NÜKLEER TIP

Nükleer tıp lab. nın planlanması (3 saat)

Radyo-izotoplar, Radyofarmasötikler, Radyasyon tehlikelerinden korunma yöntemleri (3 saat)

BİRİMLER1. Organ Sintigrafileri ve Metabolik Görüntüleme (PET) Ünitesi Alt birimler: Organ sintigrafileri ve Metabolik Görüntüleme

(Pozitron Emisyon Tomografisi, PET) ünitesi olmak üzere, kendi içerisinde idari ve hizmet açısından birimlere ayrılır.

Sıcak Oda: Sorumlu öğretim üyesi ve Radyofarmasist görev yapar. Radyofarmasotiklerin hazırlanması, kalite kontrol ve doz kontrolünün yapıldığı birim.

Muayene ve sorgulama birimi: Sorumlu öğretim üyesi gözetiminde araştırma görevlileri, hemşire ve gama kamera teknisyenlerinden oluşur. Organ sintigrafileri için müracaat eden hastaların ilk sorgulama, muayene ve hazırlıklarının yapıldığı birim.

1. Organ Sintigrafileri ve Metabolik Görüntüleme (PET) Ünitesi Efor Testi Ünitesi: Myokard perfüzyon sintigrafisi için müracaat

eden hastaların fizyolojik efor testi veya farmakolojik stres test uygulamaları yapılan birim. Sorumlu öğretim üyesi gözetiminde araştırma görevlisi ve hemşire görevlidir.

Enjeksiyon Odası: Sıcak odada hasta için özel hazırlanan radyofarmasotiklerin uygulamasının yapıldığı birim. Sorumlu öğretim üyesi gözetiminde araştırma görevlileri ve hemşire görevlidir.

Kemik Dansitometri (DEXA): Sorumlu öğretim üyesi gözetiminde gama kamera teknisyeni görev yapar. Görevi: Kemik dansitometri ölçümünün yapılarak, raporlamaya hazır hale getirildiği ve arşivlendiği birim.

1. Organ Sintigrafileri ve Metabolik Görüntüleme (PET) Ünitesi Gama Kamera Odası: Sintigrafik tetkikler için radyofarmasotik

uygulaması yapılmış hastaların görüntülerinin elde edildiği, filmlerinin basılarak raporlamaya hazır hale getirildiği birim. Sorumlu öğretim üyesi gözetiminde araştırma görevlileri ve gama kamera teknisyenleri görev yapar.

Metabolik Görüntüleme (Pozitron Emisyon Tomografisi, PET) Ünitesi: Metabolik görüntüleme için radyofarmasotik uygulaması yapılmış hastaların görüntülerinin elde edildiği, filmlerinin basılarak raporlamaya hazır hale getirildiği birim. Sorumlu öğretim üyesi gözetiminde araştırma görevlileri ve gama kamera teknisyenleri görev yapar.

1. Organ Sintigrafileri ve Metabolik Görüntüleme (PET) Ünitesi

Hasta bekleme odaları: Organ sintigrafileri ve metabolik görüntüleme için radyofarmasotik enjeksiyonu yapılmış hastaların bekletildiği, radyasyondan korunma prensipleri çerçevesinde dizayn edilmiş odalar

2. Radyonüklid Tedavi Ünitesi

Tiroid Karsinomu hastalarının ablasyonu ve hipertroidi tedavisi

enflamatuar ve osteoartritik eklem hastalıklarına uygulanan radyasyon sinoviektomi

iskelet sistemine metastaz yapmış ve medikal tedaviye cevap vermeyen ağrısı olan malignensi hastalarında ağrı pallasyonu ve özellikle kemoterapiye cevap vermeyen dirençli lenfoma hastalarında radyoimmünoterapi tedavileri uygulanır.

3. RIA-İnvitro Testler Ünitesi

NÜKLEER TIPTA SIKLIKLA KULLANILAN TERMİNOLOJİK KAVRAMLAR

Sintigrafi: Görüntü elde etmek için yapılan işleme verilen isimdir.

Radyofarmasötik:Çok düşük dozda radyoaktif madde içeren ve amaca uygun olarak bu radyoaktif maddeye bağlanmış organik yada anorganik kimyasal bileşiklerin kombinasyonuna denir.

SPECT: Filmi alınacak organın çevresinden 180-360 derece boyunca görüntüler alınır. Görüntüler bilgisayarca işlemden geçirilir.

PET: Kullanılan radyoaktivite pozitron yayan ışınlardır. Diğer yönlerden SPECT gibidir.

RADYOFARMASÖTİKLER

Radyofarmasötikler, insanlarda teşhis ve tedavi amacıyla kullanılan ve yapısında radyonüklid içeren ilaçlardır. Bir radyofarmasötik, radyoaktif element (Xe-133), radyoizotop tuzu (Talyum-201 klorür) veya işaretlenmiş bileşik şeklinde olabilir (Tc-99m DMSA).

İşaretlenmiş bileşik şeklindeki bir radyofarmasötik, radyonüklid ve biyoaktif bileşen olmak üzere 2 birimden oluşur. Hazırlanması için, bir organda lokalize olan veya organın fizyolojik fonksiyonuna katılan güvenilir ve toksik olmayan biyoaktif bileşen seçilir. Yayınladığı radyasyondan yararlanılarak vücut dışında izlenebilen veya vücut içinde bulunduğu dokuyu tahrip eden, öldüren uygun bir radyonüklid, bu seçilen biyoaktif bileşene bağlanır. Bu işleme işaretleme denir.

Teşhis amaçlı kullanılan radyofarmasötikler çok küçük miktarda kullanıldıkları için farmakolojik etkiye sahip değildirler. Bu radyofarmasötiklerin, ilaçlardan ayrılan 2 önemli özelliği vardır. Bunlardan ilki radyoaktif olmasıdır. İkinci ise ilaçlardan farklı olarak hastaya tetkik için hayatı boyunca bir veya birkaç kez uygulanmasıdır.

Günümüzde teşhis amaçlı yapılan sintigrafik incelemelerde Tc-99m, 6 saatlik yarı ömrü, partiküler radyasyon yaymaması, 140 keV’lik monoenerjili gama ışını yayması ve jeneratör ürünü olması gibi üstün özelliklerinden dolayı en çok kullanılan radyonükliddir.

Radyofarmasötikler vücuda Parenteral ,oral veya solunum yolu ile verilir. Oral yoldan kullanılan bir radyofarmasötik, çözelti (sulu, sulu-alkollü, yağlı), kapsül, koloit veya süspansiyon şeklinde olabilir. Parenteral yollar içinde en yaygın kullanılan intravenöz (iv) enjeksiyondur. Ayrıca intratekal, intradermal, subkütan olarak da uygulanabilirler.

RADYOFARMASÖTİK DOZAJ ŞEKİLLERİNükleer tıp rutin çalışmalarında hastaya uygulanan radyofarmasötiklerin

çoğu önceden liyofilize edilerek üretilmiş kitler halinde bulunur. Kitler, çözelti veya kolloidal dağılım, süspansiyon ve aerosol halinde formüle edilip daha sonra steril azot geçirilmiş flakonlarda liyofilize edilerek hazırlanırlar. Hazırlanan kitlere daha sonra bir radyonüklid ilavesinden sonra hastalara uygulanırlar.

Radyofarmasötikler farmasötik dozaj şekli bakımından dört grup altında incelenebilir.

a- İnhalasyon: Kr-85m (Kripton-85m), Xe-133 gibi gazlar özel apareyler ile hastaya solutulurlar. Kullanıma hazır halde bulunurlar.

b-Çözelti: Radyofarmasötiklerin büyük bir kısmını kapsar. Örneğin I-131 sodyum iyodür çözeltisi, Tc-99m DTPA, Tc-99m MDP… gibi.

c-Kapsül: I-131 sodyum iyodür tanı ve tedavi amacı ile sert jelatin kapsül içinde verilir.

d-Kolloit ve süspansiyon: Örnek olarak karaciğer Kupffer hücreleri tarafından fagosite edilen Tc-99m SC ve akciğer kapillerleri tarafından tutulan Tc-99m MAA verilebilir.

TEŞHİS AMAÇLI KULLANILAN RADYOFARMASÖTİKLERİN ÖZELLİKLERİ

Radyonüklidden Yayılan Radyasyon CinsiRadyonüklidler kararlı hale gelebilmek için ya partikül (alfa=α, beta=β,

pozitron=ρ) ya da foton (gama ışını= γ) yayarlar. Teşhis amaçlı kullanılan radyonüklid saf gama yayıcısı olmalı ve partiküler radyasyon yaymamalıdır.

Klinikte kullanılan bütün radyonüklidler reaktör, siklotron veya diğer tip hızlandırıcılarda üretilirler. Doğal olarak oluşan radyonüklidler uzun yarılanma ömrüne sahip, ağır ve toksik elementlerdir. Bu radyonüklidlerin klinikte kullanımı yoktur.

Nükleer Tıp uygulamalarında teşhis amaçlı sıklıkla kullanılan radyonüklidler Xe-127, I-123,I-131, Tc-99m, Kr-81m, Mo-99, In-111, Ga-67, Tl-201,C-11,O-15, F-18Radyonüklidlerin İdeal Enerji AralığıGörüntüleme açısından ideal enerji aralığı 100–250 keV’dir. Genelde gama kameralar bu aralıkta çalışılacak şekilde ayarlanmıştır.İncelenecek Organdaki Birikim Oranı Radyofarmasötik, belli bir organa veya dokuya hedeflendirildiğinden, yüksek bir hedef / hedef dışı oranına sahip olması önemlidir. Örneğin tiroit taraması yapılırken radyoaktivite, boyun çevresinde veya başka bir yerde değil, sadece tiroit bezi içinde olmalıdır.Etkili Yarı Ömrüİdeal bir radyofarmasötiğin etkili yarı ömrü, tanı için gerekli olan sürenin 1,5 katı olmalıdır. Vücuda verilen radyofarmasötik hem fiziksel hem de biyolojik olarak parçalanır.

Diğer ÖzellikleriRadyofarmasötiklerin kullanılmasında hasta

güvenliği her zaman için çok önemlidir. İdeal bir radyofarmasötiğin hiçbir toksik etkisi olmamalı ve hastaya minimum radyasyon dozu verirken maksimum etkinlik sağlamalıdır. Çalışanlar radyasyondan korunmak için radyofarmasötikleri mümkün olan en kısa zamanda hazırlamalı, zırhlama kurallarına uymalı ve radyoaktiviteye mümkün olan en uzak mesafede durmalıdır.

Radyofarmasötikler kolay üretilmeli, pahalı olmamalı ve temin edilebilir olmalıdır.

RADYOFARMASÖTİKLERİN RUTİN UYGULAMADA HAZIRLANMASI

Hastaya uygulanacak radyofarmasötiğin yapılacak işleme göre doğru ve istenilen dozda olmasından ve yapılan işlemlerin dökümante edilmesinden nükleer tıp doktoru ile radyofarmasi bölümü sorumludur.

Radyofarmasötiklerin büyük bir kısmı hastaya verileceği anda hazırlanır. Ancak Xe-133 gazı, I-123 ve I-131 kapsülleri gibi kullanıma hazır halde bulunan dozaj şekilleri de vardır.

Rutin uygulamada işaretlenecek bileşik (DMSA, MDP), indirgeyici ajan ve gerekiyorsa formulasyona uygun diğer yardımcı maddelerin aseptik koşullarda liyofilize edilerek hazırlanmış kit formlarına, Tc-99m gibi bir radyonüklid ilave edilerek radyofarmasötik kolayca hazırlanır.

Radyofarmasötik Kullanım Alanı

Ga-67 sitrat İnflamasyon enfeksiyon, tümör görüntüleme

In-111 pentreotide Gastroenteropankreatik endokrin tümör görüntüleme

Kripton-81m gas Akciğer ventilasyon çalışmaları

Tc-99m sodyum perteknetat Akciğer ventilasyon çalışmaları, tiroid görüntüleme, gastrointestinal kanama çalışmaları

Tc-99m albumin kolloit Kemik görüntülemede ve lenfosintigrafi

Tc-99m difosfonatlar ( Tc-99m MDP, Tc-99m HDP) Kemik görüntüleme

Tc-99m Dimerkaptosüksinikasit ( Tc-99m DMSA) Böbrek korteksine ait parankimi göstermede

Tc-99m -Hekzametilenpropilenaminoksim-( Tc-99m HMPAO)

Beyin sintigrafisi, Lökosit işaretlemelerinde

Tc-99m -imino diasetik asit ( Tc-99m İDA), Tc-99m mebrofenin

Hepatobilier Sistem Sintigrafisi

Tc-99m depreotid trifloroasetat Akciğer tömörlerinde

Tc-99m-makroagregatlar (Tc-99m MAA) Akciğer perfüzyon sintigrafisi

Tc-99m mertiatide( Tc-99m MAG3), Tc-99m Dietilentriamin pentaasetik asit ( Tc-99m DTPA)

Böbrek görüntüleme ajanı

Tc-99m tetrofosmin Miyokard perfüzyon sintigrafisi

Tc-99m sestamibi (MIBI) Miyokard perfüzyon sintigrafisi, Paratiroid sintigrafisi

Tc-99m -sülfür kolloit Lenfosintigrafi, kemik iliği sintigrafisi

I-123,I-131 (NaI formunda) Tiroit fonksiyonlarında

Nükleer tıp tetkiklerinde teşhis amaçlı kullanılan başlıca radyofarmasötikler

Radyofarmasötik hazırlandıktan sonra hastaya uygulanmadan önce, gerekli tüm kalite kontrol testleri yapılmalı, doz kalibratöründe hastaya uygulanacak doz ölçüldükten sonra kullanılmalıdır. Ayrıca parenteral veya oftalmik radyofarmasötiklerin hazırlanması sırasında herhangi bir partikül ve mikroorganizma kontaminasyonu olmamalı aseptik şartlarda bu işlem gerçekleştirilmelidir. Hazırlanan ürünler steril, izotonik olmalı ve pirojen madde içermemelidir .

Tc-99m radyofarmasötiklerinin genel hazırlanma akış şeması

I-123 Hippuran, I-131 Hippuran Böbrek fonksiyonları, akciğer için aerosol

Xe-133,Xe-127 Akciğer ventilasyonu

Kr-81m Akciğer ventilasyonu

Tl-201klorur Miyokart perfüzyonu

C-11 asetat Metabolizma

C-11 palmitat Yağ asidi metabolizması

N-13 NH3 Perfüzyon

O -15CO2 Perfüzyon

O-15 H2O Perfüzyon

C-11 CO Kan hacmi

F-18 deoksiglikoz Metabolizma

NÜKLEER TIP UYGULAMALARINDA TEDAVİ AMAÇLI KULLANILAN RADYOFARMASÖTİKLER Nükleer tıpta terapötik uygulamaların çoğunluğu kötü huylu tümörlerin tedavisine yöneliktir. Bununla birlikte I-131’nın tirotoksikoz tedavisinde kullanımı hala önemlidir. Tiroid kanserlerinin tedavisinde en yaygın kullanılan terapötik ajan I-131 ’dur. I-131 metaiyodobenzilguanidin veya yüksek doz In-111 oktreotid (son zamanlarda Y-90 somatostatin analogları) nöroendokrin tümörlerinin tedavisinde kullanılmaktadır.

Tedavi amaçlı kullanılan radyonüklid ve radyofarmasötikler

Radyonüklid Radyasyon Yarı

ömür

Doku içinde max.

İlerleme

Radyofarmasötik ve uygulama alanı

İyot-131 (I-131) Beta, gamma 8.04 gün 2.4 mm I-131 sodyum iyodur, I-131 tositumomab (Bexxar), I-131 metaiyodobenzilguanidin birçok kanserlerde

Ytriyum-90 (Y-90) Beta 2.67 gün 12 mm Y-90 ibritumomab tiuxetan Non-Hodgkin Lenfoma

Fosfor-32 (P-32) Beta 14.3 gün 8.7 mm P-32 (sodyum fosfat) haemoproliferative hastalıkların tedavisinde

Stronsiyum89(Sr-89)

Beta 50.5 gün 8.0 mm Sr-89 (Stronsuyum klorit) kemik ağrısı tedavisinde

Samaryum153(Sm-153)

Beta 1.95 gün 3.0 mm Sm-153 (samaryum lexidronam kemik ağrısı tedavisi

Lutesyum–177 (Lu-177) Beta 6.7 gün 1.8 mm Somatostatin analogları ile işaretlenerek nöoendokrin tümörlerinin tedavisi

Renyum-188 Beta 17.0 gün 10.8 mm

In-111 Auger 2.83 gün 0.6 mm Somatostatin analogları ile işaretlenerek yüksek dozda nöroendokrin tümörlerin ted.

RADYASYON KORUNMASI Radyasyonun bilimde, tarımda, sanayide ve tıpta kullanımı ile birlikte radyasyon korunması kurallarının geliştirilmesine de ihtiyaç duyulmuştur.Radyasyonun kullanımıyla birlikte 1920’lerde Avrupa ve Amerika’da Ulusal Radyasyon Komiteleri kurulmaya başlanmıştır. Bu kuruluş günümüzde Uluslararası Radyasyon Korunması Komisyonu (ICRP) olarak faaliyetlerine devam etmektedir. ICRP hükümet organı olmayan bağımsız bir uzman kuruluş olup, "maksimum müsaade edilebilir” radyasyon dozlarını kuruluş yılı olan 1928’den beri önermektedir. ICRP’nin bu önerileri radyasyon korunmasından sorumlu olan uluslararası kuruluşlar tarafından kabul edilmektedir. Maksimum müsaade edilebilir doz kavramı günün ihtiyaçlarına göre yeniden belirlenmekte ve belirli aralıklarla da ilan edilmektedir.

ICRP 1965’te yayınladığı tavsiye kararlarıyla bir önceki maksimum müsaade edilebilir (MMD) sınırlarının mümkün olduğunca aşağısında kalınmasını tavsiye etmiştir. Bu düşüncenin nedeni, üreme hücrelerinin düşük seviyeli radyasyonla ışınlanması ile düzelmeyen genetik bozuklukların oluşabileceği yolundaki kanıtların artmış olmasıydı.ICRP’nin 1965 raporları günümüzde hala güncelliğini korumaktadır. Hatta bazı ülkeler bu tavsiye kararlarını aynen uygulamaktadır.ICRP’nin 1965 yılı raporlarında radyasyon doz limitleri (MMD’ler) ilk defa iki grup için önerilmiştir. Bu 1.Görevleri gereği radyasyonla çalışanlar,2.Halk

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL KURALLAREksternal (dış) radyasyondan korunmak için Uluslar arası radyasyondan korunma komitesi tarafından önerilen standart kurallar vardır. Bunlar mesafe, zırhlama ve süredir. MesafeRadyasyon korunmasının en etkin ve ucuz yolu mesafedir. Doğal olarak radyasyon kaynağından uzaklaştıkça daha az radyasyona maruz kalınır. Radyasyon kaynağı ile aramızdaki, mesafeyi iki katına çıkarırsak, radyasyon şiddetini dört kat azaltmış oluruz. Bu kural ters kareler yasası olarak bilinir. Bu yasaya göre, radyasyon şiddeti mesafenin karesi ile ters orantılı olarak değişir.

Örneğin: Işınlama şiddeti 100 mR/saat olan bir radyoaktif kaynağı çıplak el yerine 10 cm lik bir maşa ile tutarsak elimizin maruz kalacağı radyasyon şiddetini 100 kat azaltmış oluruz.

Günümüzde geçerli olan ICRP tavsiyelerine göre yıllık dozun 5 rem'i (50 mSv) geçmemesi şartıyla ardışık 5 yılın ortalamasının 2 rem (20 mSv) olabileceği hükmünü getirmiştir. Ayrıca yıllık dozun radyasyon görevlisinin yaşı N olmak üzere, Toplam doz = 5(N–18) formülüyle hesaplanması kuralını getirmiştir. Burada 18 sayısı, bu yaştan küçüklerin radyasyonla çalışmasına izin verilmez anlamındadır. ICRP toplam doz miktarının yukarıdaki formülle ifade edilen miktarı geçmemek şartıyla bazı yıllar 5 remi (50 mSv) geçebileceği şeklindeki bir uygulamayı serbest bırakmıştır. Radyasyonla çalışan bir şahsın önceki yıllara ait doz kayıtlarının tutulmadığı bir durumda, radyasyon dozu hesaplamalarında önceki yıllarda her yıl için 5 rem (50 mSv) doz alındığı kabul edilir.

Zırhlama (Engel)Radyasyon korunmasında dikkat edilmesi gerekli bir diğer kural kaynakla vücut arasına zırhlama materyali konulmasıdır. Zırhlama materyalinin seçimi radyasyonun tipine ve enerjisine bağlı olarak değişir. Alfa ışınları ince bir kağıt tabakasında tutulurken, beta ışınları birkaç cm tahta parçasında tutulabilir. Gama ışınlarını durdurmak için ise genellikle kurşun engeller kullanılır. Kurşun kolay şekillenebilen ve ucuz bir elementtir. Bu nedenle radyasyon korunmasında çok tercih edilir.1mm kalınlığında kurşun eşdeğeri önlük 140 KeV enerjili 99mTc ışınlarına karşı %96 koruma sağlamaktadır.

ZamanMesleği gereği radyasyon ile çalışanların çalışmaya başlamadan önce iş planlaması yapması gerekir. Deneme-yanılma yoluyla sonuca gitmek gereksiz yere radyasyon ile daha çok çalışılmasına neden olur. Maruz kalınan radyasyon dozu süre ile doğru orantılıdır. Çalışma öncesi iyi bir planlama yapmak işin daha kısa sürede bitirilmesine yardımcı olacağından maruz kalınan radyasyon dozunu da azaltacaktır.

Düşük seviyeli ışınlama veren ortamlarda çalışma süresi daha uzun olabilir. Çalışılan ortamdaki ışınlama seviyesinin bilinmesi ve çalışma süresinin buna göre yapılması faydalıdır. Günümüzde radyasyon ile çalışanlar için alınmasına müsaade edilen maksimum radyasyon dozu yıllık 50 mSv olup, ardışık 5 yılın ortalaması en fazla 20 mSv olabilir.

Halk için bu değerlerin 1/10’u esas alınır.

İÇ RADYASYON TEHLİKELERİNDEN KORUNMA YÖNTEMLERİ

Radyoaktif maddeler vücuda ağız, solunum ve cilt üzerindeki yara ve çiziklerden girebilir. Vücut içerisine giren radyoaktif maddeler özelliklerine göre vücudun çeşitli organlarında belli bir süre veya ömür boyu kalabilirler. Dolayısıyla vücut içerisinde geçici bir süre veya sürekli ışınlama yapabilirler.

Bir radyoaktif maddeye karşı korunma önlemleri alınırken bu maddenin fiziksel durumu ( cinsi, enerjisi, yarılanma süresi, aktivitesi... vs) göz önünde bulundurulur.

İç radyasyon tehlikelerinden korunmanın ana yöntemi, radyoaktif maddelerin müsaade edilen limitlerin üzerinde vücuda girmelerinin önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması ve uygulanmasıdır. Bu amaçla alınması gerekli tedbirleri şu şekilde sıralayabiliriz:

Çalışma yerlerinin seçimi ve çalışmanın planlanması yapılmalı,

Laboratuvarların havalandırılması gereklidir, Çalışmalar sırasında bazı önlemlerin alınması gereklidir.

Bu amaçla, Radyoaktif maddeler hiçbir şekilde çıplak elle

tutulmamalıdır. Ağız ile çekilen pipet gibi malzemeler kullanılmamalıdır.

Eller ve cilt çalışma öncesinde yaralanmış olmamalıdır. Zira radyoaktif maddeler cilt üzerindeki yara ve çiziklerden kolayca nüfuz edebilir.

Yiyecekler, içecekler ve bunlarla ilgili eşyalar, el çantası, mendil ve kozmetikler radyoaktif maddeler ile çalışılan yerlere sokulmamalıdır. Kullanılması gerektiğinde emdirici özelliği olan kağıt mendil ve peçeteler tercih edilmelidir. Daha sonra bu gibi malzemeler radyoaktif atık olarak işleme tabii tutulmalıdır.

Çalışma yerleri terk edilirken vücudun açık kısımları iyice yıkanmalı, yıkama sırasında tırnak diplerine özen gösterilmelidir.

Koruyucu giysiler giyinmeli.Radyoaktif maddelerin çeker ocak içerisinde veya

havası sürekli temizlenen bir yerde depo edilmelidir.