शरतरिवसवठी उपलबध

bull आपल रवचन झवलयवरर आपि ह फ़ॉररडा

कर िकतव

bull ह ई पतक रबसवईटरर ठरणयवपरी शका रव रवचनववयशतररकत

कोितवही रवपर करणयवपरी ई -सवशहतय परशतषठवनची पररवनगी

घि आरशयक आह

ि आरशयक आह

दिनानाथ मनोहर

वदनानाथ मनोहर

वयाची ऐाशी वरष

ओलाािलल एक तरण

लखक आहत तयााना पाहन

वा तयााचया लखनाचा

समाजकायााचा व इतर

कामाचा झपाटा बघन

तयााचया वयाचा पतता लागत

नाही

यात जसा तयााचया चषमा न लावणयाचा भाग आह तवढाच

तयाानी आवदवासीबरोबर जगललया मकत पयाावरणाचा आवण

तयााचया कायम नाववनयाचा शोध घणार या उतसाही तातसनही

परागवतक ववचारााचाही आह

तस त पननासहन अवधक वरष वलहीत आहत १९७५ साली

गराथाली परकाशनावर रोबो ही कादाबरी परकावशत करन त सावहतय

कषतात उभ रावहल त पननास वरष वलहीतच आहत अनक

वनयतकावलक व सामावजक चळवळीसाठी तयााच सावहवतयक

योगदान फ़ार मोठ आह वयाची आठ दशक उलटलयावरही त

तरणााचया ववववध उपकरमाात भाग घत असतात

कबीरा खिा बाजार म(लोकवाङमय गह) मनवातर(राजहास

परकाशन) परदश साकलयाचा (मदरा) आादोलन सीमाात(गराथाली)

रोबो(शबद परकाशन) फतत तोरििवळ या कादाबर याासह तयााची

िझनाहन अवधक पसतक परकावशत झाली आहत मराठीतील

लखकाासाठीचा जीवनगौरव मानला जाणारा ldquoभाऊ पाधय

परसकारrdquo तयााना लाभला आह तयााचया अनक पसतकााना

मोठमोठया परसकाराानी गौरवल गल आह

तयााचा ldquoजगावगळयाrdquo हा ववजञानकथासागरह लवकरच यत

आह समार पननास वरषाची तयााची लखणी आताही साततयपणा

नववनवमाती करत असत

परसतत पसतकातील लखमावलका तयाानी १९८० साली

वलहीली व परवसदध कली असन त ईपसतकरपान ई सावहतयवर

परथमच यत आह

पिलआप ि वाघा आम

पिनानाथ मनो र

परसतावना

शपरय रवचक

आशदरवसी जागल पररषदचयव शनशिततवन शलशहललयव हयव

पशतकत बऱयवच उशिरव आहत जयव आशदरवसी रीरवाचव यथ

उललख झवलव आह तयवाचयवबवबत आिखी बरीच िवशहती दतव

आली असती जयवाचव उललख झवलव नवही अस अनक आशदरवसी

रीर सरी-परष होऊन गल आहत हयवशिरवय आशदरवसी जिवतीनी

शदललयव साघषवाची बरीच िवशहती उपलबध असनही हयव पशतकत

आलली नवही पशतकतील अिव दोषवाबददल मी शदलगीर आह

ही पशतकव शलहीत असतवानव अनक लखकवानी कललयव

सािोधनपर कललयव लखनवचव र लखवाचव िी उपयोग कलव आह

हयव सरवाचव नविोललख करि कठीि आह परात ह सरा हयव पशतकव

लखनवत सहभवगी होत अस िी िवनतो

ही पशतकव एक सरवात आह ह लिवत घऊन आपि िलव

ििव करवल अिी खवती आह ही एक सररवत आह असा िी अिव

अथवान महितो की हयवपढ अनक सशिशित आशदरवसी यरक-

यरती भतकवळवचयव जागलवत दडललव आशदरवसीचव इशतहवस

परकविवत आितील एककव आशदरवसी रीरवचयव साघषवाचयव

कहवणयव शलहीतील सतरीयवाचयव धवडिीपिवचयव कथव सवागतील

आशदरवसीचव इशतहवस हव चिकदवर आह ह जगवलव दवखरन

दतील असव िला शरशववस आह आशि हव शरशवास वयक त करनच

ही पशतकव िी आपिवस सोपरत आह

शदनवनवथ िनोहर

म- १९८०

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

दिनानाथ मनोहर

वदनानाथ मनोहर

वयाची ऐाशी वरष

ओलाािलल एक तरण

लखक आहत तयााना पाहन

वा तयााचया लखनाचा

समाजकायााचा व इतर

कामाचा झपाटा बघन

तयााचया वयाचा पतता लागत

नाही

यात जसा तयााचया चषमा न लावणयाचा भाग आह तवढाच

तयाानी आवदवासीबरोबर जगललया मकत पयाावरणाचा आवण

तयााचया कायम नाववनयाचा शोध घणार या उतसाही तातसनही

परागवतक ववचारााचाही आह

तस त पननासहन अवधक वरष वलहीत आहत १९७५ साली

गराथाली परकाशनावर रोबो ही कादाबरी परकावशत करन त सावहतय

कषतात उभ रावहल त पननास वरष वलहीतच आहत अनक

वनयतकावलक व सामावजक चळवळीसाठी तयााच सावहवतयक

योगदान फ़ार मोठ आह वयाची आठ दशक उलटलयावरही त

तरणााचया ववववध उपकरमाात भाग घत असतात

कबीरा खिा बाजार म(लोकवाङमय गह) मनवातर(राजहास

परकाशन) परदश साकलयाचा (मदरा) आादोलन सीमाात(गराथाली)

रोबो(शबद परकाशन) फतत तोरििवळ या कादाबर याासह तयााची

िझनाहन अवधक पसतक परकावशत झाली आहत मराठीतील

लखकाासाठीचा जीवनगौरव मानला जाणारा ldquoभाऊ पाधय

परसकारrdquo तयााना लाभला आह तयााचया अनक पसतकााना

मोठमोठया परसकाराानी गौरवल गल आह

तयााचा ldquoजगावगळयाrdquo हा ववजञानकथासागरह लवकरच यत

आह समार पननास वरषाची तयााची लखणी आताही साततयपणा

नववनवमाती करत असत

परसतत पसतकातील लखमावलका तयाानी १९८० साली

वलहीली व परवसदध कली असन त ईपसतकरपान ई सावहतयवर

परथमच यत आह

पिलआप ि वाघा आम

पिनानाथ मनो र

परसतावना

शपरय रवचक

आशदरवसी जागल पररषदचयव शनशिततवन शलशहललयव हयव

पशतकत बऱयवच उशिरव आहत जयव आशदरवसी रीरवाचव यथ

उललख झवलव आह तयवाचयवबवबत आिखी बरीच िवशहती दतव

आली असती जयवाचव उललख झवलव नवही अस अनक आशदरवसी

रीर सरी-परष होऊन गल आहत हयवशिरवय आशदरवसी जिवतीनी

शदललयव साघषवाची बरीच िवशहती उपलबध असनही हयव पशतकत

आलली नवही पशतकतील अिव दोषवाबददल मी शदलगीर आह

ही पशतकव शलहीत असतवानव अनक लखकवानी कललयव

सािोधनपर कललयव लखनवचव र लखवाचव िी उपयोग कलव आह

हयव सरवाचव नविोललख करि कठीि आह परात ह सरा हयव पशतकव

लखनवत सहभवगी होत अस िी िवनतो

ही पशतकव एक सरवात आह ह लिवत घऊन आपि िलव

ििव करवल अिी खवती आह ही एक सररवत आह असा िी अिव

अथवान महितो की हयवपढ अनक सशिशित आशदरवसी यरक-

यरती भतकवळवचयव जागलवत दडललव आशदरवसीचव इशतहवस

परकविवत आितील एककव आशदरवसी रीरवचयव साघषवाचयव

कहवणयव शलहीतील सतरीयवाचयव धवडिीपिवचयव कथव सवागतील

आशदरवसीचव इशतहवस हव चिकदवर आह ह जगवलव दवखरन

दतील असव िला शरशववस आह आशि हव शरशवास वयक त करनच

ही पशतकव िी आपिवस सोपरत आह

शदनवनवथ िनोहर

म- १९८०

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

वनयतकावलक व सामावजक चळवळीसाठी तयााच सावहवतयक

योगदान फ़ार मोठ आह वयाची आठ दशक उलटलयावरही त

तरणााचया ववववध उपकरमाात भाग घत असतात

कबीरा खिा बाजार म(लोकवाङमय गह) मनवातर(राजहास

परकाशन) परदश साकलयाचा (मदरा) आादोलन सीमाात(गराथाली)

रोबो(शबद परकाशन) फतत तोरििवळ या कादाबर याासह तयााची

िझनाहन अवधक पसतक परकावशत झाली आहत मराठीतील

लखकाासाठीचा जीवनगौरव मानला जाणारा ldquoभाऊ पाधय

परसकारrdquo तयााना लाभला आह तयााचया अनक पसतकााना

मोठमोठया परसकाराानी गौरवल गल आह

तयााचा ldquoजगावगळयाrdquo हा ववजञानकथासागरह लवकरच यत

आह समार पननास वरषाची तयााची लखणी आताही साततयपणा

नववनवमाती करत असत

परसतत पसतकातील लखमावलका तयाानी १९८० साली

वलहीली व परवसदध कली असन त ईपसतकरपान ई सावहतयवर

परथमच यत आह

पिलआप ि वाघा आम

पिनानाथ मनो र

परसतावना

शपरय रवचक

आशदरवसी जागल पररषदचयव शनशिततवन शलशहललयव हयव

पशतकत बऱयवच उशिरव आहत जयव आशदरवसी रीरवाचव यथ

उललख झवलव आह तयवाचयवबवबत आिखी बरीच िवशहती दतव

आली असती जयवाचव उललख झवलव नवही अस अनक आशदरवसी

रीर सरी-परष होऊन गल आहत हयवशिरवय आशदरवसी जिवतीनी

शदललयव साघषवाची बरीच िवशहती उपलबध असनही हयव पशतकत

आलली नवही पशतकतील अिव दोषवाबददल मी शदलगीर आह

ही पशतकव शलहीत असतवानव अनक लखकवानी कललयव

सािोधनपर कललयव लखनवचव र लखवाचव िी उपयोग कलव आह

हयव सरवाचव नविोललख करि कठीि आह परात ह सरा हयव पशतकव

लखनवत सहभवगी होत अस िी िवनतो

ही पशतकव एक सरवात आह ह लिवत घऊन आपि िलव

ििव करवल अिी खवती आह ही एक सररवत आह असा िी अिव

अथवान महितो की हयवपढ अनक सशिशित आशदरवसी यरक-

यरती भतकवळवचयव जागलवत दडललव आशदरवसीचव इशतहवस

परकविवत आितील एककव आशदरवसी रीरवचयव साघषवाचयव

कहवणयव शलहीतील सतरीयवाचयव धवडिीपिवचयव कथव सवागतील

आशदरवसीचव इशतहवस हव चिकदवर आह ह जगवलव दवखरन

दतील असव िला शरशववस आह आशि हव शरशवास वयक त करनच

ही पशतकव िी आपिवस सोपरत आह

शदनवनवथ िनोहर

म- १९८०

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

पिलआप ि वाघा आम

पिनानाथ मनो र

परसतावना

शपरय रवचक

आशदरवसी जागल पररषदचयव शनशिततवन शलशहललयव हयव

पशतकत बऱयवच उशिरव आहत जयव आशदरवसी रीरवाचव यथ

उललख झवलव आह तयवाचयवबवबत आिखी बरीच िवशहती दतव

आली असती जयवाचव उललख झवलव नवही अस अनक आशदरवसी

रीर सरी-परष होऊन गल आहत हयवशिरवय आशदरवसी जिवतीनी

शदललयव साघषवाची बरीच िवशहती उपलबध असनही हयव पशतकत

आलली नवही पशतकतील अिव दोषवाबददल मी शदलगीर आह

ही पशतकव शलहीत असतवानव अनक लखकवानी कललयव

सािोधनपर कललयव लखनवचव र लखवाचव िी उपयोग कलव आह

हयव सरवाचव नविोललख करि कठीि आह परात ह सरा हयव पशतकव

लखनवत सहभवगी होत अस िी िवनतो

ही पशतकव एक सरवात आह ह लिवत घऊन आपि िलव

ििव करवल अिी खवती आह ही एक सररवत आह असा िी अिव

अथवान महितो की हयवपढ अनक सशिशित आशदरवसी यरक-

यरती भतकवळवचयव जागलवत दडललव आशदरवसीचव इशतहवस

परकविवत आितील एककव आशदरवसी रीरवचयव साघषवाचयव

कहवणयव शलहीतील सतरीयवाचयव धवडिीपिवचयव कथव सवागतील

आशदरवसीचव इशतहवस हव चिकदवर आह ह जगवलव दवखरन

दतील असव िला शरशववस आह आशि हव शरशवास वयक त करनच

ही पशतकव िी आपिवस सोपरत आह

शदनवनवथ िनोहर

म- १९८०

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

परसतावना

शपरय रवचक

आशदरवसी जागल पररषदचयव शनशिततवन शलशहललयव हयव

पशतकत बऱयवच उशिरव आहत जयव आशदरवसी रीरवाचव यथ

उललख झवलव आह तयवाचयवबवबत आिखी बरीच िवशहती दतव

आली असती जयवाचव उललख झवलव नवही अस अनक आशदरवसी

रीर सरी-परष होऊन गल आहत हयवशिरवय आशदरवसी जिवतीनी

शदललयव साघषवाची बरीच िवशहती उपलबध असनही हयव पशतकत

आलली नवही पशतकतील अिव दोषवाबददल मी शदलगीर आह

ही पशतकव शलहीत असतवानव अनक लखकवानी कललयव

सािोधनपर कललयव लखनवचव र लखवाचव िी उपयोग कलव आह

हयव सरवाचव नविोललख करि कठीि आह परात ह सरा हयव पशतकव

लखनवत सहभवगी होत अस िी िवनतो

ही पशतकव एक सरवात आह ह लिवत घऊन आपि िलव

ििव करवल अिी खवती आह ही एक सररवत आह असा िी अिव

अथवान महितो की हयवपढ अनक सशिशित आशदरवसी यरक-

यरती भतकवळवचयव जागलवत दडललव आशदरवसीचव इशतहवस

परकविवत आितील एककव आशदरवसी रीरवचयव साघषवाचयव

कहवणयव शलहीतील सतरीयवाचयव धवडिीपिवचयव कथव सवागतील

आशदरवसीचव इशतहवस हव चिकदवर आह ह जगवलव दवखरन

दतील असव िला शरशववस आह आशि हव शरशवास वयक त करनच

ही पशतकव िी आपिवस सोपरत आह

शदनवनवथ िनोहर

म- १९८०

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

कहवणयव शलहीतील सतरीयवाचयव धवडिीपिवचयव कथव सवागतील

आशदरवसीचव इशतहवस हव चिकदवर आह ह जगवलव दवखरन

दतील असव िला शरशववस आह आशि हव शरशवास वयक त करनच

ही पशतकव िी आपिवस सोपरत आह

शदनवनवथ िनोहर

म- १९८०

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

आिण सव आपिवासी

भवरत दिवतील एकि लोक साखयचयव ७ ८ टक क लोक

आशदरवसी आहत रगळयव िबदवत सवागवयच तर िाभर

भवरतीयवातील आठ भवरतीय आशदरवसी जिवतीच आहत

भवरतवतील बहतक सरा रवजयवत आशदरवसी आढळतवत पि सरा

सिवजवत ह सवरख शरखरलल नवहीत भवरतवचयव नकविवकड

पवशहल तर आशदरवसीची रती कवही भवगवतच कनसदरीत झवलली

शदसत भवरतवचयव अशयवच कोपऱ यवपवसन महिज आसविपवसन

रवयवयकड कनवाटक पयानसत एक पटटवच असव आह की जथ

आशदरवसी बहसाखयन आहत हयव पटटयवत जयव कवही परिख

आशदरवसी जिवती आहत तयवतील एक परिख जिवत आह

आपली भील जिवत िहवरवषटर गजरवथ िधयपरदि आशि

रवजथवन हयवाचयव सीिव परदिवत आज आपलयवलव पवररव

भीलोलव दबळव धवनकव िाथरवडी कोकिी रवरली डवागी

अशयव अनक आशदरवसी जिवती शदसत असलयव तरी हयव सर

जिवती एकवच मळ जिवतीचयव पोट जिवती आहत आशि ही िळ

परिख जिवत आह भील जिवत

आज हयव जिवती आपवपलयव बोली भवषवा बोलतवत हयव

भवषवािधय थोडव थोडव फरकही आह हयव भवषवािधय साकत िधन

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

शनिवाि झवललयव गजरवथी िरवठी रवजथवनी शहनसदी भवषच िबद

आढळतवत पि िळवत हयव सरा पोट भवषव एकवच िळ भवषतन

जनसिलयव आहत आशि ही िळ िवयभवषव आह शभलोरी

शभलोरी भवषव िळवत कठ जनसिली ह सवागि फवर कठीि आह

शभलोरी भवषत शबहवर उततर परदि हयव भवगवत असललयव िाडव

जिवतीचयव िळ िाडी भवषच िबद आढळतवत आशि हयव भवषची

रचनव ही दरशरड भवषवािी शिळती-जळती आह आतव हयव भवषत

साकत िधन जनसिललयव भवषवाच अनक िबद आढळत असल तरी

एक गोषट शनशित आह शभलोरी भवषव साकत िधन जनसिवलव

आलली नवही अनक लोक अनक रषवापवसन अनक

ितकवापवसन शभलोरी भवषव बोलत असल तरी हयव भवषलव आपली

रतःची शलपी नवही पि हयवत कवही आश चया नवही कोितीही

भवषव परथि बोली भवषवच असत कवलवनसतरवन ही भवषव

बोलिवऱवानव आपलयव भवषलव शलपी असवरी अिी गरज रवटत

आशि िग भवषलव शलपी शनिवाि होत भवषलव शलपी असि फवर

फवयदयवच असत भवषलव शलपी असली की ती भवषव बोलिवर

लोक आपलयव आठरिी आपल शरचवर आपलयव भवषत शलहन

ठरतवत ती भवषव बोलिवऱयवाच जीरन आपलयवलव तयवानी शलहन

ठरललयव सवशहतयवतन कळत ती भवषव बोलिवऱयव लोकवानव

कठलयव अडचिीनव तोड दयवर लवगल तयवानी हयव अडचिीिी कसव

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल

सविनव शदलव तयवाचयवतील िर िविसवानी किवपरकवर लढवयव

शदलयव इतयवदी गोषटी िग शलशखत ररपवत जतन कलयव जवतवत

थोडकयवत जयव भवषलव शलपी असल ती भवषव बोलिवऱयवा लोकवाचव

इशतहवस शलशहलव जवतो पढील शपढयवानव आपलयव बवपजवदयवानी

कवय कल ह सिजत शभलोरी भवषलव शलपी नसलयवन आपलव

इशतहवस शलखीत ररपवत सवपडत नवही

पि यवचव अथा सरा इशतहवस पसलव गलव आह अस िवत नवही

आपलयव लोककथवतन दातकथवतन आपलव इशतहवस लपललव

आह कवही रषवापरीपयनसत रवजथवन िरवड भवगवतन भवट लोक

यवयच यव लोकवानव आपलव इशतहवस िवहीत असवयचव गविी

आशि कहवणयव यवतन त आपलयव बवपजवदयवाचव इशतहवस सवागवयच

आपलव इशतहवस िोधणयवचव आिखीही एक रतव आह जयवानव

शलपी होती तयव भवषव बोलिवऱयवानी आपलयव साबाधी कवय शलहन

ठरल आह त पवहन तयवतनही आपलव इशतहवस आपलयवलव

सिजतो

पि यवतही अडचि आह आपि आशदरवसी परीपवसन इतर

लोकवापवसन आपि दरच रवहयचो डोगर दऱयव टकडयव दवट जागल

यवानी वयवपललयव परदिवत आपि रवहयचो आपली भवषव रगळी

आपली जीरनपदधती रगळी तयविळ आपलव शबगर आशदरवसी

लोकवािी साबाध करशचतच यवयचव आशि जो साबाध यवयचव तोही

फवर जरळचव नसवयचव तयविळ तयवानी आपलयवबददल ज कवही

शलशहल आह आपलयव बवपजवदयवाबददल शलहील आह त अपऱयव

िवशहतीचयव आधवरवरर गरसिजतीचयव आधवरवरर शलशहल आह

पि आपलयवलव आपि कोि आहोत ह सिजणयवसवठी आपलव

इशतहवस आपलयव बापजवदयवाचव इशतहवस िवशहत असवयलवच

पवशहज एखवदयव िविसवचयव डोकयवत तयवचयव लहवनपिवपवसनचयव

आठरिी असतवत की नवही लहवनपिी तो कठ रवहत होतव

आपलयव आजोबवाबरोबर तो कठलयव यवतलव गळव होतव

िवळतील िवतरवानी तयवलव कसा िवरला होत िवळत तयवच कोि

दोत होत पशहलयवादी रलर किी पवशहली आशरि िवळत कोि

कोि होत िजरीसवठी जगणयवसवठी तो कठ कठ गलव होतव

परतयक िविसवचयव डोकयवत हयव आठरिी असतवत हयव आठारणी

आपि आपलयव पोरवबवळवानव सवागतो हयव आठरिी जपन ठरतो

तयवच परिवि आपलयव जिवतीलव आपलयव लोकवानव आपलव

इशतहवस िवशहती पवशहज

आपि शभल आहोत महिज कोि आहोत त िवशहत

होणयवसवठी आपलयवलव आपलव इशतहवस िवशहत पवशहज आपलव

इशतहवस आपि िोधलव पवशहज जलव पवशहज साकत सवशहतयवत

आपलयव भील जिवतीचव उललख फवर परवतन कवळी कललव

आढळतो रविवयि िहवभवरतवचव कवळ सवधवरितः चवर-पवच

हजवर रषवापरीचव आया भवरतवात आल तयवरळी यथ परीच रती

करन रवहिवऱयव जिवती तयवानव शदसलयव हयव लोकवाचव तयवानी दय

महिन उललख कलव आह हयव दयाच रिान आशदरवसी लोकवािी

शिळत-जळत आह आशदरवसी टोळयवानव गि महित आशि हयव

गिवाच ज पढवरी होत परिख होत तयवानव गिपती शकरव गिनवयक

महित आजही आपि कोिवलव िवन दयवयचव तर नवईक महितो

यव आशदरवसी गिवाची रवजय शहिवलयवचयव पवयथयविी होती इतर

भवगवतही होती ही गिरवजय आपली गलवि वहवरीत महिन

तयवरळचयव समरवटवानी खप परयतन कल यव गिरवजयवारर रवऱयव

करन हयव गिवाचयव नवयकवानव ठवर िवरल पि करळ गिनवयकवानव

ठवर करन ह गि गलवि (िवाडशलक) वहवयच नवहीत एक

गिनवयक िलव तर दसरव किीतरी िर िविस गिनवयक वहवयचव

हयव गिवानव आशदरवसी टोळयवानव लढवई करन गलवि करि फवर

कठीि होत यवबवबत समरवट चादरगपतवचव िाती कौशटलय हयवन शलहन

ठरल होत गिनवयकवाची आपसवत भवाडि लवरन तयवानव दवरच

वयसन लवरन सादर शसतरयवानव पवठरन हयव गिवाची िकती किी

करवरी तयवशिरवय तयवाचयवरर शरजय शिळरतव यिवर नवही अस

तयवन िवाडल होत पि हव कवळ फवर पढचव rdquo

हयवपरी दखील हजवरो रषवापरी हयव भवगवत िविसा रवहत होती

अस परवर सवपडल आहत नवशिकलव गोदवररी नदीचयव

शकनवऱयवलव परकविवचयव तवपीचयव शकनवऱयवलव जशिनीत खोल

खिलयवरर हजवरो रषवापरी तथ रवहिवऱयव िविसवाचयव गवडगयव

िडकयवच तयवाचयव हतयवरवाच अरिष सवपडल आहत तयवरळच

लोकही गोफिीसवरख सवधना रवपरत होत हयव गोफिीतन फकन

िवरणयवसवठी रगरगळ लहवन िोठयव आकवरवच अनक दगड तयवानी

जिव करन ठरल होत अस आढळत रविवयिवत गागचयव

खोऱयवतन उततर भवरतवतन इकड दाडकवरणयवत आललयव रविवलव

िबरी नवरवची शभललीि भटली होती अिी गोषट आह

िहवभवरतवत दरोिवचवयवानी तीर िवरणयवत पटवइत असललयव

एकलवय हयव शभल तरिवचव अागठव दशििव महिन िवशगतलयवाची

कहविी आह दोन हजवर रषवापरी गरीक दिवतील एक पररवसी

भवरतवत यरन गलव होतव तयवन शलशहललयव पररवस रिानवत शराधय

आररली सवतपडव डोगरवाचयव निादव तवपी नादयवाचयव जरळ शभलट

र गोडवळी लोक रवहवत असलयवच महटल आह थोडकयवत आपल

पराज आपल बवपजवद हजवरो रषवापरी पवसन हयव भवगवत रती

करन रवहत होती थट िरवडपवसन सहयवादरीपयात आपली रती

पसरली होती

भील यव िबदवचव अथा कवय ह नवर कस पडल ह िवत

शनशितपि सवागि कठीि आह पि असव अादवज आह की भील

हव िबद शबलल हयव दरशरडी िबदवतन आलव असवरव शबलल हयव

िदववचव अथा धनषटय असव आह आशि अगदी आतव पयानसत

जयवचयवजरळ धनषटयबवि नवही असव भील सवपडवयचव नवही

जवहव रवयवय कडन पाजवबिधय अरब ि लीि लोक आल तवहव

तथ रवहिवर रजपत दशििकड सरकल आशि तयवानी िरवड

रवजथवन गजरवथिधय रवहिवऱयव आशदरवसीनवखवली दशििकड

लोटल तवहवपवसन भील जिवती सपवट सपीक परदिवतन हटन

परात जागलवाचयव परदिवत जवत साखयन आल आजही सवतिवळव

सवतपडव सहयवादरी शराधय हयव परातवाचयव टकडयवानी वयवपललयव

भपरदिवत भील बहसाखयन आहत अस शदसत शरिषतः

खवनसदिवत आज दखील आपली रती बहसाखय आह खरा

तर आपलयव जिवतीचव इशतहवस बघतवानव िरवडपवसन ठवणयवपयानसत

पसरललयव सरा पोटजिवतीचव इशतहवस आपि बघवयलव हरव

परनसत आपि यवशठकविी िखयतर खवनसदिवतील शभलवाचव इशतहवस

बघिवर आहोत आपलयव बवपजवदयवानव कठलयव पररशथतीलव तोड

दयवर लवगल त पवहिवर आहोत तयवाचयव िौयवाचयव शहितीचयव

कहवणयव ऐकिवर आहोत

सातिडयाचया कशीतील भील

खवनदि हव डोगरदऱयवानी दवट जागलवानी नदयव नवलयवानी

वयवपललव भ-भवग यथ भरपर पवऊस पडत नसलव यथील जिीन

शरदभवातील जिीनीसवरखी कवळी नसली तरीही खवनदिची ही

भिी सपीक महिन ओळखली जवत अस चवरि रषवापरीही िहवद

तळोद ह तवलक सापनसन महिन परशसधद होत िहवद तवहवा एक

लहवनस खड होत तवलकयवच शकरव सबयवच िखय ठवि होत

सलतवनपर यथ शदललीचयव बवदिहवचव सभदवर रवहवत अस आशि

यथील होतकऱयवाकडन यथन बवहर िवल पवठशरिवऱयव

वयवपवऱयवाकडन कर रसल करीत अस हललीचयव तळोदव

अककलकरव धडगवर शनझर हयव भवगवत तयवरळी छोटी छोटी

रवजय होती हयव रवजयवाच रवज आशदरवसी होत शका रव रजपत होत

आपलयवलव कवठी पवटी धरिपर इतयवदी रवजयवाची नवार िवशहत

आहत यथील बहतक िती आशदरवसीचयव हवतवत होती निादचयव

सवतपडयवचयव दशििलव र तवपीचयव उततरलव असललयव हयव पटटीत

आशदरवसी िती करवयच र जागलवतील का दिळ फळा गोळव

करवयच एकि हयव भवगवत ndash सबततव होती हयवत कवहीच सािय

नवहतव खवनदिवतील सरा सबयवािधय सलतवनपर सबयवत सरवात

जवत कर रसल होई महिन तर सलतवनपरलव शदललीचयव

बवदिहवचव अतयात शरशववस िविस यथ सभदवर अस बवदिहव

होणयवपरी औरागजब कवही रष सळतवनपरलव सबदवर होतव

औरागजब शदललीचव बवदिहव झवलव तयवन दशिि भवरतवरर

आपल सवमरवजय पसरवरयवच ठररल परचाड सनसय घऊन तो

िहवरवषटरवत आलव आशि खवनदिच शदरस पलटल

उततरकडन दशििकड यिवऱ यवाना सरवात िोठव अडथळव

महिज नमादव नदी निादव नदी गाग यिनसवरखी िोठी नवही शतच

पवत तयवाचयवसवरख शरिवल नवही पि शराधय र सवतपडव हयवाचयव

डोगर टकडयवातन खळवखळव रहवत जविवऱयव निादचव रग असव

आह की यव नदीलव पवर करि फवरच कठीि होत रगवन जविवरव

पररवह पररवहवतील खडक नदीचयव दोनसही शतरवरर असलली जागल

आशि हयव जागलवत रवहिवर आशदरवासी हयव सरवािळ उततरकडन

यिवऱयवानव िहवरवषटरवत दशििकड यि फवरच अरघड जवयच

खवनदि महिज दशिि भवरतवच पररिदववर होत अस महिव नव

तयविळ उततर भवरतवतील रवजवानी बवदिहवानी आपल रवजय

दशििकड पसरवरयवचव जवहवा जवहवा परयतन कलव तवहवा तयवानव

शररोध कलव गलव तो हयवच भवगवत निादचयव उततरकडील

रवजिहवरवज र दशििकडील रवज हयवाचयव लढवयवाच यधदथळ होत

खवनदि हीच तयवाची यधदभिी होती आशि चवरि रषवापरी

ओरागजबवन िहवरवषटरवतील िरवठयवाच ररवजय नषट करणयवचयव

इरवदयवन लढवई सर कली तवहवपवसन खवनदिचयव हयव भिीत सतत

अनक रष लढवयव होत रवहीलयव

िरवठव रवजयवचव शरतवर निाद पशलकड थट पाजवबपयात झवलव

पि शदललीपयात पसरललयव हयव रवजयवची जवहव घसरगाडी सर

झवली तवहव िरवठव सरदवरवत जयव लढवयव झवलयव तयवही

खवनदिवतच झवलयव बवहरन आललयव गोऱयव शिटीिवानी िरवठव

सरदवरवाचयव आपसवतील लढवयवाचव फवयदव घऊन आपली तवकद

रवढरली सिवर दोनि रषवापरी तर हयव लढवयवानी खवनदिलव पवर

उधरत करन टवकल इादोरच होळकर गरवलहरच शिद र पणयवच

पिर हयवाचयव सततचयव लढवायवानी हयव भववगवतील िवाततव नषट करन

लोकवानव तत करन सोडल शिद र होळकर हयवाचयव लढवयव

चवलवयचयव हयव आपलयव खवनदिचयव भिीरर तयवकवळी सनसय

जवहव एखवदयव भवगवतन जवयच तवहव सवा सनसयवलव जगरणयवसवठी

हतती घोड इतयवदी जनवररवानव खवयलव घवलणयवसवठी ज अनसन धवनसय

लवगवयच ररिचवरव लवगवयचव त तयव भवगवतील ितकऱयवाकडन

वयवपवऱयवाकडन जिव कल जवयच िोठिोठयव िहरवतील

सधनवाकडन लढवयव लढणयवसवठी खाडणयव रसल कलयव जवत

तयविळ परचाड नकसवन वहवयच अठरववयव ितकवचयव सररवतीस

तर खवनदिचयव भशिरर सरात अादवधादी िवजली होती कोिीही

उठवर चवर घोडरवर आपलयवभोरती जिव करवर आशि लटवलट

करवरी अिी शथती होती िरवठव सरदवारवचयव हयव लढवयवानी

खवनदिवतील लोकवानव जगि िशकील झवल होत

तयविधय १८०३ सवली िहवभयाकर दषटकवळ पडलव िविसवानव

खवयलव अनसन नवही जनवररवानव चवरव नवही पयवयलव पविी नवही

अिी पररशथती झवली अशयव पररवसथतीत िदत िवगवयलव जवयच

किवकड आपलव रवजव कोि हच लोकवानव कळत नवहत आशि

रवजवाकड जवऊन कवही उपयोगही नवहतव सरदवर रवज ह

आपसवतील लढयवत गातल होत लोक हरवलदील झवल तयवतन

शनिवड भवगवतन पढवऱयवाचयव टोळयव खवनदिवत शिरलयव रवटत

जी गवार यतील ज रवटसर सवापडतील तयवाची लट करीत िडद

पवडत खन करत ह पढवारी सरतपयानसत पशििकड सरकत गल आशि

पढील सवली परत आल सगळीकड शजसकी लवठी ऊसीकी भस

अिी शथती झवली

ज शबगर आशदरवसी लोक होत तयवानी हयव परीशथतीलव

का टवळन थलवनसतर करवयलव सररवत कली खवनदिवबवहर

शरदभवात िरवठरवडयवत तयवाच जवतीसाबध होत ओळखीपवळखी

होतयव आपलयव जशिनी आपली घर सोडन हजवरो िविस खवनदि

सोडन गल शबगर आशदरवसीच खवनदि बवहर साबाध होत पि

आशदरवसी कठ जविवर हव दि ही भिीच तर तयवाची िवयभिी

होती हयव पररथीतीशररधद तयवानी शररोध दवखरवयचव परयतन कलव

िरवठव सरदवरवाशररधद कवही शठकविी शररोध दिाशरलव पररिवि

असव झवलव की हयव साकटवत असललयव रयतलव िदत दणयवऐरजी

पिवयवाचयव परिख कवरभवऱयवन शतबाकजी डगळ यवन ldquoनवरोबव

पवटीलवचयव िदतीन १५ िशहनसयवाचयव कवळवत १५००० शभललवानव

कवपन कवढल बवळवजी लकषिि यवन शभललवानव भलथापव िवरन

जागलवतन बवहर बोलवरल आशि कोपरगवार जरळ तयवाची कततल

कली

हयव सततचयव लढवयवानी पढवाऱयवाचयव लटिवरीन दषटकवळवन

शपडललयव आशदरवसीसिोर जगणयवचव एकच रतव होतव त परत

जागलवकड रळल त डोगरदऱयवाचयव आशरयवलव गल अनक

ितकवाचयव आपलयव बवपजवदयवाचयव अनभरवररन तयवानव िवहीत

होत पवऊस पडलव नवही ित शपकल नवहीत तरी जागल िविसवानव

उपविी िवरिवर नवहीत जागलवतील का दिळवाची फळवफलवाची

तयवानव िवहीती होती ह जागल आपलयवलव जगरल पढवऱयवाचयव

टोळयवापवसन लढवयव करिवऱयव सशनकवापवसन डोगरदऱयवच

आपल सारिि करतील ह तयवानव िवहीत होत छोटयव छोटयव

टोळयव करन आपलयव टोळी नवयकवचयव नततरवखवली

टकडयवाचयव िवथयवरर झोपडयव बवाधन त रवह लवगल कधी कधी

आपल धनषटयबवि घऊन हयव डोगर टकडयवतन बवहर यत

जरळपवसचयव गवारवरर हललव करत शिळल तरढ धवनसय घऊन

हवती यतील ती गरढोर घऊन त परत आपलयव रतीकड शनघन

जवत |

ह लिवत घतल पवशहज की तयवकवळीही कवही आशदरवसीनी

िशलि धिा शरकवरलव असल कवही आशदरवसी िवरती गिपती

हयव शहनसद दरतवानव नरस करत असतील तरी आशदरवसीच रतःच

दर होत दरतव होतयव तयवाच लगन शरधी ितय शरधी रगळ होत

आशदरवसी दरतवानव बोकड हल बळी दत तयवाचयव शरधीिधय

दवरलव एक शरिष िहतर होत आशदरवसी करळ कोबडयव-

बकऱयवाचच नवह तर गवयी-बलवाच िवास दखील भिि करत

असत आशदरवसी आपलयव ितवानव परत असत जवळीत नसत

थोडकयवत आशदरवसीची सा कती शहनसदपिव बरीच रगळी होती

तयवाचयव शरदधव रगळयव होतयव र अाधशरदधवही रगळयव होतयव

िरवठिवहीचयव िरटचयव कवळवत कवही िरवठ सरदवरवानी

शिटीिवापवसन िरवठी रवजय रवचरणयवच परयतन कल िरवठी

सरदवरवानी आपसवतील भवाडि थवाबरन एकजट करवरी अस परयतन

कल अस परयतन करिवऱयवािधय पिवयवाचव कवरभवरी शतबकजी

डगळ हवही होतव पि शिटीि अशधकवऱयवनी तयवचयवरर खनवचव

आरोप कलव आशि तयवलव तवबयवत घऊन ठवणयवलव कदत ठरल

शिद होळकर भोसल गवयकरवड ह सरदवर एकत आल नवहीत

शिटीिवानी पिवयवाच रवजय खवलसव कल हयवच कवळवत शतबकजी

डगळ ठवणयवचयव कदतन शनसटलव आशि हयव कवळवत शिटीि

सततिी लढव दयवयलव फकत आशदरवसीच उपयोगी यतील अिी

खिगवठ िनविी बवाधन तो खवनदिवत आलव तयवचव अादवज खरव

होतव शिटीिवािी लढवयलव किीही सरदवरवन तयवलव िदत शदली

नवही िदत शदली शभललवानी कोळयवानी चवळीसगवरजरळ ८०००

शभलल तयवाचयव िलवचयव गोदवजीचयव नततरवखवली शिटीिवािी

लढवयलव जिव झवल १८१८ सवली शिटीिवानी िरवठिवही नषट

कली बवजीरवरवलव पनसिन दरन निादपशलकड पवठरन शदल सरा

िरवठी सरदवरवानव आपली सततव िवनसय करवयलव लवरली

खवनदिवरर शिटीिवाची सततव थवपन झवली पि खवनदिवरर

परतयि सततव थवपन करवयलव खवनदििधील छोट िोठ शकलल

तवबयवत घरन आपलव अशधकवर सर परदिवरर परथवशपत करणयवस

तयवानव अनक रष लवगली असीरगड थवळतर अिळनर िवलगवर

इतयवदी खवनदिवतील अनक शठकाणी तथलयव लहवन लहवन

सरदवरवानी शकललदवरवानी शिटीि सततलव हवर जवणयवच नवकवरल

तयवानी शिटीि सनसयवलव शररोध करणयवचव परयतन कलव हयव

सरदवरवानव शभलल कोळी रविोिी हयव आशदरवसीनी सवथ शदली

खवनदिवतील पढवरी लटवरा चयव टोळयवानव खवनदिवतन पळरन

लवरणयवत शिटीि एक दोन रषवातच यिरी झवल पि शभललवनवा

परवभत करि शभललवनवा आपली सततव िवनसय करवयलव लवरि सोप

नवहत १८१८ पवसन पढील ५० रष खवनदिवत आशदरवसी

शिटीिवािी लढतच रवशहल १८२५ पयानसत महिज तबबल सवत

रषपयानसत शिटीिवानी आपलयव सनसयवचयव बादकीचयव तोफवाचयव

बळवरर आशदरवसीनव नततवबत करणयवचवा परयतन क लवा पि

तयवानव त जिल नवही

पिटीश राजयाची सरवात

गोऱयव शिटीिवानवा खवनदिवत िवाततव परथवशपत करि फवर

िहतरवच होत एक तर उततर भवरत र दशिि भवरतवचयव सीिरर

असिवऱयव हयव भवगवतन उततर र दशिि हयवानव जोडणारव िवगा जवत

होतव तसच आाधरपरदि र सरत हयवानवा जोडिवरव परा पश चीि िवगाही

हयवाच भवगवतन जवत होतव शिरवय चोहोबवजनी डोगर टकडयवनी

रढललव सपीक असव भवग ितचयव तवबयवत असि फवरच

धोकयवच होत आशि सरवात िहतरवची गोषट महिज यथ बहसाखय

असललव आशदरवसी उततरत आशदरवसीचवा गोऱयवनवा अनभर

आलव होतव महिन हयव भवगवत लरकरवत लरकर आपली सततव

थवपन करवयची अिी तयवाची धडपड होती शिटीि

आशदरवसीचयव एखवदयव टोळीरर ससजज सनसयवन हललव चढरत

अशतिय शचकवटीन हयव टोळीचव दयवाडोगरवत पवठलवग करन त

टोळीलव गवठत तयवाचयविी लढव दत तयवाचयव नतयवलव नवयकवलव

पकडणयवत शकरव ठवर करणयवत यिरी होत टोळीतील सरा

सरीपरषवानव शपटवळन लवरीत िग शरजयी झवलयवचयव आनादवत

आतव ही टोळी आपलयवलव परत तवस दिवर नवही अिव शरचवरवत

त परत शनघत आशि अधयवा रतयवतच तयवानव िवशहती शिळ नरीन

टोळीनवयकवचयव नततरव-खवली परत सरीपरष जिव झवल आहत

सतत सवत रष आपलयव सनसयवचयव बळवरर तयवानी आशदरवसीनवा

हररणयवचव परयतन कलव

आशदरवसी टोळीनवयकवानव तनख दणयवची लवच दरन तयवानव

आपलयव बवजलव घणयवचव परयतन कलव पि शिटीिवनवा हयवत यि

आल नवही आशदरवसी शिटीिव सततलव शररोध करीतच रवहील

नादरबवरवचयव शभल एजाटवन सवतपडयवतील टकडयवात रवतवय

करिवऱयव आशि सपवटीररील गवरवत लटवलट करिवऱयव अनक

टोळी नवयकविी साधवन सवधल तयवानव तनख दणयवच आश रवसन

दरन िरि यणयवस सवाशगतल सवतपडयवत सभवनसयव रविजी

ऊचीत इतयवदी नवईकवानी आपलयव टोळयव जिरलयव होतयव हयव

शतघवानव पवाचि रपयवचव तनखव कबल करनही कवही उपयोग

झवलव नवही सभवनसयवन नादरबवर र िहवदव भवगवतील कवही

खडयवरर हलल चढरल सभवनसयव १८१९ िधय पकडलव गलव पि

तो तरा गवतन पळवलव कवही शदरसवानी सभवनसयवन परत २०० रपय

तनखव घयवरयवच कबल कल तसच तयवन रविजीचही िन रळरन

तयवलव िरि आिल पि ऊशचतवन िवत तनखव नवकवरलव १८२७

सवली ऊशचत बवाडवन एकव पटलवलव ठवर कल आशि तो पहवडवत

पळवलव सभवनसयव तयवलव जवऊन शिळवलव तयव दोघवानी परत

लटवलट सर कली ऊशचत बवाड पकडलव गलव पढ तो धळयवचयव

जलिधय िरि पवरलव

सभवनसयवलव पकडन हदपवर कल गल पि १८२४ सवली परत

आलयवबर तयवन सलतवनपर लटल तयवचयवरर पवठशरणयवत

आललयव सशनकवाचयव पळटिीतील २२ सशनकवानव सभवनसयवचयव

लोकवानी जखिी कल र हव हललव परतन लवरलव शिटीिवानी

आिखी सशनक आिल कवही िशहनसयवानी रविव नवईकवन

सभवनसयवलव पकडन शदल सभवनसयव धळयवचयव जलिधय िरि

पवरलव हयवशिरवय सलतवनपर सधरव शिरपर चोपडव जळगवर

थवळनर

हयव भवगवतील शकतीतरी बवाड आपवपलयव टोळयव घऊन

शिटीिवनवा तवस दत होत कवनसयव दिरथ दरचाद सयवजी

आशभिवन अिी शकती तरी जिवाची नवर सवागतव यतील शिटीिवानी

तयवानवा दर कलल तनख नवकवरन रवनोिवळ त लफत छपत शफरत

रवशहल शिटीिवनवा िरि आल नवहीत शकतयक पकडल गल

शकतयक लढतव लढतव िल जगणयवसवाठी त गवारवारर हलल करीत

लटवलट करीत ह खर असल तरी गलविवच जीरन न जगतव

रतातपि जगणयवचव तयवानव दसरव िवगाच नवहतव दिरथ बवाड

निादव पवर करन गलव तयवरळी शनिवड परदिवत िख दललव

नवरवचव पढवरी गोधळ घवलत होतव दिरथ हयव दललवलव जवऊन

शिळवलव यव दललवचव हयव भवगवत एरढव दरवरव होतव को

तयवचयवबददळ रिान करतवनवा शनच जिीन ऊपपर अललव शबचि

शफर िख दललव अस महित असत शचखलीचव नवईक दरजी

नवईक हयवलव शिटीि शभल एजाटन सवरवसहव रपय तनखव

िशहनसयवलव दर कलव होतव १८२५ पयानसत सतत परयतन करनही

शिटीिवानव यव भवगवत िवाततव करतव आली नवही नवयकवनव

तनखयवची लवलच दरनही सवधल नवही सनसयवचयव सवहयवन

दाडकबवजीन कवाही सवधल नवही हयवनातर शिटीि अशधकवऱयवानी

आपली शनती बदलली तयवाचयव लिवत आल

आशदरवसी लटिवर करतवत कवरि तयवाच जीरन उधरत

झवल आह हयवाच नीट पनरासन कलयवशिरवय हयवाच जीरन सरिीत

कलयवशिरवय हयव लोकवानव िवात करि िक य नवही

हयवरळी धळ शजलहयवच तीन शरभवग पवडन परतयक शरभवगवरर

भील एजाटवाची शनयक ती करणयवत आली हयव शभलल एजाटवनी

शभललवनवा जिीनी दरन ितीत रसरवयलव सररवत कली नवयकवानव

तनख दरन आपवपलयव भवगवत िवाततव रवखणयवची जबवबदवरी

तयवाचयवरर सोपशरणयवत आली हयवशिरवय शिटीिवनी आपलयव

कटशनतीचव अरलाब कलव कपटन औरि हयव अशधकवऱयवलव

भील पलटि उभी करणयवचव आदि दणयवत आलव कपटन ओटाि

िर र धवडिी होतव तयवन शभललवारर शरश रवस टवकलव तयवाचयव

शभलवटवत जवऊन शनिसर रवहयलव तयवना सररवत कली

शभललवाबरोबर जागलवत पहवडवत शहाडन जागली जनवररवानव तोड

दरन तयवन आपलयव िौयवाचव दवखलव शदलव कवही शदरसवत

िवलगवर यथ शभलल पलटिीच शििि सर झवल हयव पलटिीचयव

सवहयवनच शिटीिवानी डोगर पहवडवतील शभलल बवाडवानव िरि

आिल यथलयवच लोकवानव पगवर नोकऱयव खवस सरलती दरन

आपलयव बवजलव घयवयच आशि तयवाचयव िदतीन यथील लोकवारर

सततव गवाजरवयची ही तर गोऱयव शिटीिवाची कटशनतीच होती

शभललवनवा जिीनी दरन ितीरर रसरि तनख दरन तयवानव

जवगलयवाच रखरवलीच कवि दि सधरव सवरखयव घवटवत

पररवदयवानव-सारिि दणयवची जबवबदवारी दि आशि रळ पडली तर

शभलल पलटिीचयव सवहयवन तयवानव िरि आिि हयव िवगवानी हयव

भवगवत कवहीिी शयवाततव परथवशपत करणयवत शिटीि यिरी

झवल पि यवचव अथा आशदरवसीनी शिटीि सततव िवनसय कली होती

असव नवहतव आशदरवसी शभल गपप झवल होत असवही नवहतव

१८५७ पयात खवनदिवत आशदवासीतील असातोष आशदरवसीनव

विटीिवाबददल असललव रवग खदखदतच रवहीलव आशि १८५७

सवली साधी शिळतवच परत एकदव आशदरवसी हवतवत तीर कविठव

घऊन ठवसिीचयव बादकव घरन अनसयवयय सततशररधद उभ रवशहल

उततर भवरतवत सततशररधद उभव झवललव बाडवचव झडव निादचयव

दशििलव फडकत ठरलव तो करळ आशदरवसीनी शरिषतः

शभललवानी ह लिवत घतल पवशहज

१८५७ चया भारतीय सवातितरय लढयातील पभललािचा

स भाग

१८१८ त १८२५ हयव सवत रषवात शबटीि अशधकवऱ यवानी

आपलयव सनसयवचयव सवहयवन आशदरवसी बाडखोरवानवा रठिीरर

आिणयवच परयतन कळ पि हयव परयतनवनव यि आल नवही ह

आपि पवशहल एक लिवत घतल पवशहज शिटीिवशररदध लढणयवत

शभललच पढ होत अस नवही कोळी रविोिी अजाठयवच शभलल

नगरच शभलल सराच शिटीिवािी लढत होत हयवतील कवही जिवाच

एकिकविी साबाध होत पि बहतक सरा आपलयव रतचयव

शहाितीरर एक एकटच लढत होत आशि तरीही शिटीि सनसयवलव

हयवानव नवििष करन खवनदिवत िवाततव थवशपत करि िक य

झवल नवही १८२५ नातर शभललवानव जिीनी दबन एकव जवगी

रसरि शभल नवयकवानव तनखव दरन तयवाचयवरर रतयवचयव

सारििवची जबवबदवरी टवकि बवाड टोळी नवयकवानव पनसिन दरन

िवात करि आशि शभललवाचीच पलटि उभवरन तयवानव आपलयव

बवाधरवािी लढवयलव लवरि अिव िवगवानी शिटीिवानी १८३० चयव

सिवरवस खवनदिवत थोडी फवर िवाततव शनिवाि कली शभललवारर

होिवऱयव अनसयवयवच शनरवकरि करणयवसवठी शभलल एजाटवनव

अशधकवर दणयवत आल तयवचवाही थोडवफवर उपयोग झवलव पि

तरीही शभलल पिापि िवात झवल नवहीत हयवलव एक िहतरवच

कवरि होत हयवपरी शहाद र ि लीि रवजवानी अस धोरि

अरलाबलल होत की डोगर-टकडयवाचव जागलवाचव भवग जथ

आशदरवसी बहसाखयन रती करन होत अिव भवगवानव त धककव

लवरत नसत तयवाचयव लढवयव चवलत पि तयव सखल भवगवत

आशदरवसीचयव जीरनवत फवरिी ढरळवढरळ शहाद रवज र ि लीि

बवदिहव करत नसत पि शिटीिवानी यथील सिवज वयरथची

घडीच शरकटवयलव सररवत कली होती

खडयवतील ितकऱयवानी सरकवरलव भरणयवचव सवरव पिवतच

भरलव पवशहज असव तयवानी शनयि कलव ितकऱयवलव तयवचयव

जशिनीचव िवलकी हक क दरन तयवन सरकवरलव सवरव भरवरव अस

सवागणयवत आल हयविळ गवरवतील परीच साबाधच बदलवयलव

लवगल तसच गवरवचयव आसपवस असिवरी जागल तोडन ही जिीन

लवगरडीखवली यवरी अस परयतन शिटीिवानी सर कल िोठयव

परिविवत जागल तोडही सर झवली हयविळ जागलवतील का दिळा

फळवारर जगिवऱयव आशदरवसीचयव जीरनवारर पररिवि वहवयलव

लवगलव आशदरवसीचयव जागलवररील आशधकवरवाररही ियवादव

यवरयवस सररवत झवली शिटीि सरकवरन सवरकवरवनवा सवथ शदली

तयविळ सवरकवरवाच अततयवचवरही रवढत चवलल हयव सरवाचव

पररिवि महिन आशदरवसीच उठवर होतच रवशहल १८४५ िधय

नगर र नवशसक शजलहयवत रघोजी भवागर हयव कोळी नवईकवन बाड

पकवरल १८४७ िधय अकरविी तवलक यवतील अरोळ गवारवरर

शभललवानी हललव कलव शचखलीचयव का रर रसवरवन बाड पकवरल

नादरबवरचयव शभल एजाटवरर का रर नवईक नवरवज होतव आपलयव

कवरभवरवत शभल एजाट हतिप करतो ह तयवलव शबलकल पसात

नवहत शिटीिवानी तयवलव िरि आलयवस िवफी दणयवत यईल

महिन सवाशगतल पि का रर रसवरव िवफी िवगणयवस तयवर नवहतवा

पणयवहन घोडरवारवाच दल िवलगवरहन शभल पलटिीतल सशनक

आिन तयवचयवरर हललव करणयवत आलव का रर रसवरव पकडलव

गलव पि तयवन शिटीिवािी जोरदवर टककर शदली का रर रसवरवलव

दहव रषवाची सकत िजरीची सजव दणयवत आली का रर रसवरवचव

िलगव रविशसाग र पतणयव सोनवजी हयवनवा शिटीिवानी पणयवलव

शिििवलव पवठशरल पणयवचयव तयवरळचयव कॉलजवत तयवानी परथि

तर चवागलीच परगती दवखरली पि तयवनातर त दोघ कॉलजचयव

परिख परवधयवपक िजर कनसडीिीच भवाडल र कवालज सोडन पळन

हयव भवगवत परत आल आपलयव बाडखोर बवपवसवरखव पोरगवही

होर नय महिन शिटीिवानी रविशसागलव पणयवसवरखयव िहरवत

पवठरल होत पि रविशसागन आपलयव बवपवचव कवरभवर हवती

घतलव आशि तोही गपप रवशहलव नवही पढ शिटीिवानी १८७८ िधय

रविशसागलवही पकडल आशि जनसिठपची सजव दरन दिवबवहर

पवठरल

१८४५ नातर पढील दहव रष शभलल िवात होत जि

एककटयवन लढन कवही फवयदव नवही हयवची तयवनवा जविीर झवली

असवरी आशि योगय साधीची योगय पररथीतीची त रवट पहवत

असवरत तिी पररशथती लरकरच परवपत झवली शिटीिवानी यथील

रवजवाची साथवन खवलसव करवरयवस सररवत कली तयवच शनशितत

झवल आशि शिठोिवाबहल हयव दिवतील लोकवाचयव िनवत

रवजरजरवड साथवशनक हयवाचयव िनवत जो रवग होतव तो ऊफवळन

आलव १८५७ चयव रवतातयालढयवलव सररवत झवली

शिटीिवाचयव सनसयवत नोकरी करिवऱयव शहनसदी शिपवयवानी बाड

पकवरल आशि ही आग झपवटयवन पसरत गली हयव साधीचव फवायदव

घऊन खवनदिवत नगर नवशिक शनिवड शनजवििवही

सगळीकडच शभल नवयक बाडवचव झडव ऊा चवरन शबराटीिवाशररधद

उभ रवहील सररवत कली कवजरशसाग नवईकवन खवजयव नवईकवन

वीर खाजया नाईक

खवजयव नवईक हव १८२१ त १८४१ पयानसत रीस-रषा

शिटीिवाचयव नोकरीत होतव ऊततर दशिि जोडिवऱयव हललीचयव

िाबई आगरवरोडररील सधरव घवटवचयव भवगवतन पररवस करिवऱयव

वयवपवऱयवानव पररविवानव सारिि दणयवच कवि तो करत होतव

तयवरळी हयव िवगवान िाबईकड िवल नलव जवई शरदभवातील कवपस

गवाजव अफ ही ितीिवल शभराडी पयानसत बलगवडीना पोचरल जवत

तथन हव िवल पढ यरोपवत चीनलव पवठशरणयवत यत अस घनदवट

जागलवतन जविवऱयव हयव िकडो बलगवडयवानव सारिि दिवऱयव

पोलीस पथकवचव खवजयव नवईक परिख होतव एक पकडललव

लटवर चौकिी करतवनव खवजयव नवईकवचयव हवतन िवरलव गलव

आशि खवजयवलव दहव रषवाची सजव झवली पि १८५५ िधय तयवची

सटकव झवली खवजयवन आपलयवलव परत नोकरीत घयवार अिी

शरनाती कली परनसत अशधकवऱयवनी शरनातीकड दलाि कल १८५७

सवली रवतवररि तवप लवगल तिी शिटीिवनवा खवजयव नवईकवाची

आठरि झवली तयवलव परत नोकरीस घणयवत शिटीि तयवर झवल

पि आतव खवजयवच तयवर नवहतव िधलयव कवळवात तो कवय झोपन

रवशहलव नवहतव दिवत कवय होत आह हयवचयव बवतमयव तयवलव

शिळत होतयव ऊततर भवरतवात ज कवय घडत होत तयविळ शिटीि

घवबरल आहत ह तयवचयव लिवत आल होत दोन रष रवट पवहयलव

लवरलयवरर आतवच शिटीि आपलयवलव नोकरी दयवरयवस कव

तयवर झवल ह ही तयवलव सिजत होत तयविळ शदललीहन -ईिवरव

शिळतवच खवजयव नवईक भीिव नवईक िरवािव नवईक हयवानी बाडवचव

झडव उभवरलव भीिव नवईक िरविव नवईक र आनादवना आपलयव

भोरती ७ -८ ि शभलल जिरल आशि तयवानी गवार लटवयलव

सररवत करन शिटीि सनसयवलव लढयवच आवहानच शदल

हििातरवर हव शभल नवईक ही तयवानव यरन शिळवलव तयवानी

दवातरवरवा गवारवरर हललव करन ह गवर ऊधरत कल कवजरशसाग

ऊफ खवजयव नवईकवन बाडवच शनिवि ऊभवरलयवबरोबर

खवनदिवतील सगळयव भवगवतन शभल यरन तयवचयव सनसयवत

दवखल होऊ लवगल तयवन जरळचयव खडयवत लटवलट कली

आशि सधरव घवट कबजवत घऊन यिवऱयव जविवऱयव

बलगवडयवारर कर रसली करणयवस सररवत कली

हयवच सिवरवस होळकरवाचयव रवजयवतन िाबईलव जविवरव

सरकवरी खजीनव खवजयव नवईक आशि तयवाचयव सवथीदवरवानी

लटलव खशजनसयवच रिि करणयवसवठी तीनि सशनक होत पि पि

तयवानी शभलवानव शररोध न करतव खजीनव लटणयवस िभवच शदली

हयव लटीत बाडखोरवानव ७ लवख रपयवचव ऐरज शिळवलव हयव लटीन

शिटीिवाच धवबच दिवािल तसा पवशहल तर होळकर रवज कवही

शिटीिवशररधद नवहत पि तयवरळच रवतवररिच अस होत की

होळकरवाचयव सशनकवाची शभलवनवा सहवनभतीच होती खवनदि

पटलव तर आपली सततव शटकरि अशतिय अरघड होईल ह

शिटीिवानव चवागल कळत होत तयवानी भरवभर रगरगळयव भवगवतन

घोडदळ पवयदळ सनसय खवनदििधय पवठरवयलव सररवत कली

खजीनव लटणयवत आललयव यिवन खवजयव नवईकवची तवकदही

रवढली ४००-५०० लोक बरोबर घऊन तयवन पळवसनर लटल

िहवदर नवईक र दौल नवाईक ह आपलयव लोकवासह तयवलव यऊन

शिळवल खवजयव नवईक भोरघवट शकललयवकड रळलव

चोहोकडन दरन दरन शभलवाचयव टोळयव यऊन तयवचयव सनसयवत

दवखल होत होतयव अकरविी िहवल भवगवत शिटीि सततशररधद उभव

रहोललव कवळबवबव खवजयव नवईकवलव यऊन शिळवलव होतव

होळकरवाचयव धवर साथवनचयव सनसयवतील रोहील िकरविी अरब

सशनकही खवजयव नवईकवाचयव सनसयवत दवखल होत होत चोहोकड

शभल शिटीिवाशररदध उठल होत सलतवनपर िधील अशयवच शभल

बाडखोरवानी सवरागखडव गवारवरर हललव चढरलव िादवणयवचव

रिवलयव नवईकही रथ नवहतव िहवदव भवगवतील शभलवाचयव

रवढतयव हवलचवली पवहन सनसयवची एक पलटि तथ पवठशरणयवत

आली हयवच कवळवत भीिव नवईकही खवजयव नवईकवचयव सवथीलव

आलव खवजयव नवईक र भीिव नवईक हयवानी आपलयव १५००

सवथीदवरवसह ६० अफचयव गवडयव लटलयव पोट ऑशफसही

लटल

भीिव नवईक ह हयव लढयवातील अतयनसत गढ अस वयकतीितर

आह शिटीिवशररदध १८६८ पयानसत सतत दहव रष एकवकी लढत

रवशहललयव हयव किल साघटकवच खवनदि नवशिक नगर शनिवड

भवगवतील शभलवािी साबाध होत नवशसक नगर भवगवत शिटीिवनवा

ताग करन सोडिवऱयव भवगोजी नवईकवनही खवजयव नवईकवलव यऊन

शिळणयवचव परयतन कलव तो शनजविवचयव रवजयवतन खवनदिकड

शनघवलव पि शिटीि सनसयवन तयवलव रवटतच अडरन परतवयलव

लवरल भीिव नवईकवन अस घोशषत कल होत की शदललीचयव

बवदिहवन खवनदि िकत करणयवचव तयवलव आदि शदलव आाह

आपलव लढवा हव हयव दिवलव गोऱयवापवसन रतात करणयवसवठी आह

आशि महिन शिटीिवाचयव पदरी असिवऱयव हयव दिवाचयव

पोलीसवानी सशनकवानी बाडखोर शभललवानव सविील वहवर अस

आरवहन तयवन कल होत िवत हयव िर सनवनीची भीिव नवईकवची

इशतहवसवलव कवहीच िवशहती नवही तो कठलयव भवगवतील होतव

कोितयव गवारचव होतव हयवची कवहीही िवशहती ऊपलबध नवही

भीभव नवईक िरवशयव नवईक खवजयव नवईक कवळ बवबव दौल

नवईक अशयव अनक टोळी नवयाकवाचयव नततरवखवली शिटीि सततच

जोखड तोडन फकवयलव िकडो आशदरवसी सतरी परष तयवर झवल

होत हयव शभल लढरययवनवा बडरवनी होळकर साथवनवाची

सहवनभती होतीच पि जनतचीही सहवनभती होती

शिटीिवनी शभलवाचव उठवर दडपन टवकणयवसवठी सरा परकवरच

उपवय अिालवत आिल शजलहयवतील सशनकवाची ठविी

रवढशरणयवत आली अनक शिटीि अशधकवऱयवाचयव हयव भवगवत

नििकी करणयवत आलयव तयवानव कडक कवररवई करणयवाच

अशधकवर दणयवत आल धरिगवार र िवलगवार यथ शभलवाचयव

पलटिी उभवरणयवत आलयव एरढच नवही तर शभलवािी

लढणयवसवठी कोळी आशदरवसीचयव पलटिी नगर शजलहयवत उभयव

कलयव गलयव जवगोजवगी शभलवानव रढन तयवाची तवकद खति

करणयवच परयतन सर झवल

कवजोशिाग आशि तयवचयव सवथीदवरवानव अखर बडरवनी जरळ

गवाठणयवत शिटीि सनसय यिरी झवल िजर इवहवनसस जवहव बडरवनी

जरळ पोहचलव तवहव बडरवनीचव कोतरवल तयवलव सविोरव गलव

िजर इवहवनससन खवजयव नवईक भीिव नवईक हयवाचयवबवबत रवरारवर

शरचवरनही कोतरवलवन तयवलवा कवही पततव लवग शदलव नवही तरी

पि शिटीिवानव खबर लवगली की जरळचयवच जागलवत

अाबवपविीचयव डोगरवचयव आशरयवन ३००० भील िकरविी

रोशहल बाडखोर लपल आहत शिटीि सनसयवन तवबडतोब हवालचवल

कली आपलयव ससजज िसतरवसतरवसह तयवानी शभल बाडखोरवानव

चोहोबवाजनी रढल शभल बाडखोर डोगरवरर चढल शिटीि सनसयवन

तयवानव कोडीत पकडल होत पि झवडवझडपवाचयव

दगडवधोडयवचयव आधवरवन शभलवानी शिटीि सनसयविी लढवयलव

सररवत कली शभल बाडखोरवाची साखयव बरीच होती पि

तयवाचयवकड परिव बादकव नवहतयव परसव दवरगोळव नवहतव पि

तरीही बाडखोरवानी िोठव िौयवान शहितीन शिटीि सनसयविी सविनव

शदलव बाडखोरवाबरोबर आशदरवसी शभल शसतरयवही होतयव तयवही

परषवाचयव खवादयवलव खवादव लवरन लढत होतयव घिवसवन लढवई

झवली िकरविी रोहील िोठयव शजहीन लढल

शिटीिवाच दोन अशधकवरी िवरल गल १६ सशनक िवरल गल

शकतयक सशनक जखिी झवल पि बाडखोरवाची फवरच हवनी झवली

अनक सरी परष शिटीिवाचयव बादकवाचयव गोळयवानव बळी पडल

दगडवधोडयवािधय नवलयवाचयव घळयवािधय गरतवरर सरा डोगरवरर

बाडखोरवाची परत पडलली होती शिटीिवानी ४६० बाडखोर सरी-

परषवानव कद कल हयवत खवजयव नवईक िरविव नवईक भवऊ रवरळ

हयवाचयव बवयकव होतयव भीिव नवयकवची पतिी होती खवजयव

नवईकवाचव िलगव पोलवदशसाग िवरलव गलव होतव बाडखोरवाच परचाड

नकसवन झवल होत पि खवजयव नवईक भीिव नवईक र तयवाच कवही

सवथीदवर जीरात शनसटल होत िकरवणयवनी शभल नवयकवाच रिि

करणयवसवठी शिटीि सनसयविी िोठयव शजददीन सविनव शदलव

पकडललयव कदयवातील ५५ कदयवानव शिटीि सशनकवानी तथलयव तथ

गोळयव घवलन ठवर कल आशदरवसी सतरीयवानव अटक करन तरा गवत

डवाबल इतर रळी आपलयव नसयवयशनषठतचव डाकव शपटिवऱयव

शिटीिवानी शभललवाच बाड िोडन कवढणयवसवठी सरा िवगा अरलाबल

आशदरवसी शसरयवानव कदी करणयविवग तयवाचव उददि पषट होतव

तयवानव िवशहत होत आशदरवसी आपलयव शसतरयवानवा फवर िवन दतवत

फवर इजजत करतवत आपलयव आयवबशहिीनव आपलयव बवयकवानव

तवस होर नय महिन शभलल परष कवहीही करवयलव तयवर होतवत

ह तयवानव िवशहत होत आशदरवसी शसरयवानव तरा गवत डवाबल तर

आशदरवसी बडखोर िरि यतील अिी शिटीिवाची अटकळ होती

पि करळ तरढच कवरि नवहत आशदरवसी शसतरयव आशदरवसी

परषवाइतकयवच हयव लढयवत पढ होतयव हही तयवच एक कवरि होत

आपलयव परष िाडळी बरोबर डोगर-दऱयव पहवडवत तर हयव

जवयचयवच पि लढवईचयव िदवनवतही तयव िवग रहवत नसत

हयवशिरवय ितकडचयव बवतमयव शिळशरणयवच शनरोप पोचरणयवच

कविही तयव हिवरीन र धवडसवन करत असत आशदरवसीिधय

शसतरयवानी घरविधय रवहयच आशि परषवानी बवहरचयव जगवत रवररवयच

अिी रवटिी नवहती

आपलयव असाखय सवथीदवरवाचव ितय आपलयव कटाबवची

झवलली रवतवहवत अनभरनही खवजयव नवईकवची शहाित खचली

नवहती शिटीिवािी सविनव दणयवची तयवाची तयवरी होती आशि तसव

तो लढतही रवशहलव पि िधलयव कवळवत दिवची पररशथती

बदलली होती उततर भवरतवतील बाडवचव शबिोड करणयवत शिटीि

यिरी झवल होत तवतयव टोप निादपयानसत यरन परत गलव होतव

झविीची रविी बलीदवन झवली होती पि शभललवाचव शररोध िोडन

कवढणयवत शिटीि यिरी झवल नवहत खवजयव नवईक िोकळव

होतव भीिव नवईक लढत होतव भवगोजी नवईक शिटीिवािी टकरत

होतव

शिटीिवानी आपलयव कटशनतीचव डवर टवकलव थकललयव

दबळयव झवललयव एकवकी पडललयव खवजयव नवईकवलव शनरोप

पवठशरलव खवजयव नवईकवन आपलयव सरा सवथीदवरवानव तयवाचयव

तयवाचयव गवरवाकड परत पवठरवर र धळयवचयव कलकटरलव िरि

यवर दयवळ िवयबवप सरकवर खवजयव नवईकवलव ठवर िवरिवर नवही

फविी दिवर नवही जीरात ठरन जनसिठपचयव शििरर पवठरल

दिवतील रवतवररि बदलल होत शठकशठकविी बाडखोरवाचव

परवजय झवलव होतव रवतातरय लढयवतील धराधर सनवनी एक तर

िरि पवरल शका रव भिीगत झवल होत जरळपवसच सा थवशनक

आतव घवबरन गपप झवल होत गवरवातील लोक आतव भील

बाडखोरवानव सवथ दणयवस तयवर नवहत सवतपडवचयव सहयवदरीचयव

जागलवत खवजयव नवईकवलव शकतयक रष शिटीि सनसयवलव न

सवपडतव जीरात रवहतव आल असत लढतही रवहतव आल असत

पि अस एकवकी लढत रवहणयवन शिटीि सततव जविवर नवहती ह

तयवलव िवहीत होत

आपलयवरर शरशववस ठरन लढयवत उतरललयव असाखय

आशदरवसी बाधभगीनीच जीरन उधरत होिवर ह तयवलव शदसत

होत तरी पि सिता िरि जवणयवस तयवन नकवर शदलव तयवना

सवाशगतल जर शिटीि सरकवर तयवलव शरनविता सापिा िवफी दयवयलव

तयवर असल तरच तो लढव थवाबरवयलव तयवर आह खवजयव नवईक

खरोखरच िरि आलव कव िरि आलयवरर तयवच कवय कल

हयवबददल शनशित िवशहती नवही अस सवागणयवत यत की निादव पवर

करन तो शनिवड भवगवत गलव आशि तथ लढवईत िवरलव गलव

दसरी आखयवशयकव अिी आह की शिटीिवानी तयवलव जीरात तर

सोडल पि तयवनातर तयवचयव िरीर रिकवलव शफतरन तयवचयव-

कररी खवजयव नवईकवचव खन करणयवत आलव

भागोजी नाईक

खवजयव नवईकवलव हररल तरी शभललवाच बाड ििल नवही

भीिव नवईक तर िोकळव होतवच पि नगर-नवशसक भवगवत भवगोजी

नवईकही लढत होतव भवगोजी नवईक हव अहिदनगर यथील पोलीस

दलवत चवागलयव हददयवरर होतव इागरजी सततलव शररोध करि महिज

कवय हयवची तयवलव चवागलीच कलपनव होती भवगोजीन पि-

नवशसक हिरतयवररील सागिनर जरळील टकडयवाचव आशरय

घऊन लढयवस सररवत कली आशि तयवचयव कवयाितवचव लौकरच

शरतवर होऊन चवादरड शदडोरी सरगविव िनिवड यरलव आशि

शसनसनर भवगवत सवमरवजयिवही सरकवरलव एक जबरदत आवहवन

तयवन शनिवाि कल १८५७ चयव ऑकटोबर िशहनसयवत लफटनट हनरी

यव शिटीिवाचयव परिख सनवाशधकवऱ यवािी भवगोजीची सलविी

झडली १८५८-५९ यव कवळवत इागरजवाच सनसय सतत भवगोजीचयव

िवगवारर होत भवगोजीचव भवऊ िशहपत नवईक आशि कपटन नटल

यवाची सिोरव सिोर गवठ पडली घनघोर लढवई झवली तयवत

शभललवानी आपलयव अशदवतीय िौयवाचव पररचय इागरजवानव करन

शदलव िशहपत यव यदधवत कविी आलव अनक िविस कविी आली

पि भवगोजी आशि तयवचव भवऊ शहारोजी यवाची तवकद किी झवली

नवही दरदरच शभलल ठवकर कोळी तयवलव यरन शिळ लवगल

दोन रषवाचयव कवळवत अहिदनगर अजाठव नवशतरशहरव अशयव

अनक शठकविी शिटीि सनसयवन भवगोजीलव गवठन तयवचयवरर हलल

कल पि जागजाग पछवडनही शिटीि भवगोजीलव निर िकल

नवहीत ५९ चयव उनसहवळयवत दखील भवगोजी ब शहरोजी लढतच

होत अखर जलिधय सागिनर जरळ अािोरव दवरव यथ कपटन नटल

भवगोजीलव गवठणयवत यिरी झवलव भवगोजी र शहरोजी खरा तर

िोकयवचयव जवगी होत पि आपलयव कोळी सशनकवाचयव सवहयवान

नटल तयवानव तयवाची जवागव सोडवयलव लवरणयवात यिरी झवलव यव

लढवईत भवगोजीचव िलगव यिारत िवरलव गलव दहव लोक िवरल

गल अनक जखिी झवल कवही पकडल गल पकडल गललयवत

शहरोजी नवईकही होतव

पि एरढी हवती होऊनही शभलवाचव शररोध किी झवलव नवही

उलट शनजविवचयव रवजयवतन भवगोजीलव िदत करवयलव अनक

शभल यत आहत अिी बवतिी शिटीिवानव सिजली शिटीिवनी

शनजविवाचयव सरहहीरर पनसहव घोडरवर पलटिीची सतत गत सर

कली ऑकटोबरिधय भवगोजीन कोपरगवर जरळील एकव गवरवरर

छवपव िवरलव कपटन नटलन तयवचव पवठलवग कलव तवहव भवगोजी

सहयवदरीचयव कवठवन कोकिवकड रळलव पि अधयवा रतयवनच तो

परत नगरकड शनघवलव शिटीि तयवचयव िवगवरर होतच १५०

घोडरवर सशनक असललयव पालटिीन भवगोजीलव सागिनर

जरळील शिठवसवगर जरळ गवठल यथ पाचवळव गवरवचयव पवटलवन

खबर आिली की भवगोजी आशि तयवाच सवथीदवर तथन पवाच िल

अातरवररील एकव नवलयवजरळ शरशरवाती घत आहत शिटीि

अशधकवऱयवानी भवगोजीलव उततरकडन गवठवयच ठररल हयवशठकविी

तीरवरर दवट जागल होत टकडयव होतयव नदीत पविी खोल होत

शभलवानव ढकलत-ढकलत िोकळयव िदवनवत कवढवयच अस

शिटीिवानी ठररल भवगोजीलव चवहल लवग न दतव घोडरवर र

पवयदळ सनसय घऊन भवगोजीलव गवठणयवत शिटीिवानव यि आल

बाडखोर नजरस पडतवच घोडरवरवानी एकवएकी तयवाचयवरर हललव

चढरलव हयव अकिवत झवललयव हललयवन शभल बाडखोर बसवरध

सवपडल शकतयक बाडखोर तर आपलयव ठवसिीचयव बादकव

सवररणयवचयव आतच सनसयवचयव गोळयवानव बळी पडल पि कवही

ििवतच त सवररल पवठीिवग नदीचव उभव तट भोरती दवट जागल

हयवाचव आधवर घत तयवानी रतचव बचवर करीत शिटीिवाचयव

गोळयवानव परतयततर दणयवस सररवत कली तयवानव तथन िोकळयव

जवगरर आिणयवत अपयि आलल पवहन शिटीि अशधकवऱयवन

कवही शनरडक शनिविबवजवानव बरोबर घऊन गोळयव झवडत

शभलवाचयवजरळ जवणयवस सररवत कली िळवतच शभल

बाडखोरवाची साखयव फवर किी होती शिरवय त बसवरध होत

तयवाचयवजरळ घोड नवहत आशि शकतयक जि पशहलयव फरीतच

जखिी झवल होत हयव उलट शिटीिवाजरळ ससजज घोडदळ र

पवयदळही होत पि भवगोजी लढत रवहीलव जवहवा बाडखोर करळ

पाधरव जिच शिललक रवशहल तवहव भवगोजी र तयवच सवथीदवर

नदीचयव कवठवन खवली सरक लवगल सरा बवजानी शिटीि

घोडरवरवानी तयवनव रढल होत गोळयवाचव पवऊस पडत होतव

शिरवय त नदीचयव पवतवत खडडयवत होत शिटीि

आशधकवऱयवाकडन तयवानव रवरारवर िरि यणयवबददल सचनव शदलयव

गलयव पि एक एक सवथीदवर ितयिखी पडत असनही भवगोजी

िरि आलव नवही अखर जवहव त ५-६ शभलल शिललक रवशहल

तवहव तयवानव नदीचयव पवतवतन िोकळयवारर यणयवशिरवय पयवाय

रवशहलव नवही आिखी एक पयवाय होतव िरिवगती

शरकवरणयवचव

पि जागलवतील ह रवघवच बचच जीरवचयव भीतीन शिटीिवानव

िरि जवणयवसवठी हयव रवतातरययदधवत पडल नवहत त पवच-सहव

जि बवहर आलयवबरोबर घोडरवरवानी तयवाचयवरर चोहोबवजनी

हललव कलव भवगोजी र तयवच सवथीदवर िरट पयानसत लढत रवशहल

४९ शभलल बाडखोरवापकी ४५ जिवानी आपलयव नतयवबरोबर

भवगोजीबरोबर शिटीि सवमरवजयरवदी सततिी लढतवानव परवि ठरल

होत ४९ िधील रवशहलल तीघ जबर जखिी होऊन पडल होत

भवगोजी िलव आशि १८५७ चयव रवातातरय यदधवची खऱयव अथवान

इशतशरी झवली १८५७ चयव उजरल लढयवचव िरट सागिनर

जरळील जागलवत भवगोजी र तयवचयव सवथीदवर शभललवानी कलव

तयव कवळवचव इशतहवस पवशहलव तर असा रवटता की उततर

भवरतवत भडकलली रवतातरय लढयवची आग निादचयव

शकनवऱयवररच अडली दशििकड पसरलीच नवही पि िवात

रवशहल िहवरवषटर कनवाटक िवात रवशहलव पि ह खर नवही ही

रवतातरय लढयवची आग निादचयव दशििलव पटती ठरली

आशदरवसी जिवतीनी असाखय आशदरवसी सरी परषवानी आपलयव

परविवाच बलीदवन करन ह शसधद कल की अडविी भोळसट गरीब

रवटिवऱयव आशदरवसीिधय िक तीिवन ितिी लढणयवची शहित

आह िौया शचकवटी आह आशि हिवरीही आह

१८५७ चयव रवतातरय यदधवनातर १८५८ िधय अाबवपविीचयव

लढवईत खवजयव नवईकची हवर झवली तयवचयव पढील रषी भवगोजी

नवईक िवरलव गलव भीिव नवईकवलव ही शिटीिवानी १८५९ िधय

गवठल तयवच बरच सवथीदवर िवरल गल पि भीिव नवईक

शनसटलव १८६७ पयानसत तो शिटीिवानव तवस दत रवशहलव १८६७

िधय तयवालव शिटीिवनी पकडल आशि दिवबवहर जनसिठपरर

पवठरल

१८१८ सवलवपवसन शकरव खरा तर तयवआधीपवसनच

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध करवरयवस सररवत कली होती

कवही उचच जवतीचयव सरदवरवाचयव रवजवाचयव नततरवखवली त लढल

पि बहतक रळव त रतःचयवच तवकदीरर शरसाबन रवशहल सतत

चवळीस रषा त शिटीि सततलव शररोध करीत रवशहल १८६० नातर

िवत शिटीि सततलव असललव तयवाचव शररोध किी झवललव शदसातो

आशदरवसीनी शिटीि सततलव शररोध कव कलव आशि हव शररोध पढ

किी कव झवलव हयवची कवरि शिटीि रवजरट आलयवनातर यथील

रवजकीय सविवशजक पररशथतीत ज बदल झवल तयवत शिळत

आपि पवशहल आह की शिटीि यणयवपरी ज शहनसद शकरव ि लीि

रवज होत तयवानी डोगरदऱयवात दवट जागलवत रवहिवाऱयव आशदरवसी

जीरन पधदतीलव धककव लवरलव नवहतव हयवचव अथा असव नवहतव

की आशदरवसीचयव भवगवत इतर लोक जवतच नवहत शबगर

आशदरवसी खवनदिवत रती करन होत पि ह लोक सपवटीरर

िती करन गवर रसरन होत हयव गवरवाभोरती गवरवाची जागल

असवयची हयवाचयवतन लोकवानव गरजपरतव चवरव र लवकड

शिळवयची तयविळ िोठवलयव घनदवट जागलविी तयवाचव साबाध

करशचतच यथ अस जागलविध औषधी रनपती फळ इिवरती

लवकड इतयवदी रत त आशदरवसी कडनच शिळरत असत

थोडकयवत शिटीि यईपयात डोगर दऱयवत जागलवत रवहिवऱयव

आशदरवसीनव तयवाच जीरन तयवाचयव रीतीरीरवजवपरिवि रढीपरिवि

जगतव यत होत शिटीि आलयवरर पररशथती बदलवयलव लवगली

१८१८ सवली शिटीिवानी खवनदिचव तवबव घतलव तवहव

खवनदििधय सरात अिवाततव होती सरात अादवधादी होती ह आपि

पवशहल ही अादवधादी किी होरन कवही रषवात थोडीफवर िवाततव

परथवशपत झवली पि खवनदिची एकि लोकरती फवरच शररळ

झवली होती अनक रष ती तिीच रवशहली एकदव जी जिीन

ितीखवली होती अिी हजवरो एकर जशिन पडीत होती शतचयवरर

झडप रवढली होती थोडीिी िवाततव परथवशपत झवलयवबरोबर

शिटीिवानी ही सरा जशिन लवगरडी खवली यवरी यवसवठी परयतन सर

कल खवनदिवबवहरन लोक यथ यवरत महिन तयवानी परयतन कल

यथ यरन िती करिवऱयवानव जिीन ितीचयव अरजवरवासवठी

बलवसवठी पिवची िदत दणयवचयव योजनव तयवानी सर कलयव

शिटीिवनव तयवाचयव दिवत चवलिवऱयव कवपड शगरणयवासवठी

कवपसवची गरज होती िती ित रवढवर ितीतन शनिवाि होिवरव

कचचव िवल आपलयव उदयोग-धादयवानव नतव यवरव हवच तयवाचव उददि

होतव तयवानी रत सधवरवयलव सररवत कली नरीन रत टवकल

रलर लवईन टवकली हयव दिवत ज ज शिळि िकय होत तयवचव

वयवपवर करन सापतती शिळरवयलव सररवत कली तयवसवठी अफ

सवरखयव िवदक दरवयवचवही तयवानी वयवपवर कलव हयवचसवठी तयवानी

जागल तोडवयलव सररवत कली १८५० नातर खवनदिवतील

रतीही रवढवयलव लवगली बवहरील लोक हयव भवागवत यवयलव

लवगल झपवटयवन गवरवजरळील जागल नवहीिी वहवयलव लवगली

रलरसवठीही जागलवाची तोड सर झवली हयव सरवाचव पररिवि

आशदरवसीचयव जीरनवरर होत होतव अगोदरच शिाद होळकर

पिर हयवाचयव आपसवतील लढवयवानी र दषटकवळवन आशदरवसीच

जीरन उधरत झवल होत ती जीरनवची घडी आशदरवसी परत

बसरच िकल नवहीत रवढतयव िती शरतवरविळ जागलवाचयव

नविविळ सरकवरन जागल तवबयवत घऊन आशदरवसीचव

जागलोतपवदनवररील अशधकवर नवकवरलयवन आशदरवसीनव जीरन

जगि कठीि होऊ लवगल

तयवाची जीरनपदधती तटत होती शबगर आशदरवसी लोक

तयवाचयव भवगवत तयवाचयव गवारवत शिरत होत यथलयव जशिनी

तवबयवत घत होत सरकवर तयवानव जागलवतन बवहर ढकलत होत हयव

अिव पररशथतीत आशदरवसीनी शिटीिवानव शररोध कलव हयवत

कवही आिया नवहत खवनदिवतील लोकरती रवढत गली तिी

शभलवाची पररशथती झपवटयवना बदलत गली १८६० चयव सिवरवस

िहवद तळोद भवगवत गजर पवटील आल तयवानी यथ ररकवमयव

पडललयव जशिनी तवबयवत घणयवस सररवत कली आशदरवसी िती

करत पि तयवानव जशिनीची भक नवहती जशिनीतन ितीतन तयवानव

पसव किरवयचव नवहतव पोरवबवळवाच पोट भरणयव इतपत अनसनधवनसय

शनघवल की तयवाच सिवधवन होई पि सरकवरलव असल ितकरी

कवही कविवच नवहत ज जवतीत जवत िती शपकरतील

कवपसवरख शपक कवढतील पशयवसवठी ितीतील िवल वयवपवऱयवानव

शरकतील अस ितकरी सरकवरलव पवशहज होत गजर पवटीलवानी

शबगर आशदरवसी िवहनी जशिनी तर घतलयव पि हयव जशिनी

कसणयवसवठी तयवाचयव जरळ परिी िनषटय िक ती कठ होती िग

तयवानी शभलवानव ितीरर सवलदवर महिन ठरवयलव सररवत कली

पि तयवरळी सवलदवरी करिवर िजरी करिवर आशदरवसीही

साखयन किी होत

िवलकवचयव जवचवलव का टवळन सवलदवर पळन जवत अिी

नोकरी करणयवपिव रतःच कठ तरी िती करवरी असा

आशदरवसीनव रवटि सवहशजकच होत हयव सवलदवरवानी

आशदरवसीनी िवह िवलकवाचयव ितवरर रवबवर महिन शिटीि

सरकवरन कवयद कल सवलदवरीचव करवर कललयव सवलदवरवन करवर

िोडलव तर तयवची सापतती िवलकवलव जपत करतव यत अस जविीन

रवशहललयव िविसवनवा अटकव होत असत शिटीिवानी कललव

कवयदव हव िवाह िवलकवाचयव बवजचव होतवच पि सरकवरी

अशधकवरीही तयवाचयवच बवजच होत हयविळ हयव कवयदयवाचव आधवर

घऊन सवलदवरी करिवऱयव आशदरवसीरर सवरखयव कसस करन

तयवानव तवस शदलव जवत अस िळविधय सवलदवरी करिवऱयव

आशदरवसीची साखयव किी असलयवन हव झगडव चवलच रवशहलव

पढ पररशथती बदलली सरकवरन हजवरो एकर जागल सरकवरी

िवलकीच रवखीर महिन जवहीर कल पहवडवत जागलवचयव

सवशनधयवत रवहिवऱयव हजवरो शभललवानव आपली िळची गवार सोडन

खवली यवर लवगल पि यथ तरी कवय पररशथती होती बहतक

चवागली सपीक जशिन शबगर आशदरवसीचयव तवबयवत होती कवही

आशदरवसीनी रवशहललयव किी परशतचयव जशिनी घऊन िती

करवयलव सररवत कली पि बवकीचयव आशदरवसीनव सवलदवरी

कराणयव शिरवय जगणयवचव कवही िवगाच रवशहलव नवही ितवरर

रवबवयलव कषट करवयलव हर तरढ आशदरवासी िजर िवह लोकवनवा

शिळ लवागल जयव भवगवत सपीक जशिनी िवह लोकवाचयव तवाबयवत

होतयव र जथ भशिहीन आशदरवसी ितिजर जवत साखयन होत

तथ पवटील ितिवलक भरपर पसव किवर लवगल पोलीसवाचयव

िदतीन आशदरवसीरर जरब ठरन तयवानव गलविवसवरखा रवबर

लवगल कवही भवगवतील जशिनी चवागलयव होतयव आशि

आशदरवसीचयव तवबयवात होतयव अिव शठकविी सवरकवरवानी आपल

पवि आशदरवसी ितकऱयवभोरती आरळवयलव सररवत कली

भोळयव आशदरवसीनवा फसरन कवगदपतवरर तयवाच अागठ घरन

कवयदयवची र पोलीसवाची शभती दवखरन हयव सवरकवरवानी तयवानव

शपळवयलव सररवत कली

एक िवत झवल की जयव भवगवत आशदरवसीच रवज होत अशयव

िरविी साथवानवत सवारकवरवाची दवदवशगरी शिटीि कवळवत तरी फवर

रवढली नवही कवठी रवयशसागपर गागथव तवलव इतयवदी आशदरवसी

रवजयवाचयव साथवनवत आशदरवसी ितकऱयवानव थोडफवर सारिि

शिळत रवशहल िवत जथ आशदरवसी साथवन नवहती अिव भवगवत

सवरकवरवाची तवकद एरढी रवढली की तयवानी आशदरवसीररच नवह

तर इतर जवतीचयव िवह ितकऱयवारर दखील अनसयवय करवयलव

सररवत कली आशि हयव सरा शठकविी शिटीिवाचव कवयदव र िवसन

नहिीच सवरकवरवाचयव बवजन रवशहल ितकरी नवगरलव जवऊ

लवगलव हयव पररशथतीरर परशतशकरयव होिा अटळ होता १८८०

सवलवचयव आसपवस सवरकवरी शररधद लढ उि रवहील चळरळी

उभयव रवशहलयव हयवतील एक अतयनसत तजरी लढव महिज ताटयव

शभलवाचव उठवर

तिटया भील

ताटयव शभल िधयपरदिवतील

खवाडवयवजरळील पोखरव गवरचव

सवधव भोळव आशदरवसी आपल

तवरणय तयवन इतर आशदरवसी

बवाधरवासवरखच कवढल हयव भवगवतील

िवह सवरकवरवनी शभल ितकऱयवारर

फवर अनसयवय अतयवचवर चवलरल होत

लवािया लबवडयव करन खोट

कवगदपत करन पोलीसवाची िदत

घऊन भोळयव आशदरवसीची जवगोजवगी अडरिक करन

तयवाचयवकडन भरिसवठ वयवज घयवयच आपलयव ितवारर घरी

तयवाचयवकडन िोफत कषट कररन घयवयच तयवाचयव जशिनी

लवटवयचयव तयवाचयव सरीयवारर अतयवचवर करवयच हच हयव

सवरकवरवाच धाद होत सवरकवरवाचयव हयव वयरहवारविळ सराच गरीब

जनतव हरवलदील झवली होती परात गरीबवाचव कोिीच रवली

नवहतव पोलीस सरकवरी अशधकवरी शिकलली उचच जवतीय

िविस कोिवलव हयवाचयव यवतनवाकड लि दयवयलव रळ नवहतव

ताटयव दखील इतरवपरिवि हयव पररशथतीचव शिकवर झवलव

आशि जवहव हव अनसयवय सहन करि असहय झवल तवहव ताटयव शभल

दरोडखोर झवलव आपलयव सवथीदवरवासह तयवन सवरकवरवरर

अततयवचवरी सठवारर दरोड घवलवयलव सररवत कली ताटयव दोन रळव

पकडलव गलव पि दोनसही रळी आपलयव सवथीदवरवसह तयवन

तरा गवतन पळ कवढलव सतत अकरव रष तयवलव पकडणयवसवठी

उभवरणयवत आललयव पोलीस दलवन सरकवरी शिटीि

अशधकवऱयवन तयवलव पकडणयवसवठी जागजाग पछवडल पि िर

हषवर ताटयव पोलीसवाचयव हवतवरर तऱयव दत रवशहलव आशि हयवच

परिख कवरि महिज तो गररबवासवठी दर होतव अडचिीत

सवपडललयवानव िदत करि हव तयवचव धादव होतव गररबवाचयव िलीची

लगन लवरन दणयवत तयवलव सिवधवन शिळत होत

अनकवाचयव सवरकवरवाकड गललयव जशिनी तयवन परत शिळरन

शदलयव होतयव सतरीयवाची तो फवर इजजत करत अस शसतरयवानव तवस

दिवऱयवची तयवलव भायकर शचड होती तसच आपलयव सवथीदवरवरर

तयवन खर परि कल साकटवत सवपडललयव सवथीदवरवानव सोडरन

आिणयवसवठी रतःचव परवि तयवन अनकदव धोकयवत घवतलव एक

लागोटी लवरिवरव अडविी दरोडखोर तयवकवळवत शनिवड-िवळरव

भवगवतील गरीब जनतचयव गळयवतील तवाईत झवलव होतव ताटयव

शदलदवर होतव सडबदधीन कपटबदधीन रवगि तयवलव िवहीत नवहत

११ रषवाचयव दरोडखोरीचयव जीरनवत तयवलव अनकवानी धोकव

शदलव पि िविसवचयव चवागलपिवरर िबदवरर शरशववस

टवकणयवचव तयवचव आशदरवसीचव रभवर बदललव नवही अखर

तयवचव शित महिरिवऱयव गिपत रजपत हयवन तयवलव धोकयवना

पकडन शदल आशि शिटीि सरकवरन तयवलव जबलपरचयव जलिधय

फवािी शदल ताटयव शबरसव िाडवसवरखव आपलयव िवग आशदरवसीची

तवकद उभी कर िकलव नवही परात हयव शभल दरोडखोरवन आपलयव

शदलदवरपिवन शनिवड आशि िवळवयवतील जनतच अस परि

सापवदन कल की तो िलयवनातर अगदी आतवपयानसत हयव भवगवतील

लोक तयवचयव िोयवाचयव कहवणयव सवागत रवशहल तयवचयव औदवयवाच

दवखल दत रवशहल तयवचयव जीरनवरर परवड गविी गवत रवशहल

१८८० त १९०० चयव कवळवत सवरकवरवचयव जलिवशररधद

जवगोजवग जो आरवज उठरलव गलव तयवाची दखल सरकवरवालव

शनशितच घयवरी लवगली १९०२ सवली शिटीिसरकवरन कवयदव

करन शबगर आशदरवसीनवा आशदरवसीची जशिन घणयवस बादी

कली पणयविाबईचयव ऊचच रगीय रतािवनपतरवलयवानी हयवरर

सरकवर आशदरवसी र िवह असव भद करन हयव दिवचयव लोकवत

फट पवडत आह असव कवागवरव कलव शभलवानव आपलयव

िवलिततची किवही परकवर शरलहरवट लवरणयवच रवतातरय असवर

असव तयवानी यक तीरवद कलव हयव यक तीरवदवचव अथा असव होतव

की सरकवरन िवह सवरकवरवानव सधनवनवा आशदरवसीचयव जशिनी

लबवडणयवचव अशधकवर दयवरव जयव भवगवत करळ िवह सवरकवर र

आशदरवसी ितकरी अस साबाध होत तथ हयव कवयदयविळ फवरसव

फरक पडलव नवही कवरि सवरकवरवानव जिीनी तवबयवत घऊन

रतः कसणयवत कवही रस नवहतव तयवाचयवसवठी तर जिीनी

आशदरवसीचयवच तवबयवत असि सोयीच होत

आशदरवसीनी शदरस रवत घवि गवळन जिीनीतन पीक कवढवर

आशि सवरकवरवाची कोठवर भरवरी हच तयवानव हर होत िवत

जयवशठकविी पसव किशरणयवसवठी िती करिवर ितकरी होत जयव

ितकऱयवानव जवतीत जवत जिीनीरर िती कररन जवतीत जवत

पसव किशरणयवची हवर होती अशयव शठकविी हयव कवयदयवन

आशदरवसी ितकऱयवानव थोड फवर सारिि शिळवल िहवद तळोद

भवगवत १८६० चयव सिवरवस आललयव गजर पवटलविधय ही पररतती

होती हयव भवगवत कवपसवची उतति िती होत होती भरपर जिीन

तवाबयवत घयवयची आशदरवसीनव सवलदवर महिन अलप िोबदलयवत

लवरन तयवचयव शरिवचयव बळवरर भरपर पीक कवढन भरपर पसव

किवरयवचव हीच तयवाची सतत धडपड होती आशदरवसीनव आधी

पस दरन तयवानव बवाधन घयवयच शहिबवत गडबड करन तयवाचयव

डोकयवरर कजवाचव बोजव दवखरन तयवानव बाधनवत अडकरन

ठरवयच ही तयवाची नहिीचीच पधदत होती हयव भवगवतील

बहसाखय भिीहीन आशदरवसीचयव असहवययतचव फवयदव घरन

सदर पवटलवानी आशदरवसीनव गलविवसवरखच रवगरल रवटल तिी

शिरीगवळ अपिवन िवरहवि करन आशदरवसी शसतरयवारर

अतयवचवर करन तयवानी आशदरवसीची पररशथती फवर दयशनय

कली शिटीिवाशररदध लढिवऱयव शिटीिवाचयव अनसयवयवशररधद बोब

िवरिवऱयव िवनरतचव रवतातरयवचव घोष करिवऱयव उचच जवतीचयव

शरदववनवानव पढवऱयवानव नतयवानव हव अनसयवय शदसलवच नवही

शिटीिवाचयव गलविीतन दिवलव िक त करणयवसवठी धडपडिवऱयव

हयव लोकवानव आशदरवसीची ही गलविी शदसलीच नवही पि तो

तयवाचव दोष नवहतव ह कवही तवहवच घडत नवहत तयव आधी

ितकवनितक तच घडत आल होत

भवरतवचयव गलयव दोन हजवर रषवाचयव इशतहवसवकड पवाशहल तर

अस शदसत की जवतीय परथरर शरषितरर आधवरललव नवगरी

सिवज जसजसव पसरत गलव तसतसव कवही आशदरवसी जिवती

डोगर दऱयवकड सरकलयव नवगरी सिवजवपवसन दर रवहन तयवानी

आपल रगळ अशततर शटकरणयवच परयतन कल पि ह होत

असतवनवच आशदरवसीचयव लहवन लहवन जिवती हयव नवगरी

सिवजवत सिवरि होणयवची परशकरयवही चवलच होती शहनसद नवगरी

सिवजवन आशदरवसी जिवतीलव सविवरन घतवानव सिवनतचयव

पवयवरर आपल महटल नवही आपलयव सिवज रचनत हयव जिवतीनव

खवलचयव जवतीचव दजवा तयवानी शदलव आजही अशयव खवलचयव

थरवतील जवतीसिह शदसतवत की ज सिह कवही रषवापरीपयानसत

जिवती होतयव उचच जवतीय नवागरी सिवजवन हयव जिवतीनव

गवरवचयव रिीबवहर थवन शदल खरा तर नवगरी सिवजवन

आशदरवसीचयव साकतीपवसन भरपर कवही घतल आशदरवसीचयव

दरतव आशदरवासीचयव कलवा आशदरवसीची रवर आशदरवसीचयव

कथव पदधती आचवर तयवानी आपलस कल िवत आशदरवसीचयवा

िविसवनवा तयवानी नीच जवतीच थवन दरन दरच ठरल शिरवय यव

जवती गवयी खवतवत ह अपशरत आहत हयवाचयव सरयी घविरडयव

आहत ह आळिी आहत रवनटी आहत चोर आहत हयवाच जीरन

पिसिवन आह अिव तऱहन तयवानव शहिरन तयवानी नवगरी

सिवजवजरळ आललयव र यर पवहिवऱयव जिवतीनवा नहिीच तचछ

लखल हयवचव पररिवि हयव जिवतीचयव वयकतीरर सदधव झवलव हयव

जवती-जिवतीही रतःलव हलकयव सिज लवगलयव एकीकड ही

अिी पररशथती र तयवच रळी शबगर आशदरवसी सधन

ितकऱयवाचव सरकवरी अशधकवऱयवाचव रवढतव जवच हयव शथतीत

राजनपरचयव गलव िहवरवजवचव उदय झवलव

गला म ाराज व रामिास म ाराज

गलव िहवरवजवाचव जनसि तळोद तवलकयवतील राजनपर हयव

गवरवतील एकव गरीब िजर आशदरवासीचयव घरी झवलव घरी

कोिवलव शलशहतवा रवचतवा यत नवहत गलयवलव दखील किी

िवळत पवठशरल नवही हजवरो आशदरवसीनव आरती चळरळीत

खचिवरव गलयव अखरपयात अशिशितच होतव गलयवच लगन

झवलयवरर कवही रष तयवन शरहीरी खिणयवच ढोरकयवच

जवगलयवच कवि करन कवढल कवही रष िोरवाबव हयवा गवरी

सवलदवरी करन कवढली हयव कवळवत हयव पतीपतनीनव झवललयव

आठ िलवतील सवत िल िरि पवरली िहवदव तळोदयवतील इतर

भिीहीन ितिजर आशदरवसीनव जीरनवत ज अनभर यतवत त सरा

गलयव घत होतव परनसत दवरीदरयवन गवाजललव गलयव हव शजददीही

होतव एखवदी गोषट तयवाचयव िनवन घतली की तयवसवठी रवटल त

करणयवची तयवची तयवरी होती ककरिाडयवचयव सातोजी

िहवरवजवकड तयवच यि जवि होत सातोजी िहवरवज पाढरपरचयव

यवतलव शनघवल तवहव तयवान बरोबर जवणयवची इचछव वयकत कली

पि सातोजी िहवरवजवानी नकवर शदलव गलयव िहवरवज एकटच

पाढपरलव जवऊन आल एकदव नवह तर तीनदव

गलयव िहवरवजवन ज जीरन अनभरल होत तयवत सिवजवतील

उचचशनचतचयव भवरनची शरषितची झळ तयवलव रतःलव

लवगली होती िवह लोक आशदरवसीनव कसा रवगरतवत ह तयवन

पवशहल होत िविसव िविसविधय सिवनतच साबाध असवर भदवभद

नसवरव एकिकवानव तयवानी सनसिवन दयवरव अिी इचछव गलयवचयव

िनवत होती आपलयव बवाधरवानव िवह लोक योगय िवन दत नवहीत

आशि तो सनसिवन शिळरवयचव असल तर आशदरवसीनी आपलयव

सरयी सोडलयव पवशहज जागलवत रवहतवनवा ज जीरन जगवर लवगत

होत तयवपिव ह जीरन रगळ असलयवन तयवपरिवि आपलयवलव

बदलल पवशहज असा तयवलव रवटत अस आपलयव आपिल धिवात

तयवन आशदरवसीनव हच शिकरणयवचव परयतन कलव आपिल

धिवात भक ती िवगवालव िहतर होतच तरी पि गलयव िहवरवजवनी

एखवदयव शरशिषट दरवची पजव करवयलव सवाशगतल नवही तयवाचयव

धिवात िती नवहती पजवरी नवहत आशदरवसीनवा इतर सिवाजवकडन

िवन पवशहज असल तयवानी परथि एकिकवलव िवन शदलव पवशहज

रतलवही िवन शदलव पवशहज हयव जविीरतनच जि िहवरवजवनी

आपलयव लोकवानव एकिकवात अशभरवदन करणयवची नरी पदधत

शदली आजही आपिल धिारवसी लोक एकिकवानव भटतवत तवहव

आपल दोनसही हवत रर ऊा चवरन आपकी जय असव पकवरव करतवत

िग सिोरचव िविस सरी असो रव परष असो कठलयव तरी

भतकवळवत होरन गललयव परषवचयव शका रव दरदरतवचयव नवरवन

एकिकवलव अशभरवदन करणयवऐरजी एकिकवची जय करणयवचयव

पदधतीन आशदरवसीचयव िवनशसकतरर शनशश चतच पररिवि कलव

असल हयवशिरवय गलविहवरवजवनी आशदरवसीनव रचछतन

रवहणयवच सतत आरवहन कल दवर चोरी हयवशररदध िहवरवज सतत

शिकरि दत रवशहल आशदरवसीिधय सरीपरषवाच नवत ह इतर िवह

सिवाजवतील नवतयवपिव खपच सिवतनच होत शसरयव हयवा रतातपि

घरवबवहर रवाररत असत रढीरवदी िवह सिवजवच लोक एकीकड

हयव बवबत आशदरवसीनव दषि दत असत आशि दसऱयव बवजन

आशदरवसी सरीयवारर रवईट नजरही ठरत असत गलयव िहवरवजन

सवाशगतल की शसतरयवनी घरवतील परषवलव िवन शदलव पवशहज तयवची

पजव कली पवशहज तयवलव ईश ररवचयव जवगी पवशहल पवशहज

घरवघरवत शसतरयवानी आपलयव पतीची रोज भवरती करवरी अस तयवन

सवाशगतल पि ितकरी असलली कवही कटाब सोडली तर हयव

पधदतीचव आशदरवसीनी अागीकवर कलव नवही िवत हयवतनच

सविदवयीक आरती सर झवलो हजवरो आशदरवसी एकत यरन

सविशहक परवथानव करत असत गलयव िहवरवज तयवानव उपदि करत

अस हजवरो लोक ठरवशरक शदरसवनी आपल रोजच कवि सोडन

जवतपवत लीगभद न िवनतव एकत यत असत एकिकवची जय

करन सनसिवनवन रवगरत असत आरतीचव फवर झपवटयवन परसवर

झवलव ही सविशहक आरती सर होणयवपरी नळगवहविचयव एकव

कवागरस कवयाकतयवाजरळ गलविहवरवजवानी फजपर कोगरस

आशधरिनवस जवयची इचछव वयक त कली होती हयव कवागरस

कवयवाकतयवान गलयव िहवरवजवनव बरोबर नणयवस नकवर शदलव तरीही

गलयव िहवरवज फजपर कवागरसलव जवरन आलच यथ एक लिवत

घतल पवशहज दिवत तयवरळी जनतचयव रवतातरय लढयवलव गती

आली होती १९३५-४० चव हव कवळ होतव कॉगरस अथवातच हयव

साघषवात अगरभवगी होती परनसत कवागरसचयव नततरवन सतरववयव

ितकवत सतत पनसनवस रष जयव आशदरवसी जिवतीनी शिटीिवािी

सिसतर लढव शदलव होतव तयव आशदरवसीनवा रवतातरयलढयवत

सहभवगी करणयवचव परयतन कलव नवही सिवजविधय जयवाच थवन

खवलचयव पवतळीरर होत अिव जवतीनवा आशदरवसी जिवतीनव

रवतातरयलढयवत खऱयव अथवान सहभवगी करन घि ह उचच

जवतीचयव नतयवानव जिलच नवही १९३८ सवली गलयव िहवरवजवाचव

ितय झवलव

िरणयवपरी तयवानी आपली ही चळरळ चवलरणयवच

आशधकवर आपलयव भवरवचयव रविदवसिहवरवजवाचयव हवती सोपरल

गलयव िहवरवजवाचयव ितयनातर सविहीक आरतीलव यिवऱयवाची

साथव रवढ लवगली १९४० चयव सिवरवस तर हयव सविहीक

आरतयविधय खवनदिवतील दर दरचयव भवगवतन हजवरो लोक यत

असत १९४० चयव सिवरवस गलयव िहवरवजवाचयव हयव चळरळीच

दशय पररिवि शदसवयलव लवगल हजवरोचयव साखन एकत यिवऱयव

हयव सवलदवर ितभजर आपलयव िकतीची जवशिर वहवयलव लवगली

तयवाचयवतील आतिसनसिवनवची भवरनव रवढीस लवगली सधन

ितकऱयवानव ह जविर लवगल रवटल तो आतयवचवर सहन करन

शदरस रवत रवबिवऱयव आशदरवसीत जवगती होत आह ह तयवनवा कस

आरडिवर होत तयवनी आरतीलव शररोध करवरयवस सररवत कली

जो आरतीलव जवईल तयवालव पनसनवस रपय दाड र तयवाच िाडन

करणयवची सजव शदली जवईल अिव धिकयव कवही गवरवत शदलयव

गलयव हयवतनच सधन गजर ितकऱयवतील र आशदरवसी शभल

िजरवतील साघषा पढ आलव गलयव िहवरवजवापिव रविदवस िहवरवज

जवत रवजशकय आशि लढवर पररततीचव होत कोगरस पिवतील एक

ररीषठ नत िाकररवर दर आरती कवयाकरिवत यरन गल थवनीक

सधन ितकऱयवाचयव तकरवरी यर लवगलयव आशि आरतीलव दरदरच

लोक यर लवगल तवहव शिटीि सरकवरलवही आरती चळरळीत

असललयव धोकयवची जवशिर वहवयलव लवगली

हयव अिव पररशथतीत एक असव परसाग असव झवलव की

जयवािळ आशदरवसी र िवसन हयवाचयवत साघषा आलव आरतीलव

जविवऱयव कवही आशदरवसी शसरयवापकी एकीलव कटयवर नवरवचयव

फॉरट गवडान घोडयवररन जवतवानव धककव दरन जखिी कल

रविदवस िहवरवज तयवरळी शचचवळ यथ होत खबर लवगतवच

बहोि आशि रक तबाबवळ झवललयव बवईलव उपचवर करन रविदवस

िहवरवज अनक सरीपरषवासह कटयवरकड गल कटयवरन आपली

चक कबल करन िवफी िवगणयवाच तर सोडलच उलट तयवन

आशदरवसीररच कस करणयवची धिकी शदली रविदवस िहवरवज

पोलीस अशधकवऱयवकड गल पि नहिीपरिवि पोलीसवानी कवहीही

कल नवही िधलयव कवळवात जखिी झवलली शगरजवबवई िरि

पवरली हयवनातर िवत सातपत आशदरवसी वियव कटयवरचयव घरी

गलयव तयवानी फवारट गवडालव घरवबवहर खचल आशि तयवाची

चवागली शपटवई कली कटयवरन यवाबवबत आशदरवसी शसरयवारर

पोलीसवत कस दवखल कली हयव कसरर िवत पोलीसवानी

तवबडतोब हवलचवल कली कलकटरन कटयवर र रविदवस िहवरवज

दोघवानव बोलवरन घतल रविदवस िहवरवजवानी आपली कस िवग

घयवरी कटयवरही कस िवग घईल ह परकरि शिटरवर अिी

कलकटरन िहवरवजवानव गळ घवतली िहवरवजवानी त िवनसय कल

तयवानी कस िवग घतली पि कवही शदरसवानी कलकटरच तयवानव पत

आल कीldquo पोलीस अशधकवरी आशदरवसीररील कस िवग घणयवस

तयवर नवहीत १८ शसरयव ६ परषवानव अटक झवली कलकटरन सरळ

सरळ आशदरवसीनव शरश रवसवत घरन धोकव शदलव होतव पि तयवत

कवही आश चया नवहत सरकवरी अशधकारी पोलीस अशधकवरी ह

नहिीच आशदरवसीरर अतयवचवर करिवऱयव िवहाचयव सवहयवलव

धवरन यतवत आपलयव अशधकवरवचव उपयोग सधनवासवठी करतवत

हव आशदरवसीचव अनभर होतव आशि आजही आह वयवरव यथ हयव

आशदरवसी शसरयवाररील कस सर झवाली तवहवा िकडो आशदरवसी

सरी परष तवरखवाचयव शदरिी कोटवात यवरयवस सररवत झवली २३

एपरील १९४१ लव नरवपर कोटवातही कस चवलिवर होती तयवरळी

िकडो आशदरवसी तथ जिव झवल पोलीसही परचाड साखयन हजर

होत सरा आरवर पोलीसवानी भरन गल होत कलकटर रत

जीपिधय कोटवाचयव आरवरवत शफरत होतव पोलीसवानी नहिीचयव

सारयीपरिवि दाडकबवजी शिरीगवळ यवाचव उपयोग कलव आशि

आशदरवसीचयवा िनवत खदखदत असललव सातवप ऊफवळन आलव

आशि गिपातशसाग नवारवचयव आशदरवसीन एक दगड कलकटरचयव

शदिन शफरकवारलव दगड कलकटरलव रिी बसलव पोलीसवाची

धविधि सर झवली त गिपतलव पकडवयलव धवरल पि गिपत

भोरती आशदरवसीनी रढव घवतलव पोलीसवानव तयवरळी गिपतलव

अटक करतवा आली नवही कवही शदरसवनातर गिपतशसाग र

राजनपरच गजवनन दर हयवनवा अटक झवली कस चवलली नसयवय

झवलव आशि दोघवनवाही शििव ठोठवरणयवत आली कटयवरन

फॉरट गवडान कललयव कसिधयही आशदरवसीनवच शििव झवली

परतवापपरचयव रविवचव आरती चळरळीलव शररोध होतव

आशदरवसीत जवगत होिवरव रवभीिवन र रवढती तवकद तयवलव

सहन होत नवहती शिरवय पोलीसवािी तयवाच आतन साबाधही होत

रविदवस िहवरवजवानव घरी बोलवरन तयवन हयवचव पररिवि योगय

होिवर नवही अिी धिकी शदली नोवह ४१ िधय आरतीलव बादी

घवलणयवत आली राजनपरलव बादकधवरी पोलीस ठरणयवत आल

जो कोिी आरतीलव यईल तयवलव एक रषवाची शििव ठोठवरणयवत

यईल अिी अफरव पसरशरणयवत आली गलयव िहवरवजवाचयव

सिवधीजरळ जो यईल तयवलव गोळी घवलव असव हकि पोलीसवानव

दणयवत आलव आह अिी बवतिी पसरशरणयवत आली शभतीच

रवतवररि पसररणयवत अथवातच परतवपपरचयव रवजवसोबतच

खडयवखडयवतील सधन िवह ितिवलक पढ होत

१९४२ चयव ि िशहनसयवत रविदवस िहवरवजवनवा हददपवर करणयवत

आल रविदवस िहवरवज सवतपडयवपशलकडील होळकरवाचयव

रवजयवत गल तवहव तयवाचयवबरोबर आशदरवसीची चौतीस कटाब

आपलयव जशिनी घर सोडन बरोबर गली आरती बाद पडली

रविदवस िहवरवज हददपवर झवल सधन गजर ितिवलक खष झवल

पि त गपप बसल नवहीत रविदवस िहवरवजवारर अनक खरखोट

आरोप करन तयवानी िहवरवजवनव बदनवि करणयवची िोहीि चवल

ठरली चल जवार चळरळ हयवरळी जोरवत होती कवागरसचयव कवही

कवयाकतयवानी रविदवस िहवरवजवानी पिवत यवर महिन परयतन

चवलरल होत परनसत नादरबवरच कवही सधन ितिवलकवाच

परशतशनधी सतत रविदवस िहवरवजवची बदनविी करत होत रविदवस

िहवरवज आशि तयवचबरोबर लढवर पररततीच आशदरवसी रवतातरय

लढयवपवसन दरच रवहवरत असा हयव सधन ितिवलकवानव रवटत

होत पि आतव रविदवस िहवरवज शिटीि िवसनवचयव शररोधवत गल

होत तयवाचयविवग आशदरवसी सिवज उभव होतव धळयवच कवागरस

पिवच एक कवयकता शरी िाकर शरनवयक ठवकर ह होळकर रवजयवत

जवऊन रविदवस िहवरवजवनवा भटल हहपवरीची िदत परी वहवयची

रवट न पहवतव रविदवस िहवरवजवानी आपलयव भवगवत परतवर आशि

सवमरवजयरवद शररोधी साघषवात सविील वहवर अस तयवानी रविदवस

िहवरवजवानव सवाशगतल

कवही शदरसवानी रविदवस िहवरवज आपलया अनयवयवसह

निादव पवर करन अकरविी भवगवतन खवनदिवत यवरयवस शनघवल

यतवनवा गवारोगवरचयव आशदरवसीिी त बोलत होत तयवानव

रवजकवरि सवागत होत किवतरी सधन ितिवलकवन रविदवस

िहवरवज यत असलयवची बवतिी पोलीस अशधकवऱयवनवा शदली

सिसर पोलीसवानी रवतीचयव अाधवरवत सवतपडयवतील आाबवपविी-

रवरळपविी हयव गवारी िककवि कललयव रविदवस िहवरवजवाचयव

िविसवानव चोहो बवजनी घरला जवहव सया उगरलव रविदवस

िहवरवज र तयवाच सवथीदवर उठन पढचयव पररवसवचयव तयवरीलव

लवगल पोलीसवानी चोहोबवजनी गोळयवाचव रषवार कलव िवत

रविदवस िहवरवजवानव इजव होऊ नय अिी कवळजी तयवानी घतली

जखिी झवलल सरी परष दरवखवनसयवपयानसत पोचणयवआधीच रवटत

ितय पवरल रविदवस िहवरवज र इतर चवळीस जिवारर धळयवलव

कस चवलली हयव लोकवानव एक रष कदची शििव झवली रविदवस

िहवराजवानव सोडणयवत आल तरी आशदरवसी ररील दडपिवही

तिीच चवल रवशहली आरती ररील बादी चवल रवशहली राजनपरलव

गलयव िहवरवजवाचयव सिवधीरर बादकधवरी पोलीसवाचव पहवरव कवयि

रवशहलव पोलीसवाचयव िदतीन सधन ितिवलक आशदरवसीनव सतत

जरबत ठरत रवशहल जी ३६ कटाब रविदवस िहवरवजवाबरोबर गली

होती तयवाचयव जशिनीरर रनखवतयवन कबजव कलव िधलयव कवळवत

दसर िहवयदध सापल होत शिटीिवाची आपलयव सवसरवजयवररील

पकड शढली पडली होती सवमरवजयरवदवशररोधी साघषा तीवर होरन

गलवि दि रतात होत होत

भवरतवररील शिटीि सततव आतव कवही कवळवपरतीच अिी

जवशिर शिटीिवानव आशि भवरतीयवानव वहवयलव लवगली होती

रविदवस िहवरवज र तयवाच गजरवत िधील गरबाध कसरशसाग

िहवरवज ह दोघ एकत आल शिटीि सततशररोधी तयवानी सायक त

परयतन सर कल ह तयवाच साबाध रवतातरयपरवपतीनातर कवयि रवशहल

१९४६ िधय आरतीररील बादी उठरणयवत आली पि आरतीलव

परीचव जोर परत कधी आलव नवही जवतीभद र शरषितव हयवरर

आधवरीत हयव दिवचयव सिवजवतील तथवकथीत खवलचयव

जवतीचयव नतयवसिोर जी सियव आली होती तीच रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग हयवानवही सतवरत होती अस शदसत

सिवजवतील खवलचयव तरवतील लोकवानव सविशजक आशि

आशथाक दषटयव अरिवनवच जीरन जगवर लवगत होत हयवबददल

तयवाचयव िनवत असातोष होतवच सिवजवतील रररषठ जवती रोजचयव

वयरहवरवत हयव जवतीनव सवततयवन तयवाचयव कशनषठतरवची जवशिर

करन दत होतयवच शिरवय उचचशनचतच नवत कवयि ठरणयवचवही

सतत जवगरकपि परयतन करीत होतयव हयव रररषठ जवतीच

सविवशजक आशथाक रचार झगवरन दि ही आपलयव सिवजवची

गरज जिी हयव नतयवानव जविरत होती तयवचपरिवि दिवलव

रवजकीय गलविशगरीतन रतात कल पवशहज ही भवरनवही

तथवकशथत कशनषठ जवतीजिवतीचयव नतयवाचयव िनवत होती रविदवस

िहवरवज र कसरशसाग िहवरवज यवानी शिटीि सततलव शररोध कलवच

पि

तयवचरळी आशदरवसीनव शबगर आशदरवसी सिवजवत

सनसिवनवन जगतव यिवर नवही तयवसवाठी हयव भिीरर तयवाचव िळवतन

हकक आह अशयव आशदरवसीनव रतात रवजय शदल पवशहज अिी

तयवानी िवाडिी कली १९५४ िधील एकव घटनत पोलीसवानी

आशदरवसीरर गोळीबवर क लव कसरशसाग र रविदवस िहवरवज यवानव

अटक करणयवत आली कसचव शनकवल लवगपयानसत जरळ जरळ

एक रषा तयवानव जळगवर यथ जलिधय ठरणयवत आल रविदवस

िहवरवज परत आल तवहव िहवरवषटरवत सायक त िहवरवषटरवचयव

चळरळीन जोर धरलव होतव हयव भवगवत तयवरळी उकवई

धरिवखवली जयव हजवरो आशदरवसीचयव जशिनी जविवर होतयव तयव

आशदरवसीचयव परश तवरर आादोलन िळ धरत होत रविदवध

िहवरवजवानी हयव आादोलतवत कमयशनषटवानव सवथ शदली आशि

िाबईलव शरधवन सभररील िोचयवात िोठयव साखयन आशदरवसीनव

घऊन सविील झवल १८६० िधय रविदवस िहवरवज अधवागरवयचव

झटकव यरन िरि पवरल

१९४७ लव भवरत दि रतात झवलव शिटीि परत गल

भवरतवतील रवजरजरवडयवाची सततव सापषटवत आली साथवन

खवलसव झवाली दिवत परजवसततवक रवजय आल आशदरवसीनव

ििशिक सरलती दरन आशथाक सहवयय दरन तयवाचयवसवठी

खवस योजनव आखन तयवाच थवन ऊा चवरणयवच परयतन िवसशकय

यातििवफत सर झवल खर पि सिवजवतील उचच जवतीतील

लोकवानव तथवकशथत खवलचयव जवतीचयव लोकवानव सनसिवनवन

रवागरि सिवनतन रवगरि पटत नवहत ितकवनितक

उचचशनचतच ज साकवर यथील िविसवाचयव िनवारर झवल होत त

सहजपि सवफ होि कठीि होत ह शरषितच साबाध आपलयव

दिवचयव धवशिाक आचवरवशरचवरवत सविवशजक चवलीरीतीत घटट

बवाधल गल होत शिरवय परत हयव दिवत तिीच जवती परथररील

आधवरीत सिवज रचनव उभी करणयवच रपन कवही उचच जवतीच

र रढीरवदी लोक पहवत होत भवरतवचयव लोकिवही रवजकौय

यातितही कवही कवळ अिव जनवट रढीरवदी शरचवरवाचयव लोकवाचव

परभवर होतव हयव सरा पररशथतीिळ आशदरवसीनव रवजकीय दषटयव

इतरवपरिविच नवगरीकतरवचव हकक शिळवलव असलव तरी

सिवजवतील तयवाच थवन फवरस बदलल नवही यथील सधन

ितिवलकवानी नरीन िवसन यातििी साबाध जळरल पोलीस

यातिचव उपयोग करवयच तात तयवानी आतिसवत कल आशि

आशदरवसीचव सविवजीक दजवा उाचवर नय तयवाची आशथाक शथती

सधवर नय असच परयतन त करत रवशहल कवरि पषट होत

आशदरवसीची पररशथती सधवरली तो सनसिवनवन जगणयवाची

कोिीि कर लवगलव तर आपलयव थवनवलव धककव पोचल ह

तयवानव िवशहत होत नोकरिवहीत दखील तयवरळी परविखयवन

आशधकवरी र नोकररगा उचच जवतीचवच असलयवन खवलचयव

जवतीररील रचार कवयि ठरि तयवनवा अरघड नवहत आशि

आशदरवसी जिवती तर सिवजवचयव कवाठवाररील सिह होत

शिटीिवानी आशदरवसीनव गनसहगवर जिवतीचव शकतवब शदलव होतव

सिवजवतील शरदववनवानी आशदरवसीनव आळिी चोरट ठररल होत

आशि आशदरवसी अजनही अडविी अशिशित भोळयव

रभवरवच होत भवरत रतात झवलयवररही आशदरवसी सिवजवच

िोषि किी झवल नवही कवयदयवतील पळरवटवाचव उपयोग करन

आशदरवसीचयव जशिनी घशयवत घवलिवऱयव सवरकवर-सधन

ितिवलकवाचयव उदयोगवतही खाड पडलव नवही

अिबरिािा सरतविती

गलयव िहवरवज रविदवस िहवरवज कसरशसाग हयवाचयव

चळरळीिळ दिवतील एकि बदलललयव रवतवररिविळ

आशदरवसी सिह हयव शबगरआशदरवसीचयव अनसयवयय पररशथती

शररदध हल लवगल होत सधन ितिवलकवानी पीक सारिि

सोसवयटयव थवपन करन खवजगी फौजचयव सवहयवन

आशदरवसीचयव असातोषवलव दडपन ठरणयवच परयतन चवलरल

होत कवयदव र पोलीस यातिव तर सधनवानव सवथ दयवयलव सजजच

होती हयव अिव कवळवत अाबरशसाग िोठव होत होतव अाबरशसागवचव

जनसि १९४० चव महिज उकवई धरिगरतवाचयव आादोलनवचयव

रळीस तो तवरणयवचयव सीिरर उभव होतव अाबरशसाग पवडळदयवचयव

रनसयवबवबव हयव आशदरवसी ितिजरवचव िलगव रनसयवबवबवन गलयव

िहवरवजवच शिषटयतर कधी पतकरल नवही पि गलयव िहवरवज र

रविदवस िहवरवज हयवाचव परभवर पवडळद गवारवरर शनशश चतच होतव

आपलयव िलवलव शििि दयवयचव शनिाय रनवबवबवन घतलव

रविदवस िहवरवज िरणयवचयव आधीच कवाही कवळ हयव भवगवत शरी

सौनसदिकरवनी आशि रीपबलीकन पिवन जी जिीन बळकवारची

चळरळ कली होती तयवतही अनक आशदरवसी सहभवगी झवल

होत हयव चळरळीतन फवरस कवही सवधल नवही सौनसदिकरवानी

रयक तीक सततचयव अशभलवषपोटी चळरळ िधच थवबरली पि

आशदरवसीनी हयव लढयवत िहवरवषटरवतील इतर शरशिक दशलत

लोकवाचयव साघषवात भवग घतलव ही गोषट िहतरवची आह

धरखडयवलव हयव जिीन बळकवार आादोलनवत कवही आशदरवसी

गजर ितिवलकवचयव तवबयवत असललयव ितवत घसल तयवानी

कवपस रचवयलव सररवत कली हयवरळी कवही गजर लोक हवतवत

बादकव घऊन घोडयवररन तथ आल र तयवानी आशदरवसीरर

गोळीबवर कलव

असा सवागतवत की दहव आशदरवसी हयवत िरि पवरल तयवनातर

आशदरवसीनीही परतयततर दयवयचव परयतन कलव दागल झवाली कसस

झवलयव कवही गजर ितिवलकवानव शििवही झवली आशदरवसी र

शबगर आशदरवसी हयवाचयवतील तवितिवर िखयतः हव सधन गजर

ितकरी र आशदरवसी सवलदवर र ितिजर हयव साबाधवतील होतव

हयवरळी अाबरशसाग शिकत होतव १९६२ िधय शििि झवलयवरर

तयवान सरोदय िाडळवत कवही रष नोकरी कली पि आजबवजलव

घडिवऱयव घटनवाची तयवलव जविीर होती आशदरवसी सरी परषवारर

होिवऱयव अतयवचवरवन तयवच िन जळत होत सरोदयिी

असललयव साबाधविळ हयव दिवत कवय होत आह हयवच जञवन तयवलव

होत होतच पि िवह सिवजवतील रगरगळयव नतयवानवही तो

जरळन पहवत होतव दिवतील रगरगळयव रवजकीय शरचवर

पररवहवािी तयवलव ओळख होत होतो पढ सहव रष तो सरोदय

िाडळवबरोबर होतव पि सधन ितिवलक र िवसकीय यातिव हयव

दोनसहीिधय भरडलयव जविवऱयव आशदरवसीचयव यवतनव तयवलव सतत

टोचत होतयव १९६८ सवली सरोदय िाडळवतन तो बवहर पडलव

िहवदव यथ तयवन भील सरव िाडळ थवपन कल भजन महित

लोकवानव साघटीत हणयवचव तवठ िवनन जगणयवचव अनसयवयवपढ िवन

न झकरणयवचव सादि दत तो शफर लवगलव तयवचरळी

आशदरवासीचयव तकरवरी िवसनवकड नरन तयवाच शनरवकरि करणयवच

परयतनही तयवन सर कल पोलीसवानी तयवचयवरर खोटयव कसस

दवखल कलयव सधन ितिवलकवानी तयवलव बदनवि करणयवच

परयतन कल तयवलव शरकत घयवयचही परयतन कल दडपणयवचही

परयतन कल परात अाबरशसागलव आपलयव लोकवाची शथती िवशहत

होती आपलयव लोकवारर होिवर अतयवचवर िवशहत होत आशि

आपलयव लोकवाची िकतीही तयवलव िवहीत होती आपलयवलव कवय

सवधवयच आह हयवची तयवलव पषट जविीर होती पशहलयव कवही

रषवात िहवरवज महिन आशदरवसी सरी परष तयवलव भकतीभवरवन

ओरवळत असत तयवचयव पवयव पडत असत तयवरळी तयवन हयवलव

कवही शररोध कलव नवही पि पवटीलरवडीची घटनव झवलयवरर

तयवचयवभोरती

जवहवा आशदरवसी तरि जिव होऊ लवगल जवहवा बवहरन

आललयव शिकललयव तरिवानी तयवलव सवथ दयवयलव सररवत कली

जवहव लोकवाची चळरळ उभी रवहयलव लवगली तयवन लोकवाकडन

ओरवळन घणयवची पदधत बाद कली अाबरशसाग िहवरवजवच लोकवनवा

शपरय असललयव अाबरदवदवच नततर ददरवन आशदरवसीनव जवत

शदरस लवभल नवही शकडनीचयव रोगवन अाबरशसग पणयवचयव

हॉपीटलिधय तरि रयवतच िरि पवरलव अाबरशसाग असतवानव

गरवि ररवजय सशिती आशि नातर शरशिक साघटनवनी अाबरशसागचयव

नततरवत आशि तो गलयवरर शरशिक साघटनचयव झडयवखवली

आशदरवसीनी अनसयवय अतयवचवरवशररधद शदललयव साघषवाचव

इशतहवस अजनही तवजव आह अाबरशसागवच चरीत र हव इशतहवस

रतातपि सशरतर शलशहणयवची गरज आह

ह िवत शनशित की अाबरशसाग हवा खवजयव नवईकवपवसन सर

झवललयव आशदरवसीनव परभवरी नततर दिवऱयव नतयवाचयव

िवशलकतील िरटचव शहरव होतव आशदरवसी खवनदिवतील

शभलवाचव इशतहवस हव असव दशदपयिवन आह आपलयव जिवतीत

जयवाचयव आठरिीनी छवती भरन यवरी िवन गरवान तवठ वहवरी

जयवाचयवपढ आदरवन ितक झकवर अस दशदपयिवन तवर होऊन

गल आहत िवह लोकवानी हयव इशतहवसवकड दलाि करणयवची

कोशिि कली | हव इशतहवस पसणयवचव परयतन कलव तरी ह िक य

झवल नवही होिवार नवही भवरतीय इशतहवसवत जवतीभद

उचचशनचतव हयव पवयवरर उभयव रवशहललयव सिवजवत सशमिलीत

होतवानव जिवतीनवा कशनषठ जवतीच रप घयवर लवगत होत आज

िवनरतचयव र सिवनतचयव पवयवरर नरीन आकवर घिवऱ यव

भवरतीय सिवजवत सिवन पवतळीरर सनसिवनवन आशदरवसी

जिवतीनवा सहभवगी होतव यईल अिी पररशथती शनिवाि होत आह

आतिसनसिवन ठरन उनसनत ितकवनच आशदरवसी जिवतीनी

भवरतीय सिवजवत सहभवगी झवल पवशहज कठलयवही तऱहच कशनषठ

थवन अिवनसय करन सनसिवनवन हयव सिवजवत सहभवगी होणयवच

ठररनच आशदरवसी नरीन भवरतीय सिवज घडरणयवत हवतभवर

लवर िकतील आपि आशदरवसी शभल जिवतीच आहोत असव

अशभिवन परतयकवन ठरलवच पवशहज पि हयव जिवतीलव असव

अशभिवन रवटवरव महिन आपलयव सिवजवसवाठी शनरवथी शनडर

तयवगी अस जीरन जगणयवची परसागी शररोधी िक ती शररदध

टककरणयवची तयवरी ठरिवर यरकही शनिवाि झवल पवशहजत

आशदरवसी शभलवाचव इशतहवस तजरी आह भशरषटयही तसच

तजरी करवयच असल तर आजच सररवत करवयलव पवशहज

वदनानाथ मनोहर यााची ई सावहतयतफ़ परकावशत पसतक

कपया कवरवर एकदाच वललकटप करा पसतक उघिल