35

Məcburi əməyə qarşı mübarizə:İşəgötürənlər və Biznes üçün vəsaitİşəgötürənlər tərəfindən tez-tez verilən suallar

Məcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramıSentyabr 2008

Müqəddimə

Bu buklet məcburi əmək və insan alveri barədə məlumatıişəgötürənlər və biznes tərəfindən tez-tez verilən suallar (TVS)formasında təqdim edir. Bu bölmə, məcburi əmək formaları; məcburiəmək və insan alverinə dair son qlobal statistik məlumatlar; adıgedən məsələlərə münasibətdə biznes və işəgötürənlərtəşkilatlarının rolu; BƏT Konvensiyaları və insan alveri haqqındaBMT-nin “Palermo Protokolu” kimi müvafiq beynəlxalq standartlar;həbsxana əməyi; və borc asılılığı və məşğulluqda digər məcburetmə formalarını daxil etməklə bir sıra mövzuya toxunur. Daha ətraflıməlumat üçün bu bukletin sonunda təqdim olunmuş resurs vəinternet səhifələrin siyahısına, ya da məcburi əmək və insan alverihaqqında ümumi məlumat almaq üçün Giriş və Ümumi Baxış başlıqlı1-ci Bukletə, biznes və işəgötürənlərin bu mövzuda fəaliyyətinə dairətraflı məlumat üçün isə Görülə biləcək tədbirlərə dair təlimat başlıqlı5-ci Bukletə buyurub müraciət edə bilərsiniz. Bu bukletdə təqdimolunmuş bəzi məlumatlarla həmin vəsaitin digər bölmələrində dətanış ola biləcəyinizi nəzərə almağınız xahiş olunur.

2

36

I Məcburi Əməyə qarşı Mübarizə: Biznes və İşəgötürənlərinRolu7

1. Məcburi əmək problemini necə həll etmək olar?

Məcburi əməkdən yaxa qurtarmaq üçün bir çox sahədətədbirlərin görülməsi tələb olunur. Burada məcburi əməyin fərqlikontekstlərdə necə hərəkət etdiyini, kimlərə hədəf alıb təsiretdiyini, və bu təsiri necə göstərdiyini aydın şəkildə anlamaqlazımdır. Bu, ölkələrdən məcburi əməyin fərqli formalarını qeyri-qanuni elan edən, məcburi əmək qurbanlarını müdafiə edib,təqsirkarları isə lazımınca cəzalandırmağa icazə verən güclüqanunlar və siyasət qəbul edib onu icra etməyi tələb edir.Burada ölkə kontekstinə və məcburi əmək problemlərininnövlərinə uyğunlaşdırılmış bir sıra: məcburi əmək riski barədəictimaiyyətin xəbəri olmasını yüksəltmək; gələcək qeyri-qanunimiqrantları alternativ yerli gəlir imkanları və bacarıqları ilə təminetmək; əməkçilərin öz hüquqları, sərt qanunların həyatakeçirilməsi barədə təhsilini artırmaq; insanları işə cəlb etmə iləməşğul olan agentliklər, əmək müqaviləsi bağlayanlar vəişəgötürənlərin fəaliyyətini yoxlamaq və tənzimləmək; vəqurtulmuş məcburi əmək qurbanlarının reabilitasiyası və normalaxına girməsini təmin etmək kimi praktiki tədbirləringörülməsinə ehtiyac var. Məcburi əməyin qarşısının alınmasıməsələsində uzun müddətli missiyanın hədəfi isə gəlir-qazanma fəaliyyətləri və mikro-sığorta proqramlarınınyaradılması, bütün əməkçilərin kollektiv danışıqların təşkilolunması və aparılması hüquqları ilə təmin edilməsi kimiyoxsulluğun azaldılmasına yönəlmiş təşəbbüslərdir.

7 Biznes və işəgötürənlərin məcburi əməyə qarşı mübarizə aparmaq üçüngörə biləcəkləri bir çox tədbirlər haqqında əlavə məlumatı almaq üçün bax,Buklet 5: Görülə biləcək tədbirlərə dair təlimat və Buklet 6: Görülə biləcəktədbirlərə dair məsləhətlər

37

2. Məcburi əmək və insan alverinə qarşı mübarizədəişəgötürənlər və biznes hansı rolu oynaya bilər?

Məcburi əmək və insan alverinə qarşı mübarizədə biznes vəişəgötürənlər aparıcı rol oynayırlar. Əslində, bu məsələyə dairbiznes rəhbərləri tərəfindən artıq mühüm addımlar atılıb. Lakin,biznesin rolu digər vacib nümayəndələrin, yəni dövlətlər vəsosial tərəfdaşların rolundan kənarda baxılsa gözə görünməzqalacaq. Bunu ağlında tutaraq və biznes fəaliyyətinə təlimatverməklə ona kömək etməyi qarşısına məqsəd qoyaraq BƏTMəcburi Əmək və İnsan Alverinə qarşı Mübarizədə BiznesRəhbərləri üçün 10 Prinsip işləyib hazırlayıb. Həmin prinsiplərşirkət və işəgötürənlərin adı gedən məsələlərə dair ata biləcəyibəzi addımları təsvir edir:

· Şirkətinizin siyasətini məcburi əmək və insan alverininqarşısının alınması istiqamətində görüləcək tədbirlərimüəyyən etməklə aydın və şəffaf edin. Şirkətin məhsulu vətəchizat zəncirinə bağlı olan bütün müəssisələrə həminsiyasətin tətbiq edilməsini aydın şəkildə göstərin;

· Məcburi əmək təcrübəsini müəyyən etmək və onu lazımiqaydaya salmaq məqsədi ilə auditor, insan ehtiyatları vəuyğunluq üzrə əməkdaşlarınıza treninq keçirin;

· Potensial investor və maraq göstərən tərəfləri özünəməcburi əməyin qarşısı alınması tədbirini daxil edən etikbiznes təcrübəsinə əməl etməyə aydın və davamlı öhdəliyiəks etdirən xidmət və məhsullarınıza cəlb etməklə daimonları məlumatla təmin edin.

· Sənaye sektoru (kənd təsərrüfatı, inşaat və tekstil)tərəfindən əldə olunmuş razılıqları və davranış məcəllələriniməcburi əmək riskli sahələri müəyyən edərək dəstəkləyin,və həmin risklərə qarşı lazımi tədbir görün.

· Miqrant əməkçilərlə ədalətli rəftar edin. Sui-istifadə vəməcburi əmək təcrübəsi ilə məşğul olmuş kimi tanınanagentlikləri qara siyahıya alaraq, əmək müqavilələrini verən(xüsusilə də, xaricdə) agentlikləri diqqətlə yoxlayın.

· Əmin olun ki, bütün əməkçilərin, asanlıqla başa düşəcəkləridildə yazılmış, əmək haqqı, əlavə iş vaxtı, şəxsiyyəti bildirən

38

sənədlərin saxlanılması və məcburi əməyin qarşısı alınmasıilə bağlı digər məsələlərə aid hüquqlarını müəyyənləşdirənyazılı müqaviləsi var.

· Potensial problem sahələrini müəyyən edib yaxşı təcrübə iləbölüşərək biznes nümayəndələri arasında milli vəbeynəlxalq hadisələri qeyd etməyə həvəsləndirin.

· Məcburi əmək və insan alveri qurbanlarına yardım etməkməqsədini daşıyan proqram və layihələrə peşə treninqləri vədigər lazımi tədbirlər keçirməklə öz dəstəyinizi göstərin.

· Məcburi əmək və insan alverinə qarşı fəaliyyətdəəməkdaşlığı irəli çəkərək dövlətlər, əməkçilər, qanun icraatıagentlikləri və əmək müfəttişlikləri arasında körpü çəkin.

· Yaxşı təcrübəni mükafatlandırmaq üçün KİV ilə əlaqədəolaraq innovativ (yeni) vasitələr tapın.

3. Öz şirkətimin əməliyyatlarında məcburi əməyi necə aşkaraçıxara bilərəm?

Nəzərinizə alınmalı bəzi əlamətlər aşağıdakılardır:

· Borc içində olan əməkçilər. Borc içində olan və ya borcagirmək ehtimalı olan əməkçilər borclarını ödəməkdən ötrümüəyyən bir işəgötürənə işləmək üçün məcbur edilmiş olabilər;

· Həbsxana əməyi. Həbsxana əməyinin istifadəsi məcburiəmək sayılmır. Lakin, həbsxanada cəza çəkən məhkuməməkçilər yalnız könüllülük əsasında şirkətlər tərəfindən işəgötürülməli, və burada əmək haqqı, müavinət və əməktəhlükəsizliyi və sağlamlıq məsələlərinə dair şərtlər dəazadlıqda olan əməkçilərə şamil olunan şərtlərlə müqayisəoluna bilən olmalıdır;

· Fəaliyyət göstərdiyiniz ölkədəki hakimiyyət inkişaf naminə,misal üçün inşaat, kənd təsərrüfatı və digər sahələrdəəhalini işləməyə məcbur edir.

· Xüsusilə də miqrant əməkçilər məcburi əmək şəraitindəişləməyə məruz qalan qrup sayılır;

39

· Müqaviləsiz işləyən əməkçilər, böyük ehtimalla demək olarki, onlar öz hüquqlarını (buraya, öz məşğulluqlarını tərketmək hüququnu da daxil etməklə) bilmirlər; və

· Potensial məcburi əmək vəziyyətlərini aşkara çıxaranpraktiki yoxlama siyahısı da işəgötürənlər və biznes üçünfaydalı vasitə kimi xidmət edə bilər.

4. Məcburi əmək məqsədilə həyata keçirilən insan alverininriskindən uzaq olmaq üçün şirkət və işəgötürənlər nə edəbilərlər?

Bu gün əmək bazarının əməliyyat sürəti və çevikliyi, insanlarıişə cəlb etmək üçün üçüncü tərəf şəxslərinə arxayın olmaqlarıilə, işəgötürənləri əlverişsiz şəraitə sala bilər. Əgər şirkətlərinişçi qüvvəsində miqrantlar varsa, xüsusilə də onları işə cəlbedən üçüncü tərəf şəxsləri olubsa, onda bu şirkətlər həminəməkçilərin kim olduğunu və haradan gəldiyini bilməli, vəonların iş yeri ilə təmin olunması tamamilə açıq-aşkar vəaldatma və ya zor işlətmədən həyata keçirilmiş olduğuna əminolmalıdır. Miqrant əməkçilərin işə cəlb olunması və bu sahəninyalnız etibarlı məşğulluq agentlikləri ilə əməkdaşlıq etməsiməsələsinə dair təlimat kimi şirkət-siyasətinin istifadə olunmasıüçün onu inkişaf etdirmək də vacib məsələ sayılır.

40

II Məcburi Əmək Formaları

1. Məcburi əmək nədir?

Məcburi, yaxud icbari əmək cəza verməklə hədə-qorxu gələrəkhər hansı bir şəxsin boynuna qoyulan hər cür iş və xidmətdir ki,həmin şəxs özü bu iş üçün müraciət etməyib. O, əməkçilərinüzərinə fiziki zorakılıq və ya seksual təcavüz kimi ağır məhrumedilmələri zorla qoymaq istəyi və gücünə malik olan dövlət,yaxud özəl müəssisə və fərdlər tərəfindən əməyə məcbur edilməyerlərində baş verir. Məcburi əmək özünə insanların hərəkətetməsini məhdudlaşdırmaq; iş yerində qalmağa məcbur etməküçün əməkçilərin əmək haqqını və ya şəxsiyyəti bildirənsənədlərini özündə saxlamaq; yaxud, fırıldaq gəlməklə əməkçiləricanlarını qurtara bilməyəcək borca salmaq kimi təcrübələri dədaxil edir. Məcburi əmək cinayət əməli və əsas insanhüquqlarının pozuntusudur.

Öz əksini BƏT-in 29 saylı Konvensiyasında tapan məcburi,yaxud icbari əmək terminin tərifi aşağıdakı əsas elementlərdənibarətdir:

1. Cəzalandırma hədə-qorxusu. Cəza tədbiri hüquq vəimtiyazların ləğv edilməsi və ya cəza sanksiyasından ibarət olabilər. İntiqam hədə-qorxuları – zor işlətmək, zorla boynunaqoymaq və hətta ölüm hədə-qorxusu gəlmək kimi ənabırsızlarından tutmuş; miqrant əməkçini qeyri-qanuni statusubarədə hakimiyyət orqanlarına xəbər vermək kimi nisbətənyüngüllərinə, çox vaxt psixoloji hədə-qorxulara qədər, – fərqliformalarda həyata keçirilə bilər.

2. Məcburi görülən iş və xidmət. Bütün əmək münasibətlərikontrakt bağlayan tərəflərin birgə razılığında öz əksini tapmalıdırprinsipi, hər iki tərəfin milli qanunvericilik və ya kollektiv razılığamüvafiq olaraq üzrlü səbəb bildirməklə əmək münasibətiniistədiyi vaxt tərk edə bilməsini nəzərdə tutur. Əməkçi öz əvvəlkirazılığını cəzalandırma qorxusu olmadan ləğv edə bilmədiyi

41

halda, həmin vəziyyət məcburi əmək vəziyyəti kimi başa düşüləbilər. Könüllü təklifin olmamağı kənardan və ya dolayı təzyiq iləbağlı ola bilər, burada maaşın bir qisminin tutulması və yaəməkçinin şəxsiyyətini bildirən sənədlərin zəbt edilməsini misalkimi gətirmək olar.3. Hər cür iş və ya xidmət. Bu, həm özünə sənaye, sektor vəpeşədən asılı olmayaraq hər növ iş, xidmət və məşğulluğu daxiledir, həm də qanuni və formal məşğulluqla yanaşı qeyri-qanunivə qeyri-formal məşğulluğu əhatə edir.

4. Hər hansı bir şəxs. Bu, milliyyətindən asılı olmayaraq həmböyüklərə, həm də uşaqlara aid edilir və həmin şəxsin məcburiəmək hadisəsi aşkar edilmiş ölkənin vətəndaşı olub-olmadığınaəsaslanmır.

2. 29 saylı Konvensiyaya istinad edən “cəza verməklə hədə-qorxu gəlmək” ifadəsi nəyi təyin edir?

29 saylı Konvensiya (1930) məcburi əməyi aşağıdakı kimimüəyyən edir: “cəza verməklə hədə-qorxu gələrək hər hansı birşəxsin boynuna qoyulan hər cür iş və ya xidmət, həmin şəxs özübu iş üçün müraciət etməyibsə, icbari və ya məcburi hesabedilir”. Həmin tərifdə “cəza verməklə hədə-qorxu gəlmək” yalnızcəza sanksiyasına deyil, eləcə də hüquq və imtiyazlarınitirilməsinə istinad edir. Praktiki mənada, bu bir çox fiziki və/və yapsixoloji formalar ala bilər. Misal üçün:

· Əməkçi, onun ailəsi, ya da yaxın yoldaşlarına qarşı fizikizorakılıq;

· Seksual təcavüz;· Həbsxanaya salma və ya digər fiziki məhdudlaşdırma yolu;· Maddi cəzalar;· Səlahiyyətli orqanlara xəbər vermə (polis, immiqrasiya, və

s.) və deportasiya, misal üçün miqrant əməkçilərin qeyri-qanuni məşğulluq statusu ilə işləməkləri halları;

· Sonrakı məşğulluqdan məhrum etmə;· Cəmiyyət və sosial həyatdan məhrum etmə;

42

· Hüquq və imtiyazların alınması;· Qida, sığınacaq və digər zəruri təminatdan məhrum etmə;· Daha pis iş şəraitinə köçürmə;· Sosial statusu itirmə.

3. Məcburi əmək tələsinə düşmüş insanların sayı nə qədərdir?

BƏT-in hesablamalarına əsasən, bu gün dünyada ən azı 12.3milyon insan məcburi əmək qurbanıdır. Bunlardan 9.8 milyonu özəlagentlər və müəssisələr tərəfindən istismar edilib, həmin rəqəmə isəinsan alveri nəticəsində məcburi əmək vəziyyətində düşən 2.4milyondan çox insan daxildir. Qalan 2.5 milyonu isə dövlət və yaüsyançı hərb qrupları tərəfindən işə məcbur ediliblər. İnanmağaəsas var ki, bütün məcburi əmək vəziyyətində işləyənlərin 40-50faizini yaşı 18-dən az olan uşaqlar təşkil edir. Kommersiyaməqsədilə seksual istismara məcbur edilmişlərin hamısı və iqtisadiməqsədlə məcburi istismar olunanların 56 faizi qadın və qızlarınhesabına düşür.

Məcburi əmək vəziyyətində işləyənlərin ən yüksək rəqəmi (cəmgöstəricisinin 77 faizi) Asiya və Sakit okean regionunda aşkar edilib,bundan sonra Latın Amerikası və Karib dənizi (11 faiz) regionugedir. Sənaye baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə bütün məcburi əməkqurbanlarının 3 faizi, və bunlardan dörddə üçü insan alveri yolu iləyerləşdirilib8.

8 Bu rəqəmlər “BƏT-in Cenevrədə 2005-ci ildə hazırlanmış Məcburi əməyəqarşı qlobal alyans: BƏT-in İş Yerlərində Hüquqlar və Əsas Prinsiplər üzrəBəyannamənin həyata keçirilməsi mexanizminə uyğun olaraq təqdimolunmuş Qlobal Hesabat”-dan götürülüb. Rəqəmlərin müəyyən edilməsindəistifadə olunmuş metodologiyanı müzakirə etmək üçün, bax: “Patrik Belser-in Dünyada Məcburi Əməyə BƏT-in verdiyi Minimal Qiymət adlı materialına,Cenevrə 2005”

43

4. Məcburi əmək hansı fərqli formalar ala bilər?9

Məcburi əmək bir çox formalar ala bilər – bunlardan, bəziləridövlət tərəfindən istifadə edilib, lakin əksəriyyəti isə özünə özəliqtisadiyyatda yer alıb. Məcburi əmək vəziyyəti insan alveri vəqeyri-qanuni miqrasiya nəticəsində yarana bilər, və bu problem,görünür ki, böyüməkdə davam edərək, dünyanın bütünregionlarına öz təsirini göstərir. Gücün (zorun) tətbiqimexanizmlərinə borc asılılığı, köləlik, gömrük praktikasının sui-istifadəsi və aldatma yolu ilə insanları işə cəlb etmə sistemləridaxildir.

9 Məcburi əməyin ala biləcək fərqli formalarına dair əlavə məlumat üçün,bax Giriş və Ümumi Baxış başlıqlı 1-ci Bukletə

Məcburi əməyin özlüyündə və insan alveri nəticəsindəregional üzrə paylanması cədvəli

Cəmi, Məcburiəmək

Cəmi, insan alverinəticəsində

Asiya və Sakit okean 9 490 000 1 360 000

Latın Amerikası vəKarib dənizi

1 320 000 250 000

Saxaranın cənubundayerləşən Afrika

660 000 130 000

Sənaye baxımdaninkişaf etmiş ölkələr

360 000 270 000

Orta Asiya və ŞimalıAfrika

260 000 230 000

Keçid dövründə olanölkələr

210 000 200 000

Dünya 12 300 000 2 450 000**Qeyd: Cəm göstəriciyə (bütövləşdirmə baxımından) artıq rəqəmlər əlavə edilməyib

44

Borc iltizamına əsaslanan məcburi əmək: Belə bir təcrübə“təhkim edilmiş əməyə” istinad edərək ən çox əsasən cənubiAfrikada yayılıb, lakin dünyada “borc asılılığı” kimi də tanınır.Bununla bir çox iqtisadi sektorlarda (buraya, kənd təsərrüfatı,kərpic istehsalı, mədən-dağ sahələri də daxil olmaqla)qarşılaşmaq mümkündür. Bu, eləcə də tez-tez ayrı-seçkiliyinköhnə növləri ilə əlaqələndirilən bir problemdir. Bunun qurbanıçox vaxt cəmiyyətin ən kasıb üzvləri olur, dünyanın bəzihissələrində isə buna ən çox yerli əhali və qəbilə nümayəndələriməruz qalır. “Borc asılılığı” insan kimdən isə borc götürüb,əvəzində bunu öz ya da ailə üzvlərinin əməyi və ya xidmətinigirov qoyan zaman yaranır.

Həbsxanalarda məcburi əmək: Məhbuslardan tələb olunanəmək beynəlxalq qanun çərçivəsində məcburi əmək sayılmır.Lakin, qanun məhkəməsində məhkum olunmamış məhbuslarınqeyri-iradi olaraq gördükləri iş məcburi əmək sayılır. Buna oxşarolaraq, hər hansı bir özəl müəssisənin faydası üçün məhbusunqeyri-iradi olaraq gördüyü iş də məcburi əmək sayılır.

İnsan alveri nəticəsində məcburi əmək: İnsan alveri çox vaxtməcburi əməklə əlaqəli olur. O, mütəşəkkil cinayət şəbəkəsi iləvə ya fərdi şəxslər tərəfindən təhrik edilərək, özünə əməkistismarı məqsədilə aldadıcı səkildə insanların işə cəlb olunması,reketlik və şantajı daxil edə bilər.

İstismaredici əmək müqaviləsi sistemləri ilə əlaqəli məcburiəmək: Bununla bu gün dünyanın hər yerində qarşılaşmaqmümkündür. Misal üçün, miqrant əməkçilərdən əlavə ödənişlərtələb edildiyinə görə, və işləyəcəkləri ölkəyə gəldikdən sonraişəgötürənin qərarını dəyişməyə demək olar ki, imkanlarıolmadan onlar əmək müqaviləsini bağlayan qarşı tərəfdən “asılı”vəziyyətə düşə bilərlər.

5. Məcburi əmək “riski” altına ən çox düşə biləcək sayılanəməkçilər varmı?

Məcburi əmək hər bir region, ölkə və iqtisadi sektora, və həmformal, həm də qeyri-formal münasibətlər əsasında işləyən

45

əməkçilərə öz təsirini göstərən qlobal fenomendir. Lakin, bununlayanaşı digərlərinə baxanda məcburiyyət altına daha çoxasanlıqla düşən bir neçə kateqoriya əməkçi mövcuddur.Onlardan bəziləri öz etnik mənşəyinə, nisbi yoxsulluğuna və yaqeyri-qanuni miqrant statusuna görə risk altına düşürlər:

· Uzun müddət ərzində diskriminasiyadan (ayrı-seçkilikdən)əzab çəkmiş qruplara aid olan əməkçilər. Burada, LatınAmerikasında yerli əhali və qəbilə nümayəndələrini, cənubiAsiyada aşağı kastaları, və xüsusilə adı çəkilən qruplarınqadınlarını qeyd etmək olar;

· Miqrant əməkçilər, xüsusilə də ağır vəziyyətlərinə görəməcbur etmə vasitəsilə istismar oluna bilən qeyri-qanunistatuslu miqrantlar;

· Qeyri-formal müəssisələrdə işə götürülmüş əməkçilər.Buraya formal iqtisadiyyat sahəsində fəaliyyət göstərəncoğrafi baxımdan ucqar kənd bölgələrində fəaliyyət göstərənvə evdə şəraitində çalışan əməkçilər daxildir;

· Öz qanuni hüquqları barədə xəbəri daha yaşlı, bacarıqlı vəsavadlı həmkarlarına nisbətən az olan yeniyetmə vəbacarıqsız, ya da savadsız əməkçilər.

Buna əlavə olaraq, hər iki cinsə aid əməkçilər geniş sektorda,eləcə də kommersiya məqsədilə seksual istismara zor etmə(burada, demək olar ki, müstəsna olaraq qadın və qızlar istifadəolunur) sahəsində işləməyə məcbur edilmiş ola bilər.

6. Məcburi əməyə səbəblər nədir?

Məcburi əmək öz kökünü əsasən yoxsulluq, bərabərsizlik vədiskriminasiyadan (ayrı-seçkilikdən) alır, və çox vaxt vəziyyətiağır olan və müdafiəsiz əməkçilərin hesabına maddi mənfəətəldə etməyə can atmaqla hərəkətə gətirilir. Qeyri-adekvatqanunvericilik və zəif qanun icraatının olması təqsirkarların təqibolunması və cəzalandırılmasının yalnız nadir hal daşımasınasəbəbdir. Belə bir vəziyyətdə, məcburi əmək təcrübəsinə

46

müraciət edən qeyri-dürüst işəgötürənlər, agentlər və insanalverçilərin azlıq təşkil edən hissəsinin əldə etdiyi potensial gəlir,riskin başa düşülməsi ilə müqayisədə, onu üstələyir. BƏT-inhesablamalarına görə insan alveri nəticəsində məcburi əməkdənistifadə edərək əldə olunan illik gəlir 31.6 milyard ABŞ dollarıtəşkil edir. Həmin gəlirin yarısı sənaye baxımdan inkişaf etmişölkələrdə əldə olunur. Məcburi əmək, eləcə də siyasi amillərlətəhrik edilib.

7. Məcburi əmək özəl sektordansa daha çox repressivdövlətlərlə əlaqəsi olan bir problem deyilmi?

Birbaşa dövlət tərəfindən məcburi əməyin təhrik edilməsi ciddinarahatlıq doğuran səbəb olaraq qalmaqdadır. Lakin, BƏT-inhesablamaları göstərir ki, məcburi əmək qurbanlarının əksəriyyətiözəl agentlər tərəfindən istismar olunub. Məcburi, yaxud icbariəmək bütün regionlarda, inkişafda olan və artıq inkişaf etmişiqtisadiyyat sektorlarında, formal və qeyri-formal iqtisadiyyatsahələrində, TMM-lərin qlobal təchizat zəncirində, kiçik və ortamüəssisələrdə, və kənd təsərrüfatı, istehsal və xidmət kimi hərcür sektorlarda yer almış qlobal fenomendir. Ənənəvi köləlik vədövlət dəstəyi ilə istifadə olunan məcburi əmək qlobal şəkildəpislənməkdə ikən, özəl sektorda işlənən məcburi əməyin digərformaları çoxaldığı kimi qiymətləndirilir.

47

III Məcburi Əməyə qarşı Mübarizədə Beynəlxalq Standartlar10

1. Məcburi əməyi aradan qaldırmaq üçün hansı beynəlxalqsənədlər mövcuddur?

BƏT məcburi əmək haqqında iki Konvensiya (bu sənələr onlarıtəsdiq etmiş (ratifikasiya) BƏT-ə üzv dövlətlərin üzərinə hüquqiöhdəlik qoyur) qəbul edib. Birincisi, Məcburi Əmək haqqında (29saylı) Konvensiya (1930), məcburi, yaxud icbari əməyin bütünformalarını aradan qaldırmağa çağırır. Bu Konvensiyaya, 1957-ciildə qəbul olunmuş ikinci, Məcburi əməyin aradan qaldırılmasıhaqqında (105 saylı) Konvensiya əlavə olundu. Siyasi məqsədlərüçün məcburi əmək istifadəsinin artması müşahidə olunan dövrdəqəbul edilmiş bu, 105 saylı Konvensiya aşağıda sadalananvasitələr kimi istifadə olunan məcburi əməyin qarşısınınalınmasına çağırır:

· Siyasi məcbur etmə və ya təhsil, ya da siyasi baxışları ifadəetməyə görə cəza;

· İqtisadi inkişaf məqsədləri üçün işçi qüvvənin səfərbərolunması;

· Əmək intizamı;· Tətillərdə iştiraka görə cəza; və· İrqi, sosial, milli və ya dini ayrı-seçkilik.

Məcburi əmək haqqında olan bu iki Konvensiya BƏT-in ən çox üzvdövlətlər tərəfindən təsdiq edilmiş sənədləri sırasındadır, və onlaraBƏT-in “fundamental” (əsas) Konvensiyaları kimi baxılır. Bu odeməkdir ki, layiqli işə nail olmaq yolunda məcburi əməkdən azadolma, eynən birləşmə azadlığı və kollektiv danışıqların aparılması,uşaq əməyinin və iş yerində ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması kimitam zəruri amil rolunu oynayır. Əlavə olaraq, BƏT-in 1998-ci qəbuletdiyi İş Yerində Hüquqlar və Əsas Prinsiplərə dair Bəyannamə-siBƏT-ə üzv olan bütün dövlətlərin öhdəsinə, onlar məcburi əmək

10 Əlavə məlumat üçün, bax: 1-ci Bukletin Əlavə hissəsindəki məcburi əməkvə insan alveri haqqında müvafiq beynəlxalq standartlardan çıxarışlara.

48

haqqında Konvensiyaları təsdiq etmiş olmasalar da, məcburi əməyinaradan qaldırılmasına hörmətlə yanaşmağı və onu dəstəkləməyiqoyur.

2. Məcburi əməyə verilmiş tərifə dair BƏT Konvensiyalarındaistisnalar varmı?

29 saylı Konvensiya məcburi əməyi cəza vermək hədə-qorxusualtında və məcburi olaraq görülən hər cür iş və ya xidmət kimi açıqşəkildə təyin edir. Lakin, bu Konvensiya həmin tərif çərçivəsinədüşməyən icbari əməyin aşağıdakı formalarını da müəyyən edir:

· İcbari hərbi xidmət qanunlarının tələb etdiyi tamamilə hərbixarakter daşıyan hər hansı iş və ya xidmət;

· Sərbəst şəkildə özünü idarən ölkə vətəndaşlarının normal mülkiöhdəliklərinin bir hissəsini formalaşdıran hər hansı iş və yaxidmət, misal üçün icbari məhkəmə jürisi xidməti, ya da təhlükəaltına olan şəxsə yardım göstərmək vəzifəsi;

· Dövlətin səlahiyyətli orqanının nəzarəti altında onlarıngörülməsini və özəl şəxslər, şirkətlər və ya assosiasiyalarınixtiyarına adı gedəcək şəxsin verilməməyini və oraya işə qəbuledilmədiyini təmin edən məhkəmə qərarı ilə verilmiş hökmnəticəsində şəxsdən tələb edilən hər hansı iş və ya xidmət;

· Təcili hallarda, misal üçün su daşqını, zəlzələ və aclıq kimifəlakət və ya müharibə şəraitində, yaxud qismən və ya bütünəhalinin həyatı və rifahını təhlükəyə qoyacaq hər hansı bir digərvəziyyətdə tələb olunan hər cür iş və ya xidmət;

· Cəmiyyət üzvləri tərəfindən həyata keçirilən, birbaşa həmincəmiyyətin marağında olan minimal kommunal xidmətlər; misalüçün, yaşayış yerlərinin istismarı ilə bağlı işlər, sanitariyaşəraitinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı işlər, kənddəki yollar, yükmaşınları və ya suvarma yerlərinin istismarı ilə bağlı işlər.

3. Beynəlxalq qanun insan alverinə necə müraciət edir?

İnsan alveri haqqında məlumatlandırılma artımı insan alverinəqarşı yönəlmiş yeni beynəlxalq və regional sənədlərin işlənibhazırlanmasında öz əksini tapıb. Həmin sənədlər arasında İnsan

49

alverinin qarşısının alınması, ləğv edilməsi və cəzalandırılmasınadair Protokolu (2000), yaxud “Palermo Protokolu”-nu və AvropaŞurasının İnsan alverinə dair Konvensiyası-nı (2005) qeyd etməkolar. Bu yeni sənədlər, məcburi əmək, köləlik və servitut (yəni,insan orqanlarının çıxarılması) məqsədi ilə həyata keçirilən insanalverinə dair böyüyən konsensusu ötürür. Həmin sənədlərin qəbuluvə təsdiq edilməsi nəticəsində bir çox ölkələrin qanunvericiliyi vətəcrübəsində kəskin dəyişikliklər baş verməklə, bu sahədə yenisiyasətin qəbul edilməsinə yol açılıb.

50

IV Həbsxana Əməyi

1. Həbsxana əməyi məcburi əməyin forması kimi qadağanedilibmi?

BƏT-in Məcburi əmək haqqındakı Konvensiyaları (29 və 105)həbsxana əməyinin istifadəsinə qadağa qoymur, amma onlar butəcrübəyə dair aydın məhdudlaşdırmalar üçün yer ayırıblar.Həbsxana əməyi yalnız məhkəmə qərarı ilə məhkum olunmuşcinayətkardan tələb oluna bilər. Nə həbsdə saxlanılıb, məhkəməaraşdırmasını gözləyən şəxslər, nə də inzibati qaydada həbsxanayasalınmış adamlar işləməyə məcbur edilə bilməzlər. Məhbusungördüyü iş dövlətin səlahiyyətli orqanı tərəfindən nəzarət olunaraqhəyata keçirilməlidir, və məhbuslar özəl müəssisələr üçün nəhəbsxanada, nə də ondan kənarda işləməyə məcbur edilə bilməzlər.

Lakin, hətta yuxarıda qeyd olunmuş şəraitlərdə belə 105 saylıKonvensiya aşağıda sadalanan məqsədlər üçün məcburi həbsxanaəməyi istifadə olunduğu halda ona qadağa qoyur:

· Siyasi məcbur etmə və ya təhsil, ya da siyasi baxışları ifadəetməyə görə cəza;

· İqtisadi inkişaf məqsədləri üçün işçi qüvvənin səfərbər olunması;· Əmək intizamı;· Tətillərdə iştiraka görə cəza; və· İrqi, sosial, milli və ya dini ayrı-seçkilik.

Həbsxana əməyinin (həbsxanada və ya ondan kənarda) özəlkommersiya fəaliyyətləri ilə əlaqəsi olduğu vəziyyətlərdə, əməkicbari xasiyyət daşımamalıdır. Bu cür məşğulluq üçün məhbuslar işvə ya xidmətlərini könüllü olaraq təklif etməli, və şirkətlər – həbsxanaəməyindən istifadə etdikləri halda – məhbusları, azadlıqda olan vəbuna uyğun sənayedə işləyən əməkçilərin iş şəraiti və şərtləri iləmüqayisə edilə bilən iş şəraiti və şərtləri ilə təmin etməlidirlər.

51

2. Həbsxana əməyinin istifadəsi hansı şərtlər altında icazəverilib?

BƏT Konvensiyalarına müvafiq olaraq, məhkəmə hökmününnəticəsi olaraq şəxsdən tələb olunan və dövlət nəzarəti altında icraolunan iş və ya xidmət məcburi əmək sayılmır. Lakin, belə birhəbsxana əməyinə məcburi əmək deyilməsin deyə aşağıdakı şərtləryerinə yetirilməlidir:

· Şəxs hüquq pozuntusunda təqsirli bilinib, və hökm müstəqilməhkəmə tərəfindən elan edilməklə, hökmün icraatınabaşlanır. Məhkəmə araşdırmasını həbsxanada gözləyib,təqsirli bilinməmiş adamlar və ya məhkəmə araşdırmasıolmadan həbsdə saxlanılanların boynuna işləməyi qoymaqolmaz. Amma, bu, işləmək xahişi ilə çıxış edən və həmin işikönüllü olaraq yerinə yetirmək istəyən bu cür şəxslərə iştəqdim etmək imkanının qarşısını almır.

· Həmin işi dövlətin səlahiyyətli orqanı öz nəzarəti altındasaxlamalıdır. Dövlət həbsxanalarında bu səlahiyyətihəbsxana administrasiyası təmsil edir;

· Məhbus özəl şəxslər, şirkətlər və ya assosiasiyalarınixtiyarına verilməməli və oraya işə qəbul edilməlidir.

Özəl sektor üçün olduğu kimi, özəl şəxslər və ya şirkətlərin ixtiyarınaverilmiş icbari həbsxana əməyi beynəlxalq standartlara qarşıdır.Lakin, özəl şirkət və şəxslər öz azad iradəsi ilə işləmək istəyənməhbusları işə götürə bilərlər. Məhbusları həbsxanada və ya ondankənarda işə götürən şirkətlər həbsxana əməkçilərinin iş şəraiti vəşərtlərinin uyğun sektorda mövcud olan azad məşğulluqmünasibətlərində öz əksini tapmış iş şərtləri və şəraitinə oxşarolduğunu təmin etməlidir. Onlar həmçinin bu əməkçilərin özəlişəgötürənə işləməklərinə razılıq verdiyini əsaslandırmalıdırlar.

52

Aşağıda həbsxana əməyinin özəl sektorla əlaqələndirilməsiyollarının bəzi nümunələri təqdim olunub:

· Məhbuslar təhsil və ya treninq proqramının bir hissəsi kimiözəl şəxslə iş birliyinə daxil ola bilərlər;

· Məhbuslar, açıq bazarda özəl şəxslərə satılan mallarıistehsal etmək üçün həbsxanada keçirilən seminarlardaişləyə bilərlər;

· Məhbuslar, azadlığa buraxılmağa hazırlıq proqramının birhissəsi kimi özəl şəxs üçün həbsxanadan kənarda işləyəbilər;

· Məhbuslar çox vaxt özəl şəxslər tərəfindən idarə olunanislah avadanlığının işləməsinə kömək etməklə, həbsxananəzdində öz əməklərini təqdim edirlər; və

· Bəzi məhbuslar, gün ərzində həbsxanadan kənarda özəlfirmalarla işləyib, gecə həbsxanaya qayıdırlar.

3. Həbsxana əməyinin “azad əmək münasibətlərinə” yaxın olanşərtlərlə həyata keçirilməsini təmin etmək nə deməkdir?

Əgər biznes həbsxana əməyini istifadə edirsə, onda tövsiyə edilir ki,o, məhbusların iş şəraiti və şərtlərinin uyğun iqtisadi sektorda azadməşğulluq əsasında işləyən əməkçilərin iş şəraiti və şərtlərinə oxşarolacağını təmin etsin. Məhbuslar, yemək və yaşamaq üçünpullarından tutulma nəticəsində fərqləri hesaba almaqla, vəmüqayisə edilə bilən səviyyədə olan əmək haqqına və sosial sığortamüavinətlərinə malik olaraq, xüsusilə eyni əmək təhlükəsizliyi vəsağlamlıq standartlarından azad əməkçilər kimi razı qalmalıdırlar.Həmçinin tövsiyə edilir ki, siz, məhbusların işə qoşulması, özləritəzyiq subyekti olmadan və ya cəzalandırmaq hədə-qorxusu altınadüşmədən (misal üçün, həbsxanada hüquq və imtiyazların itirilməsi),könüllü təkliflərindən irəli gələrək yer aldığına əmin olasınız. Bunuhəyata keçirmək yollarından biri, həbsxana əməkçilərindən işləməyəyazılı razılıq almaqdır.

53

V Məcbur etmə

1. İşçi öz işləmək razılığını şifahi və ya yazılı surətdə bildirdiyihalda burada məcburi əmək barədə sual necə yarana bilər?

İşçinin formal razılığı heç də həmişə onun azad iradəsi iləişləyəcəyinə zəmanət vermir. Misal üçün, cəza vermək hədə-qorxusu altında (məsələn, zor işlətmək hədə-qorxusu) verilmişişləmək razılığı işçinin “könüllü təklif” ilə çıxış etməyinə yerqoymur. Bu halda, xaricdən məcbur etmə və ya dolayı yollaişlədilən zor əməkçinin özünü könüllü şəkildə iş üçün təklifetmək azadlığı ilə qarşı-qarşıya gəlir. Həmin məcbur etmə aktıqanunla müəyyən edilmiş bir vasitə kimi səlahiyyətliorqanlarının tədbiri, yaxud işəgötürənin təcrübəsi (misal üçün,miqrant əməkçilərin aldatma, yalançı vədlər, şəxsiyyəti bildirənsənədlərin alınması yolu ilə işə razılıq vermələri, yaxud daişəgötürənin ixtiyarında qalmağa məcbur edilmələri)nəticəsində yer ala bilər. Bu cür təcrübələr BƏT-inKonvensiyalarında müəyyən edildiyi kimi məcburi əmək hesabedilir.

2. Məşğulluq müddəti zamanı şəxsi sənədlərin alınmasıməcburi əmək hesab edilirmi?

Mütləq deyil. Lakin, şəxsiyyəti bildirən sənədlərin və ya digərqiymətdə olan şəxsi mülkün alınması, əməkçilər bu sənədlərigeri almaq ixtiyarında olmadıqları və həmin sənədləri itirməkriskinə girmədən məşğulluq yerini tərk edə bilməyəcəklərini hissetdikləri halda, məcburi əməyə işarə edən amil sayıla bilər. Birçox hallarda, həmin sənədlər olmadan işçi digər işə qəbulolunmaya, yaxud hətta bir vətəndaş kimi müəyyən xidmətlərdənistifadəyə məhrum ola bilər.

54

3. İstehsal cədvəlinə uyğun getmək məqsədilə tələb olunanicbari əlavə iş vaxtı məcburi əmək sayılırmı?

İş vaxtından əlavə işləmək öhdəliyi, həmin öhdəlik milliqanunvericilikdə icazə verilən limitlər daxilində qaldığı zamanvə ya kollektiv müqavilədə razılaşdırılmış olduğu halda məcburiəmək hesab edilmir. Bu o deməkdir ki, beynəlxalq standartlaramüvafiq olaraq, əlavə iş vaxtı, onun yaranması səbəblərindənasılı olmayaraq icbarı xasiyyət daşıyıb, qanunla təyin olunmuşhəftəlik və ya aylıq limitdən artıq olarsa məcburi əmək özünəyer almış olur. Əgər işəgötürən açıq-aşkar qanunu pozub,cəzalandırmaq hədə-qorxusu gəlməklə işçilərinin belə şəraitdəişləməyini tələb edirsə, məcburi əmək üçün zəmin yaranır.

Lakin, bəzi hallarda, müşahidə olunub ki, işdən çıxarılmaqorxusu işçiləri milli qanunvericiliklə icazə verilmişdən artıqəlavə iş saatları işləməyə vadar edir, digər hallarda isəəməkçilər özlərini qanunla təyin edilmiş maksimum vaxtdanəlavə işləməyə borclu hiss edirlər, çünki bu, minimal əmməkhaqqını qazana bilmələrinin yeganə yoludur (misal üçün,mükafatlandırma məhsuldarlıq nişanları əsasında təyin olunanyerlər). Bu cür hallarda, əməkçilər nəzəri cəhətdən işdən imtinaedə bilsələr də, ağır vəziyyətləri başqa seçimləri olmadığınaişarə ola bilər, və buna görə də minimal əmək haqqınıqazanmaq və ya iş yerlərini saxlamaq üçün, yaxud elə hər ikisəbəbdən onlar bunu etmək məcburiyyətində qalırlar.Konvensiyalar və Tövsiyələrin Tətbiqi üzrə BƏT-in EkspertlərKomitəsinə müvafiq olaraq, bu nəticədə cəza vermək hədə-qorxusu altında zorla əməkçinin boynuna qoyulan iş vəziyyətədönür, buna görə də məcburi əmək hesab edilə bilər.

4. İşçiləri tam əmək haqqı və müavinətlərlə təmin etdiyimşəraitdə məcburi əmək probleminin yaranmasına hələ dəehtimal qalırmı?

Əgər şəxs, onu əmək haqqı və ya digər müavinət formaları ilətəmin edib-etmədiyinizdən asılı olmayaraq, cəzalandırılmahədə-qorxusu altında olub, öz məşğulluğunu tərk etməyə azaddeyilsə, bu məcburi əmək vəziyyətini yaradır.

55

5. Borc asılılığı və təhkim edilmiş əmək nə deməkdir?

Borc iltizamına əsaslanan məcburi əmək əsasən cənubiAfrikadakı “təhkim edilmiş əməyə” istinad edir, lakin genişməkanda o, “borc asılılığı” kimi də tanınır. BƏT-in apardığıtədqiqatlara əsasən, təhkim edilmiş əməklə cənubi Afrika vəLatın Amerikasının kənd təsərrüfatı, kərpic bişirmə, düyüdəyirmanları və digər iqtisadı fəaliyyət növləri sahəsindəqarşılaşmaq olar. Bu, həmçinin dəri, balıq emalı və xalçafabriklərində aşkarlana bilər. Bunun qurbanları adətəncəmiyyətin ən kasıb təbəqələri, çox vaxt savadsız, və nisbətənasan aldadılan və hüquqlarını bilmədən iş istismarındasaxlanılan insanlar olur; onlar məşğulluq yerlərini tərk etməyəçalışdığı halda adətən tutulub iş yerlərinə zorla qaytarılır. Bəziregionlarda ən çox bu vəziyyətə düşən həmin regionun yerliəhali və qəbilə nümayəndələri olur.

Borc asılılığı termini BMT-nin Köləliyin ləğv edilməsi haqqındaƏlavə Konvensiyasında (1956): “borca girən şəxsin borcəvəzində öz xidmətlərini və ya nəzarəti altında olan şəxsinxidmətlərini girov olaraq qoyması ilə yaranan elə bir status vəya vəziyyətdir ki, burada həmin xidmətlərin dəyəri borcun ləğvedilməsinə hesablanmır və ya həmin xidmətlərin təbiəti vədavamiyyət müddəti müvafiq olaraq məhdudlaşdırılmır və yatəyin olunmur” kimi təyin edilir.

Təhkim edilmiş əmək, ailə başçısı olan kişi öz işəgötürənindənqabaqcadan iş haqqını və ya ehtiyacı olduğu halda borc almaqüçün əvəzində nəinki yalnız öz, lakin həm də ailə üzvlərininəməyini qoyarkən, bütün ailəyə təsir göstərə bilər. Borc asılılığı(və məcbur etmənin digər formaları) çox vaxt, borca girmiş vəbəzən tutarlı gəlir əldə etmədən illər boyu işləməli olanəməkçidən hər ikisi öz payını götürən “podratçılar vəsubpodratçılar” kimi kompleks sistemə əsaslanır.

56

6. İnsanlar məcburi əməyə nə cür məcbur edilirlər?

Bir çox məcburi əmək vəziyyətində əsas element insanları,onların azad şəkildə ifadə etdiyi razılıq olmadan işləməyə təşviqetmək məcburiyyətidir. Barəsində xəbəriniz olmalı çoxlu məcburetmə formaları mövcuddur:

· Doğum/vərəsəlik nəticəsində "kölə" və ya təhkim olunmuşstatus;

· İnsan oğurluğu;

· Başqasının mülkiyyətçiliyinə verilmək üçün insan alveri;

· İş yerində fiziki məhdudlaşdırma halları;

· Psixoloji məcburiyyət, məs. uyğunsuzluğa görəcəzalandırma hədə-qorxusu ilə boynuna qoyulan iş;

· Təşviq edilmiş borcluluq (hesabların saxtalaşdırılması,inflyasiyaya məruz qalmış qiymətlər, hasil olunan dəyərininaşağı salınması, və digər yollarla);

· İş növü və şərtlərinə dair aldatma və ya yalançı vədlər;

· Əmək haqqını kəsmə və ödəməmə; və

· Şəxsiyyəti bildirən sənədləri və ya digər dəyərli olan şəxsimülkiyyətin alınması.

Bəzən insanlar sərbəst şəkildə işin təşkilinə daxil olur, lakin fikirlərinidəyişdiyi halda həmin işi tərk etməkləri əngəllənir. Bu da məcburetmə yaradır.

7. Əgər şirkət işçidən, treninq ilə bağlı xərcləri ödəməkməqsədilə müəyyən edilmiş müddətdə işləməyi tələb edərsə,bu məcburi əmək sayılacaqmı?

Bəzən şirkətlər, öz işçi heyətinin bacarıq və ya biliyini artırmaqməqsədilə (xüsusilə də əgər belə bir treninq yalnız xaricdəkeçirilirsə) mühüm sərmayə buraxırlar. Belə halda, onlar

57

treninqdə iştirak edən işçi ilə razılıq əldə edə bilərlər ki, nəticədəbu işçi ona edilmiş xərcləri ödəmək üçün müəyyən müddətərzində həmin şirkətə işləsin. Bu cür razılıq treninqdə iştiraketmiş işçinin məşğulluq münasibətlərinə son qoymaq azadlığınıazaldır, və buna görə, – bəzi hallarda – məcburi əməkvəziyyətinin yaranmasına şərait yarada bilir. Lakin, hər hansı birvəziyyəti məcburi əmək vəziyyəti kimi müəyyən edib-etməməküçün bəzi amillər hesaba alınmalıdır, misal üçün:

· Treninqdə iştirak etmiş işçinin treninqdən sonra şirkətdəişləmək üçün razılıq verdiyi işləmə müddətinin uzunluğu;

· Xərcləri ödəmək üçün tələb olunan müddət, və bunun vaxtvə treninq xərci baxımından məqbul olub-olmamağı; və

· Treninqdə iştirak etmiş işçi treninq xərcinin bir qismini özcibindən ödədiyi halda onun işdən azad ola bilib-bilməməyi.

8. Oğurluğun qarşısını almaq və həm işçilərimintəhlükəsizliyini, həm də əmlakımı qorumaq üçün mənmühafizə heyətini işə götürdüm və iş yerinin qapısınıkilidləyirəm. Bu tədbir, məcburi əmək hesab olunurmu?

Şəxsi sənədlərin alınması məsələsində olduğu kimi qapılarınkilidlənməsi də məcburi, yaxud icbari əməyə işarə edən amil olabilər. Bu, əməkçilərin hərəkət etmək azadlığını məhdudlaşdırır vəmeydana məşğulluq təbiətinin könüllü olub-olmamağı barədəsuallar çıxarır. Lakin, burada yadda saxlanılacaq vacib məqamodur ki, məcburi əmək cəzalandırmaq hədə-qorxusu iləsəciyyələndirilir və qeyri-iradi olaraq əməkçinin boynuna qoyulaniş və ya xidməti nəzərdə tutur. Cəza vermək hədə-qorxusuolmayan və əməkçinin işə könüllü olaraq daxil olduğu yerdəəmək məcburi hesab edilmir.

Buna oxşar şəkildə, təhlükəsizlik səbəblərindən irəli gələrəkmüəssisənin çıxış yerlərinə mühafizə keşikçilərini təyin etmək dəməcburi əmək sayılmamalıdır. Lakin, mühafizə heyətindən qeyri-düzgün istifadə məcburi əməyə işarə ola bilər, buna görə dəbundan çəkinmək və bununla ehtiyatlı davranmaq gərəkdir.

58

9. Özünü kasıblıq və ya aclıqdan qurtulmaq məqsədiləişləməyə məcbur qalmış hiss edən şəxs məcburi əməkqurbanı sayılırmı?

Xeyr. Özünü həyatda saxlamaq üçün bir şəxsin işləməyə məcburqalması faktı, həmin şəxsin cəzalandırma qorxusu olmadan işiqəbul edə və ya (işəgötürənə bu haqda lazımi qaydada xəbərverməklə) iş yerini tərk edə bildiyinə qədər, bu iş və ya xidmətiməcburi əmək etmir. Lakin, olduqca aşağı əmək haqqı verməkməqsədilə işəgötürən həmin iqtisadi şəraitdən istifadə etdiyihalda bu, məcburi əmək vəziyyətinin yaranmasına gətirib çıxarabilər.

10. Özünü könüllü surətdə işləmək üçün təklif etmişyeniyetməni işəgötürən onun valideynlərindən razılıq aldığıhalda işə qəbul edə bilərmi?

Ölkələrin çoxu əmək müqaviləsini bağlamaq üçün əməkçilərinminimal yaş həddini təsbit ediblər, burada həmin yaş həddi icbariməktəb müddətinin sonuna gəlmiş şagirdlərin yaşı ilə üst-üstədüşə bilər. Lakin, sağlamlıq, təhlükəsizlik və ya əxlaqı təhlükəaltına sala biləcək məşğulluq, yaşı 18-dən aşağı olan şəxslərüçün ümumilikdə qadağan edilib, belə ki, nə uşaqların özü, nə dəüzərində valideyn səlahiyyəti olanlar bu cür məşğulluğa daxilolmaqlarına etibarlı sayılacaq razılıq verə bilməzlər.

59

VI İnsan Alveri və Məcburi Əmək

1. İnsan alveri nə deməkdir?

İnsan alveri gətirib məcburi əməyə çıxara bilər. Buraya, birşəxsin istismar məqsədilə adətən beynəlxalq sərhədlərikeçməklə hərəkət etməsi daxil olur. Son illərdə, insan alveri,çox vaxt informasiya texnologiyası, nəqliyyat və beynəlxalqmütəşəkkil cinayətkarlıqda gedən inkişafa bağlı olaraq yeniformalar və ölçülər alıb. Bu isə öz təsirini həm inkişaf etməkdəolan, keçid dövrünü yaşayan və sənayeləşdirilmiş iqtisadiyyatbazarlı ölkələrə, bunlar bir mənbə olaraq, həm də tranzit vətəyinat yeri olan ölkələrə göstərməkdədir. İnsan alveritermininin hüquqi tərifi öz əksini Birləşmiş Millətlər TəşkilatınınTransmilli Mütəşəkkil Cinayətkarlıq əleyhinə Konvensiyası-nıtamamlayan İnsanların, Xüsusilə də Qadın və UşaqlarınAlverinin Qarşısının Alınması, Ləğv Edilməsi vəCəzalandırılmasına dair Protokol-da(2000)11, başqa sözlədesək “Palermo Protokolu”-nda tapıb. Həmin tərif aşağıdakıəsas məqamları vurğulayır:

11 “Palermo Protokolu”-ndan çıxarışla Giriş və Ümumi Baxış başlıqlı 1-ciBukletdə tanış ola bilərsiniz. Həmin Protokola əsasən - “İnsan alveri”anlayışı istismar məqsədi ilə insanların cəlb edilməsi, daşınması, bir yerdəndigərinə aparılması, sığınacaq verilməsi, borc iltizamlarından istifadəedilməsi, hədələmək, güc tətbiq etmək və ya başqa fiziki təzyiq üsulları ilə,insanların oğurlanması, qorxudulması, aldadılması, onların çıxılmazvəziyyətdə olmalarından istifadə edilməsi, pul vermək və ya pul almaq yoluilə bir nəfərin başqa biri üzərində ağalığına nail olması kimi başa düşüləcək.“İstismar” anlayışı, ən azı, digərlərini fahişəliklə məşğul olmağa məcburetməyi və ya başqa seksual istismar formalarını, məcburi əmək vəxidmətləri, qul kimi satılmağı və ya buna oxşar halları və hətta insanorqanlarının kəsilib götürülməyini nəzərdə tutur.

60

· Buradakı fəaliyyət növlərinə insanların cəlb edilməsi,daşınması, transferi (yerdəyişməsi), oğurlanması (sığınacaqverilməsi) və qəbul edilməsi (satın alınması) daxildir;

· İstifadə olunmuş vasitələrə isə hədə-qorxu gəlmək və ya zorişlətmək, aldatmaq, zorla aparmaq, fiziki təzyiq göstərmək,öz gücündən və ya insanların pis vəziyyətə düşmələrindənsui-istifadə etmək kimi vasitələri aid etmək olar; və

· Məqsəd məcburi əmək və ya xidmətlər, köləlik və servitut(yəni, insan orqanlarının çıxarılması) anlamında istismarkimi müəyyən edilib.

Buna əlavə olaraq, Palermo Protokolu uşaqların (18 yaşındanaşağı) alverini böyüklərin alverindən fərqləndirir. Yuxarıda qeydolunan bütün qeyri-qanuni vasitələr uşaq alveri hallarında daqəbul olunmazdır. Uşaq alveri BƏT-in 182 saylı Konvensiyasındada uşaq əməyinin ən pis formalarından biri kimi qeyd olunub.

2. İnsan alveri məcburi əməklə necə əlaqələndirilir?

Məcburi əmək, insanlar kommersiya və ya seksual istismarməqsədilə miqrasiyaya tovlandığında da yer ala bilər. İnsanalveri məşğulluq agentliyinin xaricdə iş təklifi ilə müraciətindənbaşlana bilər. Təyinat yeri olan ölkəyə şəxs daşınandan sonrabirdən məşğulluq şərtləri dəyişir, sənədlər əldən alınır və məcburetmə tədbiri tətbiq olunmağa başlanır və nəticədə məcburi əməkyer alır.

Bu cür məcburi əmək həmçinin şəxslər, bəzən də uşaqlar,oğurlandıqda, güclə aparıldıqda, ya da “satıldıqda” baş verir.Məcburi əmək şəraitində işləyən belə əməkçilər çox vaxt evqulluğu, kənd təsərrüfatı, küçə alveri sahələrində, seks sənayesivə tərqovan sistemli müəssisələrdə istismar olunur.

61

3. İnsan alverinə səbəb olan amillər nədir?

İnsan alverinə səbəb kimi görünə bilən və son illər ərzində onunartmasını təhrik edən bir çox amillər var. Buraya aşağıdakılardaxildir:

· Dövlətlər arasında və dövlət daxilində artan bərabərsizlik;· İnsan alverinin təhlükələri barədə məlumat çatışmazlığı;· Təhlükəsiz miqrasiya imkanları haqqında məlumat

çatışmazlığı;· İnsan və malların hərəkət etməsini əngəlləyən maneələrin

azaldılması, eləcə də sərhədlərarası daşınmanın bu halda(insan alveri halında) daha yaxşı və ucuz olması;

· Sənaye baxımdan inkişaf etmiş ölkələrə qanuni immiqrasiyayaəngəl olan maneələrin çoxaldılması;

· Əmək bazarının zəif şəkildə idarə olunması, misal üçün, hələdə hazırlanmaqda olan əmək qanunu və əməkadministrasiyasının (buraya müfəttiş xidmətləri daxil olmaqla)aşağı səviyyədə olması;

· Əmək və seksual istismardan əldə olunan “yaxşı” gəlirləmütəşəkkil cinayətkarlığın marağını oyatma;

· Daha yaxşı həyat arzusu (miqranta aid), və insan alveri vəonun nəticələri barədə cahillik.

BƏT qlobal olaraq insan alveri nəticəsində məcburi əmək şəraitinəsalınmış qurbanların sayını 2.4 milyon rəqəmi ilə qiymətləndirir.Aşağıdakı cədvəl həmin rəqəmin regionlar üzrə bölünməsini təqdimedir:12

12 Bax: “BƏT-in Məcburi əməyə qarşı qlobal alyans: BƏT-in İş YerlərindəHüquqlar və Əsas Prinsiplər üzrə Bəyannamənin həyata keçirilməsimexanizminə uyğun olaraq təqdim olunmuş Qlobal Hesabat”-a Cenevrə,2005. Rus dilində həmin vəsait “Глобальный доклад, представленный всоответствии с механизмом реализации Декларации МОТ обосновополагающих принципах и правах в сфере труда” adını daşıyır,bax: http://www.un.org/russian/news/ilo.pdf.

62

insan alverinəticəsində

məcburi əməkşəraitinə düşmüş

insanların sayıAsiya və Sakitokean

1 360 000

Sənaye baxımdaninkişaf etmiş ölkələr

270 000

Latın Amerikası vəKarib dənizi

250 000

Orta Asiya və ŞimalıAfrika

230 000

Keçid dövründəolan ölkələr

200 000

Saxaranıncənubunda yerləşənAfrika

130 000

Dünya 2 450 000**Qeyd: Cəm göstəriciyə

(bütövləşdirmə baxımından) artıqrəqəmlər əlavə edilməyib

63

VII Əlavə Məlumat və Resurslar

1. Məcburi əmək və insan alveri haqqında əlavə məlumatharadan ala bilərəm?

Məcburi əmək, insan alveri və BƏT-in fəaliyyəti haqqında əlavəməlumat www.ilo.org/forcedlabour internet səhifəsindən, yaxudMəcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusifəaliyyət proqramı-na aşağıdakı məlumat əsasında birbaşamüraciət etməklə, almaq olar:

E-poçt: forcedlabour@ilo.orgFaks: +41 22 799 65 61

Siz aşağıda təqdim olunmuş əsas resurs və internetsəhifələrinə də müraciət edə bilərsiniz:

BƏT Hesabatları və Sorğuları

· BƏT: Məcburi Əməyə Qarşı Qlobal Alyans, Cenevrə, 2005

· BƏT: Məcburi Əməyə Qarşı Mübarizə, Cenevrə 2007

· BƏT: İnsan Alverinə Qarşı Fəaliyyət, Cenevrə, 2008

· BƏT: Məcburi Əmək məqsədilə İnsan Alveri: Miqrantəməkçilərin işə cəlb olunmasının monitorinqini keçirmə qaydası,Cenevrə, 2006

· BƏT: Məcburi Əmək və İnsan Alveri: Əmək Müfəttişləri üçünvəsait, Cenevrə, 2008

· BƏT: Məlumat kitabçası: Qadın miqrant əməkçilərinindiskriminasiyası, istismarı və sui-istifadə edilməsinin qarşısıalınması, Cenevrə, 2003

64

BİT siyasətinə aid sənədlər

· BİT, Qeyri-formal iqtisadiyyat: İşəgötürənin yanaşması,Cenevrə, 2006

· BİT, Cəmiyyətdə biznesin rolu, Cenevrə, 2005

· BİT, Korporativ sosial məsuliyyət: BİT yanaşması, Cenevrə,2003

· BİT, Davranış məcəllələri: BİT-in mövqe sənədi, Cenevrə, 1999

Digər müvafiq sənədlər

· Quldarlıq Əleyhinə Beynəlxalq Təşkilat, Ləngidilmiş inkişaf:Diskriminasiya və quldarlıq 21-ci əsrdə, London, 2008

· Quldarlıq Əleyhinə Beynəlxalq Təşkilat, Borc Asılılığı, London,1998

· ABŞ Dövlət Departamenti, İnsan Alveri barədə 2008-ci ilHesabatıhttp:/www.state.gov/g/tip/rls/tiprpt/2008/ (ingilis dilində)

İnternet səhifələri (ingilis dilində)

· www.ioe-emp.org

· www.unglobalcompact.org

· www.ungift.org

· www.antislavery.org

· www.ciett.org