1

nk#nsork

MkW- os.khek/ko ik<+h

××××××] ×××××

2

fo”k;&lwph

vkRe&fuosnu Û Û Û ××

ys[kd ifjp; Û Û Û ××

izLrkouk Û Û Û ××

1 iqjk.kksa esa bUnz|qEu fdaonUrh dh ijEijk Û Û Û ××

2 nk#nsork dh izkphurk vkSj 'kcj ekSfydrk Û Û Û ××

3 'kcj tkfr dk bfro`Ùk vkSj vlqj lH;rk Û Û Û ××

4 izkphu Hkkjr esa vyx&vyx lH;rkvksa dk la?k"kZ vkSj lek/kku Û Û Û ××

5 osn] oSfnd vk;Z vkSj nk#iwtk Û Û Û ××

6 nk#nsork ij tSu izHkko Û Û Û ××

7 jkek;.k rFkk mifu"kndkyhu /keZ /kkj.kk vkSj 'kcj laLd`fr Û Û Û ××

8 egkHkkjr dk xhrk /keZ vkSj d`".k&oklqnso mikluk Û Û Û ××

9 nk#nsork dh Øe ifj.kfr & txUukFk Û Û Û ××

ifjf'k"V Û Û Û ××

3

vkRe&fuosnu

nk#nsork mfM+;k lkfgR; ds [ktkus dk ,d vueksy jRu gSA ;g oLrqr% M+kå cs.khek/ko ik<+h }kjk jfpr

,d o`gn “kks/kxzUFk gSA Hkxoku txUukFk mfM+;k laLd`fr ds loZ&Lohdk;Z “kh’kZ rRo gSa] izk.k vk/kkj gSa] blesa dksbZ nks

jk; ugha gSaA ijUrq ;g yksd ekU;rk dqN fnuksa] eghuksa] vFkok o’kksZa esa LFkkfir ugha gqbZ gS] vfirq blesa dbZ gtkj o’kksZa

dk le; yxk gSA blds ihNs u tkus fdruh gh ekuo lH;rkvksa dk vkilh la?k’kZ fNik gS] vkSj fdrus gh vewY;

ekuo thouksa dk loksZPp cfynku mlesa fufgr gS] ;g dkSu Bhd ls tku ldrk gSA nk#nsork blh gtkjksa o’kksZa dh

Øfed fodkl ;k=k dks fyfic) djus dk ,d iz;kl gSA

fgUnh Hkk’kk ds ikBdksa dks ^txUukFk^ /keZ] laLd`fr rFkk bfrgkl ls ifjfpr djkus gsrw Jh Jhfuokl mn~xkrk

us o’kZ 1998 esa nk#nsork xzUFk dk ewy mfM+;k Hkk’kk ls fgUnh Hkk’kk esa vuqokn izLrqr fd;kA Hkkjro’kZ tSls fo”kky

cgqHkk’kh ns”k esa HkkoukRed ,drk dh izfr’Bk ds fy, ;g vko”;d Hkh gS fd ,d Hkk’kk ds vizfre xzUFkksa dk nwljh

Hkk’kkvksa esa vuqokn izdkf”kr gksA ,d fo}ku ys[kd ds fopkjksa dks muds ewy Hkko esa ifjorZu fd, fcuk bl dq”kyrk

ls nwljh Hkk’kk esa O;Dr djuk fd ikBd dks xzUFk ds vuqfnr gksus dk vglkl Hkh u gks] blh esa vuqokn djus okys

dh lQyrk gS vkSj lPps vFkksZa esa ;gh mldk ikfjJfed Hkh gSA ;g dk;Z fuf”pr gh Jelk/; ,oe~ pqukSrhiw.kZ gSA

Jh Jhfuokl mn~xkrk us bl dfBu dk;Z dks ftl leiZ.k vkSj vkReh; Hkko ls iw.kZ fd;k] mldh ftruh Hkh iz”kalk

dh tk,s] og de gh gksxhA

izFke vuqokn ds izdk”k esa vkus ds yxHkx nks n”kd i”pkr~ dqN lq/kh ikBdksa ds fujUrj Lusgiw.kZ vkxzg

rFkk M+kå cs.khek/ko ik<+h ds ifjokj ds lnL;ksa dh lgefr ij f}rh; vuqokn rS;kj djus dk eu cukA ijUrq iqLrd

dk eq[; vk/kkj mlh izFke vuqokn dks j[kus dk fu”p; gqvk] ftls Jh Jhfuokl mn~xkrk us vR;Ur iz;kl iwoZd

rS;kj fd;k FkkA fQj ;g f}rh; vuqokn izFke vuqokn ls fdl izdkj fHkUu gksxk] bl ij Hkh lw{e ppkZ vko”;d gSA

izFke vuqokn ewy mfM+;k xzUFk dh Hkkafr gh ,d “kks/kxzUFk gS] ftlesa izR;sd v/;k; ds vUr esa ,d o`gn lanHkZ lwph

Hkh nh xbZ gSA ,slk vuqHko esa vk;k gS fd lanHkZ lwph “kks/kNk=ksa rFkk dqN vfr ftKklq ikBdksa ds fy, rks vko”;d

gS] ijUrq cgqla[;d ikBdksa dks mldh vko”;drk ughaA muds fy, rks ys[kd dk uke gh Lo;a&fl) izek.k gSA fQj

“kks/kNk=ksa ds fy, rks izFke vuqokn baVjusV ij miyC/k gS ghA izR;sd Hkk’kk esa “kCnksa dk viuk ,d ek/kq;Z rFkk “kCnksa

ds la;kstu ls jfpr Hkkoksa dk ,d LokHkkfod izokg gksrk gS] ekuks xaxk dh vfojy /kkjk dy&dy dh e/kqj /ofu ds

lkFk izokfgr gksrh gksA bl dlkSVh ij izFke vuqokn dks vkSj csgrj cukus ds fy, f}rh; vuqokn dh vko”;drk

eglwl gqbZA

4

bl dk;Z esa ftu fo}tuksa dk lg;ksx izkIr gqvk] muds izfr vkHkkj izdV fd, fcuk ;g fuosnu viw.kZ gh

gksxkA tqxynsoh ljLorh fo|k efUnj] nhun;ky uxj] dkuiqj ds vodk”k izkIr mi&iz/kkukpk;Z ,oe~ fgUnh vkSj

laLÑr ds f”k{kd vkpk;Z Jh KkusUnz flag th us vLoLFk gksrs gq, Hkh Lo;a gkFk ls fy[kdj xzUFk dk izFke izk#i

rS;kj fd;kA rnksijkUr M+kå mes”k pUnz “kekZ us bl iqLrd dks vafre Lo#i nsus dk dk;Z fd;kA ftlesa eq[;r%

rduhdh igywvksa ;Fkk Vad.k dh v”kqf);ksa] rFkk “kCnksa ds mi;qDr p;u ,oe~ la;kstu }kjk fo}ku ys[kd ds fopkjksa

ds fgUnh Hkk’kk esa /kkjk izokg izdVhdj.k ij /;ku dsfUnzr fd;k x;kA cgqeq[kh izfrHkk ds /kuh M+kå mes”k pUnz “kekZ

dkuiqj fo”ofo|ky; ds bathfu;fjax laLFkku esa dSfedy bathfu;fjax foHkkx esa fiNys 21 o’kksZa ls v/;kiujr gSaaA vki

nksuksa fo}tuksa ds lg;ksx ds fy, vkidks dksfV&dksfV vkHkkjA

cgqr lEHko gS fd gekjs loZJs’B iz;klksa ds ckn Hkh vKkurko”k ;k vutkus esa iqLrd esa dqN =qfV;kW jg

xbZ gksaA lq/kh ikBdksa ls vkxzg gS fd ;fn os bu =qfV;ksa dks gekjs laKku esa ykrs gSa] rks ge fuf”pr gh vxys

izdk”ku esa bUgsa lq/kkj ldsaxsA var esa M+kå cs.khek/ko ik<+h dh e/kqj Le`fr;ksa dks ueu djrs gq, mudh ;g iqLrd

^nk#nsork^ Hkxoku nk#nsork dks gh lknj lefiZr djrs gSaA

fu;fr ik<+h

dkuiqj

5

ys[kd ifjp;

mfM+;k Hkk’kk ds izeq[k lkfgR;dkj M+kå cs.khek/ko ik<+h dk tUe 6 twu] 1919 dks mM+hlk jkT; ds xatke

ftys dh fpdhVh rglhy esa yksdukFkiqj uked LFkku ij Jh us=kuUn ik<+h ,oe~ Jherh pUnzdyk ik<+h ds ifjokj esa

gqvkA ,d lkekU; ifjokj esa tUe vkSj ijofj”k ikus okys M+kå cs.khek/ko ik<+h dk thou] fcuk fdlh ckgjh lg;ksx

ds Loizsj.kk] vkRe vuq”kklu ,oe~ vnE; bPNk”kfDr ls thou ds la?k’kksZa ij fot; izkIr djrs gq, lQyrk ds vk;ke

gkfly djus okys ,d Lo&fufeZr ;qx euh’kh dk izR;{k mnkgj.k gSA viuh izkjfEHkd f”k{kk lekIr djus ds i”pkr

vki mPp f”k{kk ds fy, dk”kh pys x;s] tgkW vkius cukjl fgUnw fo”ofo|ky; ls o’kZ 1951 esa Lukrd rFkk o’kZ

1953 esa laLd`r Hkk’kk esa ijkLukrd dh f”k{kk izkIr dhA “ks’k f”k{kk vkius mRdy fo”ofo|ky; ls iwjh dh] tgkW vkius

o’kZ 1954 esa mfM+;k Hkk’kk esa ijkLukrd rFkk o’kZ 1960 esa if.M+r uhydaB nkl ds ekxZn”kZu esa mfM+;k lkfgR; ij

ih,pMh dh mikf/k gkfly dhA oLrqr% M+kå cs.khek/ko ik<+h mRdy fo”ofo|ky; ls mfM+;k lkfgR; ij ih,pMh dh

mikf/k gkfly djus okys izFke O;fDr gSaA

vkius viuk lEiw.kZ thou mfM+;k Hkk’kk] /keZ ,oe~ laLd`fr ds loZJs’B rRoksa dh [kkst esa lefiZr dj fn;kA

vkius mfM+;k lkfgR; ds bfrgkl dks ,d u, –f’Vdks.k ls ifjHkkf’kr fd;kA vkids le`) jpuk lalkj esa lkfgR; ds

fofo/k jax ;Fkk ukVd] fucU/k] vkykspuk] miU;kl] dfork leku izcyrk ds lkFk –f’Vxkspj gksrs gSaA tfVy fopkjksa

dks ljy] Li’V vkSj lqlaxr Hkk’kk esa O;Dr djus dh vkidh {kerk vn~Hkqr gSA M+kå cs.khek/ko ik<+h us dqy 15

iqLrdksa dh jpuk dh] ftuesa vfo”oklh] JhjkedFkke`r] nk#nsork] mn~jktk izkd`fr] Jh txUukFk rRo foe”kZ] Hkkaft;

dkO; Hkkouk] iqjkru dfyax dk lkekftd bfrgkl] mM+hlk dk lkfgR;] laLd`fr vkSj /keZ/kkjk izeq[k gSaA mfM+;k

lkfgR; esa vkids vuqie ;ksxnku ds fy, o’kZ 1997 esa vkidks lkfgR; Hkkjrh rFkk o’kZ 2000 esa izfrf’Br lkfgR;

vdkneh iqjLdkj ls lEekfur fd;k x;kA fnukad 10 vxLr] 2006 dks 87 o’kZ dh vk;q esa vkidk nsgkUr gks x;kA

dsUnzh; lkfgR; vdkneh us o’kZ 2019 esa M+kå cs.khek/ko ik<+h dh tUe “krkCnh ds volj ij Le`fr O;k[;ku ekyk dk

vk;kstu Hkh fd;kA oLrqr% lp rks ;g gS fd M+kå cs.khek/ko ik<+h tSls lkfgR;dkj viuh jpukvksa ls lnSo ikBdksa

ds chp jgrs gSaA

6

izLrkouk

^nk#nsork* dgus ls txUukFk th ds vfrfjDr dksbZ vkSj ugha gksxkA vkfgekfnzdqekfjdk Hkkjro"kZ esa

izkphudky ls ftrus Hkh nsoh&nsork mikflr gksrs vk, gSa] muesa ls dksbZ Hkh nk# ;k dkB ds cus gq, ugha gSaA ek=

txUukFk th gh ^nk#nsork* ds :i esa vukfndky ls iwftr gksrs vk jgs gSaA fo'ks"kr% txUukFk th ds efUnj ds

vykok fdlh vkSj nso efUnj esa vkczkã.k pkaMky dk ,d gh ik= esa fl) vUu dk Hkkstu djuk Kkr ugha gSA

txUukFk th dh Hkksx lkexzh ds vykok fdlh vkSj nsork ds uSos| dks egkizlkn ;k dSoY; dh vk[;k ugha feyh gSA

blds Li'kZ esa dksbZ tkr&ik¡r dk fu"ks/k ugha] u gh [kk| esa mfPN"V gSA ;gk¡ lHkh leku gSa] lHkh dSoY; ds vf/kdkjh

gSaA ;gh vksfM+'kk esa txUukFk th dh ekSfyd fo'ks"krk gSA blds vfrfjDr txUukFk th dh ,d vkSj fo'ks"krk gSA

vU;= iwftr nsorkvksa ds uke ds lkFk ogk¡ dh laLd`fr ;k /keZ tqM+k gqvk fn[kkbZ ugha nsrk gSA e/; Hkkjr esa

^fo'oukFk* ds lkFk ;k nf{k.k Hkkjr esa ^jkeukFk* ds lkFk ml izns'k dh laLd`fr dk lEcU/k ugha gSA blh izdkj ls

if'pe Hkkjr esa izfl) nso ^lkseukFk* ds uke ls ml izkar dh /keZ ;k laLd`fr ukfer ugha gqbZ gSA ijUrq vksfM+'kk ds

/keZ dgus ls ^txUukFk /keZ*] laLd`fr dgus ls ^^txUukFk laLd`fr*] bfrgkl dgus ls ^txUukFk dk bfrgkl* ekuk

tkrk gSA txUukFk th gh vksM+'kkokfl;ksa ds /keZ vkSj fo'okl dk izk.k dsUnz gSaA os vksfM+'kkokfl;ksa dh n`f"V esa enu

lqUnj ugha ^dkfy;k*] ^iùykspu* ugha ^pdkMksyk*] prqHkqZt ugha ^cfyvkjHkqt* gSaA bl ns'k esa tSu] ckS)] oS".ko] 'kkDr]

vkfn fdrus gh /keZoknksa dh ck<+ vkbZ gS] fdrus /keZxq: vkSj erizpkjd vkdj vius erokn dk izpkj dj x;s gSa]

ijUrq dksbZ Hkh dHkh txUukFk th dks viuk ugha cuk ik;kA os nk# dks iRFkj ugha cuk ik;s] uk gh muds :i esa

dksbZ ifjorZu yk ik;sA tks Hkh u;k feyk] ftls Hkh le; ij turk us xzg.kh; ekuk] mls gh txUukFk th dh iwtk

fof/k esa tksM+ fn;k x;kA blfy;s izkphure tSu ijEijk ls ysdj pSrU; egkizHkq ds izse/keZ ,oa vU; /keksZa dh iwtk

fof/k;k¡ txUukFk th dh iwtk jhfr esa lfEefyr gSaA nksuksa ckgsa ilkj dj lHkh /keksZa o n'kZu dks txUukFk th us

vkfyafxr dj viuk fy;k gS] vkSj Lo;a vyx] vVy gksdj uhykapy esa ifrrikou irkdk Qgjkrs gq, jRuflagklu

ij fojkteku gSaA ij ifjrki dk fo"k; gS fd vkt rd dc] dSls] fdlds }kjk txUukFk th dh iwtk dk izorZu

gqvk] blds lEcU/k esa dksbZ Hkh rF; fu%lafnX/k :i ls ugha gqvk ;k gks ugha ik;k gSA bl lUnHkZ esa ikSjkf.kd ;qx ls

ysdj blh lnh ds f}rh;k/kZ rd iqjk.kfon vkSj bfrgkldkjksa ds }kjk fHkUu&fHkUu vuqeku gh yxk, x;s gSaA

muesa ls dqNsd vkykspdksa us ckS) /keZ lEcfU/kr f=jRu] cq)] /kEe vkSj la?k ds lkFk txUukFk] cyHknz vkSj

lqHknzk] bu rhu ukeksa dh rFkk :ixr lekurk ns[kdj ^nk#czã mikluk* dks ckS)/kehZ; izekf.kr djus dk iz;kl

fd;k gSA dbZ yksxksa us oSfnd chtk{kj Å¡dkj ¼v&m&e½ ls mRiUu] fQj fdruksa us l`f"V&fLFkfr&izy; ds dkj.k

czãk] fo".kq] #nz dh /kkj.kk ls izdkf'kr vkSj dqNsd us }kjdkukFk d`".k ds HkkbZ&cgu cyjke vkSj lqHknzk ds Lo:i

7

ekudj rdZ fl) djds txUukFk th dh iwtk esa oS".kork dk izfriknu fd;k gSA blds vykok lqn'kZu lfgr pkjksa

foxzgksa dks oklqnso] lad"kZ.k] izùqEu vkSj vfu#) ds uke ls prq)kZewfrZ ds :i esa izfrikfnr djus dk iz;kl Hkh

laLd`r vkSj vksfM+vk iqjk.kksa esa de ugha gqvk gSA ek= bruk gh ugha] txUukFk th dh mikluk dks fofHkUu /kkfeZd

eroknksa ds leUo;u&ihB ds :i esa xzg.k djus ds fy;s 'kSo] 'kkDr vkSj oS".ko lEiznk;ksa dh fefyr izps"Vkvksa ds

mnkgj.k Hkh ik;s tkrs gSaA QyLo:i ge txUukFk] cyHknz vkSj lqHknzk dks Øe'k% fo".kq] 'kfDr vkSj f'kofyax ds :i

esa ,d= mikflr gksrs ns[krs gSaA blh rjg ckS)] oS".ko] 'kSo] 'kkDr] vkfn lHkh us nk#czã dks viuk izekf.kr djus

dh izps"Vk,¡ dh gSa] ij nk#czã fdlh ds Hkh ugha gq,A os vktrd vkfne 'kcj tkfr ds nk#nsork ds :i esa uhykfnz

danj esa fojkteku gSaA os mlh vkf"Vªd ¼izVksv"VksyW,M½ 'kcj lEiznk; ds nk# gSaA izokgeku dky ds vfuok;Z izHkko

ds QyLo:i ckákd`fr esa dqNsd ifjorZuksa ds ckotwn var%izd`fr vfod`r gksdj ^nk#* ds :i esa iwftr gksrs vk jgs

gSaA ;gh bl xzaFk dk izfrik| gSA

pkgs tks Hkh gks\ iqjk.kksa esa tks Hkh o.kZu txUukFk th ds ckjs esa miyC/k gS] muesa HkfDr ds fo'okl ds vykok

dksbZ vkSj izek.k ugha gSA yksdJqfr;ksa vkSj fdaonfUr;ksa ds ek= iqjk.k&fHkfÙkd gksus ds dkj.k mu ij vkLFkk LFkkfir

ugha dh tk ldrh gSA txUukFk th dh iwtk vkSj nk# mikluk izkxSfrgkfld dky ls pyh vk jgh gS] fQj Hkh

,sfrgkfld dky dh vof/k esa izkIr gqbZ eqnzk] fyfi] vfHkys[k vkSj nkuik=ksa esa dfiysUnz] nso] vkfn dfri; ds

vfrfjDr nwljksa ds 'kkludky esa mudh izfr"Bk dks ysdj dksbZ izek.k izkIr ugha gksrk gSA fo'ks"kdj vc Hkh u;s&u;s

vkfo"dkjksa ds dkj.k uohu fopkj vkSj vuqeku yxk, tk jgs gSaA nk# foxzg ds fuekZ.k oSfp«; dks ns[kdj mldk

dky fuf.kZr Hkh ugha gks ikrkA nk#nsork esa vusd /kkfeZd fo'oklksa ds lekos'k ds dkj.k /kkfeZd n`f"Vdks.k ls Hkh

vkykspuk ds }kjk dksbZ vHkzkUr fl)kUr Lohdkj djus dh Hkh lEHkkouk ugha gSA blfy, vkykspuk ds {ks= esa ys[kdksa

ds iqjk.k] bfrgkl] /keZ'kkL=] yksddFkk] fdaonUrh] izkphu osn] czkã.k] mifu"kn] vkj.;d] tSu /keZxzUFk] ckS) xzUFk

vkSj ckS) tkrd ds lkFk izkphu dky ls Hkkjr ds lkFk lEifdZr ns'kksa ds lkekftd vkSj /kkfeZd bfrgkl dh rqyuk

dj ml le; ds fons'kh ifjozktdksa ds erksa ds rqyukRed fopkj ds ek/;e ls lgh fl)kUr esa miuhr djuk gksxkA

blds vykok txUukFk th ds uke] :i] xq.k vkSj voLFkku ds lkFk n`f"V vkSj jhfr;ksa esa lkE;] vkfn ds vk/kkj ij

ns[kuk ij[kuk gksxkA vFkkZr~ ijEijk] ifjos'k vkSj iqjkn`f"V u gks rks bl rjg dh tfVy leL;k dk lek/kku lEHko

ugha gSA bu lHkh fo/kkvksa dks lkeus j[kdj gh bl xzUFk dh ;kstuk gqbZ gSA

izLrqr xzUFk ukS vuqPNsnksa esa foHkkftr gSA izFke izdk'k esa bUnz|qEu fdaonUrh dh ikSjkf.kd ijEijk ij

fopkjkRed vkykspuk gSA blesa egkHkkjr ls ysdj iù iqjk.k] fo".kq iqjk.k] LdUn iqjk.k] vkfn esa of.kZr bUnz|qEu

fdaonUrh dk ,sfrgkfld ewY; fu:fir gqvk gS] ysfdu f=ewfrZ xBu ds lkFk dsoy ml fdaonUrh ls lEcU/k vfufnZ"V

gksus ds dkj.k nk#nsork ds izlax esa dksbZ vfUre fl)kUr ugha fy;k x;k gSA f}rh; izdk'k esa nk#nsork dh

8

izkphurk] 'kkcj ekSfydrk ds ckjs esa tSu] ckS)] czkã.; rFkk iqjk.k /keZ fdl Hkk¡fr lger gq, gSa] n'kkZus ds ckn] og

vkf"Vªd 'kcj leqnk; esa izpfyr o`{k iwtk ds vfUre i;kZ; gh nk#iwtk gS] ,slk lkfcr gks x;k gSA ;gh esjh /kkj.kk

vkSj vuqeku dk fu"d"kZ gSA r`rh; izdk'k esa izkphu 'kcj leqnk; dk bfro`Ùk vkSj eksgu tksnM+ks ds iwoZdkyhu

nk:iwtk fdl rjg vc Hkh vksfM+'kk ds xatke&ekG bykds esa] ^'kcj* tkfr ds yksxksa }kjk gksrh gS] blh dk fo'ys"k.k

fd;k x;k gSA dksjkiqV vkSj ikjGk[kseq.Mh ds ^ekG* vapyksa esa ?kwedj muds vkpkj] fopkj] vkfn ds ckjs esa izR;{k

;k=kuqHkwfr ysdj mls gh bl xzUFk esa fyfic) fd;k x;k gSA prqFkZ izdk'k esa vk;ksZa ds Hkkjr vkus ds ckn eksgu

tksnM+ks dkyhu nzkfoM+ lH;rk vkSj vk;Z lH;rk ds la?k"kZ ds ckjs esa] fdl rjg leL;k dk lek/kku gqvk vkSj mlds

dkj.k 'kkcj lH;rk fdl izdkj izHkkfor gqbZ Fkh] bldh ppkZ gqbZ gSA iape izdk'k esa vkf"Vªd 'kcj leqnk; }kjk

iwftr o`{knsork fdl izdkj nk#nsork ds :i esa oSfnd dky ls vkjkf/kr gksrs vk jgs gSa vkSj fdl n`f"Vdks.k ls

oSfnd vk;ksZa us mUgsa viukuk pkgk] mlds dky Øfed fopkj ls ,sfrgkfld /kkjk }kjk _Xosn dk vkuqekfud dky

fu:fir gqvk gSA "k"B izdk'k esa igys fdl izdkj ls nk#nsork ij nzkfoM+ ;k tSu lE;rk dk izHkko gqvk vkSj bl ds

QyLo:i 'kcj lH;rk dks ykHk vFkok gkfu igq¡ph] blh ij ppkZ gqbZ gSA lIre izdk'k esa jkek;.k esa 'kcj laLd`fr

ds ckjs esa D;k ladsr feyrk gS] n'kkZ dj rc 'kcj leqnk; ds nsork vkSj /kkfeZd /kkj.kk ds ckjs esa dgus ds fy,

lelkef;d czkã.k rFkk mifu"knksa ds fopkjksa dk fo'ys"k.k gqvk gSA v"Ve izdk'k esa egkHkkjr ;q)dkyhu 'kcj

leqnk; ds n'kZu rFkk laLd`fr dk fopkj djrs gq, ^nk#nsork ij xhrk dk izHkko* ds lEcU/k esa rF; laxzghr fd,

x;s gSaA uoe izdk'k ;k vfUre izdk'k esa nk#nsork ds Øe ifj.kke dh rkfRodrk ij foLr`r fopkj ds mijkUr

nk#nsork ewyr% 'kcjksa ds gSa vkSj os vk;Z&vuk;Z lH;rk ds fojkV leUo;d gSa] blh ckr dks fl)kUr :i ls

vfHkO;Dr fd;k x;k gSA

ifjf'k"V esa f=ewfrZ fuekZ.k ds ckjs esa iqjk.k vkSj vkykspdksa ds laHkkO; vfHkerksa dk mYys[k djrs gq, xzUFk dh

ifjlekfIr gqbZ gSA

ys[kd

MkW0 os.khek/ko ik<+h

9

izFke izdk'k

iqjk.kksa esa bUnz|qEu fdaonUrh dh ijEijk

txUukFk th ds ckjs esa laLd`fr] iqjk.k vkSj bfrgkldkjksa dk D;k dguk gS] igys blh ij ppkZ djsaA

okYehfd d`r jkek;.k] iqjk.k vkSj ,sfrgkfld xzUFkksa esa vU;re izkphu xzUFk gSA jkek;.k esa txUukFk th ;k nk#nsork

ds ckjs esa dksbZ mYys[k ugha fd;k x;k gS] ijUrq egkHkkjr esa nk#iwtk dk dksbZ Li"V mYys[k u gksus ij Hkh ^egkosnh*

ds lEcU/k esa dqNsd mYys[k ik, tkrs gSaA egkHkkjr esa ;qf/kf"Bj ds rhFkZ Hkze.k izlax esa dgk x;k gS &

^^------ mlds i'pkr~ jktk ;qf/kf"Bj Hkkb;ksa ds lkFk leqnz ds fdukjs pyrs gq, dfyax dh vksj c<+us yxsA

ogk¡ oSrj.kh unh izokfgr gS vkSj og izns'k ,d ;kxksi;ksxh ioZr ds dkj.k je.kh; yxrk gSA igys ik.Moksa us nzksinh

lfgr oSrj.kh esa Luku o riZ.k fd;kA ml le; ;qf/kf"Bj ds iz'uksa ds mÙkj nsrs gq, ykse'k _f"k us dgk & ogk¡

fo'odekZ us ;K ds ckn ;K dh nf{k.kkLo:i d';i ds gkFkksa tc i`Foh dks lefiZr dj nsus dh bPNk izdV dh]

rc Øksf/kr gksdj i`Foh us dgk] ^^eq>s fdlh ej.k'khy euq"; ds gkFkksa lkSai nsuk mfpr ughaA ;fn rqe ,slk djksxs rks

eSa ikrkyh gks xqIr gks tkšxhA** ,slk dgdj i`Foh ikuh esa Mwc x;hA blds mijkUr d';i eqfu fofHkUu izdkj dh

Lrqfrok.kh djrs gq, /kjrh dks eukus dh ps"Vk,¡ djus yxsA vUr esa lUrq"V gksdj /kjrh ikuh ds vUnj ls ckgj

vkdj ^osnh* ds :i esa fn[kkbZ nhA og osnh ,d ^laLFkku* Lo:i gksdj lkxj ds vR;Ur lehi fLFkr FkhA ml osnh

ij tkus okys cyoku vkSj oh;Zoku gksrs gSaA^^

blls vuqeku gksrk gS fd egkHkkjr dky rd oSrj.kh unh tgk¡ izokfgr Fkh] ,sls dfyax jkT; ds iwoZ leqnzh

rV ij ,d ioZrkdkj egkosnh izfrf"Br FkhA og ,d ifo= rhFkZ ds :i esa lEekfur FkhA ysfdu ogk¡ fdl rjg dh

iwtk ;k /kekZuq"Bku izpfyr Fkk] ;g Kkr ugha gksrk] ij ml esa ^;Kk;* vkSj ^fxfj'kksfHkra* in }; ds iz;ksx ns[kdj

iqjk.kdkjksa us egkHkkjr ds ouioZ ds v/;k; Ø- 198 esa of.kZr ;Kkuq"Bkudkjh bUnz|qEu ds ;K ds lkFk 114osa v/;k;

esa of.kZr fo'odekZ ds ;K dh ,sD;&dYiuk djds ,d lqlEc) fdaonUrh dh jpuk dh gSA egkHkkjr ds ouioZ esa

of.kZr bUnz|qEu mik[;ku esa bUnz|qEu ds ckjs esa bl izdkj dk mYys[k gSA

ekdZ.Ms; eqfu ls ik.Moksa vkSj _f"k;ksa us iwNk & ^^vkils izphurj dksbZ gS D;k \** mÙkj esa ekdZ.Ms; eqfu us

dgk & ^^gk¡] jktf"kZ bUnz|qEu eq> ls izkphurj gSaA** fQj iz'u gqvk & ^^dSls \** rks ekdZ.Ms; eqfu us dgk & ^^jktf"kZ

bUnz|qEu {kh.kiq.; foosfpr gksus ij ,d fnu LoxZ ls foP;qr gksdj e`R;qyksd vk, vkSj eq>ls iz'u fd;k & ^^vki eq>s

tkurs gSa D;k \** eSaus dgk & ^^og lc ns[kus] tkuus ds fy, esjs ikl le; dgk¡ \ esjs ikl rks vius fy, Hkh le;

ugha gSA** rc mUgksaus iwNk & ^^vPNk rks ;g crk,¡] D;k vkils Hkh izkphurj dksbZ gS \** rks eSaus dgk & ^^eq> ls

izkokjd.kZ uked mywd izkphu gSA ;g fgeky; esa jgrk gS] og txg ;gk¡ ls dkQh nwj gSA** ;g lqudj bUnz|qEu

10

?kksM+k cus vkSj eq>s ihB ij cSBkdj mywd ds fuokl ij igq¡psA bUnz|qEu dks igpkuus ds ckjs esa tc iwNk x;k] rc

mywd us tokc fn;k & ^^mlls ukM+hta?k uked cxqyk izkphu gSA** cxqys ls iwNus ij mlus dgk & ^^bUnz|qEu]

iq"dfj.kh esa fuokl djus okys ^vdqikj* uked dPNi eq> ls izkphu gSA mlls feyus ij gks ldrk gS fd og lUnsg

ekspu dj ik,A** blds ckn os nksuksa dPNi ds ikl vk,A iwNs tkus ij mlus ok"ikdqy daB ls dgk & ^^eSa dSls

bUnz|qEu ds ckjs esa ugha tkuw¡xk \ mUgksaus ;gk¡ ij lglz ckj ;K dk vuq"Bku fd;k FkkA ml le; nku ds fy, ykbZ

xbZ xk;ksa ds [kqjk?kkr ls ;g iq"dfj.kh cuh gS vkSj rc ls eSa ;gk¡ fuokl dj jgk gw¡A**

bl mik[;ku esa egkosnh ;k nk#nsork ds ckjs esa dksbZ mYys[k ugha gSA egkHkkjr ds ijorhZ v"Vkn'k iqjk.kksa

esa vis{kkd`r izkphu eRL; iqjk.k esa iq#"kksÙke rhFkZ ds ckjs esa nks ckj mYys[k gSS] fQj Hkh bUnz|qEu ds ckjs esa dksbZ

mYys[k ugha gSA ,d ckj ^^foeGk iq#"kksÙkes** vkSj ,d ckj ^^xksd.kZ xtd.kZ p rFkk iq#"kksÙke%** gSA ;|fi bUnz|qEu

ljksoj dk ukeksYys[k gS] og iqjh rhFkZ dh bUnz|qEu iq"dfj.kh ;k dksbZ vkSj] dg ikuk dfBu gS D;ksafd ogk¡

^ufyuh/kkjk* uked ,d unh izokfgr gks jgh Fkh] ,slk Li"V :i ls dgk x;k gSA blds ijorhZ fo".kq iqjk.k esa

bUnz|qEu dks Lok;aHkqo euq dk n'ke oa'k/kj dgk x;k gS vkSj os jktk Fks] blds vykok vkSj dqN ughaA blds ijorhZ

iù iqjk.k esa] ukjnh; vkSj Ldan egkiqjk.k esa bUnz|qEu pfjr~ dk lfUuos'k ftl rjg gqvk gS] la{ksi esa mldk fooj.k

bl izdkj gksxkA iù iqjk.k ds ikrky [k.M esa ^uhyfxfj egkRE; gS] fQj Hkh mlesa bUnz|qEu izlax ugha gSA mlesa

dsoy ;gh gS &

xaxklkxj laxe ls x.Mqdh unh ikj djus ij iq#"kksÙke {ks= vkrk gSA mlds e/; esa uhyfxfj vofLFkr gSA

Jhjke ds ;Kk'o dh j{kk djrs gq, 'k=q?u dbZ LFkkuksa ds Hkze.kksijkUr uhyfxfj vk, vkSj ogk¡ lqefr ls uhyfxfj ds

ckjs esa iwNk rks mUgksaus dgk & ^^ogk¡ iq#"kksÙke iwftr gksrs gSaA ,d fnu fdlh rhFkZ;k=h czkã.k us ogk¡ igq¡pdj lcdks

prqHkqZt :i esa ns[kkA bldk dkj.k tkuus dh bPNk ls mlus Hkhyksa ls iwNk rks mUgksaus crk;k ------ i`Fkqd uked fdlh

ckyd us ou esa Hkze.k djrs gq, bl fxfjJ`a[k ij p<+dj ,d vn~Hkqr efUnj ns[kkA vUnj tkdj mlus ogk¡ prqHkZqt

gfj dks fojkteku ns[kkA mudh pkjksa Hkqtkvksa esa Øe'k% 'ka[k] pØ] xnk vkSj iù 'kksfHkr gSaA nsorkx.k /kwi] nhikfn ls

iwtkpZu dj jgs gSa] brLrr% izlkn fc[kjk iM+k gSA i`Fkqd ml izlkn ds ,d lkekU; d.k dks eq¡g esa Mkyrs gh

prqHkqZt :i gks x,A ;g lqudj czkã.k us Hkh xaxklkxj laxe esa Luku fd;k vkSj uhyfxfjLFk iq#"kksÙke dk n'kZu

fd;k] ftlls og Hkh iq#"kksÙke gks x;kA dqN fnuksa ds ckn ,d fnu dkaph ds /kkfeZd o`fÙk okys jktk ^jRuxzho* us

mlh czkã.k dks LoIu esa ns[kk vkSj nwljs fnu czkã.k dks viuh jkT;lHkk esa mifLFkr ns[kdj muds prqHkqZtRo ds ckjs

esa iwNk] rks czkã.k us 'kcjksa ls lquh iq#"kksÙke egkRE; dh dFkk lqukbZA bls lqudj jktk us Hkh rhFkZ;k=k dk fu'p;

fd;k vkSj ,d fnu 'kqHk ?kM+h ns[kdj mUgksaus uhyfxfj n'kZu ds fy;s izLFkku fd;kA xaxklkxj laxe esa Luku dj

tc mUgksaus uhyfxfj dh vksj ns[kk rks og n`f"Vxkspj ugha gqvkA blls nq%[kh gksdj jktk us ogha #drs gq, izHkq Lej.k

11

dj vu'ku ozr izkjEHk dj fn;kA bl izdkj ik¡p fnu chr tkus ij Hkxoku lU;klh ds :i esa ogk¡ vk,A jktk ds

izfr ln; gksdj lU;klh us dgk] ^^dy e/;kà dky esa rqEgsa uhy :ih Hkxoku n'kZu nsaxsA^^ jktk us mUgsa n.Mor

iz.kke fd;k vkSj vius vkidks lkSHkkX;oku ekukA lU;klh ds dFkukuqlkj jktk us nwljs fnu e/;kà esa ioZr ij

iq#"kksÙke ds n'kZu djds prqHkqZtRo dks izkIr fd;k vkSj oSdq.B dks izLFkku fd;kA^^ blds vfrfjDr bl iqjk.k esa vkSj

dqN ugha gSA

ijUrq czã iqjk.k ds vuqlkj] vofUr ns'k ds jktk ^bUnz|qEu* ije oS".ko FksA og oklqnsok[; ije in izkIr

dj fo".kq dh vkjk/kuk ds fy, iq#"kksÙke {ks= i/kkjsA mlds igys ogk¡ ^bUnzuhyk[; foxzg* iwftr gksrs vk jgs FksA

muds n'kZu ls lHkh prqckZgq gksdj 'osrk{k Hkou dks i/kkj jgs FksA vr% ;ejkt us vkdj Hkxoku ds le{k f'kdk;r

djrs gq, dgk & ^^Hkxou~] vkids bl ^uhydkUr foxzg* ds n'kZu ls lHkh prqckZgq gksdj 'osr yksd dks tk jgs gSa]

ftlls esjk drZO; ikyu ugha gks ik jgk gSA ,sls esa esjh vkSj D;k vko';drk gS \ vki vxj bl izfrek dks vn`';

ugha djsaxs] rks ;g lalkj ugha jgsxkA** ;g lqudj Hkxoku us ml izfrek dks ckyw ls <ddj vn`'; dj fn;kA blds

ckn bUnz|qEu us ogk¡ v'oes?k ;K dk vuq"Bku fd;k] blh ls ;Kkax&laHkwr bUnz|qEu ljksoj dh mRifÙk gqbZA blds

ckn bUnz|qEu us leqnz esa Hkkleku ,d egknzqe dks lius esa ns[kk rks nwljs gh fnu izkr%dky ny&cy ysdj leqnz rV

ij mifLFkr gks x;sA rc fo".kq vkSj fo'odekZ us czkã.kksa ds os'k esa n'kZu fn,A bUgha ds }kjk f=ewfrZ dk fuekZ.k dk;Z

lEiUu gqvkA mudh LFkkiuk ds fy, mRdy] dfyax] dks'ky jkT; dh lgk;rk ls foU/;ioZr ls f'kyk,¡ ykdj ,d

izklkn dk fuekZ.k fd;k x;kA mlesa lad"kZ.k] lqHknzk vkSj txUukFk] bu rhuksa ewfrZ;ksa dh izfr"Bk gqbZA bl iqjk.k esa

gesa lcls igys o`{k dks ^iq#"ks'k* ;k ^iq#"kksÙke* dgs tkus dk izek.k feyrk gSA ;|fi ^dYio`{k*] ^iq#"kksÙke*]

^uhyek/ko*] vkfn ukeksa ds iz;ksx iqjk.kksa esa vusd ckj gq, gSa] fQj Hkh bruh Li’V vkSj izkaty Hkk’kk esa blds iwoZ dHkh

of.kZr ugha gqvk gSA blesa ^^lukru oV o`{k dk uke gh iq#"ks'k gS** dgk x;k gSA LdUn iqjk.k esa Hkh blh ds vuq:i

,d 'yksd feyrk gSA mlesa ^^U;xzks/k o`{k gh ukjk;.k gS** dgk x;k gSA ;g czã iqjk.kksDr okD; dh iqujko`fÙk ds

vfrfjDr vkSj dqN ugha gSA 'yksd bl izdkj gS &

**U;kxzks/k:ia n`"V~okfi ukjk;.ke dYi"ke~A

fu"ikiks tk;rs eRR;kZ% fdeqra iwt;u LrwiuAA**

vFkkZr~ U;xzks/k:ih ukjk;.k dks ns[kus ek= ls euq"; iki 'kwU; gks tkrk gSA mudh Lrqfr] iwtk djsa rks D;k u gksA

czã iqjk.k of.kZr bUnz|qEu mik[;ku ds ckn ukjn iqjk.kksDr mik[;ku dkQh feyrk gS] ijUrq ukjn iqjk.k esa

izklkn fuekZ.k ds le; bUnz|qEu us dfyax] mRdy vkSj dks'ky jkT; dh lgk;rk yh Fkh] ,slk dgha Hkh mYys[k ugha

gSA vkSj lc leku gSA ijUrq LdUn iqjk.k ds le; bUnz|qEu gh iqjh ^cM+ nsmG* ¼Jh efUnj½ fuekZ.k dFkk ds

egkuk;d cu pqds FksA ;|fi egkHkkjr ds ou ioZ&198 v/;k; esa of.kZr egkosnh izlax dk dksbZ lEcU/k ugha gS vkSj

12

bUnz|qEu ,d izkphu dhfrZeku jktk Fks] ds vykok dksbZ vkSj rF; izkIr ugha gksrk gS] fQj Hkh LdUn iqjk.k ds bUnz|qEu

pfjr ds lkFk bls tksM+ fn;k x;k gSA lkFk gh czã iqjk.k of.kZr ^;e&Hkxoku laokn* dks bl rjg lqlaxr vkSj

lqxfBr djds mlds lkFk la;qDr fd;k x;k gS fd ns[kdj fofLer gksuk iM+rk gSA

blesa egkHkkjr of.kZr egkosnh pfjr] bUnz|qEu mik[;ku] czã iqjk.k dk ;e&Hkxoku laokn] iù iqjk.k

of.kZr iq#"kksÙke pfjr] ukjn iqjk.kksDr bUnz|qEu ds lkFk fo".kq iqjk.kksDr bUnz|qEu ds lkn`'; j[krs gq, ,d foLr`r

vkSj fofp= mik[;ku dh ltZuk gqbZ gSA bu lcdk rqyukRed fopkj gksus ij lR;&vlR; dk irk pyrk gSA LdUn

iqjk.k mRdy [k.M esa of.kZr iq#"kksÙke pfjr ds vuqlkj & ojkg:ih fo".kq ds }kjk nUrkxz ls i`Foh dks egkizy; ls

m)kj djus ds i'pkr~ ,d fnu czãk us fo".kq ls iwNk] ^^fdl mik; ls lpjkpj thox.kksa dk eks{k laiknu fd;k tk

ldsxk \** rks fo".kq us mÙkj esa dgk] ^^iq#"kksÙke {ks= ds uhyfxfj ij os Lo;a ^uhyek/ko* ds :i esa iwftr gksrs vk jgs

gSa] ogk¡ muds n'kZu ek= ls lk;qT; eqfDr ;k prqHkqZtRo dh izkfIr gksrh gSA^^ mlh ds QyLo:i ;ejkt ds drZO;

laiknu esa fo?u mifLFkr gqvkA ;ejkt us mlds izfrdkj ds fy, izkFkZuk dhA QyLo:i uhyek/ko:ih fo".kq us dqN

fnuksa ds ckn ogk¡ ls vUr/;kZu gks tkus dk ok;nk fd;kA

uhyfxfj ij ,d dk'kO;ih dYio`{k ds if'pe dh vksj jksfg.kh dq.M gSA mlh dq.M ds mÙkj dh vksj

uhyek/ko ewfrZ 'kcjksa ds }kjk vkjkf/kr gksrh vk jgh FkhA rc rd ml {ks= dh efgek ds ckjs esa fdlh dks irk ugha

FkkA dsoy nsox.k gh izfrfnu uhyek/ko dh iwtk fd;k djrs FksA czãk dh ik¡poha ih<+h ds lw;Zoa'kh jktk bUnz|qEu

lr~;qx esa vofUr jkT; ij jkt djrs FksA os foK vkSj oS".ko FksA ,d fnu jktk us iafMrksa dh lHkk cqykdj muls

iwNk & ^^eSa dgk¡ tkdj fo".kq ds lk{kkr~ n'kZu dj ldw¡xk \** rc ogk¡ mifLFkr ,d rhFkZ i;ZVd riLoh us mÙkj

fn;k & ^^mMª ns'k ds uhyfxfj ij Lo;a Hkxoku fo".kq iq#"kksÙke ds :i esa fojkftr gSa] mUgha ds n'kZu ls Lonsg esa

eks{k dh izkfIr gksrh gSA^^ ;g lqudj bUnz|qEu us vius dqyiqjksfgr ds HkkbZ fo|kifr dks ^pkj* ds :i esa mRdy

HkstkA ogk¡ igq¡pdj uhyfxfj ds if'pe dh vksj ,d 'kcjiYyh esa mUgksaus fuokl fd;kA ogha ^fo'okclq* 'kcj ds

lkFk mudk ifjp; gqvkA fo|kifr us mlls vuqjks/k djrs gq, dgk & ^^tc rd os okil ugha ykSV tkrs] rc rd

egkjkt bUnz|qEu mioklh jgsaxsA blfy, ,d ckj uhyek/ko ds n'kZu djus dh O;oLFkk dj nsaA** 'kcj us n;k dh

vkSj ,d ladh.kZ ekxZ ls fo|kifr dks lkFk ysdj uhyek/ko dk n'kZu djk;kA

blds ckn fo|kifr vofUr ykSV vk,A blh chp Hkxoku us ;ejkt ls tks ok;nk fd;k Fkk] mlds ikyu

gsrq uhyek/ko ewfrZ dks ckyw ls <ddj vn`'; gks x,A m/kj jktk us ukjn th dks lkFk ysdj ny&cy lfgr mRdy

dh vksj izLFkku fd;kA mRdy dh lhek ij igq¡prs gh ogk¡ ds jktk us dqN fnu igys uhyek/ko ds vUr/;kZu gks

tkus dk lekpkj lquk;kA lekpkj lqudj egkjkt bUnz|qEu vR;Ur nq%[kh gq,A rc ukjn th us vk'oklu nsrs gq,

dgk & ^^dksbZ fpUrk u djsa] Hkxoku prq)kZewfrZ gksdj n'kZu nsaxsA** ;g lqudj jktk vk'oLr gq, vkSj uhyfxfj n'kZu

13

dj ogk¡ ,d lglz v'oes/k ;K ds vk;kstu dh O;oLFkk djus yxsA

lHkke.Mi vkSj ;Kosnh dk fuekZ.k gqvkA v'oes/k ;K dh ifjlekfIr ds fnu uhyek/ko us LoIu esa bUnz|qEu

dks n'kZu fn,A voHk`r Luku ds le; pkj 'kk[kkvksa ls ;qDr] leqnz esa Hkkleku] ,d egknk# ds ckjs esa lsodksa us

vkdj jktk ls fuosnu fd;kA mlds ckn jktk us lekjksgiwoZd nk# dks ykdj egkosnh ij j[kkA ukjn th ds lkFk

foxzgksa ds fuekZ.k lEcU/kh ppkZ ds le; vkdk'k ls nsook.kh lqukbZ iM+h] ^^Lo;a txUukFk viuh izfrek dh ltZuk dj

egkosnh ij fojkftr gksaxsA egkosnh iUnzg fnuksa ds fy, vkPNkfnr gksdj xqIr jgsxhA tks cw<+k foxzg cukus okyk

gkFkksa esa vkStkj fy, mifLFkr gS] mls vUnj Hkstdj ckgj ls }kj cUn dj nsuk gksxkA fuekZ.k dk;Z tc rd lekIr

ugha gks tkrk] mlds ikl dksbZ ugha tk,xkA ;gk¡ rd fd fuekZ.kdkyhu dksbZ 'kCn Hkh lquuk fuf"k) gSA^^

mlds ckn fofo/k ok|ksa dh O;oLFkk gqbZ vkSj nsook.kh ds vuqlkj dk;Z iw.kZ gqvkA iUnzgosa fnu ds vUr esa

egkosnh ij cyHknz] lqHknzk] txUukFk vkSj lqn'kZu] ;s pkj foxzg fn[kkbZ fn,A mlds ckn fQj ls nsook.kh gqbZ]

^^jktu~] bu prq)kZewfrZ;ksa dks ikV oL= ls vkosf"Br dj vius vius jaxksa ls jaxok,¡A uhykapy ij ,d lglz gkFk

Å¡pk vkSj rnuq:i vk;ru okyk ,d efUnj cuokdj bu foxzgksa dh izfr"Bk djsaA** mlds ckn jktk us txUukFk dh

iwtk iq#"klwDr ea= ls] }kn'kk{kj ea= ls cyHknz dh rFkk nsoh ea= ls lqHknzk dh iwtk dhA rqykiq#"k rFkk xksnku]

vkfn la[;kghu nku fn,A v'oes/k ds le; tks xksnku fn;k x;k Fkk] mUgha xkSvksa ds [kqjk?kkr ls ogk¡ ,d egkxrZ

dh l`f"V gqbZ vkSj nkudkyhu 'ka[kty ls ifjiw.kZ gksdj iq"dfj.kh cuh] ftls ckn esa bUnz|qEu ljksoj ds uke ls tkuk

x;kA

blds i'pkr~ bUnz|qEu us efUnj dk fuekZ.k dk;Z vkjEHk djus dk fu'p; fd;kA ml le; Hkkjr Hkj esa

ftrus Hkh jktk Fks] lHkh us efUnj fuekZ.k dk;Z ds fy, lgk;rk nhA vius ckgqcy ls bUnz|qEu v"Vkn'k }hiksa ls tks

miktZu dj yk, Fks] lc ml fuekZ.k dk;Z esa O;f;r gqvkA efUnj dk fuekZ.k dk;Z iwjk ugha gqvk Fkk] rc ukjn th

ds ijke'kZ ls efUnj dh izfr"Bk ds fy, czãk th dks vkefU=r djus gsrq os czãyksd x,A ml le; czãk th laxhr

lqu jgs FksA xk;u dh lekfIr rd dbZ ;qx chr pqds FksA var esa czãk th bUnz|qEu ds vkxeu dk dkj.k tku dj

cksys & ^^jktu! rqEgkjs ;gk¡ vkus ds ckn ls vc rd e`R;qyksd esa vifjfer dky O;rhr gks pqdk gSA bl chp efUnj

dh D;k n'kk gqbZ] irk ughaA vr% rqe igys tkvks vkSj og efUnj vc rqEgkjs v/khu gS fd ugha] ns[kksA ugha rks mls

vius vf/kdkj esa ykvksA eSa rqEgkjs ihNs ihNs pyw¡xkA^^

;g lqudj bUnz|qEu xq# o`gLifr] ukjn th vkSj nsorkvksa dks lkFk ysdj /kjrh ij vk, vkSj ns[kk fd

^xky* uked ,d jktk efUnj dks LorU= djk ds ogk¡ ,d ^ek/ko* izfrek dh izfr"Bk dj ds iwtk dj jgs gSaA ;g

ns[kdj bUnz|qEu us ogk¡ ls ek/ko ewfrZ dks gVkdj ,d vkSj NksVs ls efUnj esa mudh izfr"Bk djkbZA blds i'pkr~

rhu jFkksa dk fuekZ.k dj egkosnh ij ls rhuksa foxzgksa dks ys vk,A ;g lqu dj 'osrjkt xky Øq) gksdj prqjax lsuk

14

ysdj iq#"kksÙke vk,A ogk¡ ukjn] o`gLifr] vkfn nsox.kksa ls bUnz|qEu ds czãyksd xeu dh dFkk rFkk muds }kjk

iq"dfj.kh vkSj efUnj ds ckjs esa izR;{k lk{; ikdj fdlh Hkh izdkj dk fojks/k fd, fcuk bUn|qEu dh lgk;rk dh

vkSj vc rd nk#czã dh mikluk u dj ikus ds dkj.k nq%[kh gq,A czãk th us czãyksd ls vkdj efUnj rFkk

nsorkvksa dh izfr"Bk dhA vUr esa bUnz|qEu us xky ds gkFkksa efUnj dk Hkkj lkSaidj czãyksd dh vksj izLFkku fd;kA

bl mik[;ku ds lkFk egkHkkjr of.kZr ouioZ ds 114osa v/;k; esa of.kZr egkosnh pfjr vkSj 198osa v/;k; esa

of.kZr bUnz|qEu mik[;ku dks lefUor dj fopkj djuk vko';d gks tkrk gSA egkHkkjr esa bUnz|qEu mik[;ku ds

lkFk egkosnh pfjr dk dksbZ lEcU/k ugha gSA nksuksa pfjrksa ds fy, nks vyx&vyx v/;k; gSaA ,d ;qf/kf"Bj dh

rhFkZ;k=k ds le; dfyax izos'k ds volj ij vkSj nwljk uSfe"kkj.; esa ekdZ.Ms; vkSj eqfu;ksa ds chp iz'uksÙkj ds

le; bu pfjrksa dk mYys[k gSA nksuksa esa ,sD¸k gksrk rks mUgsa ,d txg] ,d ;k ,d izlax ds vUrxZr mYys[k fd;k

x;k gksrkA ij oSlk ugha gqvk gSA egkHkkjr esa bUnz|qEu ds }kjk osnh dh izfr"Bk ;k nk#czã dh izfr"Bk dk Hkh dgha

o.kZu ugha gSA egkosnh dh mRifÙk ds vfrfjDr ml izlax esa ogk¡ fdlh nsork ds vf/k"Bku dk Hkh dgha mYys[k ugha

gSA egkosnh ds iwoZ ogk¡ ftl ;K dk vuq"Bku gqvk Fkk] og bUnz|qEu ds }kjk ugha gqvk FkkA ogk¡ fo'odekZ us ;K

fd;k FkkA ml le; ;k mlds ckn Hkh ogk¡ dksbZ iq"dfj.kh Fkh] mldk Hkh mYys[k ugha gSA blls yxrk gS fd

egkHkkjr dky esa ;|fi egkosnh izfrf"Br Fkh] ijUrq mlds lkFk bUnz|qEu dk dksbZ lEcU/k ugha FkkA

blds ckn iù iqjk.kksDr iq#"kksÙke bUnz|qEu mik[;ku dh rqyuk dj fopkj djus dh Hkh vko';drk gSA

iù iqjk.k esa bUnz|qEu dk uke rd ugha gSA bl iqjk.k esa egkHkkjr of.kZr egkosnh dks ioZr ds :i esa fy;k x;k gS

vkSj ogk¡ ^uhyk[;nso* dh iwtk ds ckjs esa cryk;k x;k gSA ;g Hkh dgk x;k gS fd ogk¡ igys Hkhyksa ds }kjk

uhyk[;nso iwts tkrs FksA ;g ckr ,d czkã.k dks irk pyhA mUgksaus tkdj dkaphjkt jRuxzho dks ;g crk;k rks os

ogk¡ vk,] fdUrq mUgsa muds n'kZu ugha feysA vr% mUgksaus vu'ku vkSj ;Kkuq"Bku fd;kA ckn esa ik¡p fnuksa ds

mijkUr ,d lU;klh ds }kjk mUgsa uhyfoxzg ds n'kZu feys vkSj os eqDr gks x,A

;gk¡ lcls igys uhyfoxzg ds lkFk bUnz|qEu ugha] fdlh ,d jktk dk mik[;ku tksM+s tkus dk mnkgj.k

feyrk gSA og jktk dksbZ iqjk.k&bfrgkl izfl) jktk ugha gSaA vr% yxrk gS fd fdlh vizfl) jktk ds lkFk

iq#"kksÙke vk[;ku ds la;ksx ls czã iqjk.k jpukdkj dks lUrks"k ugha gqvkA blfy, mUgksaus izkphure vkSj egkHkkjr

izfl) egkjktk bUnz|qEu dks iq#"kksÙke izlax ls tksM+dj mudh izkphure izkekf.kdrk djus dh bPNk dhA dsoy

bruk gh ugha] bUnz|qEu iq"dfj.kh vkSj bUnz|qEu lglzk'oes/k dFkk izlax dks Hkh mldk vaxhHkwr dj fn;kA jRuxzho

mik[;ku ls LoIun'kZu vkSj uhyk[;nso dk frjks/kku mik/;ku dk la;ksx Hkh cuk, j[kkA uhyk[;knso ds vUr/;kZu

ds fy, uwrur% ^;e&Hkxoku* laokn dh Hkh ltZuk dh xbZA mlh vkfne ^uhyk[;knso* dks iq#"kksÙke ds uke ls

vfHkfgr dj ml LFkku ij f=ewfrZ xBu dk;Z ds fy, fo".kq vkSj fo'odekZ] izklkn fuekZ.k esa dks'ky] dfyax vkSj

15

mRdy ds jktkvksa dh lgk;rk dk Hkh mYys[k gqvkA ij ge ;gk¡ LdUniqjk.k esa egkHkkjr of.kZr egkosnh vkSj

bUnz|qEu pfjr] iù iqjk.k] fo".kq iqjk.k vkfn ds e/kqj leUo;u ikrs gSaA

LdUn iqjk.k ds iq#"kksÙke mik[;ku ds izkjEHk esa czãk&fo".kq laokn dk mYys[k gqvk gSA czãk th ds iz'u ds

mÙkjLo:i Lo;a fo".kq ^;e&Hkxoku* laokn dk O;k[;ku dj izkphudky ls iwts tkus okys uhyek/ko fdl rjg

ckyqdkjkf'k esa vUr/;kZu gks x,] mldk fo'ys"k.k djrs gSaA ;g iù iqjk.k ds }kjk Hkh x`ghr gSA blds vykok tc

bUnz|qEu efUnj dk fuekZ.k djrs gSa] rc dfyax] dks'ky vkSj mRdy ds jktkvksa dh lgk;rk okyh ckr Hkh czã iqjk.k

esa gSA blh ckr dks ysdj LdUn iqjk.k jpukdkj dgrs gSa & ^^ml le; Hkkjr Hkj esa ftrus jktk Fks] lcus izklkn ds

fuekZ.k dk;Z esa lgk;rk dh FkhA** ;g Hkh czã iqjk.k ds voyEcu esa fy[kk x;k gS] fu%lUnsg dgk tk ldrk gSA

iù iqjk.k esa gS & uhyewfrZ igys Hkhyksa ds }kjk iwts tkrs FksA ,d rhFkZ;k=h czkã.k ls mlds ckjs esa tkudj

dkafpjkt jRuxzho lSU;cy lfgr uhynso ds n'kZu dh bPNk ls vk,A LdUn iqjk.k esa gS & fo|kifr uked ,d

czkã.k ls muds ckjs esa tkudj jktk bUnz|qEu lSU;cy lfgr vk,] ijUrq mUgsa n'kZu ugha feysA iù iqjk.k esa ;g Hkh

mYys[k gS fd jRuxzho us Hkhynsork ds n'kZu u ikdj ik¡p jkr vkSj fnu tkxzr jgdj vu'ku djrs gq, /keZp;kZ

dhA nwljs fnu ,d lU;klh ls LoIu esa n'kZu ikus dh Hkfo";ok.kh lquhA ij LdUn iqjk.k esa ml prqHkqZt lU;klh ds

LFkku ij ukjn th gSa vkSj jRuxzho ds ;kx;Kkfn ds LFkku ij bUnz|qEu ds }kjk lglzk'oes/k ;Kkuq"Bku dh ckr

dgh xbZ gSA ;g lglzk'oes/k mik[;ku yxrk gS egkHkkjr of.kZr bUnz|qEu dk gSA ;gha ls egkHkkjr ds bUnz|qEu

pfjr esa esy dk izkjEHk gqvk gSA blds ckn xks[kqjk?kkr ls ljksoj dk cuuk] {kh.kiq.; bUnz|qEu dk czãyksd ls

ykSVuk] bUnz|qEu ds ifjp; ikdj iwNs x;s iz'uksa dks efUnj ds fuekZ.k fo"k;d lUnsg&ekspu ds fy, mYys[k djuk]

vkfn ds }kjk egkHkkjr ds bUnz|qEu vkSj efUnj fuekZrk bUnz|qEu esa vHksn dYiuk dh xbZ gSA lkFk gh fo".kq iqjk.kksDr

czãk ds oa'kt bUnz|qEu dks Lok;aHkqo euq ds ik¡poha ih<+h ds bUnz|qEu ds :i esa fpf=r fd;k x;k gSA ;gk¡ fo".kq

iqjk.k ds lkFk bUnz|qEu dk lkeatL; j[krs gq, egkHkkjr ds ouioZ ds 114osa v/;k; esa of.kZr egkosnh dks ^vUrosZnh*

ds uke ls vfHkfgr dj bUnz|qEu pfjr ds lkFk ,dkaxh Hkko dh dYiuk dh xbZ gSA QyLo:i egkHkkjr ds bUnz|qEu

gh efUnj ds fuekZrk vkSj nk#czã ds izfr"Bkrk gSa] ;g izekf.kr djuk vklku gks x;k gSA

,slk djus dk dkj.k Hkh gSA Hkkjrh; iqjk.k'kkL=dkj yksd o lekt esa fo'okl LFkkfir djus ds mn~ns'; ls

fdlh Hkh ckr ;k yksdjhfr dks vR;Ur izkphu gksus ds dkj.k vfr fo'oluh; gS] dgus ds vH;klh gksrs gSa] fo'ks"kdj

/kkfeZd jhfr;ksa esaA n`"VkUr ds :i esa dgk tk ldrk gS & fo|kf/kifr x.kifr vkSj /kuiznk=h egky{eh _Xosn esa

[;kfr izkIr u gksrs gq, Hkh ijorhZ dky esa tc iwts tkus yxs] rc mUgsa vR;Ur izkphu dgdj fo'okl trkus ds

fy;s _Xosn ds ea=ksa esa muds ukeksYys[k gSa] ,slk Hkh dgk x;kA blfy, dqN u gksrs gq, Hkh ukelkE; okys ea= ;k

lw= muds fy, mfÌ"V gSa] ,slk izpkfjr gksus yxkA QyLo:i oSfnd dky ds v'oes/kh; v'o ds NksM+us ds iwoZ ikB

16

fd;k tkus okyk ea= ^x.kkuka Roka x.kifra gokegs* ls x.kifr 'kCn gh ysdj x.kukFk ds mÌs'; ls x.kifr iwtk ds

ewyeU= ds :i esa x`ghr gks x;kA ;FkkFkZ esa lwDr ^czã.kLifr* ;k ^o`gLrfr^ ds fy, mfÌ"V gSA bldk vk| eU= gS

& ^^x.kkuka Rok x.kifra gokegs

dfoa dohukeqieKoLree~

T;s"B jkta czãk.kka czã.kLir

vk u% 'k`.oUuwfrfHk% lhn lk/kue~A^^

vFkkZr~ & ^^gs ikyudrkZ] czã.kLifr] rqe nsorkvksa ds ifr gks] dfo;ksa ds dfo gks] mRd`"V vUunkrkvksa esa mRd`"V gks]

iz'kalL; O;fDr;ksa esa iz'kLrre gksA eSa rqEgsa bl ;KLFkyh ij vkokg~u dj jgk gw¡A rqe vkvks vkSj gekjh LrqfrikB

lqurs gq, ;K Hkou esa vklu xzg.k djksA^^ ,srjs; czkã.k esa Hkh dgk x;k gS & ^^x.kkuka Rok x.kifra gokegs bfr

czkã.kLiR;e~ czã gs o`gLifrczã.kssoSua rnfHk"kT;fr bfrA^^ ,srjs; czkã.k ds bl {ks= dh O;k[;k djrs gq, 'kk;ukpk;Z

dgrs gSa & bl lwDr ds izFke ea= ds rhljs ikn ds ^T;s"B jkt*] ^czã.kLir*] vkfn 'kCnksa ds }kjk tkuk tkrk gS fd

;g czã.kLifr nsork lEcU/kh gSA mlh rjg ls y{eh ds fy, HkhA tc egky{eh us ukjk;.k dh iRuh ds :i esa

yksdksa esa nsork ds :i esa izflf) ikbZ] rc mudh oSfndrk vkSj izkphurk dks izekf.kr djus ds fy;s Jh lwDr] y{eh

lwDr] vkfn dh jpuk gqbZA mlh izdkj ls txUukFk th ds vk[;ku esa Hkh bUnz|qEu mik[;ku dks la;ksftr djds

mudh izkphurk dk izek.k fn;k x;k izrhr gksrk gSA vr% nk#nsork ds lkFk bUnz|qEu mik[;ku dh la;kstuk ,d

ikSjkf.kd dYiuk ds vfrfjDr vkSj dqN ugha gSA

tks Hkh gks] efUnj fuekZ.k vkSj f=ewfrZ;ksa dh izfr"Bk ds dk;Z ds fy, ek= bUnz|qEu dh iz/kkurk vf/kd

ifjyf{kr gksus ds dkj.k ewy nk# dh mRifÙk ds lEcU/k esa muds fo"k; dh ppkZ gksuk mruk izklafxd ugha yxrkA

17

f}rh; izdk'k

nk#nsork dh izkphurk vkSj 'kcj ekSfydrk

egkHkkjr ls ysdj LdUn iqjk.k rd fyf[kr iqjk.kksa esa iq#"kksÙke egkRE; ds lEcU/k esa dSlh /kkj.kk,¡ iksf"kr

gSa] mldh ppkZ iwoZ ifjPNsn esa dh xbZ gSA vc mlds ckjs esa bfrgkldkj fdu izek.kksa dks LFkkfir djrs gSa] ;g

fopkj.kh; gSA txUukFk th ds ckjs esa vUos"k.k dj fdlh fl)kUr ij igq¡pus okys bfrgkldkjksa dks ewyr% nks Hkkxksa esa

foHkkftr fd;k tk ldrk gSA ,d vksj tujy dfua?ke~] izksQslj fcylu] MkW- gjsd`".k egrkc] tsEl QxqZlu] Ýkalhlh

xos"kd yqbZl jksfoV] Jh ,u- ,u- cksl vkfn 'kks/kdrkZ cq) /keZ lEcU/kh ^f=jRu* ls txUukFk] cyHknz vkSj lqHknzk] bu

rhu ewfrZ;ksa dh mRifÙk dh lwpuk nsdj txUukFk th dks ckS) /keZ ds izrhd ds :i esa izfrikfnr djrs gSaA budk

loZlEer vkSj izeq[k rdZ gS & ckS) /keZ dk iz/kku fpg~u gSa f=jRu & cq)ks] /kEeks vkSj la?kksA

bldk jgL;kFkZ gS] cq) dgus ls iq#"k] /keZ dgus ls izd`fr vkSj la?k dgus ls bu nksuksa dk la;ksxA

izRurRofon~ vysDtsaMj dfua?ke~ (Alexander Cunningham) us viuh iz[;kr d`fr ^^fHkylk VkWil~ (Bhilsa

Topes) vkSj cjgqr Lrwi (The Stupa of Bharhut)** esa igys lgh eeZ ls jk; nh FkhA ckn esa bfrgkdkjksa us

fo"k; izlax dh ekSfydrk dh vksj vf/kd n`f"V Mkydj bl er ds cy'kkyh rdZ ds Hkqykos esa vkdj mldh ,d

rjg ls i`"B iks"kdrk dhA bZLoh lu 194 rd ;g er iYyfor iqf"ir gksdj ,d izdkj ls fLFkj fl)kUr ds :i esa

x`ghr gks pqdk FkkA vr% MkW- gjsd`".k egrkc us vius ^vksfM'kk bfrgkl* xzUFk esa f=jRu izrhd fdl Hkk¡fr dkyØe ls

txUukFk] cyHknz vkSj lqHknzk cus] blds izek.kLo:i fp=ksa dk la;kstu fd;k gSA lkFk gh v'kksd dh dfyax fot; ls

ysdj Jh pSrU; rd vksfM+'kk ds /kkfeZd bfrgkl ds Øe&foorZu ds ckjs esa ikf.MR;iw.kZ ppkZ djds fHkUu&fHkUu dky

esa fdl rjg vyx&vyx /kekZpj.k txUukFk th dh iwtk jhfr;ksa esa 'kkfey fd, x;s gSa] ml ij Hkh mUgksaus fopkj

fo'ys"k.k fd;k gSA ij mUgksaus ewy dF; dgrs le; lafnX/k eu ls dgk gS & ^^igys rhu foxzg gksaxsA iz/kku ewfrZ dks

txUukFk dgk tkrk FkkA rhuksa ewfrZ;ksa ds chp dh ewfrZ ukjh gS] ,slh dYiuk dh tkrh FkhA** blds mijkUr mUgksaus

dgk gS & v'kksd ds le; vksfM+'kk ds 'kcj ckS) /keZ esa nhf{kr gq, FksA iqjh esa ckS) Lrwi dk fuekZ.k Hkh gqvk Fkk vkSj

ml ij ckS) f=jRu izrhd LokHkkfod jhfr ls Øekuqlkj vafdr gq, FksA bZlk iwoZ igyh lnh esa ;k bZLoh igyh lnh

esa tc egk;ku izofrZr gksdj cq) vkSj cksf/klRoksa dh iwtk ds :i esa izkjEHk gqvk] rc ljy 'kcjksa us Hkh Lrwi ij

vafdr f=jRu izrhd dh iwtk dhA blds vfrfjDr mUgksaus ftu ikfjosf'kd rdksZa dks miLFkkfir fd;k gS] mudk eeZ

bl izdkj gS & ¼1½ cq)nso dk ,d uke gS txUukFkA ;g uke izkphu ikfy vkSj usiky ls izkIr rU= lkfgR; esa Hkh

miyC/k gSA ¼2½ ,yksjk ioZr ij mRdhf.kZr ,d cq) ewfrZ dk uke gS txUukFkA ¼3½ ckS) /keZ esa ^/keZ* ukjh ds :i esa

dfYir gS vkSj la?k ds lkFk ,d&nwljs ls HkkbZ&cfgu dk lEcU/k ckS) /keZ dk fu;e gSA ¼4½ jFk;k=k ckS) iwtk

18

fo/kku dk ,d izeq[k vax gSA ;g Qkfg;ku ds }kjk of.kZr [kksVku esa vuqf"Br jFk;k=k ds lkFk rqyuk dh n`f"V ls

iw.kZr% leku gSA vr% ;g ckS) /keZ ds vo'ks"k gSa] blesa dksbZ lansg ughaA

nwljs i{k/kjksa esa vkykspd ihVjlu] bfrgkldkj eueksgu xkaxqyh] v/;kid izHkkr eq[kthZ] egkegksik/;k;

iafMr lnkf'ko feJ] iafMr lw;Z ukjk;.k nkl] vkfn us eq[;r% ,sfrgkfld <ax ls vk/;kfRed fpUru dk vkJ; ysdj

txUukFk th dks czkã.; /keZ ds nsork ds :i esa izekf.kr fd;k gSA xkaxqyh egksn; dk vuqeku gS] ckS) /keZ ds f=jRu

izrhd dk mn~Hko mifu"knksDr Å¡dkj vFkkZr~ v&m&e~ gSA vr% txUukFk] lqHknzk vkSj cyHknz bu rhu ewfrZ;ksa dk ewy

dgk tkus okyk ^f=jRu* izrhd ewy Å¡dkj gksus ds dkj.k bu rhuksa ewfrZ;ksa dks czkã.; /keZ dk izrhd dguk vf/kd

rdZlaxr yxrk gSA LVfyZax dk Hkh dguk gS & ihVjlu uked ,d vaxzst ys[kd bl erokn ds izpkjd gSaA vo';

ckS)okfn;ksa dh rjg blesa f=ewfrZ;ksa ds dksbZ vkd`frxr lkeatL; iznf'kZr ugha gq, gSa] fQj Hkh bls ,d vk/;kfRed

/kkj.kk ds vykok vkSj dqN ugha dgk tk ldrk gSA

egkegksik/;k; iafMr Jh lnkf'ko feJ us txUukFk /keZ vkSj laLd`fr dh dbZ n`f"Vdks.k ls ppkZ dj izekf.kr

fd;k gS fd txUukFk cq) ugha gSA os dsoy czkã.; /keZ ds nsork gSaA iafMr Jh lw;Zukjk;.k nkl th ds txUukFk

efUnj vkSj {ks= dh izkphurk ds ckjs esa ,sfrgkfld n`f"Vdks.k ls O;Dr fopkjksa ds ckn Hkh var esa yxrk gS fd os

iqjk.k vkSj fdaonUrh ij vf/kd vkLFkkoku gq, gSaA

ijUrq v/;kid izHkkr dqekj eq[kthZ us txUukFk th dks czkã.; /keZ ds izrhd ds :i esa izekf.kr djus ds

fy, ,d ikf.MR;iw.kZ 'kks/kdk;Z lEiUu fd;k gSA blds fy, mUgksaus fofo/k izkphu iksfFk;ksa] mnkgj.k ds fy,

NkUnksX;ksifu"kn] v"Vk/;k;h lw=] The Indica of Megasthe] rSfrjh;] vkj.;d] ikratyh egkHkk";] vkfn ds lkFk

?kks"k.Mh f'kykys[k] os'kuxj LraHkfyfi] ukuk?kkV xqgkfyfi] vkfn izkphu vfHkys[kksa dh Hkh foLr`r ppkZ dh gSA vUr esa

d`".k oklqnso mikluk gh txUukFk mikluk dk ewy gS] bl fl)kUr ij os igq¡ps gSaA bl mikluk dk izlkj ckS) /keZ

ds dkQh igys gks pqdk FkkA ojkgfefgj dh o`grlafgrk esa d`".k&cyjke ds e/; fLFkr ^^,dkua'kk** nsoh dk o.kZu gSA

os lqHknzk ds vykok vkSj dksbZ gks ugha ldrhaA ckn esa cq) f=jRu mikluk dk izHkko txUukFk mikluk ij iM+k gS]

ij lqHknzk ^^Hkfxuh L=h izofrZdk** gS] vr,o txUukFk mikluk czkã.; /keZ ds vykok fdlh vkSj /keZ dh ugha gks

ldrhA

mi;qZDr f}fo/k fl)kUrksa ds vfrfjDr vkSj ,d rjg dh /kkj.kk Hkh n`f"Vxr gksrh gSA bl /kkj.kk ds /kkjd gSa

euh"kh iafMr uhydaB nkl] blds i`"B iks"kd ds :i esa ,sfrgkfld fo}ku Jh dsnkjukFk egkik=] iafMr Jh fouk;d

feJ] iafMr Jh ckukEcj vkpk;Z] vkfn gSaA buds erkuqlkj txUukFk th tSu /keZ ds izrhd gSaA Jh dsnkjukFk egkik=

dk vuqeku gS fd iqjk.k vkSj fdaonUrh of.kZr bUnz|qEu ,d tSu /keZkoyEch jktk FksA gks ldrk gS fd mUgksaus dsoy

txUukFk th dh ewwfrZ dh izfr"Bk dh gksA muds erkuqlkj ,sfrgkfld ,sj [kkjosy dks bUnz|qEu ds :i esa Lohdkj

19

djus ds dbZ dkj.k gSaA iafMr Jh fouk;d feJ us igys [kkjosy gh bUnz|qEu gS] ,slh lwpuk nh FkhA o’kZ 1958 esa

Hkqous'oj esa vuqf"Br 'kkjyk t;Urh ds volj ij iafMr ckukEcj vkpk;Z us txUukFk th dks tSu /keZ ds mikL; ds

:i esa izfrikfnr fd;k FkkA ijUrq bu erksa esa ,d fo'ks"k egRo ;g gS fd blesa iqjk.k] fdaonUrh vkSj bfrgkl dk

fof/kor lkeatL; ik;k tkrk gSA vr% iqjk.k izfl) bUnz|qEu pfjr ds lkFk ,sfrgkfld ,sj [kkjosy ds o`rkUr esa ,sD;

izfriknu ds fy, [kkjosy dh iù iqjk.k of.kZr 'kcj ckyd ds :i esa dYiuk dh xbZ gSA dqN Hkh gks] txUukFk dh

iwtk esa 'kcjksa ds vkfne vf/kdkj dks Lohdkjuk bl er ds vuqlkj ,d 'kqHk y{k.k gh gSA

Åij jfpr rhu ,sfrgkfld fl)kUrksa esa ls vfUre er vf/kd cfy"B vkSj O;kid yxrk gSA vo'; blesa Hkh

ewy fo"k; dk dksbZ egRo ugha gS] fQj Hkh mldk cht gSA bl ij ;FkkLFkku ppkZ gksxhA ij fQygky vkyksP; gS]

og ewy fo"k; D;k gS \ mldh mRifÙk dc gqbZ \ ;g nk# ;k o`{k gS] blesa dksbZ erkUrj ugha gSA fo'o ds vkfnere

xzUFk _Xosn lafgrk ls ysdj f'k'kqd`".k nkl dh ^^nsmy rksyk** rd lHkh xzUFkksa esa iwohZ lkxj rV ij ,d egknk#

iwts tkus dk o.kZu gSA ikfy tkrd esa Hkh o`{k nsork dh mikluk dk mYys[k gSA

d- vkfnere xzUFk _Xosn esa leqnz ds rV ij ,d viq#"k nk# ds iwts tkus dk mYys[k gS &

^^vnks ;n~nk# Iyors fla/kks% ikjs viqj"ke~

rnkjHkLo nqgZ.kks rsu xPN ijLrje~A**

[k- dfiy lafgrk esa gS & uhykapy {ks= esa nk#czg~e:ih nsork vf/kf"Br gSa &

^^{ks= uhykpya iq.;a nk#czãLo:fi.k%A**

x- czã iqjk.k esa iq#"kksÙke ^^lukru oV o`{k** ds :i esa iwftr gksrs vk, gSa] ,slk mYys[k gS &

^^izkIroku rRina fnO;ka egkizy; dkj.ka

iq#"kks'kfefr [;kra oV jkta lukrue~A**

?k- LdUn iqjk.k esa nk#ewfrZ dk egkRE; of.kZr gksus ds lkFk&lkFk Jqfr esa Hkh nk# mikluk dk izlax gSA ml

nk# dh mikluk ls eqfDr feyrh gS] vkSj Hkh] tks nk# iwftr gksrk vk;k Fkk] og ^,dd* Fkk] ^vusd* ughaA

ijorhZdky esa vo'; mls ge f=/kk] ;gk¡ rd dh prq/kkZ ds :i esa mifLFkr gksus dk Li"V mYys[k ikrs gSaA

³- ikfy tkrd esa Hkh o`{knsork dk uke miyC/k gSA vo'; mlesa ^^ew[kZ o`{knsork** dk mYys[k gSA tkrdksa dh

/keZfHkfÙkd xkFkk gksus ds dkj.k nwljs /keZ ds nsorkvksa dks uhpk fn[kkrs gq, dgkfu;k¡ jfpr gksuk LokHkkfod

gSA pkgs tks Hkh gks] o`) tkrd ds igys ew[kZ gksa ;k iafMr] blesa dksbZ lansg ugha fd o`{knsork dk vfLrRo

FkkA

p- eknykikaft i<+us ls irk gksrk gS fd ckgjh vkØe.k ls j{kk djus ds fy, nk#nsork dks vusd ckj

LFkkukarfjr gksuk iM+k gSA dHkh dHkkj rks yqIr ;k vLr Hkh gksuk iM+k gSA fQj tc iqu% izfr"Bk gqbZ gS] rc

20

ikjEifjd lw= ls ewfrZ fuekZ.k ds fy, nk# dks gh [kkst dj yk;k x;kA ogh ijEijk lcls igys ewfrZ

fuekZ.k ds fy, ikfyr gqbZ gksxh D;ksafd Hkkjrh; euksHkko ftl izdkj ls ijEijk dh j{kk ds fy, rRij jgrk

gS] oSlk vU;= dgha ugha ns[kk tkrkA vr% dg ldrs gSa] ogk¡ f=ewfrZ;ksa ds fuekZ.k ls igys Hkh nk#iwtk gksrh

FkhA

N- lkjyk nkl ds egkHkkjr esa bUnz|qEu ds vkus ls igys ogk¡ nk#nsork mikflr gksrs vk jgs Fks] bldk Li"V

mYys[k gSA 'kcjh pUnu ou ds vUnj foiz dh vk¡[kksa ij iV~Vh ck¡/kdj ys tkdj nk#czã dks fn[kkus ds

ckn ml czkã.k us jktk bUnz|qEu ds ikl tkdj dgk & ^^nk#czã ewfrZ eqa nsf[kfy cksfyc] ;efud cus ,cs

pkyarq gs nso** vkSj mlds ckn jktk dks jkLrk fn[kkrs gq, ys vk;kA

blls fuf'pr fd;k tk ldrk gS fd f=ewfrZ mikluk ds igys uhyfxfj ij nk#iwtk izpfyr FkhA f=ewfrZ

mikluk ds ckjs esa dksbZ dqN Hkh vkSj dSls Hkh D;ksa u dgs] lHkh bfrgkldkj izR;{k ;k ijks{k :i ls ;g Lohdkj djrs

gSa fd vR;Ur izkphu dky ls nk#iwtk ;k txUukFk th dh iwtk pyh vk jgh Fkh vkSj mlds lkFk 'kcj tkfr dk

ekSfyd lEcU/k FkkA

txUukFk /keZ ds fo'ks"kK iafMr uhydaB nkl us ;FkkFkZ vuqeku dj dgk gS fd bUgha txUukFk th dks ysdj

Hkh Hkkjr vfr izkphu dky ls fo'o esa ifjfpr gksrk vk;k gSA izkphu cschyksu rFkk ijorhZdky esa vjc&ikjL; ds

[kyhQkvksa ds 'kklu dky esa fLFkfr D;k Fkh] txUukFk dk ml le; D;k ifjp; Fkk] ;g crkus ds fy, fo'ks"k izkphu

rF; rks ugha feys gSa] ijUrq blls ;g rks Kkr gks tkrk gS fd izkphu cschyksu lH;rk ds le; txUukFk dk vfLrRo

FkkA ml le; 'kcjksa ds vykok muds dksbZ vkSj mikld ugha FksA bl ckr dks Hkh iafMr th us Lohdkj fd;k gSA

fof'k"V bfrgkldkj Jh xq#nkl ljdkj us viuh izfl) d`fr ^^efUnjsj dFkk** xzUFk esa vfr izkphu dky ls

txUukFk 'kcjksa ds }kjk iwts tkrs jgs gSa] dgus ds fy, vf/kd rdZ fn, gSaA mudk dguk gS fd vkt rd ;gh

izflf) ikrh vkbZ gS vkSj ftu ds oa'kt foU/;kpy ls egkunh rd foLr`r Hkwfe ij fuokl djrs vk, gSa] mu 'kcjksa

dh fdlh 'kk[kk ;k mi'kk[kk ds lkFk tqM+s gq, fdlh izrhd dk czkã.kksa ds }kjk ^^txUukFk** ds uke ls vfHkfgr

gksdj nsork ds :i esa Lohd`r gksuk dksbZ vlEHko ckr ugha gSA vkSj ijorhZdky esa ckS)ksa ds izHkko ls iq#"kksÙke Lo Jh

efUnj esa ckS) mikluk i)fr dk izos'k Hkh vLokHkkfod ugha yxrk gSA Jh Jh txUukFk 'kk;n vkfne 'kcj tkfr ls

^^m/kkj esa yk,** nsork gksus ds dkj.k gh iqjh rhFkZ esa vdsys ckS) izHkko gh ugha] ijorhZ dky esa jkeksikluk vkSj

xk.kiR; erokn Hkh mlesa deos'kh izfrf"Br gqvk] blesa lUnsg ugha gSA

bfrgkldkj Jh eueksgu xkaxqyh us Hkh txUukFk th dks izkxSfrgkfld ;qxhu ds :i esa Lohdkj fd;k gSA

mUgksaus dgk gS & ckS) /keZ dh mRifÙk vkSj fodkl ls igys ls gh iqjh {ks= dh ifo=rk vkSj [;kfr ds ckjs esa lUnsg

djus dh dksbZ ckr ugha gSA fQj Hkh ;g Lohdk;Z gS fd ckS) /keZ ds izHkko ls txUukFk /keZ vkSj mikluk vusdka'k esa

21

ifjofrZr gqbZ gSA

bfrgkldkj Jh dsnkjukFk egkik= us vius ^^bUnz|qEu fdaonUrh ij ,sfrgkfldrk** 'kh"kZd fucU/k esa fy[kk gS

& txUukFk th dks 'kcj nsork dgus ds Hkh dbZ dkj.k gSaA iqjh bykds esa igys 'kcjksa dk Hkh fuokl FkkA os vj.; ds

vUnj viuk /kkfeZd thou O;rhr djrs FksA

iafMr lw;Zukjk;.k nkl th us vius ^^Jh txUukFk efUnj** xzUFk esa uhyek/ko izlax esa fy[kk gS & blls irk

pyrk gS fd l`f"V ds vk| ls ukjk;.k dh vkjk/kuk dh /kkjk uhyfxfj esa izokfgr FkhA uhyek/ko dk vUr/;kZu vkSj

txUukFk ewfrZ;ksa ds vkfoHkkZo ds dkj.k e/;orhZdky esa vo'; ;g /kkjk lkekU; [kf.Mr gqbZ FkhA bl okD; esa ^^l`f"V

ds vk| ls** dk vFkZ ^^lH;rk ds izkjEHk ls** gksxkA

ik'pkR; vkykspd foyfdu~l (Wilkins) egksn; dk dguk gS & The probability being that the

Jagannath was the local divinity of some, now unknown tribe, whose worship was engrafted

into Hinduism and the God when admitted into the pantheon was regarded as another

menifestation of Vishnu. vFkkZr~ txUukFk fdlh ,d LFkkuh; xks"Bh ds nsork ds :i esa iwts tkrs FksA ckn esa

mUgsa fgUnw /keZ ds vUrxZr dj ^fo".kq* dk vorkj ekuk x;kA

v/;kid izHkkr eq[kthZ us txUukFk th dks czkã.k /keZ ds nsork ds :i esa izekf.kr djus ds fy, mls d`".k

oklqnso mikluk dk ifjofrZr :i dgus ds ckn Hkh izkphu dky ls izpfyr 'kcjksa dh nk#nsork dh ekSfyd mikluk

dks udkjk ugha gSA mudk dguk gS fd ,srjs; czkã.k vkSj iapfoa'k czkã.k] vkfn osnksÙkjdkyhu xzUFkksa esa 'kcjksa ds ckjs

esa mYys[k ik, tkrs gSaA vuqeku gS fd txUukFk dh 'kcj ekSfydrk gh muds fod`r :i dk izeq[k dkj.k gSA vkfn

ekuo ds eu esa Hk; ds ek/;e ls /kkfeZd fo'okl dks LFkku izkIr gqvk FkkA Hk; dgus ls vkSj fdlh dk Hk; ugha]

foink ds izfr Hk;] e`R;q vkSj vukgkj dk Hk;A ml le; dh bUgha Hk;izn o`fÙk;ksa us ewfrZ;ksa ds fuekZ.k ls yksxksa dks

ifjfpr djk;kA

blls Kkr gksrk gS fd d`".k oklqnso mikluk ds dkQh igys ls 'kcjksa ds }kjk ,d izkFkfed&lH;rklqyHk

oLrq dh mikluk pyh vk jgh FkhA

MkW- gjsd`".k egrkc us txUukFk d`".k oklqnso mikluk ewyd ugha gSa] dgus ds lkFk&lkFk dfua?ke~ ds

erkuqlj.k ls txUukFk] cyHknz] lqHknzk] ;s f=ewfrZ;k¡ ckS) f=jRu gSa] dgus ds fy, dbZ izek.k Hkh n'kkZ, gSaA fQj Hkh

txUukFk mikluk ds lkFk 'kcj ds ekSfyd lEcU/kksa dks ysdj os mnklhu ugha jgsA mUgksaus fy[kk gS & ^^;g Lrwi

'kcjksa dk Js"B iwtkihB FkkA** bZlk iwoZ igyh lnh esa ;k bZLoh igyh lnh esa tc egk;ku iUFk izofrZr gksdj cq)

vkSj cksf/klRoksa dh iwtk dk izkjEHk gqvk] rc ljy&izk.k 'kcjksa us Lrwi ds f=jRu fpg~u dh iwtk dhA mldk ;qxdky

22

;k /kkfeZd fl)kUr pkgs dqN Hkh gks] dHkh u dHkh 'kcjksa ds }kjk gh txUukFk dh mikluk dk izkjEHk gqvk Fkk] ;gh

lR; gSA

v/;kid MkW- uohu dqekj lkgw us viuh iqLrd History of Orissa esa fy[kk gS & The very origin of

Jagannath proclaims him not less than the God of Brahmins than of low caste aboriginal

races. vFkkZr~ txUukFk dks czkã.; /keZ ds nsork dgus ls vf/kd izkekf.kdrk mUgsa vkfne 'kcj leqnk; ds nsork

dgus esa gSA

bu lkjs xzUFkksa ds vykok rkfRod n`f"Vdks.k ls fopkj djus ij Hkh txUukFk vkfne 'kcjksa ds nsork gSa] vkSj

fdlh ds ugha gSa] ,slk Kkr gksrk gSA bl izlax esa txUukFk ds lsok;rksa esa ^nf;rk* dk uke fo'ks"k mYys[kuh; gSA

^nf;rk* 'kCn ^nSR;* 'kCn dk viHkza'k gSA ^nSR;*] ^'kcj* vkSj ^Hkhy* ;s lc ,d i;kZ;okph 'kCn gSaA ikSjkf.kd bUnz|qEu

}kjk f=ewfrZ dh izfr"Bk djus ds igys ;s gh txUukFk th ds mikld FksA vc Hkh nf;rk lEiznk; vius dks 'kcjksa ds

oa'kt ds uke ls ifjfpr djkrk gSA bl rF; dks bfrgkldkj Hkh Lohdkjrs gSaA jFk;k=k ds izkjEHk ls ckgqM+k ;k=k dh

iwtk dk nkf;Ro bu ij jgrk gSA nk#foxzgksa ds lHkh iwtkf/kdkj bl vof/k esa ek= budk gksrk gS] vkSj fdlh dk Hkh

ugha \ bldk dkj.k vR;Ur Li"V gSA txUukFk th ;fn 'kcjsrj /keZ ds gksrs] rc mu tSls nsork dk iwtkf/kdkj

'kcjksa dks ugha lkSaik tkrkA ;gk¡ 'kcjksa us ;k 'kcjoaf'k;ksa us cykr~ vU; /keZ ij viuk vf/kdkj tek;k gS] dguk Hkh

rdZlEer ugha yxrkA iqjkru dky ls gh 'kcj ihfM+r gksrs vk, gSa] ijUrq muds vR;kpkjh gksus dk dksbZ n`"VkUr

izkIr ugha gksrk gSA oju~ nwljs /keZ] lEiznk;ksa }kjk muds /kkfeZd vkpkj ij gLr{ksi djds /keZ] Hkk"kk] laLd`fr dks

viukus ds vusd n`"VkUr ik, tkrs gSaA blfy, txUukFk th vc ds ^nf;rk* lEiznk; ds iwoZt ^'kcj* lEiznk; ds

nsork Fks] dg ldrs gSaA ckn esa nwljs /keksZa ds izHkko ls efUnj esa 'kcjksa dk lsokf/kdkj P;qr gksus yxkA fQj Hkh mlds

Le`frfpg~u ds :i esa efUnj ds ckgj nsork dh vkjk/kuk dk vf/kdkj mu ij lkSaik x;k gSA

blds vykok ,d vkSj n`f"Vdks.k ls fopkj djus ij Hkh ;gh rF; Kkr gksrk gSA f=ewfrZ fuekZ.k ls igys ogk¡

txUukFk ;k uhyek/ko dh mikluk izpfyr Fkh] blesa f}er ugha gSA txUukFk nk#nsork gSa] ;g Hkh Lohdkj djrs gSaA

vr% tks nk# mikflr gksrk vk jgk Fkk] mldh mikluk dkSu djrk Fkk \ ;g lR; gS fd oSfnd vk;Z mlds mikld

ugha FksA _Xosn esa nk#nsork ds lEcU/k esa dksbZ lwDr ugha gSsA bUnz] o#.k] lfor`] m"kl] vfXu] vkfn nsorkvksa ds

vfrfjDr fdlh vkSj dk ukeksYys[k ugha gSA nk#nsork dk rks drbZ ughaA oju~ vk;ZLrqfr bUnzkfn nsorkvksa ds fy,

izkFkZuk djus dh ckr osn esa gSA fo'ks"kr% nk#nsork dh mikluk esa tkfrHksn&fopkj&'kwU;rk gh izk.kdsUnz esa gSA blesa

czkã.k] oS';] 'kwnz fopkj fcYdqy ugha gSA oSfnd vk;ksZa esa prqoZ.kZ dk fopkj Fkk] ;g osn gh ls fofnr gksrk gSA og

^^xq.k deZ foHkkx'k%^^ Fkk] ;k ijEijkxr Fkk] ;g Li"V ugha gSA eku ysa fd ;g ^^xq.k deZ foHkkx'k% Fkk] vr%

23

tkfr&o.kZ&Hksn'kwU; nk# mikluk prqoZ.kZ vk;ksZa dh ugha gks ldrhA oSfnd vk;ksZa }kjk dksbZ ewfrZ ;k ladsr lkeus

j[kdj iwtk djus dk dksbZ izek.k _Xosn esa ugha gSA ewfrZ iwtk gh ugha] oSfnd _f"k;ksa dks ^iwtk* 'kCn rd Kkr Fkk

fd ugha] ;g Hkh lansgkLin gSA ^iwtk* 'kCn ewyr% nzkoM+h; gSA ckn esa mldk vk;Zdj.k gqvk gSA nsorkvksa dh Lrqfr]

Lrks=] gkse] vkfn ds }kjk lUrq"V djus ds vykok mUgsa vkSj dqN Kkr ugha FkkA muds nsork loksZRd`"V nsork gSaA

muds vykok fdlh vkSj dh iwtk fujFkZd gSA ek= ogh ugha] leqnz ds ikj iwts tkus okys ^v&iq#"k* vFkkZr~ iq#"k ls

fHkUu nk# ds dkVus ls ^ijeLFkku* dh izkfIr gksxh] ,slk _Xosn esa mYys[k gS] ;g iafMrksa dk er gSA dgk x;k gS &

^^vnks ;n~nk# Iyors fla/kksa ikjs viq#"ke~

rnkjHkLo nqgZ.kks rsu xPN ijLrje~**

blds Hkk";:i esa 'kk;ukpk;Z us fy[kk gS & ^^vn% foizd`"V ns'ks orZekua viq#"kea fuekZ=k iq#"ks.k jfgra ;ík#

nk#e;a iq#"kksÙkek[;a nsork'kjhja flU/kks% ikjs leqnzrhjs Iyors tyL;ksifj orZrs rík# gs nqgZ.kksa nq%[ksu guuh; dsukfi

garqa v'kD; gs Lrksr% vkjHkLo vkyEoLo mikLosR;FkZ%A rsu nk#e;s.k nsosuksikL;ekusu ijLrja vfr'k;su rj.kh;a mRd`"Va

oS".ko yksda xPNA vij vkg gs nqgZ.kks nq%[ksu guuh;s nq"V guq;qDrs ok gs vyf{e flU/kks% ikjs leqnzrhjizkars·iq#"ka

iq#"kSfoZ;qDra vns·LeÙkks·nwjs ns'ks orZekua ;ík# nk#e;h ukS% Iyors rík# vjHkLo ifjx`gk.kA x`ghRo p nk#.kk

ijLrjefr'k;su rj.kh;a czãkLifru izsfjrk lrh }hikarja xPNA**

mi;qZDr nks izdkj dh O;k[;kvksa ls yxrk gS fd bl ea= dk lgh vFkZ le>kus esa Lo;a 'kk;ukpk;Z dks

lUnsg gSA ;fn ,slk u gksrk rks ^^vijvkg** dgdj fQj vkSj rjg ls O;k[;k fy[kus dk D;k dkj.k gks ldrk gSA

Li"V izrhr gksrk gS fd igys bl ^^vijvkg** dh O;k[;k FkhA ckn esa mlds lkFk lger u gks ikus vkSj mlesa dqN

deh jg xbZ ekudj mUgksaus izFke i{kh; vFkZ crk,] D;ksafd vuqØe.kh esa gS ^vkjk;h* vkfn ik¡p eU=;qDr prqFkZ'yksd

lwDr Hkj}kt&iq= f'kfjfEoB dk gSA ;g _f"klEer vkSj vuq"Vqi NUn esa fy[kk gqvk gSA ;g ti] gksekfn ds le;

vy{eh uk'kd gSA mlesa ls vk|izkUr nks eU=ksa esa izdkf'kr vFkZ dsoy nsork gSA f}rh; vkSj r`rh; eU= ^czã.kLifr*

ds fy, mfí"V gSA iape eU= fo'osnsokRed gSA bl fopkj ls vkyksfpr ea= dk ^r`rh;* gksus ds dkj.k ;g czã.kLiR;

rFkk ^^vy{eh uk'kd** gksxkA blh n`f"V ls gh ^vijvkg* dh O;k[;k gksuk lEHko gSA blh dkj.k ls ^nqgZ.k* 'kCn dk

vFkZ ^^nq"V guq;qDrk vy{eh** cryk;k x;k gSA ij mlls 'kk;ukpk;Z ds lUrq"V u gksus ij ^^iq#"kksÙkek[; nk#nsork

dh mikluk oS".ko yksd izkfIr ds leku** tSlh Hkkouk ls Hkk"; dh jpuk gqbZ gSA 'kk;n 'kk;ukpk;Z ds le;

iq#"kksÙke {ks= fLFkr nk#czã dh mikluk ,slh izflf) ik pqdh Fkh fd mlus ea=kFkZiz.ksrk 'kk;ukpk;Z rd dks izHkkfor

fd, fcuk ugha NksM+kA ,slk u gksrk rks mifu"kn;qxhu fpark/kkjk dks ysdj ewy _Xosn dh O;k[;k ds lkFk tksM+k ugha

gksrk] D;ksafd oS".ko] 'kSo] xk.kiR;] vkfn /keZokn _Xosn lafgrk ds dkQh ijorhZ fpUru dk brj fo'ks"k gh gSA

blfy, ftl Hkk¡fr ml eU= ds vFkZ izdk'ku esa] ^vijvkg* i{kh; O;k[;k dk 'kk;ukpk;Z dh n`f"V ls izekniw.kZ gksuk]

24

mlh izdkj 'kk;ukpk;Z dh O;k[;k dks Hkh lUrks"kizn ugha dgk tk ldrk gSA blfy, nksuksa O;k[;kvksa ij fopkj dj

eU= dks bl rjg vFkkZfUor djuk 'kk;n v;FkkFkZ ugha gksxkA

^^vn% foizd`"V ns'ks orZekua viq#"ka u iq#"ka iq#"k fHkUufeR;kFkZ% flU/kks% ikjs leqnzrhjs ;ík# Iyors nk#=;a

nsork'kjhja mikL;rs rík# nqgZ.kks gs Lrksr% vkjHkLo vkyEoLo Lodh;a dq# bR;FkZA rsu deZ.kk ijLrja vfr'k;su

rj.kh; flU/kks% vijikjs fLFkra }hikarja xPN Lohdk;ka mikluk i)fr r= foLrkj;sR;FkZ%A^^

;gk¡ ij ^iq#"k* 'kCn ij fopkj djuk vko';d gSA Li"V izrhr gksrk gS fd ;g ^nk# iq#"k* dh mikluk

ugha gS D;ksafd ;g vf"Vd izVksv"Vªfy;M o`{k mikluk ds vo'ks"k ^nk# mikluk* gSA blds lkFk osnof.kZr ^lglz'kh"kkZ

iq#"k* ;k ^tSu mikL; iq#"k* dk dksbZ lEcU/k ugha gSA ;g iw.kZr% ^v&iq#"k* gSA bldh iwtk djus ds igys bls

viukus dk iz;kl djks] rc iq#"k mikluk lqnwj esa Hkh QSysxhA gks ldrk gS fdlh ^iq#"k* dh mikluk dks bl izlax

esa vk/kkj ekuk x;k gksA gks ldrk gS leqnz ds ml ikj izpfyr nk# mikluk dks ;gh iq#"k dh mikluk ekudj

_f"k us dgk gS] ;g nk# iq#"k ugha gSA mls igys iq#"k cukvks vFkkZr~ ^^iq#"k dh mikluk djksA bl iq#"k esa

^iq#"kksÙke* Hkko dk ladsr yxrk gSA blfy, ^ijLrja* in ds ^oS".ko yksda* vFkZ fd, tkus ij iwokZij dksbZ lEcU/k gS]

,slk ugha yxrkA vr% yxrk gS] nk#nsork dk oS".koRo izekf.kr djus ds fy, ;g ,d oS".koh O;k[;k gSA

bl rjg izek.k ds jgrs nk#nsork dks oSfnd vk;ksZa ds mikL; dguk ;FkkZFkZ ugha yxrkA

oSfnd vk;Z leqnk; ds vfrjsd izkphu dky esa ,d vkSj 'kcjsrj leqnk; ds ckjs esa bfrgkl ls Kkr gksrk

gSA os nzfoM+ gSaA oSfnd lkfgR; esa mUgsa vlqj dgk x;k gSA ml dky esa vlqj i`Foh] vkfn rhuksa yksdksa esa uxj fuekZ.k

djds mlds pkjksa vksj lqn`<+ izkphj vkSj }kj ls ifjosf"Br fd;k djrs FksA mudk /kkfeZd fo'okl fHkUu FkkA os ukx]

edj] gkFkh ¼gkFkh ds eLrd okys x.ks'k th½ vkfn dh nsork ds :i esa iwtk djrs FksA

Zoomorphic ;k tho mikluk mudh /keZ&/kkj.kk ds :i esa izpfyr FkhA og mUgksaus 'kk;n izVksv"Vªsfy;M

¼'kcjksa½ ds Totemism ;k ladsrokn ls viuk;k FkkA eksgu tksnM+ks ds le; tks /kkfeZd /kkj.kk izpfyr Fkh] og

ekr`dk iwtk ;k fyax iwtk ds vykok vkSj dqN ugha gSA blds vfrjsd os o`"kHk&euq";kd`fr okyh izfrek dh Hkh iwtk

djrs Fks] ,slk rn~fonksa dk dguk gSA mlesa o`{k dh iwtk Hkh izpfyr Fkh] ,slk iafMrksa dk vuqeku gSA 'kk;n ogh

thoksiklukokn Totemism 'kcjksa ds Totemism ;k ladsrokn dk ewy ladsr o`{kksikluk ls feyk FkkA ;gh

thoksiklukokn vkfne felzh; lH;rk esa Hkh Fkk] ,slk iafMr d`ikflU/kq feJ dk dguk gSA /keZrRofonksa ds vuqlkj

vusd mikluk dh /kkjk Polythism ,d gh mikluk lzksr ls mRiUu gqbZ gSA euq"; us tc lH;rk ds vkyksd dk

Li'kZ rd ugha fd;k Fkk] rc ;gh ,dd miklukokn Fetishism gh izpfyr FkkA tc mlus lH;rk dh {kh.k

Li'kkZuqHkwfr ikbZ] rc vusd miklukokn Polythism dk chtkjksi.k gqvkA vFkkZr~ rc lkewfgdrk dk cks/k /khjs&/khjs

25

tkx`r gqvk vkSj QyLo:i yksxksa esa ikjLifjd lEcU/kksa dh izfr"Bk gksus yxhA ;gh rRo iqjk.k of.kZr 'kcj ds mikL;

xqgkfuoklh ,dd nsork dk vUr/;kZu gksuk vkSj ckn esa vusd miklukokn ds izrhd :ih f=ewfrZ LFkkiuk dh xkFkk esa

fNik gqvk gS] ,slk yxrk gSA blfy, dgk tk ldrk gS] lH;rkjEHk ds le; ds nk#nsork dh mikluk 'kcj us cl

'kq: gh dh FkhA

,d vkSj n`f"Vdks.k ls fopkj djus ij Hkh txUukFk ds 'kcjrRo dk irk pyrk gSA txUukFk rRo ds

vkykspd MkW- gjsd`".k egrkc dgrs gSa & ^txUukFk* 'kCn dk iz;ksx fdlh Hkh izkphu iqjk.k ;k vfHkys[k esa fo".kq ds

i;kZ;okph 'kCn ds :i esa ugha gqvk gSA lkroha ;k vkBoha lnh ds ctz;kuh dfo bUnzHkwfr ds ^Kkuflf)* xzUFk ds

izkjEHk esa ^^izf.kiR; txUukFk loZthu ojkftZra** ds :i esa vk|iz;ksx dh lwpuk feyrh gSA mlds ckn ra=lkj] vkfn

xzUFkksa esa mldk fo".kq ds i;kZ;okph 'kCn ds :i esa iz;ksx ns[kk tkrk gSA blfy, dgk tk ldrk gS fd ^txUukFk*

'kCn dk ewy ckS) gSA fo'ks"kdj ,yksjk esa ioZr[kksfnr ,d efUnj dk uke ^txUukFk* gSA

ij lw{erk ls fopkj djsa rks Kkr gksxk fd u :i] u uke ls txUukFk cq) gSaA txUukFk vxj cq) dk

nwljk uke gksrk rks ckS) vfHk/kkudkj gsepUnz ds vfHk/kku esa ;k ckS)/kehZ vejflag ds vejdks"k esa cq) ds i;kZ;okph

'kCnksa ds vUrxZr vo'; gh ik;k tkrk] ij ,slk ugha gqvk gSA ,yksjk esa izfrf"Br efUnj dk uke ^txUukFk* gS] ;g

dgha Hkh fyfic) ugha gSA oju~ Ýkalhlh fo}ku ykayks;k (Langlois) us vius Les Monuments be

L’Hindusthan xzUFk esa ,yksjk xqQk esa yky jax ds xzsukbM iRFkj ij [kksfnr txUukFk ds uke ls ifjfpr ,d

nsoewfrZ dh lwpuk nh gS] ij mlds lkFk mRdy dh txUukFk ewfrZ dk dksbZ lkn`'; ugha gSA ;g txUukFk sur ses

talons (on his heels) cSBs gq, gSa] nksuksa gkFk tk¡?kksa ij fVds gq, gSa] nksuksa vksj t;k&fot;k uke dh nks ukjh

ewfrZ;k¡ gSaA bu nksuksa dks ns[kus ls txUukFk efUnj ds izos'k }kj ij fLFkr t;&fot; uke ds }kjikyksa dh cjcl

;kn vk tkrh gSA vkSj vc ogh ^^,yksjk esa vkfo"d`r txUukFk dh ewfrZ** tSu dhfrZ ds :i esa Lohd`r Hkh gks pqdh gS]

D;ksafd mlh xqQk ds vUnj tSfu;ksa ds nwljs mikL; nsork egkohj] 'kkafrukFk] ik'oZukFk] vkfn ds fp= Hkh vafdr gSaA

blfy, n`<+rk ds lkFk txUukFk ckS) ewfrZ gSa] dgk ugha tk ldrk gSA ckS) xzUFkksa esa tSls ^^ueks txUukFk cq)k;**

vkfn ds mYys[k ik, tkrs gSa] mlh rjg ra= xzUFkksa esa Hkh ^^li';fr txUukFk deyks:iR; gfja** vkfn ds mYys[k ugha

gSa] dgk ugha tk ldrk] vr% ek= uke lkn`'; ls fdlh fl)kUr ij igq¡puk lehphu ugha yxrkA

blds vfrjsd ^ukFkkar* 'kCn Hkh ckS)ewyd 'kCn ugha gSA izkphu ckS) xzUFkksa esa dgha Hkh cq) dks ^ukFk* ds :i

esa vfHkfgr ugha fd;k x;k gS] oju~ ;g rks tSu /keZ dh ,d fo'ks"krk gSA nwljs i;kZ;ksa ds leku ;g uke ;fn cq) dk

i;kZ;okph gksrk] rks mldk ikfy :i ^tx.kkgks* gksrk ;k ml tSlk dksbZ vkSj 'kCn dgha u dgha vo'; feyrkA vkSj

Hkh ;fn txUukFk th dh ewfrZ fuekZ.k 'kSyh dk ewy ckS) gksrk] rks nwljh cq) ewfrZ;ksa dh rjg og Hkh gLr&in;qDr

26

gksrh] vr% txUukFk u rks cq) gSa] u gh fo".kq] ;g fu%lUnsg dgk tk ldrk gSA

tSls ^txUukFk* 'kCn dk ewy ikfy ugha gS] oSls gh laLd`r Hkh ughaA oju~ bls ,d 'kkcjewyd 'kCn ekuuk

vf/kd rdZlaxr yxrk gSA yxrk gS ;g 'kkcj Hkk"kk esa O;oâr ^txUr* 'kCn dk laLd`r :i gSA txUr 'kcj nsork

gSaA 'kcj ;k lkSjk Hkk"kk esa ^fdrqax* dk vFkZ gS nsorkA ^fdrqax* uke ls dksbZ fuf'pr nsork ugha gSA nsork 'kCn ftl

rjg lk/kkj.k vFkZlwpd gS] oSls gh ^fdrqax* Hkh lk/kkj.k vFkZokph gSA fdrqax ds nl :i gSa] ;g 'kcjksa esa izpfyr

ekU;rk gSA dgrs gSa & 1- txUr] 2- rksM+] 3- rweu] 4- Hkhe~] 5- jaja] 6- xflZn] 7- jkseu~] 8- ;stsiy] 9- er] 10- frfrA

;s nl HkkbZ gSaA bls ^txUukFk* ds nl vorkjksa ds ewy ekuk tk ldrk gSA lHkh fdrqax gSaA dqNsd mRloksa ds volj

ij nl fdrqaxksa ds fodVkdkj fp= ,d ?kj dh nhokj ij cuk, tkrs gSaA lHkh fp=ksa dks fdrqax ds fHkUu&fHkUu :i

ekudj mudh iwtk ,d gh rjg ls gksrh gSA

^fdrqax* 'kcj tkfr ds ewy nsork gSa vkSj mUgksaus lHkh 'kcj leqnk; dh ltZuk dh gS] ;gh lkSjk yksx dgrs

gSaA xk¡o ds ckgj taxy ds vUnj ,d isM+ ij fdrqax jgrs gSa] ;gha muesa izpfyr fo'okl gSA ftl o`{k dks os txUr

¼fdrqax dk uke fo'ks"k½ dgrs gSa] ml o`{k dks] ;gk¡ rd fd mlh ou ds vU; isM+ksa dks os dkVrs rd ugha gSaA bl

izFkk dk ikyu vksfM+vk Hkh lokZUr%dj.k ls djrs gSaA blls yxrk gS fd ftl isM+ ;k nk# dks mUgksaus ^txUr* uke ls

vk[;kfrr fd;k Fkk vkSj os mldh iwtk djrs vk, Fks] ckn esa ^txUukFk* 'kCn dk gh ewy cukA

bl rjg dbZ vf"Vd 'kCn laLd`r Hkk"kk esa viuk, x;sA vFkoZosn iz;qDr ^ezksd* vkSj dksYg Hkk"kk dk ^e#d*

¼e;wj½ bldk izd`"V n`"VkUr gSA dksYg vkSj eq.Mk vkfn 'kcj izVksv"Vªksy,M~ gSaA vk;ksZa ds vkus ds i;kZIr igys os

Hkkjr esa fuokl dj viuk lkekftd rFkk /kkfeZd thou fcrkrs vk, FksA muds }kjk vusd vf"Vd 'kCn ;Fkk dnyh]

ukjhdsy] dqDdqV] laLd`r Hkk"kk esa lfEefyr gks tkus dk izek.k Hkk"kkrRofon~ crykrs gSaA blh Hkk¡fr ^txUr* 'kCn Hkh

txUukFk ds :i esa laLd`r esa vk;k gS] blesa dqN Hkh vlEHko ugha gSA

mlds ckn 'kk;n ^fdrqax* esa nl Hkkb;ksa ds LFkku ij txUukFk ds nl vorkjksasa dh dYiuk dh xbZ gksA

ftl rjg fdrqax jaja] jkseu~] vkfn nl :iksa esa vorh.kZ gksrs gSa] mlh izdkj txUukFk th Hkh vorkjh ds :i esa of.kZr

gq, gSaA xkSM+h; oS".koksa ds erkuqlkj ^d`".k* ftl izdkj lksyg dykvksa ls Lo;aiw.kZ gSa vkSj nwljs lHkh mUgha ds

v'kkaorkj gSa] mlh izdkj mRdyh; oS".koksa ds erkuqlkj txUukFk th Hkh Lo;aiw.kZ gSaA ;gk¡ rd fd txUukFk th ds

czãkfn nsorkvksa dh Lrqfr ds dkj.k vkSj /kjrh dh fourh ds dkj.k nsodh ds xHkZ ls d`".k ds :i esa vorfjr gksus

dk o.kZu gSA vP;qrkuUn dh ^'kwU;lafgrk* esa gS & ^^vorkj n'k ,fg nk# :i ,fg nk# js ls yhu**] vFkkZr~ ;s nk#

:i nl vorkj nk# esa gh yhu gSaA iapl[kkvksa esa vU;re ;'kksoar nkl us vius xzUFk ^^izseHkfDr czãxhrk* esa

txUukFk ds vorkfjRo dks izfrikfnr djrs gq, ;gh fy[kk gSA fnokdj nkl us Hkh ^^txUukFk pfjre`r** esa dgk gS &

**bZ'oj mijs bZ'oj ije ijs ijkij] czã mijs czã ,fg d`".k mijs d`".k lsfg

27

vukfn mijs vukfn loZ dkj.k loZ flf)] Jh txUukFk Jhewjfr] ,FkqfV loZ mRifÙkA**

blds vfrjsd o`) cyjke us ^^osnkarlkj** esa] nhud`".k nkl us ^^uke jRu xhrk** esa] txUukFk nkl us ^^’kksgy

pminh** esa blh dks izfrikfnr fd;k gSA blls le>k tkrk gS fd vorkjh txUukFk us 'kcjksa esa fdrqax dh rjg

izR;sd ;qx esa vorkj xzg.k dj /kjrh dks ladV ls mckjk gSA vkSj Hkh] taxy esa ,d nk# dks 'kcj txUr dgrs gSaA

txUukFk Hkh nk#czã ;k nk#nsork gSaA blh ls txUukFk th dks fo".kq ;k cq) dk i;kZ;okph 'kCn crykus ls dgha

vf/kd mfpr gksxk fd ;g 'kcj nsork fdrqax ds i;kZ;okph ^txUr* 'kCn dk laLd`r :i ekuk tk,A

iqu'p iqjkrRofonksa dk dguk gS fd fufxzVksa (Nigreto) us igys Hkkjro"kZ esa izos'k fd;k Fkk] ;|fi muds

fo'ks"k vo'ks"k dk dksbZ izek.k ugha feyrkA mudh Hkk"kk vkSj laLd`fr dk izHkko ijorhZdky esa izVksv"Vªfy,M ;k

eq.Mk&dksYg ifjokj vFkkZr~ 'kcj Hkk"kk&Hkkf"k;ksa esa ifjyf{kr gksrk gSA fufxzVksa dh ^^fiIiy o`{kksikluk** (Cult of

Ficus Tree) izpfyr FkhA

mldk vo'ks"k izVksv"Vªsfy,M rFkk eksgu tksnM+ks laLd`fr esa ik;k tkrk gSA ftl izdkj ls ^cknqM+h* 'kCn

izVksv"Vªsfy,M ls xqtjrs gq, vk;Z Hkk"kk ifjokj esa izfo"V gqvk gS] mlh izdkj ^^fiIiy o`{kksikluk** 'kcj laLd`fr ds

ek/;e ls vk;Z laLd`fr esa vkbZ gSA b.Mks;wjksfi;u vk;Z laLd`fr esa ukuk izdkj dh mikluk,¡ tky dh Hkk¡fr fcNh gksus

ds dkj.k ^^fiIiy o`{kksikluk** dk Li"V irk ugha pyrk] fQj Hkh 'kcj laLd`fr esa og Li"V :i ls ifjyf{kr gksrh

gSA vc Hkh ikjyk[kseqf.M ds vj.;kapy esa ftjax] fdEclha] tqtfyax] vkfn lkSjk fiIiy o`{k dks nsork ds :i esa

fo'okl djrs gSaA os csprs ;k [kjhnrs le; fo'okl ds izek.k ds :i esa ,d fiIiy dk iÙkk gkFk esa fy, fcuk pyrs

ughaA dqN r; djrs le; Øsrk ;k foØsrk esa ls ,d u ,d fiIiy ds iÙks dks gFksyh ij ysdj ml ij iyhrk

tykrk gSA nwljk ,d vkSj iÙkk ysdj ml ij <d nsrk gS] rc tkdj lkSnk iwjk gqvk ekuk tkrk gSA blds vfrfjDr

fufoM vj.; esa dksbZ Hkh 'kcj fiIiy isM+ ij] pkgs og lw[kk gh D;ksa u gks] dHkh Hkh u ml ij p<+rk gS] u gh mls

dkVrk gSA bldk dkj.k tkuus ds fy, eSaus dbZ xekaxksa ls iwNrkN dh gS] ij os Hkh fdlh dkj.k dk mYys[k u

djds dgrs gSa & ^^;g izFkk gekjs iqj[kksa ls pyh vk jgh gS] ftldk ikyu ge Hkh djrs gSaA** blls irk pyrk gS fd

fiIiy mikluk mudh fl) ijEijk gSA fufxzVksa dks NksM+dj o`{k ;k nk# mikluk ewyr% izVksv"Vªfy,M ;k 'kcj

tkfr dh gSA ^^txUukFk mikluk** nk# mikluk ewyd gS] blfy, os 'kcjksa ds nsork u gksdj fdlh vkSj /keZ ds

nsork gSa] dguk vuqfpr gh gksxkA blfy, txUukFk th nk#nsork ds gh :ikUrj gSa vkSj os 'kcjksa ds ewy nsork gSa]

;g ge dg ldrs gSaA

r`rh; izdk'k

28

'kcj tkfr dk bfro`Ùk vkSj vlqj lH;rk

vc ns[kuk gS fd ;s 'kcj dkSu gSa vkSj muds /keZ] laLd`fr vkSj n'kZu dk ewy D;k gS \ dky ds Øe esa

fdl Hkk¡fr vijkij /keZ vkSj laLd`fr ds izHkko ls cká vkoj.k esa dbZ izdkj ds fodkj fn[kkbZ nsus ds ckn Hkh ewy

fdl izdkj ls vfod`r gksdj nk# ds :i esa iwftr gksrk vk jgk gSA

rRofonksa dk dguk gS & 'kcj] lkarky] eq.Mk] vkfn ijorhZ dky ds vyx&vyx leqnk; gksrs gq, Hkh

lcdk ewy ogh vkfnere vf"Vªd leqnk; gh gSA ckn esa ;s ns'k vkSj dky dh nwjh ds dkj.k gh fu"kkn] dksYg] Hkhy]

lkarky] vkfn ds :i esa c¡V x, gSaA mls ewy 'kkcj xks"Bh dgus ls vkt ds xatke] dksjkiqV] vkfn eky bykds esa

clus okys lkSjkvksa ds vykok dksbZ vkSj ugha gS] blfy, buds ckjs esa tkuus ds fy, Hkkjr ds vkfne bfrgkl ij

n`f"V Mkyuh gh gksxhA

Hkkjro"kZ dk vkfne bfrgkl dgus ls ewyr% 'kcjksa ds bfrgkl dks gh le>k tkrk gS] D;ksafd Hkkjr esa vkus

okyh tkfr;ksa esa lcls izkphure tkfr;k¡ gSa & fuxzks vkd`fr okys fuxzks,M+ tkfr( ftudk o.kZ dkyk] piVh ukd] vkSj

eksVs gksaB FksA vÝhdk egkns'k ls vjc] bZjku gksrs gq, bUgksaus igys Hkkjr esa izos'k fd;k FkkA is'ks ls ;s f'kdkjh Fks

vkSj danewy vkfn [kkrs FksA MkW- lquhfr dqekj pVthZ ds vuqlkj nf{k.k Hkkjr esa vc jgus] clus okys ,#yk] dq#Eck]

dkfnj] vkfn leqnk; buds vo'ks"k gSaA budh Hkk"kk] laLd`fr vkSj lH;rk esa dksbZ fo'ks"k LokrU«; ugha gSA ;|fi

u`rRofon bUgsa vkfne vkxarqd tkfr ekurs gSa] fQj Hkh vk/kkj ryk'kus ls budh LorU= lÙkk ugha ikbZ tkrh ;k

ijorhZ dky ds nh?kZdkyhu lH;rk&la?k"kZ esa budk dksbZ vknku&iznku ugha gSA iqu'p vis{kkd`r f'kf{kr ijorhZ

vkxarqd izVksv"Vªfy,M ;k 'kcj leqnk; ds lkFk buds lk;qT; feJ.k us viuh ekSfydrk dk foyksi djus ds

lkFk&lkFk nwljs i{k dks vkfnere tkfr ds :i esa ifjfpr djk;k gSA blfy, dgrs gSaa & Hkkjro"kZ dk bfrgkl

dgus ls izVksv"Vªfy,M ;k 'kcjksa dk bfrgkl gSA

bfrgkldkj dgrs gSa fd bu Hkkjrh; 'kcj leqnk; ds lkFk Vkbxzhl] ;qÝsVhl ls ysdj nf{k.k pkyfM;k esa

jgus okys lqnqj lqesjh; leqnk; vkSj flagy fuoklh O;s/kl (Veddas) leqnk; esa lekurk FkhA bl leqnk; ds

bfrgkl ds ckjs esa dgrs gq, HkkSxksfydfon fIyuh lkgc us bUgsa ^lqvkjh* vkSj egkefr Vyseh us ^lcjkbZ* uke ls

vfHkghr fd;k gSA fo'o ds izkphure xzUFk _Xosn esa ^'kcj* dk mYys[k u gksus ds ckn Hkh ^'kaoj* dk mYys[k gSA

,srjs; czkã.k esa ^'kcj* tkfr dk Li"V mYys[k gSA jkek;.k vkSj egkHkkjr ds le; ^xqg* 'kcj vkSj ^tkjk* 'kcj] vkfn

dh izeq[krk of.kZr gks pqdh FkhA pkgs tks Hkh gks] Hkkjrh; vkfne 'kcj leqnk; fo'o ds rRdkyhu nwljs leqnk;ksa dh

fopkj/kkjk ds lkFk lekarjrk cuk, j[kus esa l{ke gks ldk Fkk] blesa dksbZ lUnsg ugha gSA vr% 'kcj leqnk; Hkkjr

dk vkfnere ekuo leqnk; gSA

29

ijrorhZ vk;Z vkSj vk;sZrj leqnk;ksa ds Hkkjr esa izos'k ls igys gh 'kcjksa ds iwoZt vj.;e; Hkkjro"kZ dh

tyok;q dks viuk pqds Fks vkSj ;gk¡ ds taxyksa ls gh iRFkj ysdj mUgsa rjk'k dj vL= cukdj i'kqif{k;ksa ds f'kdkj

ds }kjk viuk mnj iks"k.k fd;k djrs Fks vkSj vj.; esa dk"B&la?k"kZ ls mRiUu vfXu dks ns[kdj foLe;kfHkHkwr gks

tkrs FksA bls fdlh vykSfdd 'kfDr'kkyh nsork dk dk;Z ekudj os Mj tkrs FksA ml okn'kwU; vj.; okrkoj.k esa

taxy fLFkr nzqe fo'ks"k dks ,d dY;k.kdkjh 'kfDr ekudj Hk; fefJr HkfDr djrs vk, FksA ;gh thoksikluk ds iwoZ

dh nso&/kkj.kk gS] ,slk iafMrksa dk dguk gSA os oU; o`{kksa ds oDdy] i=kfn dks vktdy ds {kkSe dh rjg iz;ksx

djrs Fks vkSj o"kkZ ds le; va/kdkj ls ;qDr xqgkvksa esa tkdj 'kkfUr ik;k djrs FksA dqy feykdj mudk lkekftd

vkSj /kkfeZd thou vkt tSlk mUur u gksus ij Hkh vR;Ur vuqUur Lrj ij Hkh ugha FkkA mudh lH;rk vkSj laLd`fr

dk fo'ys"k.k djus ij ;gh Kkr gksrk gSA

nh?kZdky dh vuqHkwfr ls eSa tkurk gw¡ fd ,d rks 'kcj lH;rk vkgj.kfiz; ugha gSA okLro esa ml lH;rk esa

bl izdkj dh 'kfDr ugha Fkh ;k 'kfDr dk ;FkkFkZ mi;ksx gks gh ugha ik;k gS] dguk dfBu gSA eeZj iRFkj dh rjg

og viuk jax ugha cnyrh] oju~ la?k"kZ.k vkSj fu"is"k.k ds }kjk tks Hkh ped gS mls nwljksa us viuk cuk fy;k gSA

ckn esa mls viuk dgdj mldh ekSfydrk ds ckjs esa vfl) dYiuk,¡ djus ls Hkh ckt ugha vk,A o`{kiwtk] nk#iwtk]

f'kyksikluk] vkfn 'kkcjh izFkk,¡ vk;Z ;k fgUnw lH;rk esa bl rjg ?kqyfey x;h gSa fd mlh ds cycwrs ij le; ds

vkxeu ds lkFk xfre; gksdj dqNsd 'kk[kk&nyksa dh l`f"V /kkj.k dj ewy lH;rk ds bfrgkl dks pqukSrh Hkh nh gSA

vo'; blls nyifr;ksa dh izeq[k vfHkyk"kk dh iwfrZ ugha gqbZ gS] fQj Hkh ijorhZdky ds Hkktd ifjorZu ds fy,

mldh djkekr de ugha gSA blls le> esa vkrk gS fd 'kcj ifjfLFkfr;ksa ds o'k esa vkdj dqN nku rks dj ldrk

gS] ij vknku djuk tkurk ugha gSA

f}rh;r% mldh /kkj.kk,¡ Hkh vn~Hkqr gSaA ekuo lq[kfiz; gS] oS’kf;d n`f"Vdks.k ls Hkksx gh lq[k gSA Hkksx

vk;kl'kwU;rk ;k dk;k&eu Dykafr jfgr vkdka{kk dh iwfrZ gSA blh vFkZ esa gh ;ksxh] lq[kh] vkfn 'kCnksa ds mi;ksx gq,

gSa] ij 'kcj og ugha ekurk gSA vk;kl'kwU;rk ;k nsg rFkk eu dh Dykafrjfgrk mlds fy, Hkksx ugha gSA mlds

n`f"Vdks.k ls ;g jksx gS] vr% bl jksx ds Hk; ls viuh laLd`fr dks lfEefyr djuk mls ilUn ugha gSA ijEijk dh

vkM+ ysdj bls iki vkSj vkRegR;k dgdj mlus bldk ifjR;kx fd;k gSA QyLo:i vU;kU; ds fefJr >jus ds

mlds vUnj izfo"V u gksus ds dkj.k og fueZy vkSj fu"dyad gSA blds ckn Hkh vkgj.k vkSj foltZu ds fcuk dbZ

va'kksa esa og lk/kkj.k O;ogkj ds fy, mi;qDr ugha gks ik;k gSA

r`rh;r% 'kcj dk /keZfo'okl bruk n`<+ gksrk gS fd mls Hksn ikuk vklku ugha gSA ml ij mldh

izr;kd"kZ.k fØ;k bruh mxz gS fd ml ij izgkj djus ij vL= gh mNy dj ?kkrd dks ?kk;y dj nsrk gSA blfy,

ijorhZ lH;rk ds uokxr /kDds ls dHkh dHkkj ckS[kyk tkus ij Hkh og dHkh vkRefoHkksj ugha gqvk] oju~ lRdkjiwoZd

30

;r~fdafpr nku nsdj vfrfFk dks fonk fd;k gSA mlus dHkh fdlh ij Lor%izo`Ùk gksdj vkØe.k ugha fd;k gS]

vH;kxr dks [kkyh gkFk ykSVk;k ugha gSA ;gh mldh fof'k"Vrk gS & /keZo`{kA

;g lR; gS fd _Xosn jpuk ls lfn;ksa iwoZ Hkkjr ds ckgj ls ,dkf/kd vk;sZrj tkfr;ksa us Hkkjr Hkwfe ij

inkiZ.k fd;k Fkk] ;g bfrgkldkjksa dk er gSA vk;ksZa dks mu Hkkjrh; tkfr;ksa ds lkFk fla/kq miR;dk esa la?k"kZ djuk

iM+k Fkk] ;g Hkh bfrgkl esa fyfic) gSA ,srjs; czkã.k esa Hkh ;gh dFkk gS vkSj blh ls irk pyrk gS fd vk;ksZa ds

Hkkjr vkus ls igys ,d 'kfDr'kkyh ekuo xks"Bh Hkkjr Hkwfe ij viuk vf/kdkj tek pqdh FkhA

vc loky ;g mBrk gS fd fdl tkfr ds lkFk vk;ksZa dk la?k"kZ gqvk FkkA igys fdl tkfr us Hkkjr Hkwfe

ij viuk vf/kdkj tek;k FkkA _Xosn rFkk ,srjs; czkã.k ls ;g ckr Li"V gS fd ^vlqj* laKk okyh ,d tkfr ds

lkFk vk;ksZa dk fookn gqvk FkkA ;s ^vlqj* ^,lhfj;uksa* ds vykok vkSj dksbZ ugha gSaA ;g bfrgkldkjksa dh jk; gS

D;ksafd ^,lhfj;k* dks vlqj LFkku dgk tkrk gSA ;gh mudk ekSfyd oklLFky gSA bldk foLrkj 75]000 oxZehy esa

FkkA ;s nq)Z"kZ ^vlqj* tkfr ^lhe* (Shim) dh vkSjl&lUrku vkSj lsesfVd ifjokj ds FksA 'kk;n os fdlh vkSj jkLrs

ls vk;ksZa ds vkus ls igys Hkkjr Hkwfe esa izos'k dj pqds FksA os ;k muds oa'ktksa ds }kjk vk;ksZa dk xfrjks/k fd;k x;k

FkkA mUgsa gh 'kk;n ^vuk;Z* vk[;k ls vk[;kf;r fd;k x;k FkkA

vuk;ksZa dks igpkuus ds fy, ^vuk;Z* 'kCn dk vk{kfjd vFkZ tkuuk vko';d gSA ^vuk;Z* vFkkZr~ u&vk;Z

vFkkZr~ tks vk;Z ugha gSA _Xosn esa ^vk;Z* 'kCn vk;k gS &

**vja nklks u feygq"ks

djk.;ga nsokeq.kZ;s· ukxk%A

vpsn;nforks nso vk;ksZ

x`Rla jk;s dforjks tqukfrAA**

vFkkZr~ & eSa ikieqDr gksdj] ftl rjg Hk`R; vius izHkq ¼vk;Z½ dh ifjp;kZ djrk gS] mlh rjg nku'khy

loZxq.k lEiUu Lokeh ¼vk;Z½ o#.k dh lsok d:¡xkA Lokeh o#.k LrqfrdrkZ ds lHkh vKku dks nwj djds ,s'o;Z izkfIr

ds fy, vxzlj djkrs gSaA

;gk¡ ^vk;Z* 'kCn dk iz;ksx ^ifjpj.kh;* vFkkZr~ lsO; ;k Lokeh ds vFkZ esa gqvk gS] ,slk 'kk;ukp;Z vius Hkk";

esa crykrs gSaA ;g 'kCn ;gk¡ e/;ef.k ds ln`'k iz;qDr gqvk gSA nkl vFkZ ;k Lokeh dh ftl izdkj lsok djrk gS]

mlh izdkj vk;Z o#.k dh ^vjadjkf.k* lsok d:¡xkA blesa fLFkr ^vja* 'kCn Hkh fopkj.kh; gSA

vja ¾ lsok] v¸;Z ¾ lsO;] mlh rjg ^u¸;Z* Hkh

vfHkuks u;Z clq ohja iz;r~ nf{k.ke~ f/k;s iw"kUu;qTefg

^^gs iw"ku~] yksxksa ds fgr ds fy, iwoZdky esa tks /ku dk nku nsdj vkius nfjnzrk nwj dh Fkh] og /ku gesa

31

nku djksA mlds }kjk ge mÙke x`gifr ds :i esa dkyfrikr djsaxsA** bl ea= esa ftl izdkj fgrkFkZ esa ^uj* 'kCn ls

^u;Z* gqvk gS] mlh izdkj ;ksX; vFkZ esa ^vj* 'kCn ls ^v;Z* cuk gSA ijorhZ ;qx esa ^v;Z* 'kCn ls laok/kkFksZ izR;; gksdj

^vk;Z* 'kCn fu"iUu gqvk gS] blesa dksbZ vlaxfr ugha gSA blds vfrfjDr iafMrksa dk dguk gS & ^vk;Z* dgus ls vFkZ

vlkekU; (Rare) gksxkA Hkjreqfu ds }kjk ukV~;'kkL= dh jpuk gksus rd lHkh ekU; O;fDr ^vk;Z* uke ls ukfer gks

pqds FksA blhfy, okD; izpkj izdj.k esa ^^vk;ksZfr czkã.ka cwz;kr**] ^^vk;ksZfr iwoZtks Hkzkrk** vkSj mlh izdkj ls L=hfyax

esa **xq#pk;sZfr** oDrO;] vkfn ds mYys[k ik, tkrs gSaA bu lcls vuqeku yxk;k tk ldrk gS fd vk;ksZa us vius dks

nwljs lcls ^ekU;* ds :i esa ifjfpr djkus ds fy, gh ^vk;Z* vk[;k dk fo/kku fd;k FkkA vkykspd Jh uuhek/ko

pkS/kjh dgrs gSa & ;g vk;Z vk[;k] yxrk gS ,d lkFkZd vk[;k gS D;ksafd vk;ksZa ds iwoZt ^vk;Z* 'kCn dk viuh

tkrh; laKk ds :i esa iz;ksx djrs FksA bldk izek.k gS fd Hkkjr o"kZ esa ftl izdkj laLd`r Hkk"kk esa vk;Z 'kCn ds

vusd iz;ksx ik, tkrs gSa] mlh izdkj Qkjlh Hkk"kk esa nkfj;l dh fyfiekyk esa Hkh ^vfj;k* (Ariya) 'kCn gSA

blfy, bls ijEijk Øe esa izpfyr ,d ^tkrh; laKk* dgk tk ldrk gS vkSj 'kk;n vk;ksZa ls fHkUu viwT; ;k

e;kZnkghu tkfr dks vuk;Z ekuk x;k gSA igys vk;ksZa ds laizlkj.k dk fojks/k djus okys leqnk; dks vk;Z u dgdj

vuk;Z dgk x;kA mlds ckn 'kcj] nL;q] nkl] vkfn lHkh vk;sZrj leqnk; dks ^vuk;Z* ekuk x;k vkSj blh ls vk;ksZa

vkSj vuk;ksZa esa la?k"kZ gqvk Fkk] ftlesa vUr esa vk;ksZa dh fot; gqbZA

vc loky ;g mBrk gS fd D;k vuk;Z ekus tkus okys ghu vkSj vf'kf{kr thou fcrkrs Fks\ D;k mudk

ifjokj] lekt] vkpkj] fopkj dqN Hkh ugha Fkk\ D;k os ek= pksjh MdSrh dj xqtj&clj djrs Fks\ oSfnd vk;Z

lwfj;ksa ds dgus ds vuqlkj D;k os lpeqp Lrsu] Hk;izn] fgald Fks\ ,slk ekuus dk dksbZ i;kZIr dkj.k ugha gSA

ftldk dksbZ LFkkf;Ro ugha] lkewfgd fopkj ugha] lqfu:fir fuokl ugha] mldk vkSj D;k yksHk vkSj eerk Fkh] ftlds

dkj.k lqlaxfBr] lqfu;fU=r vk;Zokfguh =Lr vkSj ijs'kku gks tkrh FkhA ftlds dkj.k lqohjk vk;Z lsuk dHkh dHkh

fdadrZO;foew<+ gks fujkJ; dh Hkk¡fr vU; dksbZ 'kj.k u ikdj vn`'; nso&'kj.k dh ryk'k djrh FkhA vk;ksZa ds

ekSfyd xzUFk _Xosn ls dksbZ Hkh lwDr ;k ea= dks ns[ksa rks ;gh lwpuk feysxh & ^^gs bUnz! gekjh 'k=qvksa ls j{kk djks]

gs o#.k! vki gekjs 'k=qvksa dk uk'k djsaA ek= ;gh ugha] tc vk;Z ijkftr gksdj vius f'fkoj esa ykSVrk gS] rc

vU;U;ksik; gks Lrqfr djrk gS &

**fdekx jl o#.k T;s"Ba

; Lrksrkja ft?kkalfl l[kk;a

izrUus okspks nqyHkks Lo/kkoks

o Rokusuk uelk rqj b;ke~A**

32

vFkkZr~ gs o#.k! geus vkids izfr dkSu lk vijk/k fd;k gS] tks vki vius ca/kq vkSj LrqfrdrkZvksa dks ekj jgs

gksA gs nqtZ; vkSj rstLoh o#.k] vki og gesa crk,¡A rc ge gfo vUu;kok ueLdkj ds }kjk mlds fy, ;Fkkfof/k

izk;f'pr djsaxsA tSls &

^^fcu bUnz e`/kks tfg uhpk ;Pp i`rU;r%

;kslk vkfHknkL;/kja xe;ke%A**

iqu'p &

^^vdekZ nL;q jfHkuks vearqjU;ozR;s vekuq";

Roa rfeL;kfe=gu~ n/knkZlL; nEHk;A**

D;k blls ;g vuqeku ugha fd;k tk ldrk gS fd tks tkfr fons'kh vk;ksZa dk fo#)kpj.k djds

^nkl&nL;q* rFkk ^vlqj* cu x;h Fkh] og vk;ksZa ls fdlh Hkh va'k esa de ugha FkhA bl ckr dks vk;ksZa us Hkh Lohdkjk

gS &

^^bnega ra cyeq)ikfe ;a u% lekuks ;e lekuks fuap[kkusnesue/kja djksfeA

;ksu% lekus·l~ekuks·jkrh;fp xk;=s.k mUnlk·cokrs cyx%AA**

;g vk;ksZa dk leku ;k vleku 'k=qvksa ds fouk'k ds fy;s ea=ikB gSA blls irk pyrk gS fd dgha vius

lecy rFkk dgha dgha vius ls vf/kd 'kfDr'kkyh 'k=qvksa dk lkeuk vk;ksZa dks djuk iM+rk FkkA blls ;g Hkh

izekf.kr gks tkrk gS fd vk;ksZa ds lecy] leLrjh; 'k=q Hkh vusd Fks] ftuls os Mjk djrs FksA cl ;gh ugha] mu

'k=qvksa ds vkpkj O;ogkj] /keZ deZ vkfn ds ckjs esa dksbZ Li"V /kkj.kk ds u gksus ij Hkh eksgu tksnkM+ks ij dkQh

izdk'k Mkyk gSA mlls muesa LFkk;h fuokl fuekZ.k dh {kerk] f'kYi rFkk dkjhxjh fo|k esa dq'kyrk vkSj xks"Bhxr

fopkj/kkjk ls ifjpkfyr gksdj lgkoLFkku jhfr ds lkFk&lkFk fo'okl dh fu"Bk] vkfn izHkkfor gksrh gSA

bl ppkZ ds mijkUr ge dg ldrs gSa fd vuk;Z vk[;k ijorhZ dky esa iznÙk ,d mikf/k gSA blesa

rFkkdfFkr ghurk ;k ?k`.kkO;atd vFkZ ijorhZ jpukvksa esa i;kZIr ik, tkrs gSa] blds ckn Hkh ;FkkFkZ og ugha gSA bldk

vFkZ vk;sZrj ;k vk;Z fojks/kh gSA

ijUrq ijorhZ ,srjs; czkã.k vkSj ;tqosZn lafgrk esa vuk;Z dgus ls ek= vk;Z fojks/kh leqnk; ugha] vU;

/kekZoyEch fdjkr] 'kcj] HkhYy] vkfn Hkh le>s tkus yxs] D;ksafd os Hkh vk;sZrj leqnk; gSaA os vuk;Z tkfr ds

fHkUu&fHkUu oxZ gSaA gk¡] gks ldrk gS fd ^vuk;Z* 'kCn ds ^vk;sZrj* vFkZ esa lHkh vuk;Z gSa] blesa dksbZ lansg ughaA ij

dn;Z vFkZ esa ugha] D;ksafd vk;ksZa ds vkus ds i;kZIr igys fu"kkn] 'kcj] nzfey] nkl] nL;q] vkfn vusd leqnk; ;gk¡ ds

vf/koklh gks pqds FksA fQj Hkh os Hkkjr ds vkfnere vf/koklh ugha gSa] ;g bfrgklfonksa dk er gSA

vuk;Z nzkfoM+ Hkk"kk ds lkFk fgekpy izns'k dh ^o`fg* Hkk"kk dk ?kfu"B lEcU/k gS] bl fl)kUr ij

33

Hkk"kkrRofon~ rqyuk ds }kjk igq¡ps gSaA blds vfrjsd lqesfj;u lU;kfl;ksa ds lkFk tSu fHk{kqvksa dk eqf.Mr eLrd gksus

dh O;ogkj lekurk vkfn ds fopkj ls os Hkh mlh vksj ds gSa] ,slk vuqeku yxkus dk i;kZIr dkj.k gSA dqN

lkekftd jhfr;ksa dks ysdj Hkh bu nksuksa oxksZa esa lekurk ikbZ tkrh gSA _Xosn of.kZr ^ikf.k* 'kCn ds vFkZ dh n`f"V

ls ,slk yxrk gS ekuks mlls nzfoM+ gh igpkus tkrs gSa] D;ksafd _Xosn esa ^ikf.k;ksa* dks of.kd oxZ dk ekuk x;k gSA

eksgu tksnM+ks ds nzfoM+ Hkh Ø;&foØ;] fu;kZr&vk;kr ds ekeys esa fo'ks"k :i ls n{k Fks] ,slk Kkr gksrk gSA fo'ks"kr%

mudh vkfne lH;rk ds vusd ladsrksa ds flU/kq izns'k esa ik, tkus ds dkj.k bZlk iwoZ 3500 o"kZ igys ,ft;u lkxj

dh vksj ls ikjL; vkSj frCcr gksrs gq, ,d oSfnd vk;sZrj tkfr us vkdj vkfne nzfoM+srj 'kcjksa dks izrkfM+r dj

lEiw.kZ miR;dk ij viuk vf/kdkj LFkkfir fd;k vkSj ogk¡ lcls igys Hkkjrh; lH;rk dh izfr"Bk dh] ;g fofnr

gksrk gSA ij MkW- gy dk dguk gS & u`foKku (Anthropologicaly) dh n`f"V ls nzfoM+ eslksiksVkfe;k ds lqesfj;u

Js.kh ds gSa vkSj mUgksaus gh Hkkjr ls pydj lqesfj;u xks"Bh dk xBu fd;k FkkA b/kj fu"kkn ;k 'kcjksa esa 'kk;n

miR;dk {ks= ds izfr fo'ks"k yxko ugha Fkk] ;g LokHkkfod gh gSA mUgksaus thodksiktZu ds fy, miR;dk ls vf/kR;dk

{ks= dks lgh ekukA D;ksafd mUgsa i'kq&if{k;ksa dk f'kdkj djds gh isV ikyuk FkkA blfy, mUgksaus nqfo/kkghu gks iqjkuk

miR;dk {ks= NksM+k vkSj iwohZ Hkkjr ds vj.; {ks= esa vk x;sA blh ds vk/kkj ij lEHkor% Jh fot; pUnz etwenkj

dgrs gSa & 'kcjksa ds foU/;kpy ls vkus ds dkj.k mudk uke ^foU/;ekSfyd* iM+k gSA if.Mr fouk;d feJ Hkh dgrs

gSa & Hkkjr ds mÙkjkapy ls x.Mksa ds midwyorhZ {ks= rFkk vksfM+'kk esa vkus dh dFkk mUgha esa iq#"kkuqØe ls izokn ds

:i esa izpfyr gSA 'kcj u dsoy Hkkjr ds iwoZ ds midwy Hkkx esa vk,] cfYd muesa ls dbZ czãns'k dh ioZr J`a[kyk

dh vksj Hkh vk,A

blds i'pkr~ foftr tkfr flU/kq miR;dk dh lery Hkwfe ij Lodh; lH;rk vkSj laLd`fr dk foLrkj dj

eksgu tksnkM+ks dh Hkk¡fr fo'kky uxj dh LFkkiuk Hkh dj ikbZA vr% MkW- lquhfr dqekj pVthZ dgrs gSa & Hkkjro"kZ

vkfl;k bgkjk vks bgknsj vuqorhZ leHkkf"kd vkeZfu;Mjk fefy;k nf{k.k iatkc vks flU/kq izns'ksj fojkV ukxfjd

lH;rkj izfr"Bk djs egsatksnkM+ks vks gM+Iik;s lH;rkj /oalko'ks"k ,[ku vkeknsj fofLer dfj;k fnrsNsA ,b lH;rkj

xkSjosj ;qx fNy vkuqekfud bZlk iwoZ 3250&2750A blls muesa ,drk vkSj lagfr dk Li"V ,oa iw.kZ ifjp; izkIr gks

tkrk gSA ek= bruk gh ugha] /keZ] lektuhfr] f'kYidyk {ks= esa vk, lHkh miknku ogk¡ deos'kh iuis gq, FksA os

igys ml {ks= esa vk, vkSj ogk¡ ds fuoklh cusA vkfne vf/kokfl;ksa dks 'kcj vk[;k ls vk[;kf;r fd;k x;k FkkA

ckn esa laLd`r vfHk/kkudkjksa us mldh O;qRifÙk dh & ^^'koku e`r 'kjhjkf.k jkfr vkfnÙks bfr 'kcj%** vFkkZr~ tks 'koksa

ds }kjk thfodk fuokZg djrs gSa] os 'kcj gSaA bldk vk'k; ;g ugha gS fd ^'kcj* 'kCn dk ewy nzfoM+ gS] u fd oSfnd

laLd`r 'kCnA og mUgha dk viuk 'kCn gS & 'kkcj 'kCnA 'kkcj Hkk"kk esa ,d 'kCn gS ^lkSj* (Sowr)A blh 'kCn dks

34

nzfoM+ rFkk vk;ksZa us viukdj mldk laLd`r :i cuk;k gS ^'kcj*A blh rjg dbZ 'kCn oSfnd laLd`r Hkk"kk esa izfo"V

gq,A ckn esa mldh O;qRifÙk laLd`r Hkk"kk esa ^^'koku~ jkfr** ds :i esa gqbZ gSA blh izdkj ls fdjkr] fu"kkn] vkfn 'kCn

Hkh cusA blls ;g ekuuk fd nzfoM+ fujkfe"kk'kh Fks] og ughaA os Hkh ekalkgkjh FksA ij bruk fd og 'kcjksa dh Hkk¡fr

mudh thfodk ugha FkhA

blds fu;kZl Lo:i dgk tk ldrk gS fd _Xosn dh jpuk ds le; vkfnoklh 'kcj vkSj uokxr vk;ksZa ds

chp ,d r`rh; iaFkkokyh vyx tkfr Fkh tks ^nzfey* uke ls ifjfpr FkhA mUgsa gh osn esa nkl nL;q ds :i esa

vk[;kf;r~ fd;k tkuk vf/kd lEHko gSA mudh fØ;k deZ dqN va'kksa esa 'kcjksa dh vkSj dqN va'kksa esa vk;ksZa dh Hkk¡fr

FkhA 'kcjksa dh rjg os Hkh nwj nwjkar dk Hkze.k dj thfodk fuokZg djus ds ckotwn vk;ksZa dh rjg LFkk;h fuokl

fuekZ.k dj cLrh clkus ls vf/kd lUrq"V gqvk djrs FksA 'kcjksa dh mikluk ds izrhd o`{k ;k nk#iwtk dks mUgksaus

vkd`fr fof'k"V tho mikluk ds lkFk viuk fy;k FkkA osn/kehZ vk;ksZa ds gkse] ;Kkfn ds ln`'k buesa ewfrZiwtk vkSj

fyaxiwtk dk izlkj gqvk FkkA nL;qvksa dh ewfrZiwtk dks vk;Z nks"kkog deZ ds :i esa fuUnk djrs FksA buds vkus ds

dkQh igys gh flU/kq?kkVh ds uxjksa esa ewfrZ ;k fyaxiwtk dk izpyu Fkk] ;g irk pyrk gSA ;s 'kcjksa ds uokxr

leqnk; dks ;k tkfr fo'ks"k dks ;q) ds fcuk izos'k ugha djus nsrs Fks] ijUrq vk;Z tkfr dh Hkk¡fr nwljksa dh Hkk"kk vkSj

lgh Hkkouk dks xzg.k dj ysus esa fgpdrs ugha FksA dqy feykdj dgsa rks nzfoM+ lH;rk 'kcj&vk;Z lH;rk ds laxe

LFky dh rjg FkhA

blds vfrfjDr nzfoM+ksa esa dqNsd lk/kkj.k mi;ksxh xq.kksa dk gksuk Hkh Kkr gksrk gSA muesa ls ,d gS] ,d

LFkku ls nwljs LFkku rd tkdj O;kikj djus dh izo`fÙkA ;g _Xosn ds nlosa eaMy esa 108 lwDr ds HkX;arj esa of.kZr

gSA ;gk¡ ;g ckr Li"V dj nsuk mfpr gksxk fd vk;Z vkSj vuk;ksZa ds chp yM+kbZ lfn;ksa rd pyrh jgh FkhA bl

izlax esa vf/kdka'k fo}ku lger gSa fd ijLij ;q) foxzg esa yxs jgdj Hkh e/;orhZ dky esa mUgksaus fdlh izdkj ds

lkekftd fodkl dk;ksZa dh vogsyuk ugha dh FkhA yxrk ugha fd bl vuqeku esa dksbZ vlaxfr gS] D;ksafd vk;ksZa esa

ftl izdkj oSfnd lkfgR; vkSj ea=fo/kku Øe”k% fodflr gksrk tk jgk Fkk] mlh izdkj muesa d`f"k] okf.kT;] fons'k

;k=kfn thfodk fuokZg dh uohu izFkk,¡ mn~?kkfVr gksrh tk jgh FkhaA _Xosn ds ljek mik[;ku ls bldk ladsr

feyrk gSA blh dkj.k ls mUgsa ^ikf.k* ds lkFk&lkFk ^vlqj* dh vk[;k Hkh nh xbZ FkhA ^vlqj* 'kCn dk iz;ksx ;gk¡

^vk;Z'k=q* ds :i esa gqvk gSA bldk vFkZ ^jk{kl* ugha gSA ^lq* dk vFkZ gS ^eaxy*A ^lq* dk iznkudkjh :i gS ^lqj*

vFkkZr~ nsorkA tks veaxynkrk gS] og ^vlqj* dgykrk gSA ekuuh; Hk.Mkjdj crkrs gSa& bldk cschyksu ds Assur ;k

Asura 'kCn ds lkFk dksbZ lEcU/k ugha gS] ;g iw.kZ :i ls Hkkjrh; gSA bldh mRifÙk ^vlq* 'kCn ls gqbZ gSA ijUrq

iafMr uhydaB nkl dk dguk gS & ewyr% ^vlqj* 'kCn dk vFkZ gS cschyksu ds mÙkj dh vksj fLFkr ns'k] ogk¡ ds

35

mikL; nso vkSj fuoklhA bu lHkh dk uke vlqj gSA /khjs&/khjs vlqj jktk mikL; vlqj nsork ds uke ls vR;kpkj]

ujlagkj] vkfn djds dkQh vFkZ vkSj dj dh ek¡x djus yxs vkSj vnk;xh ds fy, ck/; djus yxsA rc ikjL; ds

if'pe dh vksj fLFkr izns'k esa jg jgs vk;ksZa us mUgsa lc dqN lefiZr dj izkFkZuk iwoZd lUrks"k ls jguk mfpr ekukA

blls igys bZlkbZ] oS".ko] vkfn us Hkh vkReleiZ.k dj /keZ vkSj thou dks ysdj jguk mfpr ekukA bl ckr ds

vusd izek.k ik, tkrs gSaA vU;Fkk ikjL; dh iwohZ vksj fLFkr izns'k ds vf/koklh vk;Z] Hkkjrh; vk;Z mu tSls vlqj

jktk vkSj mikL; nsorkvksa ls ?k`.kkdj vius&vius nsoksa dks iwtrs jgsA blh izdkj Øe'k% ml le; ds vk;Z f}er ds

dkj.k nks Hkkxksa esa c¡V x,A _Xosn esa gS & ^^egísokuke lqjRoesde~**A ckn esa /khjs&/khjs Hkkjr esa vlqjksa ds izfr Li"V

:i ls ?k`.kk vkSj fo}s"k tUekA ogk¡ ikjL; ds if'peh vksj nso dgus ls nSR; (Demon) le>k tkrk gS] ;g iflZ;u

vkosLrk xzUFk ls Li"V gks tkrk gSA b/kj Hkkjr esa vlqj dgus ls ge lc Demon gh ekurs gSaA blds fy, izek.k

dh dksbZ vko';drk ugha gSA /khjs&/khjs bl fLFkfr ds dkj.k Hkkjr esa ftu vuk;ksZa us 'k=qrk dh] os Hkh vk;ksZa ds }kjk

vlqj uke ls vfHkghr gq,A os nzfey vFkkZr~ nzfoM+ksa dh Hkk¡fr lH; tkfr ls fuEu] uj ekalHkksxh vlH; ekuo rd

lHkh FksA orZeku esa ^vlqj* 'kCn dk D;k rkRi;Z Fkk] ;g irk pyrk gSA if'pe ns'k ds ^vlqj* 'kCn ds vuqdj.k ls

gh Hkkjr esa bldk vFkZ izpfyr gqvk gSA

;FkkFkZ esa ns[ksa rks ;g vlqj laKk cschyksu ds mÙkj esa fLFkr ^vlqj* ns'k ls gh vkbZ gksxh] ,slk vuqeku gSA

vk;ksZa ds vkus ls igys ;gk¡ tks yksx Fks] mudh lH;rk ds lkFk cschyksu dh lH;rk dh lekurk ds ckjs esa iafMrksa us

dgk gSA vk;ksZa ls igys igq¡ps vuk;Z ;fn cschyksu ;k vlqj ns'k ls vk, gksaxs] rks vius uke ds vkxs muds vius ns'k

dk uke gks ldrk gS tqM+k gks] D;ksafd vuk;Z ;k nzfoM+ksa esa ;g izFkk vkt Hkh gSA vc Hkh nzfoM+ ifjokj vius uke ds

vkxs viuk fuokl LFkku] bykdk ;k xzkeks|ksrd ,d o.kZ dk iz;ksx djrs gSa] ftls os ,afVis: dgrs gSaA mnkgj.k ds

fy,] ch- jkekfyaxe~] th- lqCckjko] ds- O;adVs'kjyw] vkfnA ;gk¡ iz;qDr ch-] th-] ds- ,afVis# gSa] vFkkZr~ fuokl lwpd

laKk] vU; va'k okLro esa uke gSaA ek= vksfM+vk ifjokjksa esa gh ugha] lHkh vk;Z ifjokjksa esa uke ds ckn tks 'kCn jgrk

gS] og o`fÙk ;k dk;Zewyd vFkZ izdkf'kr djrk gSA mnkgj.kr% & jekdkar okfguhifr] jktoYyHk izgjkt] d`".kpUnz

iV~Vuk;d] fnus'kpUnz HkÍkpk;Z] euksgjyky uank] vkfnA ijUrq nzfo.k ifjokjksa ds uke ds vkxs tks jgrk gS] og izk;%

fdlh ,d ns'k ;k LFkku dk n~;ksrd gksrk gSA bu n`"VkUrksa ls ;g Li"V gks tkrk gSA ;gk¡ B dgus ls fcDdokyq

ok# (Bikkavallu-varu)] G dgus ls xq.Vq# ck# (Gunturu-varu)] K dgus ls dks.MkiYyh (Kondapalli)A

;s lHkh fHkUu&fHkUu LFkkuksa ds uke gSaA ^fcDdokyq* vkSj ^dks.MkiYyh* xksnkojh ftys dh nks txgksa ds uke gSa vkSj

^xq.Vq#* vcdk ^xq.Vqj* ftyk] ok# (Varu) okflank gSA ml vksj ls vkdj vkSj dgha Hkh tks yksx jpus clus yxs gSa]

os vius ewy fuoklLFkku dk ifjp; nsus ds fy, mlh xzke ds vkùo.kZ dks ^,afVis#* ds :i esa iz;ksx djrs gSaA

36

vf/kd lEHko gS fd ;g izFkk igys vkfne nzfoM+ lEiznk; esa izpfyr FkhA ml le; ds nzfoM+ vius uke ;k

xks"Bh ds lkFk izFke ;k ewy fuokl LFky ^vlq* dk Hkh iz;ksx djrs FksA n`"VkUr Lo:i] vlqj&'kEcj] vlqj&o`Ùk]

vlqj&vfg] vkfnA blh ls 'kk;n mUgsa ^vlqj* uke ls vfHkghr fd;k x;kA ckn esa 'kkfCnd O;k[;ku ds le; ml

'kCn dk ,d uohu vFkZ *v&lqj*] lqj fojks/kh ;k vk;Z fojks/kh fd;k x;kA QyLo:i mudh lH;rk rd vklqjh

lH;rk ds uke ls ifjfpr gksrh vkbZ gSA

ij ckn esa lkfgR; esa mls ^vklq* vFkkZr~ tks izk.k ysrk gS] ;k tks funZ;rk ls izk.k fouk'k djrk gS] ^vlqj*

dgk x;kA ^vlwu jkfr x`gkfr bfr vlqj%* vkSj ^vL;afr f{kiafr nsoku~ bfr vlqjk%* & blh rjg ls og vFkkZUrfjr gks

x;kA rRdkyhu vuk;ksZa dh yM+kbZ ds fy, izfrc)rk vkSj vizfrgr foØe ns[kdj 'k=qvksa us ijorhZ dky esa bl tSlh

,d ?k`f.kr O;k[;k dh gksxh( og vof'ouh; ugha gSA

;g dgrs le; ,d vkSj vuqeku dk Hkh eu esa Lor% mnzsd gksrk gSA vk;ksZa&vuk;ksZa ds chp o"kksZa dh yM+kbZ

vkSj vusd {ks=ksa esa vuk;ksZa dh ijkt; ds fy,] ijkftr tkfr gksus ds ukrs ;q) ,d Hk;kud vkink ds :i esa vk;k

vkSj mlus mudh lagfr] J`a[kyk vkSj ,drk dks frrj&forj dj fn;k] ,slk ugha gqvkA fQj Hkh mu dbZ leqnk;ksa us

iwoZ&midwyorhZ {ks=] dqNsd nf{k.kiwoZ vkf/kR;dk ds {ks=] dqNsd lqnwj nf{k.k lhekar izns'k vkSj czãns'k dh vksj

iyk;u dj de ls de 'kkafriwoZd jgdj cl tkus dk iz;kl fd;k gksxk] ;g Hkh vfo'ouh; ugha gSA vr% vkykspd

fo}kuksa dk dguk gS & During the Vedic age, we have reason to infer that the Tamilians or

Dravidians inhabitated this land from the Himalaya to cape-comorin and beyond.

vFkkZr~ oSfnd ;qx esa rkfey ;k nzfoM+ksa ds fgeky; ls ysdj dqesfjdk rd Hkkjro"kZ esa cLrh LFkkfir dj

jgus&clus ds izek.k ik, tkrs gSaA vc dsUnzh; izRurRo mins"Vk e.My ds prqnZ'k vf/kos'ku esa miLFkkfir fjiksVZ esa

bldk izek.k gSA dgk x;k gS & ^^flU/kq lH;rk ,d O;kid {ks= esa foLrkfjr FkhA yksFky ds ikl Hkw[kuu ls irk

pyrk gS fd gM+Iik lH;rk nf{k.k esa ueZnk vkSj rkIrh ufn;ksa ds chp czksvku vkSj lwjr rd rFkk iwoZ esa ;equk dh

miunh fgUM+u rV rd foLr`r FkhA bl {ks= esa fuokl djus okys flU/kq ?kkVh ls i;kZIr nwj pys x, Fks] fQj Hkh os

eksgu tksnkM+ks vkSj gM+Iik ds fuekZ.k dkS'ky dks viuk, gq, FksA mlds ckn mUgha LFkkuksa ij uxjksa dk fuekZ.k dj

vius dks ,d LorU= tkfr ;k leqnk; ds :i esa mUgksaus ifjfpr djk;kA vo'; gh ;g ,d nks o"kZ dh ckr ugha gS]

blh esa lfn;k¡ chr xbZaA

blh izlax esa ,d vkSj ckr dh lwpuk nsuk vko';d gSA vk;Z vkSj vuk;ksZa ds bl nh?kZdkyhu ;q)&foxzg us

nf{k.kiwoZ vj.;oklh 'kcjksa dks fry Hkj Hkh izHkkfor ugha fd;k FkkA ftl fnu ls bu vkfne vf/koklh 'kcjksa dks mÙkj

fn'kkxr vFkkZr~ vQxkfuLrku gksrs gq, iwoZ bZjku ls vk, vuk;Z nzfoM+ksa us forkfM+r dj flU/kq ?kkVh] vkfn lery

izns'kksa esa viuk vf/kdkj LFkkfir djus yxs] mlh fnu ls os bl {ks= dh vksj Hkkx vk, rFkk ijEijkxr jhfr&uhfr]

37

vkpkj&fopkj ds }kjk LorU= :i ls pkfyr gksdj pkjksa vksj QSy x;sA QyLo:i xatke vkSj fo'kk[kkiêue ds

ekykapy lesr xksnkojh unh rVorhZ Hknzkpy ds {ks= esa Hkh 'kcj cfLr;k¡ ns[kh tk ldrh gSa] ,slk bfrgkldkjksa dk

er gSA xatke ftys ds nf{k.k lhekar ij oa'k/kjk unh ds rV ij os i;kZIr la[;k esa fuokl dj jgs gSaA xksnkojh unh

dh ,d miunh dk uke 'kcjh gSA vr% og mlh {ks= ds vf/koklh 'kcjksa ds ukekuqlkj ukfer gqbZ gS] ,slk dguk

vuqfpr ugha gksxkA buesa ls vusdka'k us xgu vj.; esa i'kq&if{k;ksa dks ekjdj thfodk fuokZg djrs gq, dqN us

midwy vapy esa jgdj nwljh o`fÙk;ksa dks Hkh viuk;kA ;g muds fy, ck/;rk FkhA dqN leqnz esa eNyh ekjdj vkSj

dqN xgu oU; izns'k esa vjgj] gYnh] vkfn dh [ksrh djds rFkk dqNsd ikyu ;ksX; i'kqvksa dks laxzghr dj muds

ekalkfn ds }kjk mnj iks"k.k djrs gq, LorU= :i ls jgus yxsA dqNsd us ekalkgkj NksM+ Qyewykfn dk Hkkstu djds

jgus esa nqfo/kkcks/k ugha fd;kA blh ds QyLo:i vj.;oklh leqnk; esa Hkh i'kqekalkgkjh] i{khekalkgkjh] uhp oxZ ds

i'kqekalkgkjh tSls ØO;kn] 'oip] pk.Mky] vkfn fofHkUu leqnk;ksa ds :i esa mudk mn~Hko gqvkA ckn esa /khjs&/khjs tc

vU; tkfr ds Øe laJ;o ds }kjk vf/kd ifjfpr gq, gksaxs] rc os 'kcj] O;k/k] vkfn mikf/k;ksa ls Hkwf"kr gq, gksaxs]

,slk vuqeku gSA mudh fuokl Hkwfe iwoZ esa xaxklkxj] nf{k.k esa d`".kk rV] if'pe esa NksVk ukxiqj vkSj mÙkj esa

NÙkhlx<+ lesr midwy Hkj esa lqfoLr`r {ks= FkhA

38

prqFkZ izdk'k

izkphu Hkkjr esa vyx&vyx lH;rkvksa dk la?k"kZ vkSj lek/kku

blh izdkj nh?kZdkyhu ;q) dh foHkhf"kdk dks >sy u ik, rks tku cpkus ds fy, gks ;k thfodksiktZu ds

fy, gks vFkok ,d [kq'kgky ftUnxh fcrkus ds fy,] nzfoM+ksa esa ls vusd 'kcjkapy dh vksj Hkkx vk,] blesa dksbZ

lUnsg ughaA os u;s ifjos'k esa viuh vyx igpku [kksdj /khjs&/khjs ns'kdkyksfpr lH;rk dks viukus ds fy, ck/; gks

x;sA blh ds QyLo:i vfofefJr vkapfyd 'kcj lH;rk esa Hkh dqN u dqN u, dk izos'k vo'; gqvk gksxkA

uokxr nzfoM+ vius fnyh iz;klksa ds ckn Hkh LFkkuh; vf/kokfl;ksa ds lkFk iw.kZr% lfEefyr ugha gks ik, gksaxs] fQj Hkh

;g vo';aHkkoh gS fd mUgksaus ,d&nwljs dks izHkkfor fd;k gksxkA blh dkj.k ubZ xksf"B;ksa ds mn~Hko gq, gksaxs] bl

lEHkkouk dks udkjk ugha tk ldrkA dkyØe esa bUgha vyx&vyx lEiznk;ksa us fofHkUu ukeksa ls igpku ikbZ gksxhA

blds vfrjsd ftUgksaus tucLrh iw.kZ {ks=ksa dh vksj u vkdj nf{k.k Hkkjr esa fofHkUu LFkkuksa ij vf/kdkj dj

cfLr;k¡ clk;ha] mUgksaus /khjs&/khjs vius dks LorU= ekudj v/;qflr LFkkuksa dks fHkUu&fHkUu mikf/k;ksa ls Hkwf"kr fd;k

gksxkA ftlls ckn esa ubZ&ubZ xksf"B;k¡ vfLrRo esa vkbZaA

^^vka/kzk% d.kkZV dk'pSo xqtZjk nzfoM+kLrFkk

egkjk"Vª bfr [;krk% iapSrs nzkfoM+k% Le`rk A**

;s ik¡p tkfr;k¡ ^nzkfoM+* uke ls ifjfpr gSaA ;gk¡ nzkfoM+ 'kCn gh mYys[kuh; gSA vka/kz] d.kkZVd] xqtZj]

nzkfoM+ vkSj egkjk"Vª] bl rjg ik¡p 'kCnksa ds jgrs iapxqtZj ;k iapegkjk"Vª u dgdj bls iapnzkfoM+ D;ksa dgk x;k]

;g fopkj.kh; gSA 'kk;n xksf"B;k¡ lcls igys ^nzkfoM+* ds uke ls ifjfpr FkhaA ckn esa fdlh dkj.ko'k vyx gq,] rks

izkphu ,sD; ;k Le`frj{kk ds fy, iapnzkfoM+ uke ls vfHkghr gq,A ;g Hkh fopkj.kh; gS fd nzkfoM+ 'kCn ns'kokpd

ugha] tkfrokpd gSA nzfeG ¾ nzfoM+ % rkfeG] ckdh pkj ns'kokpd 'kCn gSaA blls lgh vuqeku yxk;k tk ldrk gS

fd ftu xksf"B;ksa ls viuh LorU=rk dh j{kk ds fy, lfn;ksa rd yM+kbZ yM+h vkSj fons'kkxr vk;Z&'k=qvksa dk lkeuk

djrs gq, ohjRoO;atd ijkt; Lohdkj dh] os gh ;FkkFkZ esa nzkfoM+ Fks ;k rFkkdfFkr vuk;Z nkl&nL;q FksA mudk

viuk uke Fkk nzfey ;k rkfeydA mUgksaus gh nkf{k.kkR; esa vkdj vyx&vyx LFkkuksa ij cfLr;k¡ clkbZa vkSj

egkjk"Vª] xqtZj] vka/kz] vkfn ukeksa ls v/;qf"kr vapyksa dk ukedj.k fd;kA ckn esa LorU= ns'koklh ds :i esa viuk

ifjp; nsus ds fy, egkjk"Vªh] d.kkZVdh] vkfn dgykus yxsA bruh uwrurk ds jgrs gq, Hkh vius dks nzkfoM+ ds :i

esa ifjfpr djkus esa os xkSjokfUor gqvk djrs FksA blh ls yxrk gS fd ;gh ^iapnzfoM+* 'kCn dk ewyrRo gSA blds

dqN le; i'pkr~ ns'k LokrU=; dks ysdj xks"Bh LokrU=; iuik vkSj le;kuqØe ls nwljh xksf"B;k¡ igys vkdfLed

vkSj ckn esa /kkjkokfgd lkekftd jhfr;ksa dks ysdj 'kk[kkvksa esa c¡V x;haA

39

blds vykok nzkfoM+ksa esa dqN ,sls oxZ ds Hkh yksx Fks] ftUgksaus LosPNk ls vFkok ;q)dkyhu vfuok;Zrk ds

dkj.k vk;ksZa dh vk/khurk dks Lohdkj fd;kA LosPNk ls bl rjg 'k=qvksa dh vk/khurk Lohdkjus okys la[;k esa fxurh

Hkj gksus ds ckn Hkh LokFkZ laj{k.k ds mís'; ls ;k ;q)cUnh ds :i esa dkQh la[;k esa nzkfoM+ yksx 'k=qvksa ds gkFk yxs

gksaxs] blesa vfo'luh; dqN Hkh ugha gSA mlh HkkX;ghu canh lEiznk; dks vkfHktkR; lEiUu oSfnd vk;ksZa us ^nkl*

vk[;k ls vk[;kf;r dj vius dk;Z lEiknu gsrq vo'; gh yxk;k gksxkA ckn esa mUgha ds oa'ktksa us vius dks

vk;Z&'kk[kk dk ekuk gksxkA pkgs tks Hkh gks] igys&igys canh cus nzkfoM 'k=qvksa ds vkns'k ls fuUnuh; dk;Z ds fy,

vo'; gh dqafBr vkSj i'pkrki ls Hkjs gq, gksaxsA vr% dHkh&dHkh ekSdk ikdj muesa ls dqNsd ;k rks [kkyh gkFk ;k

FkksM+h cgqr lEifÙk cVksjdj 'k=qvksa ds paxqy ls eqDr gksdj Hkkx vk, gksaxsA ;g Hkh lEHko gS fd mu Hkkx vk, yksxksa

dks ^nL;q* dgk x;k gksxkA _Xosn ds dbZ lwDrksa esa nL;qvksa ds dk;ksZa dk dbZ rjg ls o.kZu gSA nL;q fujijk/k yksxksa

ij fueZerkiwoZd vR;kpkj djrs gSa] blfy, o#.k] bUnz] vkfn ijkØeh nsorkvksa dks pkfg, fd mudk fouk'k djsaA

nL;qvksa ds mi;qZDr dk;Z vxj lR; gSa] rks og vo'; gh ?k`f.kr dk;Z FksA ,sls dk;Z oSfnd dky esa ftl

izdkj ls fuUnuh; Fks] oSls gh vkt ds Liqrfud ;qx esa Hkh fuUnuh; gh ekus tk,¡xsA ij ;g Hkh fopkj djuk gksxk

fd xks"Bh&xksf"B;ksa ds chp ;k tkfr;ksa ds chp ftUnk jgus ds fy, vkilh laxzke dh vkx ds ngdrs le; oSfnd

dky ds rFkkdfFkr nL;qvksa dk fouk'k 'kfDr'kkyh nsorkx.k vius nSoizHkko ls D;ksa djus tkrsA pkgs dqN Hkh gks] nL;q

ijkftr vkSj inkour gq, Fks] ;g fuf'pr lR; gSA

vc osn ds jpukdky esa Hkkjr dh lkekftd fLFkfr D;k Fkh] ns[kuk gSA 'osrdk; vk;ksZa ds Hkkjr ij

vkØe.k ls iwoZ flU/kq izns'k esa gM+Iik vkSj eksgu tksnkM+ks tSlh fo'kky lH;rk dh izfr"Bk gks pqdh Fkh] ;g loZfofnr

gSA nzkfoM+ uked ,d tkfr bldh izfr"Bkrk Fkh vkSj ;g vk;Z lH;rk ls iw.kZr% fHkUu FkhA bldh laLd`fr]

lkekftdrk] xq# ijEijk] /kekZn'kZ] eks{kiaFk lc dqN vyx FkkA /keZxq#vksa dh lsok vkSj Le`frj{kk dks /kekZn'kZ ekuk

tkrk FkkA Hkw[kuu ls vkfo"d`r iqrfy;ksa dh vkd`fr ds lkFk tSu ewfrZ;ksa esa lkE; ns[kdj lgh :i esa ledkyhu tSu

/keZ u Hkh gks] rc Hkh mldk vkfne cht:i dksbZ /keZ ml le; izpfyr Fkk] ,slk fo'okl fd;k tkrk gSA

;FkkFkZ esa tSu /keZ i`Foh dk ewy v/;kRe /keZ gSA oSfnd /keZ ds vkus ds dkQh igys ;gh tSu /keZ Hkkjr Hkwfe

ij FkkA vf/kd lEHko gS fd ;g /keZ izkxSfrgkfldksa esa nzkfoM+ksa dk /keZ FkkA bldk vuqeku ijorhZ tSu xzUFk lewg ls

yxk;k tkrk gSA blh izdkj oSfnd lkfgR; ls Hkh izekf.kr gks tkrk gSA igys oSfnd lkfgR; ij fopkj gksA

osnksa esa bUnz] o#.k] vfXu] vkfn nsorkvksa ds ukeksa ds vfrfjDr _"kHk] vfj"Vusfe] vkfn ds ukeksYys[k Hkh gSaA

;s tSu ijEijk ds prqfoZa'kfr rhFkZadjksa esa ,d&,d rhFkZadj gSaA fo'ks"kdj _"kHk bl /keZ ds vkfn xq# ;k izfr"Bkrk gSaA

fo".kq iqjk.k vkSj Jhen~Hkkxor esa _"kHk fo".kq ds n'kkorkjksa ds iwoZorhZ ,d vorkj ds :i esa of.kZr gq, gSaA bl ij

Hkh os mlh iqjk.k esa ^egk;ksxs'oj* ds :i esa vfHkghr gq, gSaA tSu xzUFk esa _"kHk dk ftl izdkj fp=.k gqvk gS] Bhd

40

mlh izdkj vk;Z xzUFk esa Hkh of.kZr gksus ds dkj.k nksuksa dks ,d vkSj vfHkUu dgus ls 'kk;n Hkwy ugha gksxhA oSfnd

lkfgR;] fo'ks"kr% czkã.k xzUFkksa esa gekjs fy, vuqeku yxkus ds dbZ dkj.k gSa] ftlls ge dg ldrs gSa fd vyx

vkn'kZ ds nks /keZ izfrLi/khZ ds :i esa nksuksa dh xfr lekarjky FkhA muesa ls ,d us oSfnd /keZ dks NksM+k rks nwljk

flU/kqlH;rk dkyhu /keZ Fkk] blesa dksbZ lUnsg ughaA ;g nzkfoM+] tSu] vkfne ik'kqir] vuk;Z ftl fdlh Hkh vk[;k ls

vk[;kf;r D;ksa u gks] dksbZ gkfu ugha gksxhA

gksejhd xzhd ftl rjg o"kkZ ds nsork Zens dks ekurs gSa] ij uhfr ds vuqlkj mUgsa euq"; ds :i esa ysrs

gSa] mlh izdkj Hkkjrh; vk;Z Hkh bUnzkfn nsorkvksa ij mlh :i esa fo'okl djds ;Kkfn ds vuq"Bku djrs gSaA ij

lSa/ko;qxhu tSu&nzkfoM+ nsorkvksa dks tho euq"; ls dksbZ fo'ks"k fHkUu :i esa ysrs ughaA bl ckr dk irk izkphu felz

lH;rk dh ppkZ ls Hkh Kkr gksrk gSA bZlk ls lk<+s ik¡p gtkj o"kZ iwoZ ;g ckr felz dh ikSjkf.kd dgkfu;ksa esa

deksos'k lekfgr FkhA nsork] i'kq] i{kh] euq";] vkfn izR;sd thoksa esa ,d vkRek gSA izR;sd izk.kh dh vkRek ml izk.kh

ls vf/kd ^lr~* vkSj ^fpjLFkk;h^ gSA blh dkj.k felz ds vf/koklh nsork ekudj izkf.k;ksa dh mikluk djrs FksA ij

tSfu;ksa ds er ls nsox.k i`Foh ij lkekU; euq";ksa ls dgha vf/kd egRoiw.kZ deZ lEiknu djus gsrq nsoRo izkIr dj

LoxkZfn esa vf/k"Bku djrs gSa vkSj ml deZQy dh lekfIr ds i'pkr~ fQj /kjrh ij vorfjr gks tkrs gSaA ij buds

erkuqlkj LoxZ ,d ugha] vuUr gSaA ;g ckr ik'oZukFk ds thou pfjr~ ls Kkr gksrh gSA dfFkr gS fd ik'oZukFk

=;ksn'k LoxZ ds bUnz FksA os egkohj o/kZeku ls Bhd igys ds rhFkZadj FksA muds ckjs esa fuEuksDr dgkuh gS &

igys ik'oZukFk =;ksn'k LoxZ ds bUnz FksA muds deZQy dh lekfIr ds i'pkr~ os eR;Zyksd esa fQj vorh.kZ

gq,A os jktk v'olsu ds vkSjl vkSj jkuh mek ds xHkZ ls f}rh; iq= e#Hkwfr ds :i esa tUes FksA mudk izFke iq=

deB nq"V Fkk] mldk o.kZ dkyk Fkk ij e#Hkwfr dk o.kZ xksjk FkkA rhl lky dh mez esa muds }kjk lU;kl ysdj

vfgalk /keZ dk izpkj djus ds dkj.k v'olsu us Øq) gksdj mUgsa jkT; ls fuokZflr dj fn;k FkkA os tkdj vj.; esa

_f"k;ksa ds lax jgus yxsA dqN le; i'pkr~ e#Hkwfr us lkspk fd bl chp vo'; gh HkkbZ dk ân; ifjorZu gks x;k

gksxk] vr% os mls ys vkus ds fy, muds ikl x;sA mUgksaus tkdj mUgsa iz.kke fd;k rks deB us iwoZ Øks/k dh

izfrfgalk Lo:i ,d iRFkj dh ryokj ls mUgsa eqfDr iznku dhA ijUrq ogk¡ rifLo;ksa dks tc ;g irk pyk rks

mUgksaus deB dks forkfM+r fd;kA vr% mUgksaus ogk¡ ls vkdj ^Hkhyksa* ds lkFk 'ks"k vk;q O;rhr dhA

mfYyf[kr dgkuh ls tSfu;ksa esa tUekUrj ds izfr fo'okl dk irk pyrk gS] lkFk gh nks vkSj ckrsa Kkr gksrh

gSaA igyh ckr d`".kdk; vxzt vkSj nwljh ^Hkhy tkfr*A bl izlax ij ckn esa fopkj djsaxsA ;gk¡ bldk mYys[k djus

dk rkRi;Z ;g gS fd tSuh nsorkvksa dks euq"; ekurs Fks vkSj os nsox.k LosPNk ls vkdj euq"; xHkZ ls tUe ysrs FksA

;gh ik'oZukFk dh dFkk gSA muds iwoZorhZ vfj"Vusfe tSu ijEijk esa }kfoa'k rhFkZadj gSaA os ik'oZukFk ls 84 gtkj o"kZ

igys Fks] ,slk tSu 'kkL=dkjksa dk dguk gSA os ik'oZukFk ds fuokZ.k ds 250 o"kZ iwoZ rd FksA egkohj ds fuokZ.k dk

41

le; bZ- iw- 526 lnh gS] bl x.kuk ls vfj"Vusfe dk D;k le; jgk gksxk] ;g x.kuk lk/; ugha gSsA }kn'k rhFkZadj

vfj"Vusfe dh x.kuk esa ;fn o"kZ&la[;k dk fu:i.k laHko gks ikrk] rks vkfne rhFkZadj _"kHk dk le; D;k gksxk]

dYiuk ls bldk vuqeku rks gks gh tkrkA ,d oSfnd ea= esa _"kHk vfj"Vusfe 'kCn ds ik;s tkus ds dkj.k os osn dh

jpukdky rd iz[;kr gks pqds Fks] ;g fuf'pr gSA vkSj ;g Hkh fuf'pr :i ls dgk tk ldrk gS fd _"kHk]

vfj"Vusfe ftl /keZ ds xq# Fks] mldk tSu /keZ gksuk vf/kd lEHko gS] blds vfrfjDr dqN vkSj ughaA ;gh /keZ nzfoM+

/keZ ds :i esa osn&iwoZ eksgu tksnkM+ks dky esa izpfyr FkkA ckn esa ogh tSu /keZ ds :i esa [;kr gqvk] vr% nk'kZfud

Zimmer dgrs gSa & This would be seen to suggest that in Zoroastrianism a resurgence of pre-

Aryan factors in Iran, following a period of Aryan supremacy, may be represented some thing

comparable to the Dravidian resurgence in India in the form of Jainism and Buddhism.

blls irk yxrk gS fd bZjku esa tks jk"Vªh; /keZ esa vk;Z /keZ ds izlkj ds rqjUr ckn gh vk;ZiwoZ /keZ dk

iqu#RFkku Hkkjr esa Hkh vkfne nzkfoM+ /keZ] tSu /keZ ds :i esa iuikA

vc iwoksZDr tSuxzaFk of.kZr dgkuh ds ^^d`".kdk; vxzt** ij fopkj djsaA bl dgkuh ds lkFk izkphu bftIV

dh The story of two brothers esa dksbZ lekurk gS ;k ugha] fopkj.kh; gSA vkSj Hkh] vk;ZxzUFk of.kZr nsoklqj ;q)

dk ewycht D;k gS( ml ij euu] fo'ys"k.k dh Hkh vko';drk gSA ek= og ugha] ckbfcy of.kZr xYiekyk esa Cain

and Abew vkSj Esa and Jacob dh dgkuh rFkk ikjL; dgkuh of.kZr Dark Brothers ;k ^dkyk HkkbZ* nkgd

ds (Azhi Darho) rRo dks le>rs gq, bu lcesa fufgr ;ksxlw= dh lgh [kkst gksus ij ;g fu%lUnsg izekf.kr gks

tk,xk fd bu lcdk vk'k; ,d gS] foHkko Hkh] D;ksafd lHkh dgkfu;ksa esa vxzt gh nq"V gS] ikih gS vkSj mldk o.kZu

vR;kpkjh ds :i esa gqvk gS vkSj vuqt esa mnkjrk] n;k vkSj /kkfeZdrk gS ftlls vxzt ds lHkh vijk/kksa dks mlus

fujkrad :i esa {kek dj fn;k gSA

iwoksZDr vyx&vyx /kkfeZd eroknksa esa vk/;kfRed Hkkoukvksa ds vfrfjDr mu dgkfu;ksa ls ;FkkFkZ bfrgkl

dh D;k lwpuk feyrh gS] ;g Hkh vuq'khyuh; gSA izR;sd dgkuh esa vxzt nq"V] vlk/kq vkSj vuqt lk/kq gSA izR;sd {ks=

esa vxzt ijkftr vkSj vuqt fot;h gqvk gSA fot;h i{k }kjk vius dks U;k;oku vkSj /kekZRek crkdj ijkftr i{k

dks nks"kh vkSj ikikRek dguk Hkh lkekU; lh ckr gSA blh izdkj vkfne vkf"Vªd 'kcj vxzt gSa] tks vkxUrqd vuk;Z]

nzkfoM+ :ih euqt ds }kjk ijkftr gq, gSa] vr% nzksgh vkSj ghu ds :i esa of.kZr gq, gSaA vr,o fot;h nzkfoM+ksa us

vius dks uokxr ds :i esa lEekfur dj vxzt d`".kdk; 'kcjksa dks vj.; fuoklh 'okinksa ds lkFk jgus ds fy,

Hkxkdj vius LokFkZ dks iwjk fd;k gSA ;gh deB vkSj e#Hkwfr dh dgkuh dk lkjrRo gSA mlds dqN le; i'pkr~

tc nh?kZdk; lqJh vk;Z tkfr us r`rh; Hkzkrk ds :i esa inkiZ.k fd;k] rc ijkftr vuk;Z nzkfoM+ksa ¼vxzt½ esa ;gh

42

U;k;ijk;.krk cph u jg ikbZA rRdky mldk o.kZu vR;kpkjh nkl&nL;q ds :i esa gksus yxkA rc Hkh ckr ;gh Fkh

fd fot;h vkxUrqd vk;Z vuqt Fks vkSj ijkftr iwokZxr vk;Z vxzt FksA ogha dqN de d`".kdk; vuk;Z gh nL;q vkSj

vlqj gSa vkSj 'osrdk; vuqt vk;Z nsork:ihA deB dk ouokl] ckn esa Hkhyksa ds lkFk fe=rk ds o.kZu ls ;g /kkj.kk

izekf.kr gksrh lh yxrh gS D;ksafd Hkhy 'kcj tkfr dk ,d vyx oxZ gSA vk;ksZa ds vkØe.k dks lgu u dj ik, rks

nzkfoM+ 'kcjksa ds lkFk fe=rk ds lw= esa vkc) gq, FksA

blds igys Hkh dgk x;k gS fd flU/kq lH;rk ;k tSu lH;rk oSfnd vk;Z lH;rk ls igys izpfyr FkhA vk;Z

lH;rk ds 'kfDr'kkyh laizlkj.k ds ckn Hkh igys dh lH;rk iwjh rjg ls fuf'pg~u ugha gks ikbZ] oju~ mldh Hkk¡fr

lekarjky jgh] nksuksa ds vkn'kZ fHkUu FksA ,d ;Kkfn fØ;kuq"Bkuewyd Fkh vkSj nwljh iw.kZr% vfgalk vkSj laU;klewyd

FkhA ,d esa LoxZykHk ds fy, vfXugks=kfn ;K rks nwljs esa vkReKku ;k dSoY; ds fy, vkRela;e] ,d esa vn`"V

/keksZRifr ds fy, ^^loZes/k loZ fgaL;kr~** rks nwljs esa vkReykHk ds fy, ^^ekfgaL;kr~ HkoHkwrkfu**] bl rjg nks fHkUu

vkn'kZ lerky ls rFkk leku foØe ls dne c<+krs gq, pys FksA ;g vo'; vk;Z&vuk;Z la?k"kZ ds vfUre i;kZ; dh

ckr gSA rc rd] ;gk¡ rd fd fØ;k'khy oSfndksa esa Hkh izfrfØ;k'khy nwljs /kkfeZd izHkko vusdka'kksa esa foLr`r gksus yxs

FksA QyLo:i muesa Hkh nks rjg ds eroknksa dk mUes"k gksus yxk FkkA mfYyf[kr of'k"B vkSj fo'okfe= ds okD;};

ls ;gh vFkZ le>k tkrk gSA

blds vykok Hkh vuqeku ds fy, dbZ vkSj dkj.k gSaA ,d rks tc Hkkjr ds mÙkj&if'pe izkUr gksrs gq,

vk;Z nyc) gksdj vk,] rc LFkkuh; flU/kq izns'k ds vkfnoklh nzkfoM+ muds vkØe.k ds vk?kkr lgu u dj ikus ds

dkj.k ihB fn[kkdj nf{k.k&iwoZ fn'kk dh vksj pys vk;sA vo'; ftUgksaus lqnwj nf{k.k dh vksj iyk;u fd;k Fkk]

mudh ckr vyx gSA ijUrq ftUgksaus lkgl ds lkFk fujUrj yM+kbZ yM+h] os gh mÙkj Hkkjr ds iwokZapy ls ysdj iwoZ

midwy rd foLr`r {ks= esa fLFkr Hkw[k.M dks lqn`<+ lkefjd O;wg dh Hkk¡fr foin'kwU; j[k lds FksA ckn esa tc vk;Z

ek= czãkorZ ls lUrq"V gksdj iqujkØe.k ls 'kkar gq, gksaxs] rc ijkftr lewg us Hkh lnk dh ;q)tU; frDrrk ds

dkj.k iyVdj vkØe.k djus dk lkgl ugha fd;k gksxkA QyLo:i nh?kZdky rd la?k"kZ dk volku gks ldkA

ij gesa ;gk¡ ;g Hkh ns[kuk gS fd bl nh?kZdkyhu ;q) dh vof/k esa ,d i{k us nwljs i{k ls fdu&fdu

oLrqvksa vFkok vkn'kksZa dk vkgj.k dj vius dks ifjiq"V fd;k gS ;k nku esa D;k nsdj foi{k dks izHkkfor fd;k gSA

,d vksj oSfnd /keZ esa ;Kkfn dekZuq"Bku ds lkFk ik'kqir /keZ dk vkn'kZ feydj ^bZ'ku* ds :i esa vy{k esa gh

vkReizdk'k djrs le;] nwljh vksj iw.kZ vfgalk ;k lU;klewyd flU/kq /keZ esa fgalk laofyu cfyiz/kku oSfnd /keZ ds

izHkko ls ,d izdkj ls uohu 'kSo rFkk 'kkDr /keZ dk izknqHkkZo gqvkA nwljh vksj canh cus vk;Z ftl izdkj ls vk;ksZa ds

lkFk feydj vk;ksZa esa 'kwnz oxhZHkwr gq,] mlh izdkj dqNsd vk;ksZa us Hkh nzkfoM+ksa esa jgdj vius dks ^^nzkfoM+ czkã.k** ds

:i esa ifjfpr djk;kA dsoy igpku dh n`f"V ls gh ugha] vkpkj] fopkj] Hkk"kk] lkfgR;] lHkh izlaxksa esa ikjLifjd

43

izHkko ifjyf{kr gksrk gSA blds QyLo:i ijorhZ vk;ZxzUFkksa esa nks izdkj dh fpUru lefUor jpuk,¡ izkIr gqbZaA

Qyr% dk'kh] dks'ky] fonsg] ex/k] vkfn ns'kksa dks dq#&ikapky vkfn ns'kksa dh turk tkus ls drjkrh jgh vkSj mls

trkrs gq, fuEufyf[kr lw=ksik[;ku ^^'kriFk czkã.k** esa fyfic) gqvkA Hkkjr ds iwoZ ns'k fLFkr vk;ksZa ds oSfnd /keZ

vkSj fØ;kdk.M dks u ekurs gq, u, /keZ esa nhf{kr gksus ds dkj.k dq#&ikapky ns'k dh lkekftd izFkk ls dk'kh]

dks'kykfn ns'k dh izFkk fHkUu gksus ds dkj.k rFkk czkã.k lEiznk; dks prqoZ.kZifr ds :i esa Lohdkj u djus gsrq vkSj

ogk¡ ds vf/kokfl;ksa ds laLd`r Hkk"kk ds fo'kq) mPpkj.k u dj ikus ds dkj.k fHkUu Hkk"kk dks viukus ds QyLo:i

czãorZdky esa mu ns'kksa dks EysPN ns'k dgk x;kA blls vuqeku yxk;k tk ldrk gS fd tc cq)ksÙkj dky esa Hkkjr

dh ,d txg ij vk;Z Hkk"kk izpfyr Fkh] rc nwljh txg dh Hkk"kk fHkUu FkhA fQj Hkh ,d=koLFkku ds dkj.k vk;Z]

vuk;Z nksuksa Hkk"kk,¡ ,d&nwljs dks izHkkfor djrh jgha vkSj uwruRo dh ltZuk gksrh jghA ;g igys vuk;Z Hkk"kk&Hkk"kh

O;kid {ks= esa fxurh ds cjkcj vk;ksZa dh cLrh ds dkj.k la?kfBr gqvk lk yxrk gS] D;ksafd lSa/ko tkfr dh Hkk"kk ls

uokxr oSfnd Hkk"kk rqyukRed #i ls vf/kd 'kfDr'kkyh FkhA blds ijorhZ izkd`r ;k ikfy Hkk"kk ds mn~Hko dk dkj.k

;gh gS] ,slk dgk tk ldrk gSA ek= ;gh ugha] ml ;qx ds le; vFkkZr~ bZlk iwoZ 1000 ls bZlk iwoZ 600 rd mÙkj

Hkkjr esa dq#] ikapky] dsd;] vkfn mÙkjkapy ds iwohZ Hkkx vkSj e/; Hkkjr esa dks'ky] fonsg] ex/k] vkfn rFkk nf{k.k

esa voUrh] ekyo] vkfn nSf'kd foHkkx Hkh ik, tkrs gSaA ;g ckr cktlus;h lafgrk esa Hkh mfYyf[kr gSA

ijUrq Hkkjro"kZ ds bu lkjs ifjorZuksa ls ex/k ds fudVorhZ nf{k.kiwoZ midwy ds fuoklh 'kcj tkfr dh

lH;rk fdl Hkk¡fr fryek= izHkkfor ugha gqbZ] ;g fopkj.kh; gSA nzkfoM+ksa ds }kjk forkfM+r gksdj izkphu vf"Vªd

leqnk; ftl fnu iwoZ lkxj ds rVorhZ ?kus taxyksa esa vk cls] mlh fnu ls ;k mlds igys ls dkSfyd ijEijk ds

vuqlkj ikyu djus okyh lH;rk dks vk;ksZa ds ,f'k;k izkUr ls fe=ko#.k] bUnz] vkfn dks ftl izdkj lkFk ys vk, Fks]

mlh izdkj mUgsa Hkh lkFk ys vk, FksA tkfr ds lkFk&lkFk tkrh; /keZ] tkrh; vkpkj fopkj] lc dqN lkFk vk, gksaxs]

blesa dksbZ lUnsg ughaA ;gh dkj.k gS fd ftlls vc Hkh 'kcj Hkwfe vksfM+'kk dk /keZ LorU=] mikL;nsork LorU=]

fopkj/kkjk Hkh LorU= gSA ;g vk;Z&nzkfoM+ ijEijk jfgr ,d eguh; jl ls jle; gSA pkgs tks Hkh gks] ikjEifjd

izFkk dh e;kZnk dh j{kk] fir`&firkeg ds izfr lEeku] ifj'ks"k esa Lokuqf"Br /kkfeZd fo'okl ds fufoM+ vkd"kZ.k esa

'kcj leqnk; bl Hkk¡fr c¡/kk gqvk Fkk fd mlls vyx gksuk mlds fy, vlEHko lk FkkA blfy, dSls Hkh 'kfDr'kkyh

>a>kokr ds vk?kkr ls u og ladqfpr gqvk] uk gh fopfyrA mlds nsork] mlds eaxykdka{kh o`{k nk#] f'kyk[k.M dh

rjg vpy] vfMx jgs gSaA vc Hkh og o`{k ;k nk# ds vfrfjDr fdlh vkSj dks nsork ds :i esa Lohdkj ugha djrkA

mldh n`f"V esa ^nk#* ,d iwT; nsork] 'kqHkk'kqHk iznkrk vkSj l`f"VdrkZ gSaA

blls ge vU; /keksZa ls mldk /keZ&n'kZu U;wu gS] ;g ugha dg ldrsA mldk /keZ fo'okl ij izfrf"Br gSA

mldh eqfDr vkn'kZokn esa i;Zoflr gSA mls lq[kfyIlk ds fy, vn`"V LoxZ dh dYiuk vko';d ugha izrhr gqbZA

44

viuk gsrq ;k lk/kuk Lo:i ;kx&;Kkfn djuk mlus dHkh Hkh ilUn ugha fd;kA tkxfrd Hkksx foykl ls nwj jgdj

lU;kl ozr dk ikyu djrs gq, /;ku] /kkj.kk] lekf/k] vkfn fØ;kvksa ds }kjk fuokZ.k ykHk ds fy, mlus dHkh Hkh

vkxzg ugha fd;kA viuh vk| Hkwfedk ln`'k vfgalk ekxZ dk vuqlj.k Hkh mlus ugha fd;kA /kwi] o"kkZ] 'khr] vkfn

mldh n`f"V esa lkekU; ckrsa gSaA mlds fopkj ls os izd`fr ds vH;klxr fuR; deZ gSaA vr% mldk vkn'kZ izR;{k

tkxfrd gSA mldh deZHkwfe vj.; gS vkSj /keZ gS ftUnk jguk] blfy, mlus o`{k dks gh nsork ds :i esa pqu fy;k

gSA mlh ds vkn'kZ ls mlus thou /kkj.k fd;k gSA o`{k ftl Hkk¡fr Lo;a vadqfjr gksdj vkdk'k vkSj feV~Vh ls rst]

jl] ok;q dk vkgj.k djds ftUnk jgrk gS] ;Fkk'kfDr Qy] iq"ikfn forfjr dj nwljksa dk midkj djrk gS vkSj

vHkko ds le; varr% Nk;k fn, fcuk ugha jg ikrk] mlh izdkj 'kcj vj.; esa tUe ysdj vius gkFk&iSjksa ds cy

ij Lo;a esgur dj thfodk fuokZg djrk gS vkSj ifjokj dk ikyu iks"k.k djrs gq, tks Hkh cp tkrk gS] mlls nwljksa

ds dke vkus ij dqafBr ugha gksrkA og o`{k dh Hkk¡fr loZlgk gSA dqBkjk?kkr ls og LFkkuP;qr ugha gksrkA lehiLFk

nwljs o`{k&yrkvksa dh LorU=rk esa ck/kd ugha gksrk] oju~ vko';drkuqlkj Åij mBkdj lgstus dh izps"Vk djrk

jgrk gSA blh ls mldh mnkjrk vkSj egRo dh vfHko`f) gh gqbZ gS] ?kVh ughaA vko';drkuqlkj mlus vius gh

LokftZr vkgkj ls nwljksa dks f[kykdj mudh iqf"V dh gSA ;gh 'kcj dk vkn'kZ gS] ;gh mldk /keZn'kZu gSA blh ds

dkj.k mlus o`{kiwtk dh gS vkSj djrk Hkh jgsxkA ;gh mldk eS=h/keZ gSA

blds vfrfjDr 'kcj /keZ esa ,d vkSj vkn'kZ ls HksaV gks tkrh gS] og gS f'kykn'kZA taxy ds fdlh dksus esa

fdlh Hkh vdeZ.; f'kyk dh LFkkiuk dj mldh iwtk djrk vk;k gSA blh ls le>uk gksxk fd tSls 'kcj ,d

n`f"Vdks.k ls o`{k/kehZ gS] mlh izdkj ls ik"kk.k/kehZ HkhA ik"kk.k dh rjg og dBksj gS] fu"Bqj gSA Lokf/k"Bku ls fopfyr

gksuk mlds fy, LoHkko fo#) gSA vklkuh ls og VwV ugha tkrkA pkgs ftruh /kwi] 'khr vkSj o"kkZ D;ksa u gks] og

mls lrkrs ugha] oju~ og eku ysrk gS fd mlh ds fy, gh mldk tUe gqvk gS] mlh esa mldk vkuUn gSA vr%

mlus dHkh dqfV;k ls vk¡[k Qsjdj izklkn Hkou dh vksj ns[kk rd ughaA dsoy ogh ugha] vdeZ.; f'kyk dh Hkk¡fr

vlekurk ns[kuk Hkh mldk tkfr&fo#) vkpj.k gS D;ksafd mlesa ^vkd`frxr oS"kE;* gS] izd`fr esa dksbZ fo"kerk ugha

gSA vr,o 'kcjksa esa tkfrHksn ugha gSA nsork dh ltZuk esa lc ,d gSaA lHkh ds }kjk vius&vius deZ dk laiknu

djrs gq, thuk gh 'kcj ds fy, /keZ dgykrk gSA vr% fo}s"k dk dksbZ dkj.k gh ugha gSA f'kyk fdruh Hkh cM+h D;ksa

u gks] mlds lehi okys f'kyk[k.M ds lkFk mldk dksbZ fojks/k ugha gksrkA dksbZ fdlh dk fojks/k ugha djrs gSa] oju~

muesa ikjLifjd lg;ksx jgrk gSA mlh izdkj ls dksbZ dSls Hkh /keZ&deZ D;ksa u djs] mlds fy, dksbZ dqN ugha

dgrkA vko';drkuqlkj midkj fd;k tk ldrk gS] vidkj ughaA ;gh mldk ik"kk.k /keZ gSA lkE;/keZ] lgkoLFkku

dk /keZ gSA

bl /keZ ds fy, mls dksbZ rdZ ugha nsuk iM+k] dkj.k ryk'kus dh vko';drk ugha iM+hA ;gh dkj.k gS fd

45

og tSu&ckS) xzUFkksa esa vgsrqoknh] vfØ;koknh vkSj ukfLrdrkoknh ds :i esa vfHkghr gksrk vk;k gSA ^^vaxq"Bkfudk;**

esa mYys[k gS fd cq)nso ds N% izfr}fUn;ksa esa ls ,d Fks ^^iqjk.k dk';i**A mudk n'kZu vfØ;kokn vkSj vgsrqokn ds

vfrfjDr vkSj dqN ugha Fkk] ,slk fo}kuksa dk er gSA muds n'kZu ds vuq;k;h lekt ds fuEuoxZ esa bl rjg O;kIr

gks pqds Fks fd yxHkx 8000 O;fDr;ksa us mudk f'k";Ro xzg.k dj fy;k FkkA ^^iqjk.k d';i** mRdy Hkwfe esa tUes Fks]

blds dksbZ i;kZIr izek.k u gksus ij Hkh mUgksaus mRdy ;k 'kcj Hkwfe dks vius dk;Z{ks= ds :i esa pquk FkkA rc rd

dfyax esa tSu /keZ dh tM+sa Hkh te pqdh FkhaA ;g dc ls gqvk] dg ikuk lEHko ughaA tks Hkh gks] ;gk¡ rd vuqeku

fd;k tk ldrk gS fd rc ;kfu dfyax esa egkohj ds vkus ls igys nf{k.k&iwoZ Hkkjr esa ,d ladj /keZ dk izknqHkkZo

gksus yxk FkkA blesa gsrq] fØ;k] Qy ds ckjs esa fdlh ppkZ ds ladsr rd u ik, tkus ds dkj.k yxrk gS fd ;g

lkE; eS=h /keZ dk vkfne vadqj nk# eS=h /keZ ds vykok dqN vkSj ugha gSA

iwoksZDr f}fo/k lkE; vkSj eS=h /keZ ls ifjpkfyr 'kcj lSa/ko lH;rk ds igys vFkkZr~ bZlk iwoZ 5000 lky ds

iwoZ Hkkjr ds nf{k.k iwokZapy esa vkdj LFkk;h fuokl dh LFkkiuk dh FkhA muesa 'kcj] fu"kkn] Hkhy] vkfn dqNsd uke

dh fo"kerk ds vfrfjDr vkSj dksbZ Hksn Fkk] bldh dksbZ lwpuk dgha ugha gSA vkgkj] fogkj] iwtk] mikluk] u`R;]

laxhr lc leku FksA lcus viuh thfodk dh /kkjk vyx&vyx <ax ls viuk;h FkhA ;|fi os xks"Bh ;k ijEijk:ih

vuq"Bkuksa esa ,df=r vkSj nyc) gksdj jgk djrs FksA blds fy, ns'kdky dk O;o/kku mUgsa ,d&nwljs ls vyx

j[kus esa fufeÙk ds :i esa vo'; fo|eku FkkA fQj Hkh og iwtk] miklukfn ds le; fugk;r ekewyh gks tkrk Fkk

D;ksafd lcds tkrh; nsork ,d vkSj vfHkUu FksA 'kcjksa dh n`f"V esa nso izfrf"Br og LFky eqlyekuksa ds eDdk vkSj

bZlkb;ksa ds iSysLVkbZu dh rjg vR;Ur ifo= ekuk tkrk FkkA blfy, ioZ vkSj R;ksgkj ds le; vklikl ds 'kcj

vkdj lfEefyr gks tkrs FksA bl fopkj ls muds nsork dks muds tkrh; nsork ekuk tk ldrk gSA

'kcjksa ds /keZ] fo'okl ds vk/kkj ij tkrh; ,sD; laiknu ds izlax Hkh ;gk¡ fopkj.kh; gSaA pkgs ns'k dky dk

O;o/kku dqN Hkh D;ksa ugha gks vkSj ml ij fHkUu&fHkUu izdkj ds izR;{k vkSj ijks{k ncko gh D;ksa u gksa] os nk# vkSj

f'kyk ds O;frjsd vk;ksZa ds lw;Z ;k nzkfoM+ksa dh ewfrZ;ksa dks i;kZIr le; rd nsork ds :i esa Lohdkj ugha ik,A mudh

n`f"V esa lw;Z ,d mM+us okyk i{kh gh FkkA vc Hkh 'kcj nSfud dky&Hksn djus ds fy, lw;Z dks ,d i{kh gh ekurs

gSaA bUgsa Liqrfud dky ds ?k.Vk] feuV] lsds.M ;k e/;;qxhu ?kM+h] n.M vkSj eqgqrZ ds ckjs esa Kkr gh ugha gSA

lkekU; rkSj ij mudk nSfud dky foHkkx bl izdkj gS &

'kkcj Hkk"kk vFkZ vkuqekfud le;

1- frlk Msrs lw;Z MSus >kM+ jgk gS lk<+s rhu iwokZà

2- ts;kaxys vkdk'k yky fn[kus yxk lk<+s pkj iwokZà

3- lk lk xkax Mkaxys lw;Z fdukjs vk;k lk<+s ik¡p iwokZà

46

4- Mqax;k¡xys lw;Z ckgj fudyk N% cts iwokZà

5- Mkb;ksaxys lw;Z Åij p<+ vk;k lkr cts iwokZà

6- ysaxcksax ;ksaxys lw;Z chp esa jgk ckjg cts iwokZà

7- lkfM+;ksaxys lw;Z mrjus yxk ,d cts vijkà

8- #csax ;ksaxys FkksM+k lk mrjk rhu cts vijkà

9- lq;ks ;ksaxys 'khry gks vk;k pkj cts vijkà

10- xk;ksxys Mwc x;k lk<+s ik¡p vijkà

11- vk#Cys <Ddu My x;k lk<+s N% vijkà

12- vk;ksZxys dkyk iM+ x;k lkr cts vijkà

blls Kkr gksrk gS fd muds fopkj ls lw;Z vkdk'kiFk ij MSus [kksy mM+ tkrk gS vkSj vius ?kksalys esa

okil vk tkrk gSA ;g vk;ksZa ds izR;{k lw;Z nsork ds fy, 'kcj dh lkekU; lh /kkj.kk FkhA vr% og vKs;] vn`';

'kfDrfo'ks"k ds izfrfuf/k euq"; foxzg dh Hkk¡fr ijks{k nsork dks D;ksa nsork ekuus tk,\ blfy, mlds nsork nk# gh

gSa ftldh thou/kkjk ds lkFk vius thou dh /kkjk leku gSA

,d vkSj ckr gS fd vk;ksZa dh ;Kosnh ;k vfXux`g vFkok lSa/k nzkfoM+ksa dh xq#LFkyh dh rjg 'kcj fdlh

d`f=e LFky dks nsork dk fuokl&;ksX; LFky ekurs ugha FksA igys dg pqdk gw¡ fd mudk nsork o`{k ;k f'kyk gSA

vr% muds fy, fdlh d`f=e LFky dks funsf'kr djus dh dksbZ vko';drk ughaA os fdlh oSfp«;e;h izd`fr dh xksn

esa gh vius nsork dks pquk djrs FksA vFkkZr vj.; vkSj ioZrksa esa ftl o`{k dks lcls mRd`"V ekurs Fks] og isM+ dPpk

gks ;k lw[kk] ;gk¡ rd fd mldk vo'ks"k Hkj gh D;ksa u gks] os mls nsork ekurs FksA ;g izFkk vkt Hkh 'kcjksa esa

izpfyr gSA eq>s irk gS fd ikjyk[kseqaMh ekG bykds ds ,d lkSjk iYyh esa ,d iqjkus isM+ dh x.Mh dks] ftldk

vk/kk Hkkx ugha Fkk] nsork ds :i esa iwtk djrs gSaA eSaus iwNk fd brus lkjs isM+ksa ds jgrs bl lw[ks isM+ dh iwtk D;ksa

djrs gks rks eq>s mÙkj feyk & jgus nsa ckcw] ;s gekjs irk ugha fdl dky ds nsork gSaA blls irk pyrk gS fd os

dqN Hkh u;s fljs ls ugha pykuk pkgrs gSaA tks tSlk gS] oSlk gh jgsA

47

iape izdk'k

osn] oSfnd vk;Z vkSj nk#iwtk

vc ns[kuk gS fd vk;Z vkSj nzkfoM+ ds chp nh?kZdkyhu yM+kbZ dh vof/k esa 'kcj v/;qf"kr Hkw[k.M esa fdl

izdkj ifjorZu gqvk Fkk vkSj mu fooknxzLr xksf"B;ksa ij mlds dkj.k dSlh izfrfØ;k gqbZ FkhA rc rd 'kcj ds o`{k

nsork ^nk#nsork* ds :i esa ifjfpr gks pqds Fks] ;g Li"V izrhr gksrk gS D;ksafd izkphudky ls mikflr gksus okys o`{k

ds vo'ks"k ;k ydM+h ds yV~Bs dks nsork ekuuk mudh ijEijk gSA mlh nk# ds vkxs [kM+s gksdj vius ân; ds Hkko

O;Dr dj nsus ds fy, muesa dksbZ dq.Bk ugha FkhA Qyr% nk#iwtk vkil esa ;q)jr jgs nksuksa leqnk;ksa dh n`f"V ls ijs

ugha jg ikbZA tSu&nzkfoM+ksa dh ewfrZiwtk vkSj vk;Z czkã.kksa dh bUnz o#.k mikluk mUgsa izHkkfor ugha dj ikbZ rks

mUgksaus nk#iwtk ds izfrdwy ea=koyh dh jpuk dhA vr% _Xosn lafgr esa ik;k tkrk gS &

^^vnks ;n~nk# Iyors flU/kks ikjs viq#"ka

rnkjHkLo nqgZ.kks rsu xPN ijLrje~** & _Xosn 10 ea- 155&3

;gk¡ ^viq#"k* 'kCn ls yxrk gS fd ;g ^nk#* osn dk ^lglz'kh"kZ iq#"k* ;k tSu ^iq#"kksÙke* mikluk ugha gSA

blfy, mlls fuo`Ùk gksdj igys mls viuk ysus ds fy, dgk x;k gSA bls fdlh tSu ;k tSu&Hkko&Hkkf"kr _f"k us

fy[kk gksxkA blesa tSu vkSj 'kcj nksuksa /keksZa dh [khapkrkuh gSA blls vf"Vªd ;k izVksv"Vªy,M+ ds lkFk dfyax dk

xgjk lEcU/k Fkk] ,slk Kkr gksrk gSA ml le; dfyaxLFk nk# ds fy, }U} py jgk FkkA vius nk# dks

izfrifÙk'kkyh cukus dh mUgksaus izps"Vk,¡ dh FkhaA iafMrksa dk dguk gS fd cekZ] b.Mksusf'k;k] ifYyusf'k;k ds lkFk

dfyax dk ofgZokf.kT; FkkA vr,o vuqeku gS fd fdlh vk;Z HkkokiUu tSu eqfu ;k tSu HkkokiUu _f"k us bl ea=

dh jpuk dh gksxhA D;ksafd vk;ksZa ds vkus ds ckn tSu&nzkfoM+ vkSj vk;Z lH;rk dk ,slk vksrizksr lfEeJ.k gqvk]

ftlds QyLo:i nzkfoM+ cgqy {ks= esa eqf"Ves; vk;Z ftl izdkj ls nzkfoM+ HkkokiUu gks x;s] mlh izdkj vk;ksZa esa

nzkfoM+ ;k vuk;Z Hkh 'kkfey gksdj ?kqyfey x;sA dkj.k Lo:i O;kl] vkfn vk;sZrj O;fDr;ksa ds }kjk ftl izdkj vk;Z

xzUFk vkSj /keZ ifjiq"V gqvk] mlh izdkj o`gLifr] pkokZd vkfn vkpk;ksZa ds }kjk vk;Z fojks/kh n'kZu dh ltZuk Hkh gqbZA

;gh _Xosn of.kZr eU= ls vuqekfur gksrk gSA

ij ;g dc vkSj dSls gqvk Fkk] bldk dksbZ izek.k izkIr ugha gqvk gSA fQj Hkh ;g dk;Z bZlk iwoZ 1500 ls

1200 dh vof/k esa gqqvk] ,slk vuqeku yxk;k tk ldrk gS] D;ksafd osn jpuk ds dky ds ckjs esa bfrgklfon~ tks

izek.k mifLFkr djrs gSa] mlls ;gh /kkj.kk curh gSA bl izlax esa vo'; vusd bfrgkldkj vyx&vyx fopkj

O;Dr djrs gSaA blfy, ;gk¡ dqN izfl) ,sfrgkfld vkykspdksa ds oDrO; mn~/k`r dj jgs gSa &

tks ^^vikS#"ks;a osn%** vFkkZr~ osn fdlh iq#"k ;k O;fDr ds }kjk jfpr ugha gq, gSa] ,slk crykrs gSa vkSj l`f"V

48

dh mRifÙk ds lkFk&lkFk osnksa dh Hkh mRifÙk gqbZ gS] dgrs gSa] muds fy, ^^os|rs vusu loZfefr osn%** vFkkZr~ ^Kku*]

ftlds }kjk lc dqN irk py tkrk gSA ijUrq osn dk ;fn _Xosnkfn xzUFkksa ds :i esa vFkZ yxk;k gS rks ,slh

O;k[;k fdlh dke dh ugha jgsxhA vo'; mlds fy, dky dk fu.kZ; djuk gksxkA n`f"ViwoZ gks ;k fyf[kriwoZ]

fuf'pr :i ls dksbZ u dksbZ le; vo'; gSA ml dky ds fu.kZ; gsrq dbZ iafMrksa us dbZ izdkj ds lw=ksa dks viuk;k

gS vkSj mldk Qy Hkh funsZf'kr dj x, gSaA

muesa ls laLd`r Hkk"kkfoK eSDlewyj ds lw= dks loZiz/kku gksus dh [;kfr izkIr gqbZ gSA mUgksaus osn dks bZlk

iwoZ 1200 dh jpuk ds :i esa izekf.kr fd;k gSA mudk dguk gS & lHkh oSfnd lkfgR; ds jpuk&dky dks pkj

vyx ;qxksa esa foHkkftr fd;k tk ldrk gS & 1- NUn ;qx 2- eU= ;qx 3- czkã.k ;qx 4- lw= ;qxA ewyr% mUgksaus

Hkk"kk vkSj Hkko rFkk ijorhZ dky dh lkjLor jpuk 'kSyh dk foospu iwoZ dh jpukvksa ls feyh lwpuk ds vk/kkj ij

djrs gq, bl izdkj ;qx foHkkx dh dYiuk dh gSA mUgksaus ;g Hkh dgk gS fd buesa ls lw=;qxhu jpukvksa esa

vuqØe.kh vkSj ifjf'k"V] ,slh nks oxksZa dh jpuk,¡ ikbZ tkrh gSaA vuqØe.kh ds jpukdkjksa esa 'kkSud vkSj dkR;k;u

loZizFke gSaA 'kkSud us _Xosn esa vuqØe.kh vkSj dkR;k;u us _Xosn vkSj 'kqDy ;tqosZn] bu nksuksa esa lokZuqØe.kh dh

jpuk dh gSA nksuksa dh jpukvksa esa rqyuk djus ij yxrk gS fd 'kkSud dqN x|&i| fefJr jpuk ds lkFk&lkFk

Nan jhfr dks dk;e j[kus esa 'yFk ls yxrs gSa] ijUrq dkR;k;u us x|&dfork fy[kus ds lkFk&lkFk ijorhZ lw=

jpuk dks uohu 'kSyh iznku dh gS tks vokZphu laLd`r lkfgR; esa vusd LFkkuksa ij ikbZ tkrh gSA blds vfrfjDr

nksuksa us 'kkdy vkSj ok"iy nksuksa 'kk[kkvksa dk lfEefyr :i ls vuqlj.k fd;k gSA blls vuqekfur gksrk gS fd

'kkSud vkSj dkR;k;u nksuksa vfHkUu 'kk[kk/;k;h Fks vkSj 'kkSud dkR;k;u ds iwoZt FksA

dkR;k;u dh lokZuqØe.kh dh O;k[;k djrs le; ijEijk ds ckjs esa "kM~xq# f'k";ksa us tks dgk gS] mlh ds

vk/kkj ij dgk tk ldrk gS fd ml le; 'kkSud] v'oyk;u] dkR;k;u vkSj ikratfy uke ls Øekuqlkj pkj

'kk[kk,¡ FkhaA fQj Hkh ^^dFkklfjrlkxj** ds jpukdkj lksenso Hkê] dkR;k;u vkSj oj#fp vfHkUu gSa] ,slk crykrs gSaA

mUgksaus fy[kk gS & dkR;k;u ikVyhiq= ujs'k uUn ds ea=h FksA bls vxj lR; ekusa rks dkR;k;u dk dky izk;% bZlk

iwoZ 325 gksxkA ,sfrgkfld izek.k ds vuqlkj pUnzxqIr ekS;Z us uUnoa'k dk fouk'k fd;k Fkk vkSj os ^nsokukafiz;* v'kksd

ds firkeg FksA v'kksd bZlk iwoZ 270 esa flagkluk:<+ gq,] ;g muds f'kykys[kksa ls izrhr gksrk gSA vr% dkR;k;u bZlk

iwoZ pkSFkh lnh ds vfUre pj.k ds gSa] Li"V gks tkrk gSA bfrgkldkjksa us egkHkk";dkj ikratfy dks bZlk iwoZ nwljh

lnh ds :i esa fu:fir fd;k gSA mUgksaus viuh okrkZ esa dkR;k;u dks nks lkS lky iwoZ dk cryk;k gS] vr% yxrk gS

mi;qZDr x.kuk vHkzkUr gSA rks ge v'oyk;u dks bZlk iwoZ 350 ds dgdj 'kkSud ds dky dks bZlk iwoZ 400 dg

ldrs gSaA iqjkru lw=ys[ku 'kSyh vkSj 'kkSud dh jpuk 'kSyh esa lkE; u gksus ds dkj.k lw= ;qx dh vof/k dks bZlk

iwoZ 600 ls 200 ds chp LFkkfir dj yxHkx Lohdkjk tk ldrk gSA

49

lw=;qxhu jpuk,¡ czkã.k of.kZr tfVy ;Kkfn deZ lEcU/kh izlaxksa dh ljy O;k[;k ds mís'; ls jfpr gksus

ds dkj.k czkã.k ;qx dks lw= ;qx dk iwoZorhZ ;qx eku ldrs gSaA vr% czkã.k ;qx dks vkSj nks lkS o"kZ vkxs dj ysa rks

og bZlk iwoZ 800 ls 600 gksxk] D;ksafd vxzxfr ds fy, vUrr% nks lkS o"kZ vo'; gh yxrs gksaxsA

ijUrq czkã.k ;qx dh jpukvksa esa mlds iwoZ ;qx ds ckjs esa dksbZ lwpuk ugha feyrh gSA bl ij ml ;qx dh

fpUru/kkjk esa bl izdkj ds dqN izlax lfUuosf'kr gSa] ftUgsa i<+us ek= ls ml ;qx dh gh ugha] nwljs ;qx dh

fpUru/kkjk esa Hkh Hkze] izekn] foJ`a[kyrk] vkfn dks ysdj lUnsg gksrk gSA uwru fpUru ;k uohure Hkkoukvksa ds

vk/kkj ij u fy[kk tkdj ek= izkphu jpukvksa dk laxzg dj mudh O;k[;k vkSj vuqdj.k esa og ;qx O;Lr jgkA

oSfnd ea=ksa dh Hkk¡fr uo uoksUes"k'kkfyuh jpuk dks NksM+dj bl izdkj dh vUr%lkj 'kwU; jpukvksa ds izlkj ds fy,

chp esa ,d iwjk ;qx gh chr x;k gksxk] blesa dksbZ lUnsg ughaA vr% bZlk iwoZ 1000 ls 800 dh dkykof/k dks ge ea=

;qx eku ldrs gSaA

lw=] czkã.k vkSj eU= rhuksa ;qxksa dh jpuk,¡ ,d gh iqjkru ;qxhu lkfgR; ij izfrf"Br FkhaA bl ;qx dks

eU=n`"Vk ;qx ;k oSfnd ;qx dh [;kfr izkIr gqbZ gSA bl ;qx ds _d~ ea= ;qx esa ;Fkkor~ :i ls lfUuosf'kr gksdj

czkã.k ;qx esa mUgha dh fHkUu&fHkUu izdkj dh O;k[;k,¡ Hkj gqbZ gSaA lw= ;qx esa mu ij fcUnqokj ppkZ,¡ gksdj mudh

lw{ekfrlw{e mikns;rk dk izfriknu gqvk gSA ;g ekSfyd fopkj vkSj lR;kfo"dkj dk ;qx Fkk] vkfne fpUru ds

foLrkj dk ;qx FkkA ;gh NUn ;qx ;k oSfnd ;qx FkkA bZlk iwoZ 1200 ls 1000 dh dkykof/k dks bl ;qx ds fy,

fu:fir fd;k tk ldrk gSA blh ds vk/kkj ij _Xosn dh jpuk bZlk iwoZ 1200 esa gqbZ Fkh] ;g dgk tk ldrk gSA

ijUrq ihVjlu dgrs gSa fd mfYyf[kr lw= vusd n`f"V ls nqcZy gSaA igyh ckr rks ;g gS fd Hkk"kk vkSj

'kSyh ds vk/kkj ij fdlh ;qx dk fu.kZ; ysuk mfpr ughaA vkSj dksbZ vk/kkj u gks] rks dsoy Hkk"kk vkSj 'kSyh lgh

fl)kUr ij 'kk;n igq¡pk Hkh u ik,¡] D;ksafd 'krkCnhO;kih fdlh ,d ;qx ds dky[k.M esa] ;g dksbZ fofp= ckr ugha

fd ,dkf/kd 'kSfy;k¡ vk/k`r gksaA f}rh;r%] ftl F;ksjh ;k lw= dks vk/kkj ekudj dYiuk,¡ dh tkrh gSa] og

izeknjfgr gS] mldk Hkh izekf.kr gksuk vko';d gSA ftl dkR;k;u ds le; dk vk/kkj ysdj mUgksaus oSfnd lkfgR;

dk dky fuf.kZr djus dh izps"Vk dh gS] og dkR;k;u dkSu gSa] blesa Hkh lUnsg gSA oSfnd vuqØe.kh ds iz.ksrk

dkR;k;u] O;kdj.k ds o`fÙkdkj dkR;k;u vkSj uUn ds eU=h dkR;k;u] buesa D;k lEidZ gS( ;s ,d vkSj vfHkUu gSa ;k

ugha] bldk mÙkj vkt Hkh fuf'pr ugha gks ik;k gSA ml ij "kM~xq# f'k"; vkSj lksenso Hkê dh mfDr esa ,sfrgkfld

rF; fdruk gS] ;g Hkh fopkj.kh; gSA brus lkjs iz'uksa ds jgrs ek= dkR;k;u dks vk/kkj ekudj _Xosn tSls ,d

nq:g vkSj vkfnere xzUFk dk dky fu/kkZfjr djuk cqf}eÙkk ugha gSA r`rh;r%] ;qxdky dgus ds fy;s ek= nks lfn;ksa

dks gh D;ksa fy;k tk,xk] blds fy, dksbZ rdZfl) dkj.k Hkh ugha gSA ;qx dgus ls gks ldrk gS fd 500 o"kZ gks ;k

1000 o"kZ Hkh gks ldrk gSA dbZ bfrgkldkj Hkh ;gh dgrs gSaA bUgha dkj.kksa ls 'kk;n mUgksaus Lo;a oSfnd dky dks

50

bZlk iwoZ 1500 ds :i esa ifjof/kZr fd;k gSA

,slk ugha gS fd eSDlewyj ds vykok vkSj fdlh us blh izdkj ls dky fu:i.k ugha fd;k gSA muesa ls ,d

osnK fo}ku esdMkWuy (Mekdonell) dk dguk gS & We must thus rest content with the moderate

estimate of the thirteenth century B.C. as the appropriate date for the begining of the Rig

Vedic period.

bfrgkldkj fOgVuh (Whitney) dgrs gSa fd bZlk iwoZ 2000&1500 oSfnd dky gSA vkykspd dsth

(Kaigi) us Hkh mlh ckr dks Lohdkjk gSA oscj (Weber) ds erkuqlkj vk;Z igys bZlk iwoZ lksygoha lnh esa Hkkjr

vk,] vr% oSfnd eU=ksa dh jpuk bZlk iwoZ 1600 esa gqbZ gSA

bu erksa ij fopkj djus ls ;gh Kkr gksrk gS fd dsoy Hkk"kk vkSj jpuk&'kSyh :id 'kadq dks ysdj osn dk

dky fu.kZ; djus tk,a rks ugha gks ik,xkA mlds fy;s vkSj Hkh dbZ miknku laxzghr djuk gksxk] D;ksafd Hkw[kuu ls

vkfo"d`r vusd uohu oLrq,¡ Hkh izkphu bfrgkl ij ppkZ ds lUnHkZ esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkus yxh gSaA vr%

bfrgkldkj fLeFk dgrs gSa & The yield in the point of historical information is so scanty, that we

must confess that it is yet too early to dogmatise over the result of this find.

Hkk"kk vkSj Hkko ds rqyukRed lw= ds vykok xf.krh; jhfr ls Hkh _Xosn ds dky fu.kZ; ds fy, iz;kl de

ugha gq, gSaA bl jhfr ls dky fu:fir djus okyksa esa vkykspd gkWx (Haug) mYys[kuh; gSaA mUgksaus osnkax T;ksfr"k

dh ,d dkfjdk ds voyEcu ls lkSjd{k dk fu.kZ; djds osn dh jpuk dk dky crk;k gSA og dkfjdk gS &

izi|srs Jfo"BknkS lw;Zpanz elkcqnd~

likZ)sZ nf{k.kkdZLrq e?kkJo.k;ks% lnkA

blds }kjk osnkax T;ksfr"k dk l`tu dky dqN vkxs gks tkrk gS] vFkkZr~ ;g bZlk iwoZ 1886 gksxkA ml

dkfjdk ds }kjk os nks fl)kUrksa ij igq¡prs gSaA izFke] bl izdkj xzg&u{k=ksa dh xfrfof/k dk fu:i.k djus ds dkj.k

ml le; ds Hkkjrh; bZlk iwoZ 1200 esa Hkh T;ksfr"k'kkL= esa fdl Hkk¡fr KkuktZu dj ik, Fks] ;gh Kkr gksrk gSA

f}rh;] czkã.k of.kZr /kekZuq"Bkuksa ds fØ;kdyki rc iw.kkZ³~x gks pqds FksA vr% bZlk iwoZ 1400&1200 esa czkã.k xzUFkksa

dh jpuk gqbZ gS] ,slk vuqeku gSA blds iwoZ de ls de 500&600 o"kZ u yxs] rks lafgrk dh Hkk¡fr vewY; xzUFkksa dh

jpuk dks vlEHko ekudj mUgksaus bZlk iwoZ 2000&1400 dks ^lafgrk ;qx* ds uke ls vfHkghr fd;k gSA _Xosn ds ea=

lafgrkvksa ls Hkh izkphu gSa] ,slh ekU;rk gS vkSj lafgrkvksa ds igys ;Kkfn fØ;kvksa ds vuq"Bku ds izek.k izkIr gksus ds

dkj.k mudh jpuk ds fy, vUrr% pkj lkS o"kZ yxs gksaxsA blh vuqeku ls bZlk iwoZ 2400&2000 dh e/;kof/k dks

oSfnd dky ds :i esa Lohdkjk gSA

51

c/kt~dksbZ ls vkfo"d`r miknkuksa ds vk/kkj ij euh"kh vkj- th- Hk.Mkjdj ,d u;s fl)kUr ij igq¡ps gSaA os

dgrs gSa & ge ^vlqj* dks vk/kkj cukdj oSfnd dky dk fu.kZ; dj ldrs gSa] D;ksafd ^bZ'kkokL;ksifu"kn~* ds ^vlq;kZ%*

'kCn ds lkFk ^,flfjvk* 'kCn dh lekurk ds dkj.k yxrk gS fd ^vlq;kZ* 'kCn vlqj v/;qf"kr {ks= ds vFkZ esa iz;ksx

gqvk gSA blfy, Hkkjro"kZ esa ftl izdkj vk;ksZa dh izxfr dk izfrjks/k nL;qvksa us fd;k Fkk] mlh izdkj vlqjksa us Hkh

,flfj;k ns'k esa fd;k FkkA blh izdkj ls vusd rdksZa ds }kjk Hk.Mkjdj us eku fy;k gS fd yxHkx bZlk iwoZ 2500

rd _Xosn dh jpuk gks pqdh FkhA

tks Hkh gks] mfYyf[kr rdksZa ls gh yxrk gS fd vHkh rd _Xosn dk jpuk dky fuf.kZr ugha gks ik;k gS vkSj

fu.kZ; djus ds fy, lgh lkexzh Hkh izkIr ugha gqbZ gSA foaVj fut~ dh Hkk"kk esa dgsa rks & "Anything certain in

this question is everything uncertain."

ij vc ^Hkkjrh; bfrgkl lfefr* ds izeq[k lEiknd Jh vkj- lh- etqenkj us bldh ikf.MR;iw.kZ xos"k.kk

djds vius ^^vk;Z leL;k** (The Aryan Problem) uked fucU/k esa dgk gS & "Thus from general

linguistic consideration we get for the Rig-Vedic language, as known to us, an approximate

date of 1000 B.C. Although the culture represented by it must be considerably older, it can

hardly be pushed back considerably before 1500 B.C." ;kfu Hkk"kk rkfRod n`f"Vdks.k ls fopkj djus ij

irk pyrk gS fd oSfnd Hkk"kk vkuqekfud bZlk iwoZ 1000 dh gSA ;|fi oSfnd laLd`r mlds 500 o"kZ igys Fkh] ,slk

vuqeku yxk;k tkrk gS] bl fl)kUr dks vc Lohdkj dj ysus ds vykok dksbZ vkSj pkjk ugha gSA vr% _Xosn lafgrk

ds ml ^nk#nsork* ea= dh jpuk bZlk iwoZ 1200 esa gqbZ Fkh] ;g vuk;kl dg ldrs gSaA rc rd izVksv"Vªy,M ;k

'kcjksa esa o`{k ds cnys nk#iwtk izpfyr gks pqdh Fkh] Li"V :i ls ,slk gh izrhr gksrk gSA

laHkor% mlds dkQh igys 'kcjksa esa o`{kiwtk izpfyr FkhA blh ds fy, rRdkyhu 'kcjksa dks viuh gh fuokl

Hkwfe esa ,d o`{k dks pquuk gksrk FkkA blh mís'; ls irk ugha fdrus 'kcj nyc) gksdj vius vHkh"V nsork ds

vUos"k.k esa midwyorhZ vj.;ksa esa HkVds gksaxs] dkSu crk ldrk gS \ var esa ,d fnu mudh euksdkeuk iw.kZ gqbZ vkSj

mUgsa nsork ds n'kZu feysA rhuksa vksj ?kus vj.;] ,d vksj lqfo'kky egksnf/k] ikl gh ,d 'kcjifYy FkhA vgfuZ'k

rjaxksa ds ean xaHkhj xtZu ls eq[kfjr Fkh og HkwfeA chp esa ,d osnh ln`'k LFky FkkA je.kh; Fkk og LFkyA ml ij

,d 'kk[kk iz'kk[kkvksa ls 'kksfHkr o`{k FkkA euksgj ruA fo'kky 'kk[kk,¡A pkjksa vksj 'kqHkz lSdr jkf'k jtr iê dh Hkk¡fr

?ksjs gq, FkhA mlls c<+dj dksbZ vkSj mRd`"V nsork gks ldrk gS D;k\ 'kcjksa dh vk¡[ksa [kqyh gh jg xbZ gksaxh vkSj

mlh iy ls gh iwtkjEHk gks x;k gksxkA

mlds ckn dkQh la[;k esa 'kcj ,df=r gq, gksaxsA u`R; xk;u ds Hkh foiqy vk;kstu gq, gksaxsA vufxur

52

e`x] okjkg vkSj lqLoknq p[kus ;ksX; Qyewy ls og LFky ifjiw.kZ gks x;k gksxkA nsork us izlUu gksdj eaxy dkeuk

dh gksxhA 'kcj nEifÙk;ksa ds Hkwfe"B iz.kke lknj xzg.k fd, x, gksaxsA mudh lqUnj u`R;yhyk ;qDr Hkko&Hkafxek

ns[kdj nsork Hkh izk.koar gks mBs gksaxsA vkSj fQj blh nsork ds fy, _Xosn ljh[ks xzUFk esa Hkh ea= jpuk gqbZ gksxhA

blls rc nk#nsork dh dSlh izflf) Fkh] irk pyrk gSA

ml le; uo&izfrf"Br vk;kZorZ esa Hkh lkekftd ifjorZu dk mn; gqvk FkkA muesa tkfrHksn vkSj pkrqoZ.;

,d gSA _Xosn esa iq#"k lwDr ds vUrxZr bldk ladsr feyrk gSA

czkã.kks·L; eq[keklhn ckgq jktU;% d`r%

m# rnL; ;íS';% in~H;k 'kwnzks·tk;r A

bl lwDr dh jpuk ds le; vk;Z czkã.k] jktU;] oS'; vkSj 'kwnz bl rjg ls pkj o.kksZa esa foHkkftr gks pqds

FksA ;g foHkkx lEHkor% igys deZ ;k o`fÙk ds fopkj ls gqvk djrk FkkA osnikB] iwtk mikluk] vkfn ds fy,

mPpkfjr ea= dk eq[; lk/ku ^eq[k* dks tks deZ ;k o`fÙk ds fy, dke esa ykrs Fks] os czkã.k dgyk,A ckgksa ¼Hkqtkvksa½

ds mi;ksx ls tks jkT;kfn ij fot; izkIr dj 'kklu pykrs Fks] os jktU; gq, ;k dj.k% dk;LFk% gq,A ta?kk dkj.kd

ns'k fons'kkfn esa i;ZVu djds O;kikj djus okyk oxZ oS'; dgyk;k vkSj nSufUnu x`gdeZ ds fy, b/kj&m/kj pyus

okyk oxZ 'kwnz ds uke ls ifjfpr gqvkA vr% ;g Hkh fuf'pr gh gS fd rc rd vk;Z leqnk; esa vkH;arfjd n`f"V ls

Hksn dh Hkkouk dk lw=ikr gks pqdk FkkA

;gk¡ ;g dgus dk rkRi;Z ;g gS fd blh dkj.k ls gh prqoZ.kZ vk;ksZa us tkfr&o.kZ&Hksn'kwU;] ijUrq

yksdizfl) nk#nsork dks viukus ds fy, ea=ksa dh jpuk dh Fkh] ek= viuk ugha ldsA

53

"k"B izdk'k

nk#nsork ij tSu izHkko

Bhd mlh le;] vFkkZr~] vkuqekfud bZlk iwoZ 1000 ls 700 rd dsoy Hkkjro"kZ esa gh ugha] fo'o ds nwljs

ns'kksa esa Hkh ekufld fpUru dk fodkl gksus yxk FkkA bZjku esa tksj’Vj ,d u;s /keZ ifjorZu ds fy, izpsf"Vr FksA

dU¶;wfl;l vkSj ysRlh phu esa ,d vfHkuo /keZiaFk dk izorZu djus ds fy, n`<+hHkwr iz;kl djus yxs FksA T;ksa us

csfoyksu ds vojks/k esa jgdj Hkh tkgksck ij vius fo'okl dks n`<+ djus yxs FksA xzhdksa us ik'pkR; laLd`fr ds

d.kZ/kkj ds :i esa viuk ifjp; nsrs le; ogk¡ ds nk'kZfud ekuo thou dh leL;k vkSj lek/kku dks ysdj fopkj

vkykspuk djuk izkjEHk dj fn;k FkkA vkSj jkseu lkezkT; dh uhao Hkh Mkyh tk pqdh FkhA bl izdkj ,d fodkle;

;qx esa Hkkjro"kZ esa ,d lefUor lH;rk vkSj vfHkuo laLd`fr dk Øefodkl la?kfVr gks jgk Fkk] D;ksafd yM+kbZ [kRe

gks pqdh FkhA fookn esa Mwcs vk;Z vkSj vuk;ksZa ds chp nh?kZdkyhu }U} dk volku gks pqdk Fkk] QyLo:i nksuksa

leqnk;ksa ds eu ls /khjs&/khjs vkrad Hkh nwj gksus yxk FkkA nksuksa leqnk; vius&vius vf/kd`r {ks=ksa esa LorU= :i ls

viuh lH;rk dh vfHko`f) ds fy, th&tku ls yxs gq, FksA nh?kZdkyhu la?k"kZ ds dkj.k vk;Z tkfr dh Hkk¡fr vuk;ksZa

esa Hkh vkn'kZ vkSj fopkjksa dh ladh.kZrk vkus yxh Fkh] ijUrq og ladh.kZrk fot;h vk;ksZa dh rqyuk esa ijkftr vuk;ksZa

esa vf/kd FkhA fQj Hkh bls ekuoh; fpUru dk lkadsfrd fodkl dgk tk ldrk gSA

;g ,d vuqeku gh gS fd _Xosn ds n'ke~ e.My dh jpuk ds izkjEHkdky esa ;k jpuk dh lekfIr ds iwoZ

;q) dk volku Hkh gqvk FkkA vo'; ml le; e.My ds Øe ls lwDrksa dh jpuk ugha gksrh Fkha] ijUrq ftu&ftu

dkj.kksa dks ysdj n'ke~ e.Myh; lwDrksa dks vis{kkd`r ijorhZ dky dh jpuk,¡ ekuk tkrk gS] mls gh miknku ekudj

;gk¡ bl izlax ij ppkZ djus tk jgs gSaA ijUrq cl ,d gh rF; ij fuHkZj u gksdj dqN ikfjosf'kd dkj.kksa ds ek/;e

ls Hkh yxrk gS fd ml vuqeku dks izek.k fl) fd;k tk ldrk gSA

lkekU; rkSj ij ns[kk tkrk gS fd ;q)dkyhu vkSj ;q) ds ckn lkekftd fLFkfr esa i;kZIr vUrj vk tkrk

gSA tkrh; foIyo vkSj nq%fLFkfr ds le; ns'kokfl;ksa dk /ku] eu vkSj thou lc dqN mlh ds fy, U;ksNkoj jgrk

gSA lkekftd foink ds le; vkcky o`) ofurk vius firk] iq=] Hkzkrk] HkrkZ lHkh ds fy, nh?kZ thou dh dkeuk ls

vkSj vklUu foink ls eqfDr ds fy, nsork ls izkFkZuk djrs gSaA cfy p<+kus dh eukSrh Hkh ekurs gSaA blds lkFk&lkFk

leL;k,¡ eu esa Hk; mRiUu djds deZ&/keZ fufoZ'ks"k ls lcdks ,d eu ,d izk.k ls laxfBr gksdj izfrdkj ds fy,

mRlkfgr vkSj izsfjr djrh gSaA lqrjka os f}xqf.kr mRlkg ls ;q) dh vkink ls ifj=k.k izkIr djus ds fy, rRij jgrs

gSaA ml le; lkjs vkeksn&izeksn] foykl&O;lu xkS.k vkSj vuko';d yxrs gSaA ns'kizseh lSfudksa ds j.kHkwfe esa ns'k ds

fy, ohjrk ,oa ijkØe ds lkFk izk.kksa dh cfy p<+krs le; uxjoklh turk ds }kjk muds fy, eaxy dkeuk djrs

54

gq, vkjk/; nsork ds vkxs O;kdqy fpÙk ls izkFkZuk djuk vR;Ur LokHkkfod gSA blesa dksbZ d`f=erk ugha jgrh] u gh

dksbZ NyA og izkFkZuk vfr fueZy ,oe~ ;FkkFkZ gqvk djrh gSA _Xosn ds le; Hkh ;gh gqvk FkkA ml ;qx ds vk;Z

uj&ukfj;ksa us ijkØkUr vuk;ksZa ds izcy izfrjks/k ds }kjk Hk;Hkhr gksdj nsorkvksa dk vius vkokl ij vkokg~u dj

muds vkxs lgt] ljy Hkk"kk esa ân; dh osnuk dks vfHkO;Dr fd;k gSA vUr%dj.k ds fuxw<+ ØUnu dks 'kCnczã ds

ek/;e ls izdkf'kr fd;k gSA ;su dsu izdkjs.k 'k=q dk fouk'k dj izkFkZukdkjh viuh ekuj{kk ds fy, nsork dks

lefiZr djus ds fy, ftl izdkj [kk|] is;] ysá] pksL;] vkfn dh O;oLFkk djrs Fks] mldk dksbZ var gh ugha vkSj

vUr esa ;gh uSos| vkSj mikluk dh jhfr gks x;hA mlh ls nsork us izlUu gksdj 'k=q dks lnSo ds fy, ijkftr

fd;k gSA ;gh dkj.k gS fd _Xosn ds ea= ân;Li'khZ vkSj eguh; yxrs gSaA

ckn esa loZxzklh ;q) dh lekfIr ds i'pkr~ ea= dh jpuk 'kSyh Hkh fHkUu gks x;hA nsork ds vkxs d#.k

fuosnu dh vc dksbZ vko';drk ugha jghA ea=ksa dh jpuk esa Hkh igys tSlh ljyrk vkSj e/kqjrk ugha jghA jpf;rk

dk n`f"Vdks.k Hkh Øe'k% tfVyrk dh vksj eqM+kA vk| eaMyksa ds lwDrksa ds lkFk vfUre Hkkx ds lwDrksa dh rqyuk djus

ij bldk Li’V vglkl gksrk gSA vo'; ml le; eU=nz"Vk _f"k;ksa dk dksbZ vHkko ugha FkkA ;g cl ifjfLFkfr;ksa

dh vfuok;Zrk gS] ,slk gh dgk tkuk pkfg,A

ek= ;gh ugha] nh?kZdky ls viuk, gqvk fpUrulzksr dk Hkh fHkUueq[kh gksuk Li"V gks tkrk gSA rc rd vk;Z

bUnzkfn dks Hkko esa nsork vkSj uhfr esa euq"; ds :i esa ns[krk vk;k FkkA vius vfrfFk ds :i esa vHkh"V nsorkvksa dks

lEekuiwoZd ;K'kkyk esa vkefU=r djds ckt] lkse] vkfn vkgkj ls r`Ir dj vkSj mUgsa ?kj dk eqf[k;k ekudj vkink

ls j{kk djus ds fy, muls izkFkZuk djrk FkkA os nsork vius drZO; dk ikyu djrs Fks ;k ugha] D;k irk] fQj Hkh

og dgrk Fkk &

m"kks HknzsfHk jkxfg fnof'pnzkspuknf/kA

cgURo#.ki~lo m"k ok lksfeuks x`ge~AA

vFkkZr~] gs m"kknsoh] rqe rstLdj vUrfj{k ls eaxye; ekxZ gks dj mrj vkvksA rqEgkjh v:i fdj.kekyk

rqEgsa lkse;qDr ;teku ds ;Kx`g dh jkg fn[krs gq, ys vk,aA fdlh lEeku;ksX; vfrfFk dks ftl izdkj x`gLokeh

vkeaf=r dj ys vkrk gS] mlh Hkk¡fr _f"k us Hkh ;gk¡ m"kknsoh dks vkefU=r fd;k gSA ;|fi ;gk¡ Lrksrk dh Hkkouk

fnO; gS] fQj Hkh uhfr ekuq"kh ek= gSA ml le; nsork vkSj euq";ksa esa lEcU/k ljy] ?kfu"B vkSj tkxfrd gh FkkA

bl izdkj dh ?kfu"Brk vkSj ljyrk gesa ;q) ds ckn ea=ksa esa izkIr ugha gksrh gSA nsork dkSu gS\ mldk :i vkSj

vkdkj dSlk gS\ blh izdkj dh vehekaflr ftKklk dks ysdj os O;Lr jgsA blds dkj.k Lo:i _f"k;ksa ds eu esa Hkh

la'k; dk Hkko mRiUu gqvkA la'k; nwj djus ds fy, vusd jpuk,¡ Hkh dh xbZa] ijUrq fl)kUr ds le; txg&txg

vlayXu Hkkouk,¡ Hkh lkeus vkbZaA mnkgj.k Lo:i &

55

ukl nklUuks lnkxhr~ rnkuha

uklhnztks uks O;ksek ikjks ;r~

fdekojho% dqg dL; 'keZ

=EHk% fdeklhn xgua xHkhje~A

vFkkZr~ rc vlr~ ¼'kwU;] ugha½ ugha Fkk ;k lr~ ¼lÙkk gS½ ugha FkkA jt ¼vUrfj{k½ ugha Fkk ;k O;kse ¼egkdk'k½

ugha FkkA mUgsa <d dj D;k Fkk\ dgk¡ Fkk\ fdl ds Hkksx ds fy, ?ku xEHkhj ty Hkh dgk¡ Fkk\

dgrs le; &

lglz'kh"kkZ iq#"k% lglzk{k% lglzikr~A

l Hkwfea fo'orks c`czk·R;fr"B)'kkMaxqye~A

Hkh dgrs gSaA mlh izdkj fofHkUu fpUru laofyr lwDrksa esa n'ke~ eaMy vkSj mlds ijorhZ lafgrkvksa ds i`"B

ifjiw.kZ gks mBs gSaA vo'; nk'kZfud n`f"Vdks.k ls mldk vklu vR;Ur 'kh"kZLFk gS] blesa dksbZ f}er ugha gks ldrkA

oju~ mlds }kjk vk;Z _f"k;ksa dh fpUru&'kfDr dk irk pyrk gSA fdlh Hkh fookndkyhu jpukvksa dh Hkko/kkjk dk

;q)ksÙkjdkyhu jpukvksa ds le; dSlk ifjorZu gqvk Fkk] ;gk¡ ogh fopk;Z gSA

blds vfrfjDr ;q)ksÙkjdky dh jpukvksa esa ,d vkSj u;k Hkko leUo; Hkh ns[kus dks feyrk gS] ij og

la[;k dh n`f"V ls vf/kd ugha gSA os fdlh nsork ds fy, mfí"V dqlaLdkjkfn nwj djus ds fy, fy[ks x;s gSaA muesa

ls ^v{k* lwDr ,d gSA blesa tqvkjh tq, esa loZLo gkjdj dSls nq%[k dk vuqHko djrk gS vkSj lekt esa fdl rjg

ykafPNr gksrk gS] ;gh of.kZr gSA n'ke~ e.My ds 108 lwDr esa Hkh blh izdkj ls fdlh nsork dks fufnZ"V ugha fd;k

x;k gSA lqrjka] vuqeku yxk;k tk ldrk gS fd vkfne nsork fo"k;d Lrqfr&L=ksr&iz/kku Hkko ds Øe ifjofrZr

gksdj uohu izdkj ds ea=ksa dh jpuk gksus yxhA ;g Hkh ;q) dh lekfIr dh ifj.kfr gSA

lkekU; xEHkhjrk ls fopkj djsa rks mfYyf[kr rhuksa ifjorZuksa ds ewy dkj.kksa rd igq¡puk dfBu ugha gksxkA

lkewfgd leL;kvksa ds Mjkous :i lkeus Li"V fn[kkbZ nsrs le; mlls m)kj ikus ds fy, laxfBr iz;kl vkSj

,dhHkwr m|e us D;k dfo] D;k nk'kZfudksa dks ,d gh fn'kk esa ifjpkfyr fd;k] ;g Hkh LokHkkfod gh gSA ;q) djus

ds lkFk&lkFk tkfr us mifLFkr ladV ls j{kk ik;hA eu ls Hk; nwj gqvkA tkrh; leL;kvksa ds lek/kku ds

lkFk&lkFk O;fDr LokrU«; Hkh fujxZy gks x;kA lcus viuh&viuh #fp ds vuq:i iaFkkvksa dks xzg.k fd;kA dfo dk

dfoRo ek= Lrqfr&L=ksr esa vkc) gksdj ugha jgk vkSj lekt ls dyad nwj djus ds fy, fofu;qZDr gqvkA nk'kZfud

fpUru/kkjk flQZ fo'okl ij vk/kkfjr gksdj fVds u jgdj mlds fy, dkj.k [kkstus yxhA tatkye; deZ&thou ds

fy, mi;ksxh ljy lkfgR; ls ys[kd dk n`f"Vdks.k xkaHkh;Z dh vksj izlkfjr gksus yxkA bu vfuok;Z dkj.kksa ds fy,

iwoZ jpukvksa dh Hkko/kkjk ijorhZ jpukvksa esa ifjyf{kr ugha gksrh gSA fo'ks"kdj dqNsd vuk;Z euhf"k;ksa us vius dks

56

fotsrk vk;ksZa ds O;fDr;ksa ds :i esa ifjfpr djkdj ljy lkfgR; esa uohu nk'kZfud /kkjkvksa dks lfEefyr fd;kA

ek= ;gh ugha] lewg ladV dk volku gksrs gh vk;Z tkfr dh jh<+ Lo:i ,drk iw.kZr;k VwV xbZA ijLij

,drkc) gksdj leL;kvksa dk lek/kku djuk rks nwj dh ckr jgh] os vkil esa gh ukukfof/k }U} djus yxsA thfodk]

oklLFkku] izHkqrk] vkfn dks ysdj [khapkrkuh pyrh jgh] blfy, oSfnd ;qx esa vius fir`&firkegksa ds }kjk jfpr

xzUFkksa ij Vhdk O;k[;kfn dh jpuk dj vius&vius fl)kUrksa dks lgh crykus ds fy, rRij gks x;sA Qyr% mUgha

fl)kUrksa ds dkj.k rjg&rjg ds xks=] 'kk[kk] izojksa dh ltZuk gks xbZA vk;kZorZ esa czãkorZ] ikapky] dsd;] vkfn

vkapfyd foHkkxksa dh mÙkjksÙkj o`f) gksus yxhA mu lcls dgha vf/kd vko';d fLFkfr;ksa ds dkj.k xq.k vkSj deZ ds

vuqlkj foHkkftr tkfrizFkk Øe'k% mÙkjkf/kdkj lw= ls tUexr gksus yxhA o.kZifr vkSj i`Fohifr vFkkZr~ czkã.k vkSj

jktk ds chp lekt dh izHkqrk vkSj usr`Ro dks ysdj fo}s"k dk cht /khjs&/khjs vadqfjr gksus yxkA dq#] ikapky] vkfn

dqN jkT;ksa esa tc czkã.kksa dk vkf/kiR; Lohd`r Fkk] rc dk'kh] dks'ky] ex/k] vkfn jkT;ksa esa blds fy, Lohd`fr ugha

FkhA Qyr% izR;sd {ks= esa nksuksa tkfr;ksa ds chp Li)kZ lj mBkus yxhA vUr esa tatkyghu vk;ksZa dh

vkyL;&ijk;.krk ftl izdkj ls c<+us yxh] mlh izdkj Hkksx&foykl dh ykylk Hkh izcy gksus yxhA vr% lq[k

nq%[kkfn ds dkj.k lkSHkkX;] lEifÙk] jksx] e`R;q] vkfn dks nsorkvksa ds :i esa fp=.k djuk vkjEHk gks x;kA ijorhZ

dky ds JhlwDr] ;elwDr] vkfn dh tM+ ;gh gS] ,slk izrhr gksrk gSA

b/kj vuk;ksZa ds lkFk lnk ls pyrs vk, fookn dk lek/kku gksus ds dkj.k dky dh xfr ds vuqlkj fo}s"k

dk ifj.kke Hkh ?kVus yxk FkkA ,d=kofLFkr vk;Z vkSj nzkfoM+ vkil esa vius&vius /keZ vkSj n'kZu ds izHkko dks

foLrkfjr djus dk iz;kl djus yxsA vk;ksZa ds ekSfyd /keZ] ;Kkfn fØ;kdkaM ds lkFk lSa/ko;qx ds vuk;ksZa dk ik'kqir

/keZ Hkh vk;Z xzUFkksa esa LFkkfur gksus yxkA Qyr% ^^loZes/k loZ fgalkr** vkSj ^^ek fgaL;kr~ loZ Hkwrkfu** tSls nks oxksZa ds

erokn lekarjky gks O;kIr gksuk 'kq: gks x,A

mlh le; iapfoa'kfr lka[;n'kZu dk chtkjksi.k gqvk Fkk] ,slk vuqeku yxk;k tk ldrk gSA bl n'kZu dk

^izd`fr vkSj iq#"k ds la;ksx ls l`f"V dh mRifÙk^ dk rRo lEHkor% nzkfoM+ ;k tSu n'kZu ls vkgfjr gSA tSu n'kZu esa

ewyr% lkr rRo gSa & 1- tho] 2- vtho] 3- vkJo] 4- ca/k] 5- ca/kPNsn] 6- deZPNsn] 7- fuokZ.kA bu lkr rRoksa ls fQj

tho dks ^LFkkoj* vkSj ^=l* esa foHkkftr fd;k x;kA ^^tSu l`f"V rRo** dh vuqØef.kdk bl izdkj gksxhA

tSu l`f"V rRo

ewyr% lkr

1- tho] 2- vtho] 3- vkJo] 4- ca/k] 5- ca/kPNsn] 6- deZPNsn] 7- fuokZ.kA

tho dh foHkkftr laKk,¡ & 1- LFkkoj] 2- =lA

vtho dh foHkkftr laKk,¡ & 1- iq"dy] 2- /keZ] 3- v/keZ] 4- vkdk'k] 5- dkyA

57

ca/k dh foHkkftr laKk,¡ & 1- Kkukoj.kh;] 2- n'kZukoj.kh;] 3- eksgkoj.kh;] 4- osnuh;] 5- vk;q"ed] 6- uke] 7- xks=]

8- varjk;A

LFkkoj ls & 1- i`Foh] 2- ty] 3- rst] 4- ok;q] 5- mfn~Hknlkj] 6- fu[kknA

=l ls & 1- f}afnz;] 2- f=afnz;] 3- prqfjafnz;] 4- iapsafnz; ¼Kkuoku½A

iapsafnz; & 1- efrKku] 2- JqfrKku] 3- vof/kKku] 4- eu%i;kZ;Kku] 5- dsoy KkuA

tSu fl)kUr esa bZ'oj dh lÙkk dks Lohdkj ugha fd;k tkrkA vkRe 'kjhj ;k tho vtho ds la;ksx ls l`f"V

dh mRifÙk gksrh gS vkSj ogh Hkkoh ca/ku dk ewy dkj.k gksrk gS] blhfy, u;h&u;h l`f"V ns[kus dks feyrh gSA ml

l`f"V ls j{kk ikus gsrw ^fuokZ.k* izkIr djuk vR;Ur vko';d gks tkrk gSA igys deZPNsn djuk iM+rk gS] D;ksafd

ukukfo/k deZca/k ds }kjk vkRek vko`Ùk jgrh gSA dkeZ.k 'kjhj dk uk'k dj ikus ls gh fuokZ.k vklku gks ikrk gSA

;gk¡ fQj tSu nk'kZfudksa ds eu esa ,d vkSj izdkj dk la'k; tkxkA og ;g gS fd vkRek vfouk'kh gS ;k

fouk'k'khyA blds lek/kku Lo:i os vkRek dks vfouk'kh crykrs gSa] ijUrq oLrq ds lkFk mldk lEcU/k fouk'k'khy

gSA ;g lp gS fd lHkh tSu nk'kZfud blls lger ugha gSaA mUgksaus bl mÙkj dks Lohdkj ugha fd;k gSA ;fn

Lohdkjrs rks bl lEcU/k esa lkr vyx&vyx erokn ugha ik, tkrsA 'kk;n dksbZ fdlh loZlEer fl)kUr rd ugha

igq¡ps gSa] blhfy, os mls fHkUu&fHkUu uke ls vfHkghr djrs gSa &

1- L;kr~&vfLr okn

2- L;kr~&ukfLr okn

3- L;kr~ vfLr p ukfLr p okn

4- L;kr~ voDrO;a okn

5- L;kr~ vfLr p voDrO;a p okn

6- L;kr~ ukfLr p voDrO;a p okn

7- L;kr~ vfLr p ukfLr p voDrO;a p okn

mfYyf[kr lHkh izdkj ds eroknksa dh rqyuk djds mlesa ls dkSu lk vf/kd rdZfl) gS] ;gk¡ ;g fopkj.kh;

ugha gSA ijUrq muesa fufgr ^rRo* vkSj vkRek rFkk oLrq ds la;ksx ls l`f"V dh mRifÙk gqbZ gS] ;s nks ckrsa lka[;n'kZu

esa fdl izdkj x`ghr gqbZ gSa] mls n'kkZuk vko';d gSA lka[;n'kZu esa bl fl)kUr dks Lohdkjk x;k gSA lka[;dkj

dgrs gSa & izd`fr tM+ gS vkSj iq#"k pSrU;A nksuksa ds la;ksx ls l`f"V dh mRifÙk gksrh gSA mlds i'pkr lka[;dkj

tSu nk'kZfudksa ls dqN fo"k;ksa esa LorU= gks x, gSaA tSu fl)kUr ds vuqdj.k ls bl rRo ¼iapfoa'kfr½ dh ckr dks

eku ysrs gSaA l`f"V dh mRifÙk vkSj eks{k ykHk ds Øe ;|fi nksuksa ds er esa fHkUu gSa] rFkkfi ewy fl)kUr ,d gh gSA

blh v/;k; esa lka[;dkj ds iapfoa'kfr rRoewyd l`f"V dk mRifÙk&Øe Hkh gSA tc rd izd`fr vkSj iq#"k esa la;ksx

58

ugha gksxk] rc rd l`f"V dk Hkh vfLrRo ugha gksxkA ftl eqgwrZ esa nksuksa dk la;ksx gksrk gS] mlh iy l`f"V mRiUu

gksrh gS vkSj nksuksa ds fo;ksx ek= ls gh mldk foy; gksrk gSA blesa bZ'oj dh lÙkk gh ugha gS] tSu n'kZu esa Hkh ugha

gSA ijUrq Hksn ;g gS fd lka[;dkj us vius er dks osn&izek.k ds erkuqlkj oSfnd djus dk iz;kl fd;k gS vkSj tSu

nk'kZfud us og ugha fd;k gSA blfy, ^^fujh'ojoknh** lka[; n'kZu dh x.kuk vkfLrd n'kZu ds :i esa gksrh gS vkSj

^L;krfLroknh* tSu n'kZu ukfLrd dgykrk gSA

lka[; n'kZu ds iapfoa'kfr rRo

rRo & 1- iq#"k] 2- izd`fr

izd`fr ls ^egku* ¼cqf)½] mlls vgadkj vkSj vgadkj ls & 1- rUek= rFkk 2- bfUnz;A

rUek= ls &

1- f{kfr ¼i`Foh&LFkwy½] 2- vi ¼ty&LFkwy½] 3- rst ¼rst&LFkwy½] 4- e#r ¼ok;q&LFkwy½ vkSj 5- O;kse ¼vkdk'k&LFkwy½A

bfUnz; ls &

1- Kku] 2- eu vkSj 3- deZ vkSj bu rhuksa ls & 1- ftg~ok] 2- uklk] 3- p{kq] 4- Jks=] 5- Rod] 6- okd~] 7- ikf.k] 8-

ikn] 9- ik;q] 10- miLFkA

blds vfrfjDr vuk;Z tSuksa dk tUekarjokn Hkh vk;Z n'kZu esa vyf{kr :i ls izos'k dj x;k gSA

NkanksX;ksifu"kn~ esa of.kZr ^^vk#.kh&'osndsrq laokn ls ogh vuqfer gSA ;g gksus ds fy, lfn;ksa dh O;k[;k dh

vko';drk gqbZ gksxh] blesa dksbZ lansg ughaA blh dks y{; dj ftej (Zimmer) dgrs gSa & oSfnd ;qx ds vk;Z

eqfu tUekarj dh ckr fcYdqy ugha tkurs FksA vc osnewyd xzUFkksa esa tUekarjokn dh tks ppkZ,¡ ikbZ tkrh gSa] og

ijorhZdky esa czãf"kZ vk#.kh ls muds iq= us Kku izkIr dj ns'k&fons'k esa izpkfjr fd;k FkkA nq%[kiw.kZ thou ds

vkorZu okyh ckr dh lcls igys vuk;Z lEiznk; esa ppkZ gqbZ( mUgha ds }kjk ftuds mÙkjkf/kdkjh egkohj o/kZeku rFkk

Hkxoku cq)nso Fks] ds le; czkã.kksa dh ladh.kZ j{k.k'khyrk ds fo#) Loj mBk;k x;k Fkk] mUgksaus gh Å¡ps vk/;kfRed

KkulEiUu czkã.kksa esa mls forfjr fd;k Fkk vkSj mu czkã.kksa us vkRexkSjo dk ifjR;kx dj mldh lR; ftKklk dks

vfuok;Z ekukA

vr% Kkr gksrk gS fd iqutZUeokn dks tSu n'kZu ls vk;Z n'kZu esa xzfFkr gksus ds fy, 'krkf/kd o"kZ yxs

gksaxsA og ;q) ijdkyhu ,d=koLFkku ds fy, gh la?kfVr gqvk gksxk] blesa dksbZ lUnsg ugha gSA iqutZUeokn dh rjg

lekf/k;ksx Hkh vuk;Z /keZ ls vkgfjr gqvk gS] ,slk iafMrksa dk er gSA vr% _Xosn ls mu ;ksx lewgksa dk dksbZ Li"V

ladsr u feyus ij Hkh ijorhZ xzUFkksa esa mldk Li"V o.kZu ik;k tkrk gSA

blds vfrfjDr ,d&nwljs ij ,d&nwljs dh Hkk"kk ds izHkko ds dkj.k ,d u;h Hkk"kk dh Hkh ltZuk gksus

yxhA nzkfoM+ Hkk"kk ls lEcU/k ds dkj.k vk;Z Hkk"kk esa ftl izdkj ew/kZU;o.kZ] ljy ;qDrk{kj vkSj ukno.kZ ds cnys

59

'oklo.kZ dh cgqyrk ik;h xbZ] mlh izdkj vk;Z Hkk"kk ds 'kCn laHkkj ls nzkfoM+ Hkk"kk Hkh ifjiq"V gksus yxhA

,d=koLFkku ds dkj.k tks vfuok;Z gS] og nksuksa leqnk;ksa esa ns[kk x;kA la{ksi esa dgsa] rks ;q) dh lekfIr ds nwljs

iy ls gh vk;ksZa vkSj vuk;ksZa esa ,d lEcU/k dk lw=ikr gqvkA

mfYyf[kr egk;q) ds volku us ftl izdkj ijkftr lekt ij ;qxkardkjh ifjorZu dh js[kk [khap nh] mlh

izdkj fot;h lekt ds /keZ] lekt] Hkk"kk] lkfgR; lcesa rgydk epkrs gq, ,d u;h l`f"V dk ukanhikB fd;kA ;q)

ds vkjEHk ls igys tks lU;kl vkSj vfgalk /keZ vuk;Z tSu lekt ds jx&jx esa lek;k gqvk Fkk] ;q) ds vUr esa

ns[kk x;k fd mlesa fHkUu&fHkUu izdkj ds vkn'kksZa vkSj eroknksa ds izos'k ls og f[kpM+h lk gks x;k gSA tSu /keZ dk

ewy vkn'kZ /khjs&/khjs f'kfFky gksus ls vk;Z leqnk; dk ;Kokn vyf{kr :i ls izfr"Bk ikus yxkA fgalkRed ;q)dk.M

ds le; vfgalk ds vfLrRo dk fVd ikuk vklku ugha gSA blh dkj.k ls 'kk;n vuk;Z leqnk; esa rkfU=dokn ;k

HkSjoksikluk dh rjg uwru erokn dk vkjEHk gqvk vkSj dky ds lzksr esa cgdj ogh er vkIrokD; ;k osn&izek.k ds

cycwrs ij ijorhZ ;qx rd 'kq) oSfnd cu x;kA m/kj vk;Z leqnk; esa ^vFkoZ* uked ,d vfHkpkfjd fØ;k&lEiUu

prqFkZ osn dh mRifÙk gqbZA dsoy ;gh ugha] oSfnd czkã.k 'kCn ek= rkaf=d czkã.k ds fy, mfÌ"V gksdj jg x;k]

ijUrq ;FkkFkZ esa ns[kk tk, rks og vuk;Z ;k nzkfoM+ksa ds fØ;kdk.M ls gh tUek FkkA blfy, ijorhZ osnfon 'kk;ukpk;Z

us osneU=ksa dh O;k[;k djrs gq, ^#nz* 'kCn ds vFkZ ds :i esa ^ikoZrhifr #nz* dgk gS] tcfd _Xosn dh jpuk ds

le; u ^ikoZrh*] u ^ifr*] fdlh dk Hkh vfLrRo ugha FkkA

tks Hkh gks] tkfr&tkfr esa yM+kbZ gks rks vfgalkoknh ;k rks vkRleiZ.k djsaxs ;k /keZR;kxh gksaxsA nksuksa esa ,d

dk gksuk LokHkkfod gSA gks ldrk gS fd J)k ls 'k=q ds gkFkksa esa lc dqN vfiZr dj nsaxs vkSj ijk/khurk Lohdkj dj

ysaxsA ugha rks vfgalk dks ijs gVkdj funZ; fu"Bqjrk ls 'k=q dk fouk'k djus yxsaxsA blds vykok dksbZ xR;arj ughaA

;g lalkj dk lk/kkj.k fu;e gSA bl fu;e dh cfgZHkwr nzkfoM+ tkfr us dkiq#"k Hkh# dh rjg ;q) ds fcuk gh 'k=q

ds gkFkksa jkT;kfiZr dj okl'kwU; vkSj ijk/khu gks dj jgus ds cnys /keZR;kxh gks dj Lok/khu jguk T;knk ilan fd;k

gSA lwP;xz ifjfer Hkwfe ds fy;s 'kr;kstu foLr`r Hkwfe dks jDrjaftr djus ds fy;s dqafBr ugha gqvk gSA ;gh dkj.k

gS fd ^^vfgalk&lR;&vLrs;** ewyd lk/kuk ekxZ ls gVdj izy;adj ewfrZ/kkjh egkdky ;k egkHkSjo dh mikluk dk

vkxzg fd;k gSA egk;ksxh'oj _"kHkukFk dks lifRud dj egkdky #nz cuk;k gSA flU/kq&lH;rk dky ls loZnsork

dh #nz ds :i esa dYiuk dj iwtk dh gSA

mlh ds lkFk&lkFk HkSjoksikluk ds lkaxksikax iapedkj dh lsok djus ls ihNs ugha gVk gSA ewy /keZ dh

vk/;kfRedrk vkSj fuokZ.k izkfIr dh lk/kuk dk foiUurk ds Hkko ls HkkSfrd lq[k dks izeq[k LFkku nsrs gq, dgk &

,sfgd lq[k ds ckn ikjf=d lq[k ;k fuokZ.k vFkkZr~ ,sfgd lq[k gh fuokZ.k izkfIr dk iz/kku gsrq gSA ;gh rU=okn dk

ewy rRo gSA bl ,sfgd ;k HkkSfrd lq[k lk/ku dh izkfIr ds fy, lk/kd us vius dks ^f'ko* ;k HkSjo ekudj viuk

60

vkReifjp; fn;k gSA blls lqIr 'kfDr mfnzd gksrh gS vkSj lq[k laHkksx iw.kZ gksrk gSA vFkkZr~ lalkj ds nSufUnu

vHkkoksa vkSj iz;kstuksa dks iwjk dj ikus ls vk/;kfRed fpUrk ;k fpUrk ds dkj.k lq[k vklku gks tkrk gSA Qyr%

fuokZ.k izkfIr lqfuf'pr gks tkrh gSA loZnk thou /kkj.k dh fpUrk eu esa varnkZg Hkjrh jgs] rks vk/;kfRed Hkkouk

dSls vk,xh\ dSls fuokZ.k dh izkfIr gksxh\ og ugha gS rks ;ksxh ds fy, ;ksxiaFk igys ls gh pqu ysuk gksxkA og ugha

gS rks ;ksxh ds fy, ;ksx lk/kuk d"Vnk;h gksxhA blh er ds vuqlkj Hkksx ds tfj, ;ksx dh lk/kuk mRd`"V gSA Hkksx

gh ;ksx lk/kuk dk izeq[k voyacu gSA blfy, ;ksxh dks lagkj ewfrZ /kkj.k djuk iM+rk gSA igys nqnkZUr 'k=q ds

ewyksPNsnu ds }kjk vius ns'k vkSj tkfr dh 'kkfUr lqfuf'pr dj fuokZ.k ds fy, lk/kuk djuk pkfg,A D;ksafd

vfLrRo jgus dh laHkkouk u gks rks ;ksx dh lk/kuk dkSu djsxk\ ^^'kjhjek|a [kyq /keZ lk/kue~** fpjUru jhfr gS]

blfy, og LoxZ jkT; ls mrj dj fo'kq) fi'kkp cuk gSA e|] ekal] eSFkqukfn lHkh uhp deksZa dks ckgsa ilkj dj

mlus xys yxk;k gSA mlds }kjk mldk rst f}xqf.kr] 'kfDr n'kxqf.kr vkSj lk/kuk esa n`<+rk 'krxqf.kr gqbZ gSA ek=

bruk gh ugha] lkspdj mlus ^^f'koks ga HkSjoks ga** dk mPpkj.k Hkh fd;k gSA ;gk¡ eksgu tksnM+ks dkyhu

^^loZthon;kij** _"kHk ;k ftus'oj dkikyh #nz cu x, gSa] vFkkZr~ 'kr 'kr tho fgalkdqy egk;q) ds csyxke izHkko

ls ^thos n;k* oknh tSu /keZ us dyafdr gksdj ra= ds uke ls fgalk] vukpkj dh pje lhek esa igq¡pdj vkReizdk'k

fd;k gS vkSj oSfnd ;Kkfn ds vuqdj.k ls vuqf"Br gkse&cfy ds le; ^^Å¡ /kekZ/keZgfoZnhIrs vkRekua eulk Jqpk

lq"kqekoReZuk fuR;a v{kfÙkgksE;ge~ Lokgk** dgdj iw.kkZgqfr iznku dh gSA ;gk¡ mlus /keZ v/keZ fdlh Hkh fo"k; ds izfr

n`d~ikr ugha fd;k gSA mlus ek= HkkSfrd 'kjhj ds fy, lq[k laHkksx dh dkeuk gh dh gSA gks ldrk gS] ;gha iqjk.kksa

esa of.kZr vlqjksa dh ri%lk/kuk gS] f'ko ls oj dh izkfIr gSA f'ko vdsys HkSjo&i'kqifr gSaaA mUgsa lUrq"V djds irk ugha

fdruh ckj vuk;Z vlqj tkfr us vk;Z nsorkvksa dks izrkfM+r fd;k gS] mldh fxurh ughaA vUr esa cfy izFkk dks ysdj

vuk;ksZa us vtqZu tSls vk;Zxq# dks cfy p<+k;k gSA og ek= v'oes/k] xkses/k ls lUrq"V u jgdj ujes/k] L=h o ckyes/k

dh Hkk¡fr dqfRlr ^es/k* rd ds fy, 'kafdr ugha gqvk gSA ml dky esa gh D;ksa] bl ijek.kq dky esa Hkh ^nsoh* ds vkxs

vcks/k f'k'kqvksa dh cfy p<+k, tkus dh ckr lcdks irk gSA ;g lR; gS fd ;g rU=okn ds :i esa iqf"ir iYyfor

gqvk gS] ijUrq bldk vkfne vadqjksn~xe ;K&/keZ esa fufgr gSA

mfYyf[kr vkykspuk ls irk pyrk gS fd tSu ;k vlqj /keZ ijorhZ 'kSo ik'kqir fl)kUr dk vkfne :i gSA

blhfy, vkDlQksMZ fo'ofo|ky; ds izksQslj MkDVj th- ;q- iksi us bls nzkfoM+h; fpUrk 'kfDr dh foy{k.krk crk;k

gS & The choicest product of the Dravidian intellect. jsojs.M W. F. Gaudie us Hkh mlh n`f"Vdks.k ls

izlax ij fcUnqokj ppkZ djrs gq, dgk gS & 'kSo iaFk us vrhr ijEijk ds egRo dks dk;e j[kk gSA bls nf{k.k Hkkjr

ds lHkh izkphu /keksZa dk firkeg dguk vlaxr ugha ekuk tk,xkA /kkfeZd fpUru vkSj fo'okl rFkk thou ds

fo'ys"k.k dh n`f"V ls fopkj djus ij Kkr gksrk gS fd 'kSo fl)kUr nf{k.k Hkkjr esa izpfyr lHkh fl)kUrksa esa

61

f'kjksef.k gSA ijUrq Hkjreqfu ds dky rd ml fl)kUr dh ?kVksÙkjh gks pqdh FkhA rc rd f'ko HkSjo ds :i esa

fpf=r gks pqds FksA vr% dg ldrs gSa fd Hkjreqfu ds le; rd HkSjoksikluk dks izfl)h fey pqdh FkhA blfy,

rU=okn ;k HkSjoksikluk dks] ftls egk;ku iaFk dk ifjofrZr :i crykrs gSa] og rdZfl) ugha yxrkA

oju~ ;g egklej ds e/;Hkkx esa vuk;ksZa ij vk;Zokfguh ds vizfrgr vkØe.k ds QyLo:i mRiUu gqvk lk

yxrk gSA vfgalz vkSj lfgalz tkfr ds chp ;q) gksrs le; fgalk/kehZ ls vfgalk/kehZ loZnk ijkt;tfur vieku >syk

gh djrk gSA ijkftr tkfr ds eu esa vius /keZ ds izfr for`".kk rc ,d lkekU; lh ckr gks tkrh gSA tc mlus

ns[kk fd 'kr 'kr i'kqekj.kiwoZd nsork ds uke ls /keZ ds cnys vukpkj djus okys lHkh {ks=ksa esa fot; izkIr dj jgs

gSa vkSj b/kj vfgalk ij izfrf"Br /keZkoyEch ckjEckj /oLr gksrs tk jgs gSa] rc vfgalk dk ekxZ R;kx dj fot;h dk

vuqlj.k djrs gq, ,d fgalkijd /keZ dh LFkkiuk djuh pkghA og gh var esa 'kSo&'kkDr&ik'kqir&egkdky vkfn

rkaf=d ukeksa ls vfHkghr gqvkA

blds vykok vuk;ksZa dh Hkk"kk vkSj laLd`fr ij vk;ksZa dk izHkko de ugha iM+k gSA rc rd vuk;Z gkse] cfy]

;K] Lrqfr] vkfn ds ckjs esa vufHkK FksA muds nsork thoar rhFkZadj ;k /keZxq# FksA mudk mins'k gh muds fy, osn

FkkA muds }kjk vuqf"Br fØ;k gh vkn'kZ&/keZ ekuk tkrk FkkA muds nsgR;kx ;k fuokZ.k izkfIr ds vuqlj.k ;k

vuqdj.k dks gh thou dk drZO; ekuk tkrk FkkA ;s lc tSu laLd`fr ds ewyk/kkj Fks] ijUrq vk;ksZa ds lkFk lgoLFkku

ds QyLo:i cfy] gksekfn fØ;kvksa ds fy, nsork dks dfYir ekudj mUgsa lUrq"V djus ds fy, ukukfof/k ea=&tki]

vkfn dk izpyu 'kq: gks x;kA vk;ksZa ds bUnzkfn nsorkvksa dh Hkk¡fr ;s Hkh HkSjo egkdky dh Lrqfr djus yxsA Qyr%

fujkfe"kk'kh ;ksxh'oj dks vuk;ksZa }kjk vkfe"kk'kh cuk nsus ds dkj.k nSuafnu 'kjhj /kkj.k dh jhfr esa dkQh ifjorZu

vk;kA blds lkFk&lkFk O;oâr Hkk"kk esa Hkh dqN u;s 'kCn feys vkSj viHkza'k 'kCnksa dk flyflyk izkjEHk gks x;kA

egkizk.k vkSj uknczã iz/kku oSfnd 'kCnekyk vuk;ksZa ds }kjk 'kq) :i ls mPpkfjr ugha gks ik,A tks 'kCn ljy vkSj

lqdqekj Fks] muds ;FkkFkZ mPpkj.k ds fy, vo'; dksbZ vlqfo/kk ugha gqbZ gksxhA blfy, ewy Hkk"kk dh rjg viHkza'k

Hkk"kk esa Hkh os 'kCn vifjofrZr jgsA vr,o izkd`r Hkk"kk ds le; rRle~] rn~Hko] ns'kh; bl rjg rhu oxZ ds 'kCn ik,

x;sA vo'; ;g ugha dgk tk ldrk fd ijorhZ izkd`r O;kdj.kdkjksa us izkd`r 'kCnksa dks rRle vkSj rn~Hko ,sls nks

gh oxksZa esa foHkkftr dj ns'kh 'kCnksa dh lÙkk ds foyksiu ds iz;kl ugha fd, gSaA fQj Hkh ns'kh rn~Hko gks ugha ik;kA

i;kZIr iz;kl ds ckn Hkh danV~Vks] vd~d] vYy] lqrksa tSls 'kCn rn~Hko gks ugha ik,A bUgksaus gh izekf.kr dj fn;k gS

fd fdlh lw= ds }kjk dfFkr Hkk"kk dks fu;af=r ugha fd;k tk ldrkA vr% rdZghu vkns'k ls vFkkZr~ ^^nk<+kn;ks

cgqy**] ^^H;eks fgarks lqarks** dh rjg lw= cukdj cyiwoZd viHkza'k cuk;k x;kA ;FkkFkZ esa ;s viHkza'k ;k rn~Hko 'kCn

ugha gSaA ;s ns'kh vkSj fo'kq) vu&vk;Z 'kCn gSaA buds vykok xaxk] iwtk vkfn vu&vk;Z 'kCnksa ds vk;hZdj.k esa Hkh

mu lcds Hkjiwj iz;ksx ik, tkrs gSaA ijUrq muesa ls xaxk] vkfn dqN ,d ewyr% vkf"Vd vkSj iwtk] vkfn nzkfoM&ewy

62

'kCn gSa] ,slk bfrgkldkj izekf.kr djrs gSaA blh ls yxrk gS fd vu&vk;Z 'kCnksa dks ysdj ftl Hkk¡fr vk;Z Hkk"kk

ifjiq"V gksus yxh] mlh izdkj vk;ksZa ds 'kCn Hk.Mkj ls vuk;Z Hkk"kkvksa dh Hkh lao`f) gksus yxhA ;g ;q)ksÙkjdkyhu

,d=koklLFkku dk ifj.kke gS] bls dksbZ Hkh vLohdkj ugha djsxkA iwoksZDr ifjorZu ds lkFk&lkFk vuk;Z vkSj nzkfoM+ksa

esa ,d vkSj foi;kZ; Hkh ns[kk x;kA og gS jkT; xksf"B;ksa dk xBuA igys ls dgk x;k gS fd vk;ksZa ds vizR;kf'kr

vkØe.k ds }kjk Hk;Hkhr gksdj vuk;ksZa us mÙkj miR;dk R;kxdj e/; Hkkjr gksrs gq, nkf{k.kkR; dh vksj iyk;u

fd;k FkkA muesa ls dqNsd iwoZ midwy {ks= dh vksj Hkh lifjokj pys vk,A rc 'kk;n nf{k.k Hkkjr dk Hkkx tukdh.kZ

ugha Fkk] ftlls iyk;udrkZvksa us fuHkZ; gksdj cfLr;k¡ clkbZa vkSj th&tku ls viuh laLd`fr vkSj n`f"V dh vfHko`f)

ds fy, tqV x;sA blh dkj.k ls ml {ks= esa vukfoy nzkfoM+ ,sfrá vc Hkh gS] ijUrq tks iwokZapy dh vksj vk, mudh

laLd`fr ds lkFk izVksv"Vªksy,M vkSj vkfnoklh lH;rk dk izHkko bl izdkj ?kqyfey x;k fd vc mls Li"V :i ls

igpkuuk dfBu gSA ij ;g xkSj djus yk;d gS fd igys ftUgksaus oklHkwfe ds izfr vkxzg u djrs gq, u;h txg

cLrh clkuk pkgk] mUgksaus nwjh ds dkj.k gks ;k loZxzklh dky dh vfuok;Zrk ds fy, gks] ,d nwljs ls vyx jgdj

LorU= xks"Bh xBu dk cht jksikA QyLo:i voUrh] dqar] lkYo] lkSjk"Vª] vkfn u;s&u;s uke lkeus vk,A lw= ;qx

ds vkjEHk rd ;g foHksn c<+dj budh la[;k vkSj Hkh vf/kd gks xbZA ;g ikf.kuh dh v"Vk/;k;h lw= rFkk tkrd

vkfn xzUFkksa ls Kkr gksrk gSA

Hkkjro"kZ ds lqnwj mÙkj] nf{k.k vkSj if'pe {ks=ksa esa mfYyf[kr ifjorZu ds gksrs le; iwohZ lhekUr izns'k esa

D;k gks jgk Fkk] bl ij Hkh ppkZ vk';d gSA lSa/ko lH;rk dh izfr"Bk ds igys vkfnoklh 'kcj leqnk; us bl oU;

izns'k esa vkdj vius fy, LFkk;h cfLr;ksa dk fuekZ.k fd;k] ;g feF;k ughaaA mUgksaus vkxUrqdksa ds vR;kpkj ls ifj=k.k

ikus ds fy, bl rjg ds vxE; vkSj 'okinladqy HkwHkkx dks oklksi;ksxh ekukA izkphu ijEijk ds vuqlkj vuqf"Br

o`{kksikluk vkSj mldk vo'ks"k nk#iwtk ;gk¡ lEiUu gksrh FkhA blh mís'; ls iwoZlkxj ds rV ij v'oR;] uhe]

mnqEojkfn o`+{kksa ls ifjiw.kZ {ks=ksa dks mUgksaus mikluk ds fy, mfpr LFkyksa ds :i esa pquk FkkA 'kk;n ogha mudh

ijorhZ nk#iwtk dh igyh uhao Mkyh xbZ FkhA 'kcj fo'okl esa ikjEifjd fu"Bk gh bldk dkj.k FkhA os vklkuh ls

ijEijk dks R;kxus dks rS;kj ugha FksA vPNk gks ;k cqjk] tks iwoZt djrs vk, Fks] ogh muds fy, dj.kh; gS]

eaxynk;h gSA vr% os mlds fy, dksbZ gsrq ryk'kus ugha tkrsA dkj.k <wa<+uk Hkh muds fy, ekuks vijk/k gh gSA

blhfy, vdLekr vxj dksbZ dqN iwNrk gS rks os fu#Ùkj jguk vf/kd ilUn djrs gSaA tokc nsrs Hkh gSa rks vR;Ur

la{ksi esa] og Hkh lgt ljyA ^^jgus nks ckcw] tks gS og Bhd gh gSA** fo'okl esa vkSj fdlh dkj.k ds fy, dksbZ LFkku

ughaA blfy, ijorhZ dky esa bl fo'okl dks gh ^vgsrqokn* dgk x;k gSA egkohj ds rks"kyh vkrs le; ogk¡

vgsrqokfn;ksa dh izfrifÙk Fkh] ,slk bfrgkldkjksa dk dguk gSA ;gk¡ ^vgsrqoknh^ 'kcjksa dks gh dgk x;k gS] D;ksafd 'kcj

us gh vius fo'okl ;k /keZ ds ^dkj.k* dks LFkku ugha fn;k gS] vc Hkh ughaA og iqjkru dks NksM+us ds fy, dnkfi

63

rS;kj ugha( blfy, iqjkrudky ls mikflr o`{k ds 'kq"d gks tkus ij] ;gk¡ rd fd 'kk[kk&iz'kk[kk foghu gks tkus ij

Hkh ml ^nk#* dh iwtk djrk vk;k gSA iafMrksa dk dguk gS] ^^fpUru dh vxzxfr] pkgs eaFkj D;ksa u gks] lkFk&lkFk

o`{knsork ds LFkku ij nk#] ;qi] dk"B&izfrek] vkfn nso izfrfuf/k ds :i esa iwftr gksus yxrs gSa vkSj o`{knsork ds

ru vkd`froku gksdj vfrekuq"kh&'kfDrlEiUu nsork ds :i esa mikflr gksrs gSaA bls ijorhZ izfrek iwtk dk ewy dgk

tk ldrk gSA** vafryl ds yksxksa dk fo'okl gS fd dqNsd o`{knsork vius gh ru dks vkd`fr nsdj fdlh ifo=

LFkku ij izfr"Bk ds fy, funsZ'k nsrs gSa] D;ksafd ogk¡ jgus ls mudh iwtk vklkuh ls gks ldrh gSA bls LdUn iqjk.k

of.kZr bUnz|qEu egkjkt ds LoIu vkSj leqnz ty esa rSjrs vk;s egknk# dks ysdj txUukFk th dh ewfrZ xBu dh

dgkuh ds lkFk lgt vkSj lqUnj :i ls feyk;k tk ldrk gSA

blfy, 'kcj ^o`{k* ds cnys dsoy nk# dh mikluk djrk vk;k gS vkSj fdlh Hkh oLrq dh mlus iwtk

djuk ugha pkgkA dHkh vxj ewfrZ ds fy, eu fd;k gS rks ;g nk# ewfrZ gh Fkh vkSj dqN ughaA ;gh mldh ijEijk

gS] vkRefo'okl gSA blfy, ;s ijEijk lHkh fof/k&fo/kku] tSls 'kk[kk ;k iÙks j[kdj mlds vkxs lk"Vkax iz.kke djuk]

vkdfLed mikftZr vkgkj ls cM+k fgLlk nsork dks lefiZr djuk] ioZ vkSj R;ksgkj ds fnuksa esa L=h&iq#"k lHkh ds

}kjk nsork ds vkxs ukp xkdj nsork dks lUrq"V djuk] var esa fl)&vfl) vUu] vUu idoku vkSj ehBs idoku dks

NqvkNwr dk Hksn u j[krs gq, ,d= gksdj Hkkstu djuk] vkfn dks vc rd ekurs vk, gSaA ,slk gh ml ;qx esa Hkh

mUgksaus fd;k gksxk] blesa dksbZ lUnsg ughaA mlesa dksbZ ck/kk ugha Fkh] u gh dksbZ ck/kk nsus okyk FkkA

ij ijorhZ ;qx esa ,f'k;k dh vksj ls lkxj dh ygjksa dh Hkk¡fr vck/k xfr ls vk;ksZa ds vkus ds dkj.k lSa/ko

tkfr ijs'kku gksdj b/kj&m/kj Hkkxus yxhA muesa ls dqNsd bl vkfnoklh 'kcj v/;qf’kr {ks= esa Hkh vk,] ,slk igys

gh dg pqds gSaA blh ls yxrk gS fd ;s lifjokj vkdj igys ls fuokl djus okys 'kcjksa ds lkFk vius vkidks iwjh

rjg ls lfEefyr djus ds fy, ;Ru'khy gq, gksaxsA lkekftd jhfr&uhfr] vkpkj&O;ogkj] /keZ&mikluk lHkh {ks=ksa esa

mUgha dk vuqlj.k fd;k gksxkA blds dkj.k uokxr dh iwoZ izpfyr jhfr&uhfr;ksa esa Hkh vHkwriwoZ ifjorZu vk;k

gksxk] blesa dksbZ lUnsg ughaA blds foijhr ;g ugha dgk tk ldrk fd uokxr lH;rk dk {kh.k izHkko Hkh vkfne

lH;rk ij ugha iM+k gksxkA lqrjka] fons'kh nzkfoMksa+ us Lons'kh 'kcjksa dh ns[kk ns[kh ftl izdkj vkfe"kkgkj] nk#

mikluk] vkfn dks vaxhdkj fd;k] mlh izdkj 'kcjksa dk Hkh mUgha dh ns[kk ns[kh LFkk;h oklx`g dk fuekZ.k] okf.kT;

O;kikj] izfrek fuekZ.k] vkfn ds fy, eu fd;k gksxkA fons'kh nzkfoM+ksa us Lonsf'k;ksa ds nk# ds vkxs n.Mor~ iz.kke

fd;k] rks Lons'kh 'kcjksa us Hkh fonsf'k;ksa dh ns[kk ns[kh nk#[k.M dks nk#foxzgksa esa :ikUrfjr fd;kA fons'kh nzkfoM+

'kcjksa ds vuqdj.k ls o`{knsork dks Lodh; ^tSu* /keZ dk izrhd ^dYio`{k* ekuk vkSj Lons'kh 'kcj vius o`{knsork dh

dYio`{k ds lkFk lEcU/k dh ifjdYiuk dj mikluk djus ds fy, dqafBr ugha gqvkA blh nku vkSj izfrxzg.k ds Øe

esa 'kcjksa dks nzkfoM+ksa dk lqegÙkj nku gS & ^^lkekftd fodkl dk ewy gS lewg Kku ;k xks"Bh/kkj.kk**A mlh fnu ls

64

'kcjksa esa lewg Kku fodflr gksus yxkA

blds vfrfjDr Li"V fn[kkbZ nsus okyk ifjorZu gS & ,d nwljs dh Hkk"kk esa ikjLifjd vknku&iznkuA rc

rd vkfnoklh 'kcj vius Hkko O;Dr djus ds fy, ftl Hkk"kk dk iz;ksx djrs Fks] og lhfer vkSj nqcZy FkhA vius

;k;koj thou ds fy, mi;ksxh FkksM+s ls 'kCnksa ds vfrfjDr euksxr Hkko fofue; ds fy, u;s 'kCn ugha tqVk ikrk Fkk]

ijUrq nzkfoM+ksa ds lkfu/; esa vkdj mlus lH;rk dk tks vk| vkyksd ns[kk rks mlds lkFk feyus&tqyus ds fy, og

u, vkSj vifjfpr 'kCnksa ds iz;ksx djus ds fy, ck/; gks x;kA Qyr% vusd nzkfoM+ 'kCn 'kkcjh Hkk"kk esa uhj&{khj

U;k; ls vuqizos'k djus dh Hkk¡fr la[;k y?kq nzkfoM+ksa dh Hkk"kk esa la[;kf/kd 'kcjHkkf"k;ksa ds 'kCn Hkh vKkr :i ls vk

x,A blfy, fn.Mk] Nik] fiYyk] MqØk] vkfn 'kkcj 'kCn fn.Mk] Nkik] fibys ds :i esa nzkfoM+ Hkk"kk esa vk,A blh

izdkj rksVk] ehuk] i.Mk] vkfn vusd nzkfoM+ 'kCn 'kkcj Hkk"kk ds iz;ksx esa vk,A blfy, eq.Msjh ;k 'kkcjh Hkk"kk

nzkfoM+ Hkk"kk ls lEiw.kZ :i ls vyx gksus ds ckn Hkh vfr izkphu dky ls nksuksa ds lgoLFkku ds QyLo:i muesa

fudVrk bruh vf/kd gks x;h gS fd xatke ds eky {ks= dh 'kkcj Hkk"kk dk fo'ys"k.k dj mUgsa vyx dj fn[kk ikuk

vlaHko lk yxrk gS] blfy, mUgsa fefJr (Mixed) Hkk"kk dgus ls Hkh dqN fo}ku drjkrs ugha gSaA

pkgs tks Hkh gks] O;f"V thou esa lef"Vxr LokFkZ dh vko';drk ds ckjs esa lcls igys 'kcjksa us nzkfoM+ksa ls

lh[kkA ijUrq nq%[k dh ckr ;g gS fd rc rd vkfnoklh 'kcjksa esa ns'kdky ds O;o/kku ds dkj.k vkSj thfodk dh

fofHkUurk dks ysdj Hkhy] O;k/k] 'kcj] vkfn dk oxZ foHkktu gks pqdk FkkA muesa vkil dh 'kk[kkarj Hkkouk u gksrs

gq, Hkh ,d gh 'kk[kk ds gSa] ;g ekuus ds fy, dqafBr gksus yxs gSaaA blfy, ijEijkxr lk/kkj.k dkSfyd izFkk tSls

fookg] mikluk] vkgkj] vkfn esa oSls dksbZ mYys[kuh; ifjorZu u gksus ds ckn Hkh e`R;qdeZ] mRlo] ngst] vkfn esa

dkQh dqN ifjorZu vk x;k FkkA Qyr% uo miyC/k tkrh;rkcks/k tkfrxr u gksdj ladh.kZ Js.khxr gks x;kA var esa

lHkh vius vkidks vyx&vyx leqnk;ksa ds :i esa ifjfpr djkus yxsA

gk¡] ;g Lohdk;Z gS fd 'kcjksa us tkfr o`fÙk dks ysdj] thou /kkj.k ds ekud dks ysdj] fo'ks"kdj tkrh;rk

dks ysdj nzkfoM+ksa ls dkQh dqN vkgfjr fd;k gSA fQj Hkh mUgksaus /kkfeZd fo'okl vkSj iwtk mikluk esa nwljs dk

gLr{ksi Lohdkjk ugha gSA ,d egknk# dh mikluk dh Hkkouk dks cnyuk ugha pkgkA viuh vk/;kfRedrk dks

cjdjkj jgus fn;k gS vkSj mlesa dksbZ f'kfFkyrk ugha vkus nhA QyLo:i vU; mikluk esa Mwcdj vkRelÙkk dks

foyhu gksus fn;k] ijUrq mikluk dks oSls gh jgus fn;k gSA blfy, ijorhZ dky ds tSuiaFkh] czkã.;iaFkh] 'kSo'kkDr

lgft;k pSrU;iaFkh] vkfn ds gsrqokn vkSj gsrqokn&'kwU; n'kZu ds vk?kkr ls vkfne 'kcjksa dk ewy nk# vo'; gh

fod`r gqvk gS] fQj Hkh izd`frLFk gksdj fojkteku gS] vkSj ^nk#* ds :i esa gh iwftr gksrk vk jgk gSA

65

lIre izdk'k

jkek;.k rFkk mifu"kndkyhu /keZ /kkj.kk vkSj 'kcj laLd`fr

gekjs fy, rRdkyhu Hkkjro"kZ ds ekufp= ij fopkj djuk mfpr gksxkA vkfneoklh 'kcj ;k vf"Vd

leqnk; ij nzkfoM+ksa ds }kjk geys ds le; Hkkjr ds dkSu ls {ks= tukdh.kZ Fks] ydhjsa [khapdj Li"V :i ls crk ugha

ikus ds ckotwn foa/; ioZr ds iknizns'k] flU/kq unh dh [kkM+h vkSj xqtZj {ks= esa 'kcj oxZ dh ,d tkfr fuokl djrh

FkhA ckn esa flU/kq tkfr ds dkS'kyiw.kZ vkØe.k ds dkj.k vkfne 'kcj lEiznk; ueZnk ds rV vkSj egkunh dh

miR;dk ds iFkjhys {ks= dh vksj ihNs gVrs gq, vk x;sA mlds ckn lfn;ksa rd flU/kq ?kkVh ij foftr nzkfoM+ksa dh

lH;rk vkSj laLd`fr ds pje lhek ij igq¡pus rd mÙkj fn'kk ls 'osrdk; vk;ksZa ds }kjk vizR;kf'kr vkØe.k gksrk

gSA var esa ijkftr nzkfoM+ tkfr Hkh e/; Hkkjr gksrs gq, nf{k.k&if'pe vkSj nkf{k.kkR; Hkw[k.M dh vksj Hkkx vk,A

ml le; ds Hkkjro"kZ ds ekufp= dks rhu lwpuk&Øe esa foHkkftr fd;k tk ldrk gS] ¼d½ vk;Z cgqy LFkku] ¼[k½

nzkfoM+ cgqy LFkku] ¼x½ vkfnoklh cgqy LFkkuA

vk;Z&vuk;ksZa esa lfn;ksa dh yM+kbZ ds dkj.k vk;ksZa esa nSf'kd vkSj dkfyd O;o/kku ds QyLo:i jkT;

xksf"B;k¡ cuus yxhaA vr% _Xosn ds ea=ksa esa vk;Z LFkku ik¡p [k.Mksa esa c¡Vk gqvk lk yxrk gSA 1- l= fla/ko] 2-

iapun] 3- czãkorZ] 4- e/;ns'k] 5- izkphA flU/kq] fcrLrk] vfLdfu] pUnzHkkxk ¼mM+hlk dh pUnzHkkxk ugha½] i#"uh ;k

foik'kk] 'krnzq vkSj ljLorh unh izokfgr foLr`r Hkw[k.M dks ^lIrflU/kq* ns'k dgk tkrk FkkA dsoy flU/kq unh dh

ik¡p 'kk[kk,¡ ufn;ksa ds :i esa ftl {ks= dks Iykfor djrh Fkha] mls ^iapun* dgk tkrk FkkA ljLorh vkSj o`"kn~orh

Hkw[k.M dks czãkorZ dgk tkrk FkkA lIrflU/kq vkSj xkserh unh dk rVorhZ izns'k vk;ksZa dk ;q) ds iwoZdkyhu fuokl

LFkku FkkA ckn esa tc os ;q) esa fot; izkIr djrs gq, flU/kq ?kkVh dh vksj c<+us yxs] rc mUgksaus ml izns'k dks

^e/;ns'k* dgkA ;g Hkh e/; Hkkjr ds iwoZ vkSj nf{k.k&iwoZ HkwHkkx ds dfri; va'kksa ds lkFk ;equk] peZ.orh] flU/kq]

lj;w] vkfn ufn;ksa dk {ks= gh ekuk x;kA xaxk ds fuEu Hkkx ds lkFk xaMqdh] 'ks.k] vkfn miR;dk dk foLr`r {ks=

^izkphns'k* ds uke ls foHkkftr gqvkA lqrjka vk;Zdkyhu Hkkjr dks vkikrr% rhu Hkkxksa esa foHkkftr dj vk;ZLFkku dks

mi;qZDr ik¡p Hkkxksa esa foHkkftr fd;k tk ldrk gSA

m/kj ;q)ksÙkj dky esa 'kkfUriw.kZ lgkoLFkku ds QyLo:i b/kj&m/kj fc[kjs nzkfoM+ leqnk;ksa esa Hkh foHkktu

gksus yxkA mlesa ls iwoksZÙkj dks.kLFk fonsg vkSj ex/k] e/; Hkkjr esa dks'ky] ekyo] vkfn jkT;] if'pe esa izHkkl vkSj

nf{k.k esa pksy] vkfn iz/kku gSaA vkSj 'kcjksa ds {ks= esa mRdy] dfyax] rks"ky] vkfn vyx&vyx jk"Vª xksf"B;k¡ cuh Fkha]

,slk bfrgkldkjksa dk er gSA

egk;q) dh lekfIr ds i”pkr dbZ lfn;ksa rd laHkzkUreU; vk;Z mu nzkfoM+ksa ;k 'kcjksa ds {ks=ksa esa izos'k

66

fuf"k) crkdj ys[k vkfn fy[kk djrs Fks] ftuesa vk;kZorZ ds fuokfl;ksa dks mu jkT;ksa esa tkus ds fy, euk fd;k x;k

FkkA bldk vFkZ ;g ugha fd mu izns'kksa esa ek= nzkfoM+ ;k vk;sZrj tkfr;k¡ gh fuokl djrh Fkha] dqNsd vk;Z lEiznk;

ds yksx Hkh ogk¡ fuokl djrs FksA cl bruk gh fd ogk¡ vk;sZrj tkfr dk vkf/kiR; vf/kd Fkk] ijUrq /khjs&/khjs

nh?kZdky ds ckn ;q)dkyhu ?k`.; euksHkko ls eqDr gksdj lcesa vknku&iznku ds }kjk ubZ&ubZ fo/kk,¡ l`ftr gksrh

pyh x;haA

m/kj vk;kZorZ esa Hkh vkH;arj.kh; Hksn dk cht vadqfjr gksus yxkA QyLo:i vk;ksZa esa Hkh nks fojks/kh erksa ds

ny cusA muesa ls izeq[k leqnk; iatkc ds {ks=ksa esa fuokl djus yxs vkSj dqN xaxk&;qeuk ds rVorhZ lery Hkwfe dh

vksj vk,A os gSa ;nq] iq#] Hkjr] r`Rlq] rqoZlq] tUgq] Hk`xq] vkfnA bu {ks=ksa esa igys ls fuokl djrs vk, nL;q] nSR;]

vkfn vkfne vf/kokfl;ksa ds lkFk tc vk;ksZa dh yM+kbZ gksrh Fkh] rc vk;Z/kehZ iqjksfgrksa esa of'k"B] fo'okfe=] ;enfXu]

67

vafxjk] xkSre] vkfn izeq[k FksA m/kj m'kuk ¼'kqØkpk;Z½ uke ds ,d dfo vkfne vf/koklh ;k vuk;ksZa ds xq# Fks] vr%

mUgsa vlqjxq# ;k nSR;xq# dgk tkrk FkkA pwafd 'kqØkpk;Z vlqjksa ds xq# Fks] vr% muds vkpkj&/keZ vkSj laLdkj&/keZ

dks ml le; ds vk;Z iqjksfgr ilUn ugha djrs FksA ;gk¡ rd fd _Xosn esa mUgksaus vuk;ksZa ds lkFk oSokfgd lEcU/k

cuk, gq, Fks] ,slk mYys[k gSA

blds ckn dkypØ ftl rjg ?kweus yxk] nksuksa tkfr;ksa esa mlh ifjek.k ls ?kfu"Brk c<+us yxhA vkil esa

;s nksuksa rjQ ds ln~xq.kksa dk vkgj.k dj vius dks 'kfDreku cukus yxsA tkfrxr fo}s"k /khjs&/khjs gVus yxkA tkfr

/keZ fufo'ks"k ls lR;] n;k] {kekfn dk iz;ksx gksus yxkA vk;ksZa ds vU;k; o vR;kpkj ls ihfM+r ltkrh; vk;Z Hkh

fotkrh; nzkfoM+ksa ds lkFk ,der gksdj vk;ksZa ds fojks/k esa [kM+s gksus ds fy, dfVc) gq,A blh izdkj nzkfoM+ Hkh

ltkrh; nzfoM+ksa ds vukpkj ds fo#) vk;ksZa ds da/ks ls da/kk feykdj [kM+s gq,A la{ksi esa dgsa] rks vk;Z o vuk;ksZa esa

fo}s"k iwjh rjg ls u Hkh jgk gks rks Hkh vusdka'kksa esa frjksfgr gks x;kA ml le; dh lkekftd jhfr dh O;k[;k djus

ds fy, gh mÙkj dks'ky ds vUrxZr v;ks/;k uxjh ds laHkzkUr {kf=;oa'kh jktifjokj dks dsUnz esa j[kdj jkek;.k tSls

,d ,sfrgkfld egkdkO; dh jpuk gqbZ] ,slk izrhr gksrk gSA

mÙkj dks'ky ds vUrxZr v;ks/;k ds jktk n'kjFk iq=ghu FksA mudh rhu jkfu;k¡ Fkha & dkS'kY;k] dSds;h

vkSj lqfe=kA ,d gh csVh 'kkUrk tks ijefe= jktk ykseikn dh nÙkk FkhA m/kj jktk n'kjFk vfr fpfUrr FksA rc

jktk ykseikn ds jkT; esa vdky iM+kA jktk us o"ksZf"B ;K djus ds fy, vktUe;ksxh _";Ük`ax dks vj.; ls

vkefU=r fd;kA ;Kkuq"Bku ls o"kkZ gqbZ vkSj _";Ük`ax ds lkFk 'kkark dk fookg Hkh lEiUu gqvkA ;g ns[kdj n'kjFk

us dqy iqjksfgr of'k"B ds lq>ko ls _";Ük`ax dks v;ks/;k esa vkefU=r dj iq=sf"B ;K djk;kA ifj.kker% dkS'kY;k ds

xHkZ ls jke] dSds;h ds xHkZ ls Hkjr vkSj lqfe=k ds xHkZ ls y{e.k ,oa 'k=q?u tUe xzg.k djrs gSaA dqN le; ds

mijkUr jktf"kZ fo'okfe= jke vkSj y{e.k dks ;K dh j{kk gsrq vkefU=r dj lkFk ys tkrs gSaA rkM+dkfn vlqjksa ds

lagkj ds mijkUr jke vkSj y{e.k fo'okfe= ds dgus ij fonsg jkT; dks tkrs gSaA ogk¡ jke f'ko/kuq"k rksM+dj jktf"kZ

tud dh dU;k lhrk ds lkFk fookg dj xkSjo lfgr v;ks/;k ds fy, izLFkku djrs gSaA ykSVrs le; mudh HksaV

{kf=; lagkjd ij'kqjke ls gks tkrh gSA mUgsa ijkftr dj os v;ks/;k igq¡prs gSaA

dqN fnuksa ds i'pkr~ T;s"B iq= jke ds jkT;kfHk"ksd ds fy, muds firk n'kjFk us vk;kstu fd;kA rc

e¡>yh jkuh dSds;h us Hkjr dks jktk cukus ,oa jke dks ouokl Hkstus dh ftí idM+ yhA Qyr% lhrk vkSj y{e.k

dks lkFk ysdj jke ouoklh gq,A jkLrs esa lj;w unh ikj dj os igys xqg uked 'kcj ls feysA mlds ckn jke

iapoVh esa jgus yxsA mlh le; v;ks/;k esa n'kjFk dk nsgkUr gks x;kA

bl ?kVuk ds le; Hkjr vkSj y{e.k dSd;jkt ekek ;q/kkftr ds ?kj ij FksA ?kj vkdj lc lquus ds ckn

Hkjr ek¡ ij Øksf/kr gq, vkSj cM+s HkkbZ dks ykSVk ykus ds fy, mUgksaus vj.; dh vksj izLFkku fd;kA vxzt ds u ykSVus

68

ds dkj.k Hkjr us okil vkdj jktizfrfuf/k ds :i esa jkT; ij 'kklu fd;kA

rc yadk ds vlqjjkt jko.k us vkdj Ny ls lhrk dk vigj.k dj mUgsa leqnz ikj ys tkdj j[kkA jke

vkSj y{e.k dkQh <w¡<+us ds i'pkr~ Hkh lhrk dks ugha ik lds vkSj rc mudh HksaV fdf"dU/kk ds jktHkzkrk lqxzho ls

gqbZA muds lkFk fe=rk djds jke fdf"dU/kk ds jktk cfy dk o/k djrs gSaA lqxzho jktk curs gSa vkSj jke dh

lgk;rk djrs gSaA jko.k ds lkFk jke dk ;q) gksrk gS vkSj jko.k dk oa'kuk'k gksrk gS vkSj og Hkh ekjk tkrk gSA jke

ds 'kj.kkxr jko.k ds HkkbZ foHkh"k.k yadk ds jktk curs gSa vkSj jke v;ks/;k dks ykSV vkrs gSaA ;gk¡ ij xzUFk dh

;FkkFkZ ifjlekfIr gks tkrh gSA

bl xzUFk ds ,sfrgkfld rF;ksa ij fopkj djuk bl v/;k; dk vk'k; ugha gSA jkek;.k dh jpuk ds le;

Hkkjrh; laLd`fr vkSj lH;rk D;k Fkh] blesa ls mlds ckjs esa tks tkudkjh feyrh gS] ogh mikns; gSA jkek;.k

egkdkO; lkfgfR;d jpuk dkS'ky ds fopkj ls dqN Hkh gks] mlesa ml le; ds vkpkj] O;ogkj vkSj lkekftd

jhfr&fjokt dh lVhd tkudkjh gSA blds vfrfjDr ^egkdkO;* ls vf/kd ;g ^bfrgkl^ ds :i esa Hkh izpfyr gSA

vr% bldh dFkkoLrq dk vk/kkj ysdj vusd lkaLd`frd rF; laxzghr fd, tk ldrs gSaA

igys ls dgk x;k gS fd mÙkj dks'ky vk;ZLFkku vUroZrhZ ,d NksVk lk jkT; gS] tgk¡ vk;ZiaFkh czkã.k /keZ

dh gh izfr"Bk FkhA mldh jkt/kkuh v;ks/;k ;k lkdsr uxjh esa FkhA jkT; ds Js"B jktk n'kjFk us nf{k.k dks'ky dh

jktdU;k dkS'kY;k dk ikf.kxzg.k fd;k FkkA rc nf{k.k dks'ky vU; /kekZoyEch jkT; FkkA ogk¡ czkã.kksa ds vkf/kiR;

dk dksbZ fo'ks"k lEeku ugha FkkA blh ls ml jkT; esa izos'k fuf"k) gqvk Fkk] ;gh cktlus;h lafgrk vkSj 'kriFk

czkã.k esa dgk x;k gSA ijUrq jkek;.k esa ns[krs gSa fd ,d lw;Zoa'kh jktk us vk;Z jktk gksrs gq, Hkh vuk;Z ns'k dh

jktdU;k ls ikf.kxzg.k fd;k] og Hkh iVjkuhA blls Kkr gksrk gS fd jkek;.k dky rd vk;Z] vk;sZrj tkfr;ksa esa

oSokfgd lEcU/k LFkkfir gks pqds FksA igys dk og laHkzkarkfHkeku vc vkSj ugha FkkA blh ls ;g ckr lekIr ugha gks

tkrhA ;gk¡ dSds;h ds ckjs esa Hkh fopkj djuk vko';d gSA os Fkha dSd; jktdqekj ;q/kkftr dh cguA dSd;

fgeky; ds iknns'kLFk ,d NksVk lk jkT; FkkA og vk;kZorZ ds vUrxZr FkkA blfy, vk;kZorhZ; dU;k dSds;h dh

izfrifÙk vo'; gh lokZf/kd gksxh] ijUrq os jktk dh nwljh iRuh FkhaA muds csVs dk jktk gksuk fcYdqy Hkh laHko ugha

Fkk vkSj U;k; ds n`f"Vdks.k ls jke jktflagklu ds Hkkoh mÙkjkf/kdkjh FksA U;k;ijk;.k ifr n'kjFk dks vius T;s"B

iq= jke dks jktk cukus ds lkjs vk;kstu djrs ns[kdj prqj dSds;h muds eu esa ijEijkxr xks"Bh e;kZnk ds fo"k

dhVksa dk izos'k djrh gSaA vk;Z tuuh ds iq= Hkjr dks NksM+dj vuk;Zekr`d jke dks jkT;xíh ij cSBkus dks euk

djrh gSaA blls o`) jktk dk eu fopfyr gks tkrk gSA os drZO; fuf'pr ugha dj ik;s rks mUgksaus dqyiqjksfgr

of'k"B ls lq>ko ek¡xkA tks gksuk Fkk ogh gqvkA czkã.k/kehZ dqyiqjksfgr us tks ijke'kZ fn,] mlls jke flagklu ds

vf/kdkj ls P;qr gks x;sA ijUrq vkfn dfo us viuh peRdkjh dYiuk ls fHkUu :i esa bldk lek/kku fd;k] fQj Hkh

69

tM+ rks jg gh xbZA blls vuqeku yxk;k tk ldrk gS fd ;|fi nksuksa leqnk;ksa esa ikjLifjd ?kfu"Brk LFkkfir gksrh

vk jgh Fkh] rks Hkh igys dk ?k`.; okrkoj.k fcYdqy LoPN ugha gqvk FkkA

jke ds fookg esa Hkh ogh ckrA vuk;Z cgqy fonsg jkT; dh jktdU;k lhrk] 'kq) vk;kZorZ ds jktdqekj jke

vkSj ;g ?kVuk of'k"B vkSj fo'okfe= ds le; ?kVhA ,d loZes/koknh vkSj nwljk loZthon;kij] ijUrq fopkj.kh; rks

;g gS fd nksuksa ,d&nwljs ds jkT;ksa ds vUnj fu%ladksp vk&tk ldrs FksA vfgalk/kehZ ;Kkojks/kh fo'okfe= ds lkFk

loZ;kKh of'k"B f'k"; jke dk vlqj o/k ds fy, vfHk;ku] ;g Hkh fopkj.kh; gSA 'kk;n ml le; ;Kkfn fØ;kdkaM

vk;sZrj tkfr;ksa esa Hkh d`R;deZ cu pqdk FkkA blh dkj.k ls ;kx;K ds fojks/kh f'koksikld vuk;Z vlqjksa ds }kjk

;e/kehZ vuk;Z Hkh vR;kpkfjr gqvk djrs FksA QyLo:i vk;Z le/kehZ vuk;ksZa ds fy, fo/kehZ ds fo#) vL= /kkj.k

djrs FksA fo|k/kjoa'kh tSu ¼_"kHk&yka{ku ;k o`"kokgu mikld½ jko.k ds }kjk e#rjktk ds ;K fo/oal dh tM+ esa

;gh rRo fufgr gSA

;gk¡ HkSjoksikld rkfU=d ij'kqjke dh vorkj.kk vkSj Hkh fofp= gSA ij'kqjke dh iwoZ ijEijk ds ckjs esa

bfrgkldkjksa dk dguk gS & ^^tUgqdqytkr xkf/k dh csVh ljLorh ds lkFk #fpd _f"k ds fookg ls ;enfXu dk

tUe gksrk gSA** fo'okfe= xkf/k ds iq= gSa vkSj ;enfXu ds iq= gSa ij'kqjkeA og ,d nq/kZ"kZ Hk`xqoa'kh ohj FksA egkHkkjr

;q) ds pkj ;k ik¡p lkS o"kZ igys ij'kqjke dk tUe gqvk FkkA ;enfXu ds le; ls gh _Xosn dk dky lekIr gksdj

'kriFk czkã.k dk le; vk x;k FkkA rc vk;Z tkfr ds :i esa ifjfpr u gksdj ^iztk* ds :i esa ifjfpr gksus yxs

FksA tks Hkh gks] ij'kqjke tSls jktf"kZ fo'okfe= ds Hk;&iznkrk gSa] mlh izdkj egf"kZ of'k"B ds Hkh 'k=q gSaA fQj Hkh os

,d fu"Bkoku lU;klh gSaA mUgksaus bDdhl ckj {kf=;ksa dk nyu djds muds jDr ls fir` riZ.k fd;k FkkA blls

vuqeku yxk;k tk ldrk gS fd rc rd ;q)dkyhu rkfU=d 'kSo/keZ dbZ n`f"Vdks.k ls nwljs /keksZa dh Hkk¡fr ,d

fof/kc) erokn ds :i esa izLrqr gksus yxk FkkA blls ;g ugha dgk tk ldrk fd lSa/ko ;qx ds iw.kZ vfgalkokn ;k

czkã.k ;qx ds uoksRiUu fo".kqokn dk izlkj ugha gks jgk FkkA ij ,d vksj vfgalkokn /khjs&/khjs {k; izkIr gks jgk Fkk]

nwljh vksj oSfnd 'kk[kk ls mRiUu fo".kq /keZ dh Hkk¡fr 'kSo vkSj HkSjo /keZ Hkh /khjs&/khjs foLr`r gksrs tk jgs FksA blh

erokn ls vusd vlqj Hkh nhf{kr gq, FksA os fdlh Hkh fof/k fu"ks/k dks ekurs ugha FksA ijUrq vkSj Hkh dbZ gSa] tks 'kSo

/keZ esa jgdj Hkh iw.kZ:i ls fujkfe"k FksA vc Hkh nzkfoM+] rfey Hkk"kk esa 'kSo dk vFkZ gS 'kq) fujkfe"kk'khA muds

erkuqlkj f'ko vkSj _"kHk ,d vkSj vfHkUu gSaA

vc jke ds ouokl ij fopkj djsaA ;gk¡ ^xqg* 'kcj dk uke mYys[kuh; gSA jke] lhrk vkSj y{e.k ds lj;w

unh ikj dj vj.; esa igq¡prs gh Ük`axosjiqj esa xqg 'kcj ds lkFk mudh HksaV gksrh gSA 'kcj us ifo=eU; ,d izfl)

jktdqekj dks LoLFkku ij ns[kdj ^eRL;] ek¡l] e/kq* ls lRdkj dj vkfrF; izn'kZu esa dksbZ deh ugha dhA mlus dgk

& ^^;Fkk;ks/;k rFksna rs jke fda djokf.k rs ---

70

o;a izs";k Hkoku~ HkrkZ lk/kq jkT;a izlkf/ku%A

Hk{ka HkksT; p is;a p ysg~;a pSrnqifLFkre~A

vFkkZr~] gs jke vki vkidh v;ks/;k tSlk bl LFkku dks Hkh oSlk gh ekusA vc crk,¡ eSa vkids fy, D;k dj

ldrk gw¡A ge Hk`R; vkSj vki izHkq gSaA vki gekjs jktk cudj ge ij 'kklu djsaA vki ds fy, Hk{;] HkksT;] is; dh

eSaus O;oLFkk dj nh gSA bl dFku esa 'kcj dh vlkekU; mnkjrk gh izdV gksrh gSA og jktdqekj dks muds ;ksX;

ekudj viuk flagklu Hkh nsus ds fy, drjkrk ugha gSA vkSj mls xzg.k djus ds fy, izkFkZuk dh gSA og Lo;a jktk

gksrs gq, Hkh vfrfFk dh iztk cuus dks rS;kj gSA ;gh 'kcj dk Lo/keZ gS & o`{k/keZA blfy, jke tSls ;ksxtUek

egkiq#"k us Hkh mlds lkFk LosPNk ls fe=rk esa c¡/k tkuk pkgkA 'kk;n rc rd f'kf{kr nzkfoM+ksa ds lalxZ esa vkdj

'kcj us vfrfFk lRdkj] iwT; iwtk] vkfn ekuoksfpr ln~xq.kksa dh lqj{kk ikdj vius dks lH; cuk fy;k FkkA

mlds ckn ^fpjd`".kthukEcjk* 'kcjh dh vorkj.kk vkSj Hkh peRdkj djus okyh gSA iaik ljksoj ds rV ij

mldk fuokl gSA tkfr ls 'kcj] fQj Hkh og ^Je.kh*] ^rkilh* ds :i esa of.kZr gSA mls ^fl)^ Hkh dgk x;k gS &

rkS n`"Vokrq rnk fl)k fl)k lea pkFk d`rkatfy%A

iknks txzkg jkeL; -----

rk eqokp rnk jke% Je.kha /keZlafLFkrkeA

'kk;n rc rd vkxarqd nzkfoM+ksa ds tSu /keZ dk izlkj iw.kZ :i ls 'kcjksa esa gks pqdk FkkA vkckyo`)ofurk

i;kZIr la[;k esa mlesa nhf{kr gks mlds deZ ekxZ dks viuk pqds FksA ;gk¡ Je.kh dk vFkZ ckS) lU;kfluh ugha] tSu

rkilh gSA ckS) lU;klh dks dgha Hkh ^riLoh ;k tfVy* ugha dgk x;k gSA os ;k rks eq.Mh gSa ;k eqf.MuhA ij ogk¡

'kcjh tfVy] rkilh vkSj fl)k gSA vr% ek= ^Je.k* 'kCn ds vk/kkj ij tks jkek;.k dks cq) ds ijorhZ dky dh

jpuk ekurs gSa] muds rdZ esa dksbZ lkeF;Z gS ,slk ugha yxrkA vkSj Hkh] ikf.kuh ds laokn lIrk/;k;h lw= esa ^Je.k*

'kCn gSA if.Mrksa dk er gS fd ikf.kuh cq)nso ds igys FksA blfy, jkek;.k esa iz;qDr ^Je.k* 'kCn ckS) fHk{kqokpd

gks ugha ldrkA ;g tSu riLohokph gS] D;ksafd ^Je.k* 'kCn dk iz;ksx vusdr ckS) fHk{kq ds vFkZ esa iz;qDr gksus ij

;g ewyr% tSu lU;klh gSA bu lcdh ppkZ djsa rks 'kcjksa esa tSunh{kk fdl izdkj ls izos'k ik pqdh Fkh] Li"V gks

tkrk gSA

yxrk gS fd ,d vkSj ckr dks lwfpr dj nsuk mfpr gksxkA jkek;.k ds le; vk;ZLFkku dk vLFkk;h tkfr

foHkkx LFkk;h tkfrHksn dk :i ysus yxk FkkA czkã.k] {kf=;] oS';] 'kwnz bu pkj o.kksZa ds Li"V mYys[k jkek;.k esa u

gksus ij Hkh oS';ksa ds vfrfjDr vkSj rhu oxksZa dk foHkktu gks pqdk FkkA ,d 'kkL=ksa ds fuekZrk] ,d 'kkld] vkSj ,d

'kkflr] ,sls rhu oxZ lkekftd ifjpkyu ds fy, ije vko';d gSa] blesa dksbZ lansg ughaA ;g lp gS fd mfYyf[kr

pkj oxksZa dk foHkktu _Xosn ds vfUre e.My dh jpuk rd gks pqdk Fkk] ij og foHkktu o`fÙk ds Hksn ls gqvk Fkk

71

vkSj jkek;.k dky rd og tUe ;k tkfrxr gks pqdk FkkA Qyr% czkã.k vkSj {kf=; Øe'k% o.kZifr vkSj jkT;ifr ds

:i esa fuEuoxZ ds yksxksa dks gs; n`f"V ls ns[kus yxs FksA {kerk&'kwU; nwljs nks oxksZa us l{ke leFkZ oxZ ds fojks/k esa

dqN dj ikus dk lkgl rd ugha fd;kA blh izdkj ls vius gh leqnk; esa Hksn ds jgrs xks"B;Urj nzkfoM+ ;k 'kcjksa

ds izfr fdl izdkj dh Hkkouk eu esa ikys gq, Fks] ;g lgt gh vuqes; gSA

ij ;g Hkkouk jke esa ifjyf{kr ugha gksrh gSA ;gh mudh egkurk gSA fo'o ds lHkh tho ,d gSaA mPp]

fuEu] jktk] iztk] ,slk dqN Hkh ugha gSA lc vius&vius deZ dk lEiknu djsa] ;gh mfpr gSA jktk flagklu ij cSB

dj ftl izdkj ls iztk dh eaxy dkeuk djrk gS] mlh izdkj iztk Hkh jktdks"k dh lao`f) dj jktk dh dq'ky

dkeuk djrh gSA ogk¡ NksVs&cM+s dk Hksn dgk¡ jgk\ ;g gh jkejkT; vkSj Jhjke dh vuqJqr 'kSyh gSA ;gh dkj.k gS

fd mUgksaus vf'kf{kr ;gk¡ rd fd v)Zekuoksa ls Hkh lgk;rk ikbZ gSA f'koksikld yadk ds jktk jko.k us lhrk dk

vigj.k fd;k] rc ef.kiqj izkUr ds ukxkvksa dh Hkk¡fr ,d o.;ekuo oxZ dh lgk;rk ls jke us leqnz ij lsrq dk

fuekZ.k fd;k vkSj yadk tkdj jko.k dk loa'k o/k fd;kA 'kk;n vkfne 'kcjksa esa ls gh dqN ifjokj lSa/ko lH;rk ds

Bhd igys vkdj fdf"dU/kk vFkkZr~ nkf{k.kkR; ds ,d fufoM+ vkj.;d izns'k esa cls FksA os iwoZ midwy ds fuoklh

'kcjksa dh rjg vU; lH;rk ds }kjk izHkkfor u gksdj ,d ck/;ghu thou fcrkrs FksA rc nkf{k.kkR; esa 'kwnz

vfgalk/kehZ tSu] iape dk;Zlsoh HkSjoksikld 'kSo tSls nks erokn flj mBk, gq, gksus ds ckn Hkh fdlh ls fdf"dU/kk

izHkkfor ugha gqvk FkkA vk;Z/kehZ bZ'oj fo'oklh jke ds lEidZ esa vkdj mUgksaus igys lsok] mikluk lh[kuk 'kq:

fd;kA ij ;gk¡ Hkh jke }kjk f'koksikluk mYys[kuh; ,oa fopkj.kh; gSA os fdl izdkj f'ko dh mikluk djrs Fks] D;ksa

djrs Fks] bldk mÙkj vklku ugha gSA 'kk;n fdlh Hkh /keZ esa jgdj fdlh Hkh nsork dh iwtk djds leku :i ls

Qy dh izkfIr gks ldrh gS] blfy, ekuuk pkfg, fd iwtk] mikluk dks ysdj dksbZ HksnHkko dk gksuk mfpr ughaA

blh vkn'kZ dks ysdj mUgksaus ,slk fd;k FkkA D;ksafd fgUnw lekt lnk ek= jkt'kfDr ds izHkko ls gh fu;af=r ugha

Fkk] oju~ vuk;Z ns'k esa uoizfo"V czkã.; izHkko dks v{kq..k j[kus ds fy, muds /kkfeZd erokn ds lkFk blh izdkj

dk fdlh vkilh fu.kZ; dk gksuk Hkh vlEHko ughaA Qyr% os ftl Hkk¡fr Lo/kehZ vk;Z xks"Bh ds fiz; cus] oSls gh

fo/kehZ vuk;Z xks"Bh ds Hkh J)k vkSj HkfDr&Hkktu gq,A blhfy, os ijorhZdky esa va'kkorkj ds :i esa iwftr gq,A

blh ls izrhr gksrk gS fd jkek;.k dky esa vk;Z oxZ ls laHkzkarkfHkeku dh ek=k /khjs&/khjs ?kVus yxh FkhA

'kqHkxeU; vk;ksZa us vkSj jkT; dh ykylk u j[kdj lkekU; ukxfjdksa dh rjg vk;sZrj leqnk; }kjk vf/kd`r jkT; esa

izos'k djuk vkjEHk fd;kA nksuksa leqnk; ,d&nwljs ds vf/kd`r jkT; esa vck/k vkus&tkus yxsA lHkh xksf"B;k¡ tkfr]

/keZ fufoZ'ks"k ls xq.k dks xq.k vkSj nks"k dks nks"k ds :i esa fufoZokn Lohdkjus yxsA nksuksa leqnk;ksa ds lfeJ.k ds fy,

jke dh Hkk¡fr mnkjiaFkh ftl rjg brj nsorkvksa dh mikluk djrs Fks] oSls gh foHkh"k.k dh rjg vU;k; ds izfrjks/k

ds fy, vius lgksnj Hkzkrk ds fo#) [kM+s gksus ls ckt ugha vk,A m/kj ij'kqjke dh rjg HkSjoiaFkh czkã.k }kjk

72

bDdhl ckj i`Foh dks fu{kf=; djus ds leku gh vlqjfouk'kh n{kk/oj/oalh f'koHkDr fo|k/kjoa'kh tSu jko.k }kjk

vkdj e#rkfn ds ;K u"V djus dh ?kVuk Hkh iù iqjk.k esa of.kZr gSA

ij bl ;qx dh lcls vfHkuo ?kVuk gS] jktkvksa ds izdkjA bl ;qx esa ge jktk dks ns[krs gSa vkSj iztk dks

HkhA mUgsa dsfUnzr dj xzUFk Hkh fy[ks tk jgs gSaA bl ;qx rd tSls vuk;Z /keZ esa Hkh 'kq) tSu] 'e'kkuoklh f'koksikld]

egkdky HkSjoiRuh 'kfDr ds mikld] egk;ksxh'oj o`"kHkokgu 'kadj iwtd] vkfn vyx&vyx miklukokn dh l`f"V

gks x;h gS] oSfnd vk;Z /keZ esa Hkh mlh izdkj ^^rn~fo".kks% ijea ina** vkfn lafgrkvksa ds ckn ^^oS".koS bfUnz;kf.k ijk.;gq%

bfUnz;sH;% ija eu%A eui'p ijk cqf)% cq)ksjkRek egku ij%** vkfn mifu"knksa ds okD;ksa ds ihNs ijekRek ikratykfn

,s'oj;ksx esa l`f"V vkSj l`f"Voknh }Sr fo'okl vkSj vUr esa rn~fo".kks% vkfn eU= ds ^fo".kq* dh txg ^f'ko* i;kZ; ds

iz;ksx ds }kjk 'kSo lEiznk; vadqfjr gksdj Øe'k% iYyfor gksus yxkA ;g lc vk;ksZa&vuk;ksZa ds cgqdky ds

lgkoLFkku ls gh gks ik;kA ijUrq vk;ZLFkku dh rjg nzkfoM+ksa esa nsf'kd foHkkx dh dksbZ lwpuk jkek;.k ls ugha feyrh

gSA vo'; fufoM+ vj.; Hkwfe esa fdf"dU/kk uke ls ,d jkT; dh ckr dgh x;h gSA yadkiqjh dks ;fn ge Hkkjro"kZ

e/; fLFkr ,d vkH;arjh.k jkT; dgsa rks og lqnwj nf{k.k esa iz/kku dksfV dk ,d o`gÙke jkT; gksxkA blds vfrfjDr

lery HkwHkkx dh fLFkfr D;k Fkh] tks Hkh Fkh og oklksi;ksxh Fkh ;k ugha] dgus ds fy, dksbZ vk/kkj Hkh ugah gSA ij os

lHkh {ks= ekalk'kh vlqj vFkkZr~ ujcfyfiz; HkSjoksikldksa dh pkj.kHkwfe Fkh] bldk vuqeku jkek;.k ls yxk;k tk

ldrk gSA

vc ;g ns[kuk gS fd bl egkO;qRikr dh ck<+ us fdl izdkj iwokZapyh; vkfnoklh 'kcj vkSj mlds dqy

nsork dks Iykfor fd;k gSA jkek;.k ls Kkr gksrk gS fd ouoklh jke us viuh iRuh vkSj HkkbZ dks ysdj lj;w unh

ikj dj vj.; izns'k esa izos'k fd;kA ogk¡ 'kcj&jkt xqg ds vkfrF; dks xzg.k djds fp=dwV dh vksj ;k=k dhA

mlds ckn viârk lhrk dks [kkstrs le; iaik ljksoj gksrs gq, fdf"dU/kk esa izos'k fd;kA bl ;k=k iFk dks ekufp=

esa ns[kus ls Li"V gks tk,xk fd v;ks/;k vj.; iFk ls fp=dwV rd pyuk gksxk rks nf{k.k dksly ;k vc ds

NÙkhlx<+ ftys dks ikj dj egsUnzdkarkj iFk gksrs gq, gh tkuk gksxkA blds vfrfjDr vkSj dksbZ jkLrk ugha gSA vkSj

tks Hkh iFk Fkk] og blls Hkh nqxZe FkkA fo'ks"kr% fp=dwV iwoZ?kkV ekyk esa ,d {kqnz lery vj.; izns'k gSA ogk¡

igq¡pus ds igys iEiS unh ds }kjk iq"V&dysoj iaik ljksoj dh vksj Hkh os x;s FksA ogk¡ ^^tfVyk&rkilh&fl)k**

'kcjh ls os feyrs gSaA v;ks/;k dh lhek ikj djrs gh xqg 'kcj ls vkSj fQj lqnwj nkf{k.kkR; ds iaik ljksoj rV ij

fl)k 'kcjh ls HksaV] vkfn ls vuqeku yxk;k tk ldrk gS fd dksly dh lhek ls lV dj 'kcj v/;wf"kr ,d

vkj.;d izns'k Fkk] tks lqnwj ioZr J`a[kyk ds nf{k.k Nksj rd foLr`r FkkA ogk¡ fuokl djus okys 'kcjksa us vius

vkpkj] O;ogkj] d`f"V] laLd`fr] vkfn ls ,d lqn`<+ lekt dh izfr"Bk dh FkhA vkSj Hkh] xqg ls feyrs le;] 'kcj

jkt] 'kcj Js"B dgrs le;] 'kcjh ds fy, tfVyk] rkilh] fl)k] vkfn fo'ks"k.kksa ds iz;ksx ls vuqeku gksrk gS fd

73

vfofeJ 'kkcj /keZ ds lkFk tSu lEcU/kh ^fuLifjxzg* /keZ Hkh 'kcj LFkkuksa esa [;kfr izkIr gqvk FkkA 'kcjksa esa ls Hkh

vusd fuLifjxzg nh{kk ls nhf{kr gq, FksA blh dkj.k ls 'kcjh ^rkilh^ vkSj ^fl)k^ ds :i esa of.kZr gqbZ gSA

igys ls dgk x;k gS fd ns'k vkSj dky ds O;o/kku ds dkj.k vkSj o`fÙk ;k thfodk dks ysdj 'kcjksa esa Hkhy]

fdjkr] fu"kkn] vkfn lEiznk;ksa dk xBu gqvkA lHkh us ,d nwljs ls vyx gksdj /khjs&/khjs vius LokrU«; dh izfr"Bk

ds fy, eu cuk;kA Hkk"kk] laLd`fr] jhfr&uhfr] vkpkj] fopkj] lcesa fo'ks"krk n'kkZus ds fy, vKkr :i ls tqVs gq,

FksA fdjkr fu"kkn ls] fu"kkn 'kcjksa ls] 'kcj Hkhyksa ls vyx gSa] ,sls fopkj gksus yxsA ml fopkj dh ifjiw.kZrk dh

lk/kuk esa Hkk"kk gh eq[;r% lgk;d cuhA

Hkk"kk ifjorZu'khy gSA og mPpkj.k ds oSf'k"B~; ls :ikUrfjr gksrh gS] ;g fuf'pr gSA muesa lfn;ksa ds

foPNsn ds dkj.k lSa/ko&iwoZdkyhu 'kkcjh Hkk"kk vyx&vyx LFkkuksa ij vyx&vyx yksdeq[k ls :ikUrfjr gqbZ FkhA

ml ij vkxUrqd lSa/ko nzkfoM+ksa ds lkr fefyrkoLrku ds dkj.k nksuksa Hkk"kkvksa esa 'kCn fofue; gksuk LokHkkfod gSA

nksuksa Hkk"kkvksa ds fefyr 'kCnkoyhiw.kZ ,d fdaHkwrfdekdkj Hkk"kk vyx&vyx LFkkuksa esa fHkUu&fHkUu :i viukdj

fodflr gqbZA fQj Hkh mls 'kkcjh Hkk"kk ds uke ls ukfer djsa rks ;g vlehphu ugha gksxk] D;ksafd rc rd mÙkj iFk

dh vk;Z tkfr ds fojkV 'kCn laHkkj us 'kcj LFkku esa izos'k ugha fd;k Fkk vkSj blh dkj.k ls LFkkuh; Hkk"kk esa iz;qDr

lhfer 'kCnkoyh ,d tkrh; Hkk"kk ds :i esa vfHkfgr gksus ds ;ksX; ugha cuh FkhA vr,o igys vk, nzkfoM+ leqnk;

dh Hkk"kk dk izHkko ijorhZ vkapfyd Hkk"kkvksa ls vksrizksr gks tfM+r gqbZ lh yxrh gSA

jkek;.k dky rd vkfnoklh 'kcjksa ij lSa/ko vuk;ksZa ds izHkko ls tSls ,d vfHkuork vkus yxh Fkh] mlh

izdkj 'kcj laLd`fr ds nsork esa Hkh nwljksa ds izHkko ds dkj.k ifjorZu 'kq: gksus yxk FkkA blds }kjk 'kcj nsork dh

ekSfydrk ij vo'; gh dksbZ vk¡p ugha vkbZ] ijUrq ewyoLrq ij ftl ifjek.k esa ckákM+Ecj ;k cfgZvkoj.k p<+k fn;k

x;k] mlls mls igpku ikuk dfBu gks x;kA o.kZ&lEiznk; 'kwU; 'kcj lH;rk esa ijorhZ tkfrHksn izFkk us gj izdkj

ls izos'k dj mlds ekSfyd xq.kksa ds izfr la'k; iSnk djk;kA rkaf=d fØ;kdk.M ds lHkh vn~Hkqr miknku ljy

vkfHkpkfjd mik;ksa ds ek/;e ls bl izdkj uhj&{khj dh rjg ?kqyfey x;s fd dky dh xfr ds lkFk&lkFk izeq[k

mRiknu cht dks NksM+dj ^'kkcjh fo|k* ds uke ls vfHkfgr gksus yxsA o`{k/kehZ 'kcj ds uhykfnz danj ds nk#nsork esa

tSu nzkfoM+ksa ds ^iq#"kksÙke* Hkko us izos'k dj ewy nk# dks ^iq#"kksÙke* uke ls vfHkfgr dj fn;kA mlh ;qx ls 'kk;n

nk#nsork iq#"kksÙke uke ls ifjfpr gksus yxs vkSj ljy rFkk /kkfeZd 'kcj lEiznk; ij dkfy[k iksrus yxsA lEHkor%

blh dks vk/kkj cukdj Hkxor xhrk ds lqn{k mins"Vk Jhd`".k us ^^vrks·fLe yksds osns p izfFkr% iq#"kksÙke%** dgk gSA

blh ds vk/kkj ij iafMr uhyd.B nkl us vius ^^vksfM+vk Hkk"kkj Øe ifj.kke** esa iq#"kksÙke rRo ij ppkZ djrs gq,

dgk gS & ;gk¡ xkSj djuk gS fd xhrk esa iq#"kksÙke rRo dh tks O;k[;k nh xbZ gS] mlh ls yxrk gS fd os igys ls

izpfyr dksbZ mikL; nso gSaA iq#"kksÙke dks nk'kZfud :i ls le>kus ds fy, dgh xbZ gSA yxrk gS fd xhrk esa bl

74

ije lek/kku ds rRo izdkf'kr ,oe~ izpkfjr gksus rd ,d n'kZu ds ladsr ds :i esa iq#"kksÙke dh mikluk izfrf"Br

gks pqdh FkhA ml iq#"kksÙke ds rRo ds ladsr uhykapy esa izfrf"Br nk#nsork ds vfrfjDr vkSj dksbZ ugha] ;g fuf'pr

gSA blfy, dg ldrs gSa fd egkHkkjr ds ;q) ds le; nk#nsork iq#"kksÙke uke ls yksdksa esa [;kfr izkIr gks pqds Fks]

blfy, fd yksxksa esa mikL; nso ds :i esa izkphu dfyax ;k orZeku vksfM+'kk ds iq#"kksÙke iqjh ;k iqjh ds txUukFk

gSaA vkSj dgha Hkh HkDr ds mikL; nso ds :i esa iq#"kksÙke ugha gSaA

vkSj ge okYehfd jkek;.k esa Hkh iq#"kksÙke] iq#"k"kZHk] fujk"kZHk] vkfn 'kCnksa ds iz;ksx ikrs gSaA bu 'kCnksa dk

iz;ksx j?kqoa'kh jke ds fo'ks"k.k ds :i esa gqvk gSA iq#"kksÙke] iq#"k&_"kHk] vkfn 'kCn tSu ijEijk ls x`ghr gSa] dgus

ds Hkh dkj.k gSaA tSu/kehZ mikL; nsork dk ukekarj gS & iq#"kksÙkeA ukjk;.k fo".kq ds i;kZ;okph 'kCn dh rjg tSu

mikL; ds vU; uke iq#"kksÙke gSaA ^^nsokf/knso&cksf/kn&iq#"kksÙke&forjkxkIrk%** vkSj Hkh tSu 'kkL= esa v/;kRe 'kjhjksa esa

iq#"kksÙke loZJs"B gSaA

buesa ls ^iq#"kksÙke* ds uke gh nsokf/knso gSa] vkSj vkIr gSaA lHkh i;kZ;okph 'kCn gSa( blh izdkj _"kHk HkhA

;g dgus dk mís'; ;g gS fd jkek;.k ds le; lgkoLFkku dh ifj.kfr ds :i esa tSu ijEijk ds izHkko ls vk;Z

_f"k iz.khr 'kkL=] dkO;kfn ftl izdkj izHkkfor gq,] mlh izdkj 'kcj tkfr ds ije mikL; nk#nsork ij Hkh dqN

izHkko iM+k vkSj dbZ fofp=rk,a lkeus vkbZaA QyLo:i nk#nsork ds ^iq#"kksÙke* uke ls iwftr gksus dk miØe gqvkA

blesa vo'; gh ewy nk# dk dksbZ ifjorZu ugha gqvk] fQj Hkh 'kq) 'kkcjh mikluk esa tSu Hkko us izos'k dj gh

fy;kA yxrk gS fd vkBoha lnh ds vksfM+vk ctz;kuh jktk bUnzHkwfr jfpr ^Kkuflf)* xzUFk ds eaxykpj.k 'yksd

^^izf.kiR; txUukFk loZftuojkfpZra** dk ewy ;gh gSA

o`{k/kehZ 'kcj nsork ij tSu /keZ ds dYio`{kRo vkjksfir gksdj ftl izdkj cgqdky ls mikflr gksrk vk;k

Fkk] og igys gh dgk tk pqdk gSA fujis{k 'kcj nsork esa ukukfo/k /keZ dYiuk ds dkj.k og nsokf/kf"Br LFky vusd

ijLij fojks/kh /kekZoyfEc;ksa dk Hkh ihBLFky cu x;kA vyx&vyx erokfn;ksa us fofHkUu mik;ksa ls mls viuk cukus

75

dk ;r~ijksukfLr iz;kl fd;k] ijUrq vkfne tSuiafFk;ksa us ftl izdkj viuh iz/kkurk dks izfrf"Br djok ikus esa

lQyrk ikbZ vkSj viuh /kkfeZd Hkkoukvksa dks nk# esa ftl izdkj ,dkRe gks lfEefyr djok ik, rFkk o`{k/kfeZ;ksa dks

fu;fU=r dj ik,] mldh dksbZ fe'kky ugha gSA bl tSu izfr"Bk ij ls Lo;a cq)nso Hkh viuh n`f"V ugha gVk ik;sA

vr% fuokZ.kiaFkh cq)nso ds fuokZ.k ds i'pkr~ {ksekr~Fksj uked ,d ckS) fHk{kq us cq)nso ds vax fo'ks"k ds :i esa muds

,d nk¡r dks ykdj rRdkyhu dfyaxjkt czãnÙk dks migkj ds :i esa iznku fd;k Fkk vkSj jktk us Hkh xkSjo nsdj

nk¡r dh mikluk ds fy, Lrwi dk fuekZ.k djok;k FkkA ;|fi nar izs{k.k dk ewy mís'; vFkkZr~ iq#"kksÙke iqjh fLFkr

dYio`{k /keZ ds cnys ckS) /keZ dh izfr"Bk iw.kZ :i ls ugha gks ikbZ] fQj Hkh vkaf'kd rks gks gh xbZA mlds igys tSu

/keZ ds vU;re rhFkZadj ik'oZukFk dfyax ;k 'kcj [k.M esa vkdj tSu /keZ dk izpkj djds LFkkuh; vf/kokfl;ksa ds

fo'okl ik= cus Fks] ,slk bfrgkldkjksa dk dguk gSA vkSj Hkh bfrgkl ls Kkr gksrk gS fd okn'kwU; 'kcj tkfr esa dbZ

rjg ds erokn izos'k ikdj iw.kZ:i ls ,dkRe u gksus ij Hkh vkaf'kd :i ls ,d ^fryraMqy* /keZokn dk foLrkj gqvk

FkkA vr% ml le; tSu vkSj 'kcj ds vfrfjDr vkftod] fuxZFk] ia'ke] vfØ;koknh] vgsrqoknh] vkfn fHkUu&fHkUu

eroknksa ds mn~Hko ds mnkgj.k ik;s tkrs gSaA tSu rhFkZadj egkohj o/kZeku ds vks'kyh] eks"kyh] rks"kyh vkxeu ds

le; ^laxed* nsork ds vR;kpkj ds o.kZu ds ewy esa bldk {kh.k vkHkkl feyrk gSA tSu ^^gfj Hknzh; o`fÙk** esa

egkohj dks rRdkyhu dfyax jktk }kjk /keZ izpkj ds fy, vkeaf=r djus dh ckr fyfic) gSA tSu vkoLld lqÙk esa

fy[kk gS & dj.M uked ,d tSu jktk dfyax esa dkQh fo[;kr FksA bl ckr dk vuqeksnu ckS) tkrdksa us Hkh fd;k

gSA tks Hkh gks] egkohj tSu 'kcj [k.M esa izos'k dj /keZizpkj ds fy, iz;Ru djrs le; vusd ck/kk&fo?u ds

lEeq[khu gq, Fks] bl esa dksbZ lansg ughaA vdsys egkohj gh ugha] ijorhZ 'kkD;flag cq)nso ds N% izfr}fU};ksa esa ls

,d ^^iqjk.k d';i** Hkh ml 'kcj [k.M ds ekus gq, cq)thoh Fks] ,slk Kkr gksrk gSA bl izdkj izfr}U}h /keZ er dk

izHkko vkSj ewy 'kcj /keZ ds vfopfyr n`<+ fo'okl gsrq vkxUrqd oSnsf'kd /keZ ds la'ys"k ds }kjk dqN va'kksa esa

fodkjxzLr gksus ij Hkh iw.kZr% cnyk ugha FkkA

ij yxrk gS] rc rd ;|fi nk#nsork iq#"kksÙke ds :i esa mikflr gksus yxs Fks] fQj Hkh ^nk#* ds lkFk

^czã* ;k ^iq#"kksÙke* ds lkFk ^{ks=* dk la;ksx ugha gqvk FkkA vFkkZr~ nsork dk uke nk#czã ;k vk;ru dk uke

iq#"kksÙke {ks= ugha gqvk FkkA {ks= ds ckjs esa ;fn dgsa] rks cl bl ;qx esa gh ugha] egkHkkjr ;qx esa Hkh ^{ks=* 'kCn dk

iz;ksx dsoy ^^vk;r] Hkw[k.M** ds fy, gqvk djrk Fkk] ij ijorhZ vfHk/kkudjksa us ^{ks=* dk ^fl)LFkku* ;k ^rhFkZLFkku*

vFkZ cryk;k gSA ijUrq ;g gksus ds fy, vkSj Hkh dbZ o"kZ yxs gksaxs] blesa dksbZ lUnsg ughaA ckn esa ;g 'kCn iq#"kksÙke

ds lkFk la;qDr gksdj ^iq#"kksÙke {ks=* vk[;k feyh gksxhA

tks Hkh gks] nk# iq#"kksÙke cuus ds i'pkr~ iq#"kksÙke n'kZu ds vax mikaxkfn /khjs&/khjs mlesa la;ksftr gksus

yxs gksaxsA tSu /keZ ds ^dsoyh* Hkko us ^dSoY;* iq#"kksÙke ds izlkn ij vkLFkk tek;h gksxhA blfy, ;g dSoY; Hkko

76

iq#"kksÙke ds vfrfjDr vU; dgha fn[kkbZ ugha nsrkA ;g tSu /keZ dk tho&vtho dk ,dhHkko gS] blds ckn fuokZ.kA

;g fuokZ.k iq#"kksÙke ds izlkn lsok esa fufgr gSA ijorhZ czkã.; /keZ esa ge tks lk;qT; eqfDr ns[krs gSa] og dSoY; ds

vfrfjDr vkSj dqN ugha gSA iq#"kksÙke ds n'kZu ek= ls ;qxO;kih dBksj lk/kuk ds vfUre Qy dSoY; izkfIr dh ckr

lkekU; ugha gS] vU; dgha Hkh bldk iVkarj ughaA mlh izdkj ^fpUrkef.k* HkhA igys ls dgk x;k gS] o`{k rFkk f'kyk

n'kZu 'kcj tkfr dh vkfne ijEijk gSA f'kyk dk vU; uke ef.k gSA ef.k foxzg dgus ls f'kyk foxzg ds vfrfjDr

vkSj dqN ugha le>k tkrkA uhyk[; nk# ;k ef.k mikluk lk/kkj.k ugha gS] ;g vlk/kkj.k vkSj vfpUR; gSA vr% os

fpUrkef.k gSa vFkkZr~ ftl dh fpUrk djds euq"; mudh mikluk djrk gS] mls mldk ykHk vuk;kl gks tkrk gSA

ftUgsa ns[krs gh nqyZHk dSoY; lgt lqyHk gks tkrk gS] vkSj dkSu lh ckr ogk¡ viwoZ gS\ blh dkj.k ls 'kcj ds

mikL; nsork vkt ^fpUrkef.k* gSaA fQj Hkh dg ldrs gSa fd lSa/ko vuk;Z /keZ ds iq#"kksÙke rRo ds lkFk dYio`{k]

dSoY;] fpUrkef.k] vkfn lHkh vax&mikax nk#nsork esa fn[kkbZ nsus ij Hkh rc rd os ^osnkUr os|czã* vFkkZr~ ^nk#czã*

uke ls [;kr gq, Fks] bldk dksbZ Hkh izek.k ugha feyrkA

blds igys dgk tk pqdk gS] fQj Hkh nksgjkrk gw¡ fd jkek;.k ;qx ds iwoZ vk;ksZa us vkØe.k ds euksHkkoksa ds

vfrfjDr fdlh vU; mís'; ls vk;sZrj vf/kd`r Hkw[k.M esa izos'k fd;k Fkk] ,slk fdlh Hkh lw= ls Kkr ugha gksrk gSA

jkek;.k dky ls gh bldk vkjEHk gqvk gS vkSj Lo;a jke blds iFk izn'kZd gSaA mlh fnu ls nwljksa ij ls lUnsg vkSj

vfo'okl /khjs&/khjs nwj gksus yxkA brj tkfr ds izfr mnkjrk] ljyrk] U;k;ijk;.krk ds dkj.k iwoZ dh /kkj.kk

cnyhA /khjs&/khjs brj vf/kd`r Hkw[k.Mksa dh vksj vf/kd vkdf"kZr gksdj vk;ksZa us eS=hik'k esa c¡/kus dh bPNk dhA

'kriFk czkã.k of.kZr oS'okuj ¼vfXu½ ds ljLorh unh rV ls lnkuhjk rd ds vfHk;ku dks oSfnd lH;rk vkSj /keZ

fo'okl ds izlkj.k ds :id ekuk tk ldrk gSA blesa vfXu ds fnfXot; dk o.kZu gSA ij ;g vfXu dh ;FkkFkZ

fnfXot; ugha gSA ;g ,d y{k.k gSA ftl izdkj ^^dfyax% lkgfld%** dgus ls dfyax ns'k ds vf/koklh lkgfld gSa]

le>k tkrk gS] mlh izdkj ;gk¡ Hkh vfXu ds fnfXot; dgus ls vfXu&mikld ^^vk;ksZa dh fnfXot;^^ vFkkZr~ izlkj.k

le>k tk;sxkA blesa oSfnd lH;rk ds if'peksÙkj Hkkjr ls iwoZ Hkkjr rd izlkfjr gksus okyh ckr dks :id ds :i

esa dgk x;k gSA ,rkn`'k vuqeku dk ijorhZ ?kVuk,¡ Hkh Li"V vuqeksnu djrh gSaA

vk;Z xks"Bh esa jkek;.k ;qx ds ckn lkekftd /keZ laLdkj dks ysdj ,d izdkj ls u;s foHkzkV vk,] ,slk

yxrk gSA rc rd vk;ksZa esa tkfr Hksn izFkk dh dBksj J`a[kyk vkSj f}tkfr Js.kh ds vok/; vf/kdkj us fuEuoxZ ds

lekt ij bl rjg ls vkf/kiR; dk tksj M+kyk fd os gj izdkj ls fu"iksf"kr] mRihfM+r gksdj oSIyfod lek/kku ds

fy, mn~xzho jgus yxsA Øe'k% ;g vkRelEekuoar rFkk U;k; dh dkeuk djus okyksa ds fy, vlguh; gksus yxkA

blds fo#) [kM+s gksus ds fy, fuEuoxZ dh turk us gj izdkj ls iz;kl fd;kA ml le; n`f"Vdks.k vkSj vkfHkeq[;

cnyus ds fy, ,d lfEefyr izps"Vk t:jh gks xbZA viuh okLrfod /keZiaFkk Hkwydj czkã.k LokFkZ lk/ku ds fy,

77

nwljksa dks fuEu ls fuEurj fLFkfr esa ykus ds fy, dn;Z iz;kl djus yxsA /khek O;fDr;ksa dh izp.M /kh'kfDr

vuko';d lkfgfR;d izfr}fU}rk esa ghu cy gksus yxhA vo'; bls ml le; dk ,d laØked Hkko dgk tk ldrk

gSA ;g Hkko ml le; oSfnd vk;ksZa esa gh ugha ns[kk x;k Fkk] oju~ voSfnd rFkk vuk;Z rd bl Hkze esa Hkzfer ls

yxsA nksuksa dh 'kk[kk iz'kk[kkvksa esa vk/;kfRed flf) ,d izdkj ls vlaHko lh yxhA ;s lc rRdkyhu lekt esa

vlUrks"k ds dkj.k ls yxsA Qyr% izR;sd {ks= esa oSIyfod izfrfØ;k dk lw=ikr gksus yxkA ij vjls ls tM+ tek,

jgus okys o.kZifr czkã.kksa ds fojks/k esa izfrokn djus dk lkgl fdlh us ugha fd;k] leFkZ Hkh ugha gq,A blh rjg ds

,d nqfo/kkxzLr dky esa gh oSfnd laLdkjdksa dk vkfoHkkZo gqvk FkkA os gh igys vfXuijh{kk ds fy, rS;kj gksdj flag

foØe ls lkeus vk,A mUgsa ijorhZ dky esa ^ukFkiaFkh* fl) dgk x;kA

mi;qZDr ukFkiaFkh vgZr ;k ckS)ksa dh rjg voSfnd ugha gSaA os iw.kZ:i ls oSfnd gSaA budh /kkj.kk Fkh fd

iks[kj esa mrjs fcuk iadks)kj ugha fd;k tk ldrkA oSfnd /keZ dk laLdkj djuk gks rks oSfnd cudj gh djuk

gksxkA mlls fofPNUu gksus ij ugha gks ik,xkA blfy, os vk;Z ;k oSfndksa esa jgdj vcks/k lw= ;k ladsr iz/kku oSfnd

Hkk"kk esa izpfyr lw{e rRoksa dks ljy izkd`r Hkk"kk esa tulk/kkj.k esa izpkfjr o izdkf'kr djus yxsA mUgksaus lcls

igys /keZ lEcU/kh d`f=e ca/kuksa dks fNUu fd;k] tks yksxksa esa /kkfeZd fu'ps"Vk ds dkj.k cus gq, FksA /keZjkT; ls

nklRo dh izFkk dk ewyksPNsnu fd;kA L=h&iq#"k fufoZ'ks"k ls /kekZpj.k dh iqu% izfr"Bk dh vkSj oxZ Hksn dk foyksi

fd;kA vk/;kfRed eqfDr dk vf/kdkj lc esa leku :i ls forfjr gksus yxkA mikldksa esa fufgr mikluk lEcU/kh

rRoksa ds }U}ksa dk lek/kku gqvkA ukFkiafFk;ksa esa nk'kZfud fl)ksa dh rjg dfo] oSKkfud] jktuhfrK] jktk Hkh Fks] ,slk

tku iM+rk gSA muesa vkfnukFk] eRL;snzukFk] xkSj{kukFk] xfg.khukFk] fuo`fÙkukFk vkSj KkuukFk ØekUo; ls ;qxfl)

;qxlz"Vk Fks] ,slk fl)kuqokn] nhfidk] ik"ksLr] vkfn xzUFkksa ls Kkr gksrk gSA buds ukeksa ls ^ukFk* tqM+s gq, gksus ds

dkj.k 'kk;n muds erokn dks ukFkiaFkh dh vk[;k nh x;h gS] ijUrq ;s lHkh fl)iq#"k FksA

vkpk;Z gtkjh izlkn f}osnh dgrs gSa & ukFk lEiznk; ds vkfn izorZd gSa f'ko ;k vkfnukFkA blfy, bl

lEiznk; dks 'kSo vkSj dkikfyd dh vk[;k nh xbZ gSA mls ^vo/kwr lEiznk;* Hkh dgrs gSaA bl /keZ ds ewy izorZd

dkikfyd ds ckjg f'k"; FksA os gSa & 1- vkfnukFk] 2- vukfnukFk] 3- dkyukFk] 4- vfrdkyukFk] 5- djkyukFk] 6-

fodjkyukFk] 7- egkdkyukFk] 8- dkyHkSjoukFk] 9- cVqdukFk] 10- ohjukFk] 11- Jhdq.BukFk] 12- xksj{kukFkA buds fQj

ukxktqZu vkfn ckjg f'k"; FksA ra=kuqlkjh 'kfDrekxZ ds mins"Vk Hkh ;s ^ukFk* gSa] ,slk Hkh dgk tkrk gSA "kksM+'k

fuR;kra= esa f'ko ds }kjk dgk x;k gS fd uoukFkksa us feydj ra= ekxZ dk izpkj fd;k FkkA ;gh uoukFk gh ,dkn'k

LdUn of.kZr uofoiz gks ldrs gSaA vktdy oSfnd] oS".ko] 'kSo vkSj 'kkDr] bl rjg ls ;|fi pkj izdkj ds rU=ksa dh

tkudkjh feyrh gS] buesa ls 'kkDr ra= dks gh mRd`"V ekuk tkrk gS] D;ksafd 'kkDr rU= okekpkj] nf{k.kkpkj]

fl)kUrkpkj] dkSykpkj] ,slh pkj fo/kkvksa dk gSA dkSykpkj dk vU; uke gS ^vo/kwr vkpkj*A ;g gh ukFkiaFk dk

78

loksZRd`"V ekxZ gSA Jhen~Hkkxor esa of.kZr ;nq&vo/kwr laokn ds ewy esa blh lEiznk; izorZu dh tM+ gS] ,slk yxrk

gSA

ukFk vk[;k/kkjh mikL; fl)ksa ds lkFk txUukFk th dk dksbZ lEcU/k gS fd ugha] vc bl ij fopkj djrs

gSaA ijUrq bl iz'u dk lek/kku djus dh izps"Vk ds igys 'kcj [k.M esa 'kSo fl)kUr ds izlkj ds lEcU/k esa ppkZ

vko';d gSA jkek;.kksDr lhrkfookg mik[;ku ls Kkr gksrk gS fd rc rd D;k vk;Z] D;k vuk;Z lc esa f'ko ;k

HkSjo dh mikluk izfrf"Br gks pqdh FkhA 'kk;n xks"Bh foxzg ds lkFk&lkFk HkSjo iwtd nzkfoM+ xks"Bh dbZ izdkj ls

[;kfr izkIr gksdj ;ksxh vkSj ifjozktdksa ds :i esa 'kSo rU= dk izpkj djus yxsA muesa ls ,d ny us ex/k ikj

tkdj ;q) ls igys Hkkx vk, vkSj lxks=h nzkfoM+ksa ds lkFk jgus clus ds fy, iwoZ midqy esa izos'k fd;kA ckn esa

LofØ; ra=okn dks Ny&dkS'ky ls 'kcj/feZ;ksa ij Fkksius dh laHkkouk dks udkjk ugha tk ldrkA /khjs&/khjs tc ml

fl)kUr vkSj mikluk dk i;kZIr izpkj vkSj izlkj gqvk] rc tkrh; nsork iq#"kksÙke ij Hkh og vkjksfir gqvk gksxk

vkSj iq#"kksÙke dh HkSjo ds :i esa mikluk dk miØe gqvk gksxkA vr% iqjk.kksa esa ge ns[krs gSa fd txUukFk dh izk.k

izfr"Bk ds le; igys rkfU=d i)fr ds vuqlkj iwtk deZ gksrk gSA rkfU=d foKku ds vuqlkj igys ;a= cukdj

mlds Åij nsork dh izfr"Bk gksrh gSA blh ds vk/kkj ij 'kk;n ijorhZ 'kfDrra=oknh okekpkj izfriknd xzUFkksa esa

^^foeyk HkSjoh ;= txUukFkLrq HkSjo%** dgk x;k gksxkA

fQj ukFk fl)kUr esa ns[kus dks feyrk gS fd lR;ukFkh iaFk ds ewy izorZd gSa lR;ukFkA lR;ukFk dk nwljk

uke gS ^czãk*A Ldan iqjk.kksDr iq#"kksÙke egkRE; esa dgk x;k gS fd czãk us gh txUukFk th dh izk.k&izfr"Bk dh

FkhA bUnz|qEu egkjkt czãyksd tkdj Lo;a czãk dks vkefU=r dj yk, FksA blfy, yxrk gS] bUgha lR;ukfFk;ksa ds

izHkko ls ^iq#"kksÙke* ^txUukFk* ds uke ls vfHkf"Br gq, gksaA mUgha txUukFk dks fl);ksxh ds :i esa ysdj fl);ksxh

ds vk;ru gksus ds dkj.k iwjh fl)k;ru ;k {ks= ds uke ls ukfer djuk vlEHko ugha gSA Qyr% nk#nsork iq#"kksÙke

vkfnoklh 'kcj vkSj vuUrjkxr ¼igys tSu vkSj ckn esa 'kcj/kehZ½ nzkfoM+ksa ds }kjk ftl rjg iwftr gksrs vk jgs Fks]

mlh rjg vdLekr~ vk, HkSjoksikld ra=okfn;ksa ds }kjk Hkh iwftr gksus yxsA o.kZ&/keZ&xks"Bh&lEiznk;&fufoZ'ks"k ls

lcds mikL; gksus ds dkj.k txr ds mikL; ¼txr $ ukFk ¾ txUukFk½ ds :i esa laHkor% [;kfr ikbZA QyLo:i

'kcj nsork ^txUr* dks txr ds :i esa ysdj ^ukFk* ds la;ksx ls txUukFk dh 'kcjksa ds }kjk Hkh HkfDr vkSj

J)kHkktu gksus esa dksbZ vlqfo/kk ugha jghA

rc oSfnd /keZ laLdkj ds mís'; ls vkfne ukFkiaFkh fl) vk;Z /keZ esa foHkzkV foJqa[kyk epkus ds miØe

djrs gSaA mudk fojks/k cl iwT;eU; czkã.k oxZ ds fy;s FkkA blfy, os vkxkeh fojks/k dk lkeuk djus ds fy,

?k`f.kr vkSj ykaf{kr fuEuoxZ ds yksxksa dks vk;q/k cukdj laxfBr djus yxsA vius dks oSfnd iaFkh dgrs gq, Hkh

osnksDr fØ;kdk.M ds lHkh fl)kUrksa dks xzg.k djus esa dqafBr gq,A blfy, oSfnd czkã.kksa ds p{kq'kwy cudj mUgksaus

79

vk;kZorZ ds vUnj jgus dk lq;ksx [kks fn;k] ftlls Hkkjr dh nf{k.k&if'pe Hkwfe] e/; Hkkjr rFkk nf{k.k&iwoZ ds

midwy {ks=ksa esa fc[kjs gq, ls cl x,A blds dkj.k /keZ izpkj dk ekxZ cUn gksus ds cnys vkSj Hkh lqxe gks x;kA

ftu&ftu jkT;ksa esa mudk izos'k gqvk] mUgha jkT;ksa esa izpkj dk;Z vkjEHk gks x;kA muesa ls tks bl 'kcjkapy esa vk,]

os ogk¡ vius uo izpkfjr /keZ dk izHkko foLrkj djus yxsA vr% ckn esa tc ogk¡ vk;Z laLd`fr vkus yxh] rc mUgksaus

mldk fueZe fojks/k djuk 'kq: dj fn;kA fo'ks"kr% ^^L=h 'kwnz fufoZ'ks"k ls /kekZf/kdkj*^ dk lw= blds fy, vR;Ur

lgk;d fl) gqvkA blfy, dqN le; ds mijkUr 'kcj&tSu&'kSokfn lHkh /kkfeZd txr ds mikL; iq#"kksÙke vkSj

ckn esa txr ds ukFk vFkkZr~ ^^txUukFk^* uke ls vfHkfgr gq,A ij bl vk[;k ds feyrs&feyrs vusd o"kZ vo'; gh

vrhr esa chrs gksaxsA

D;ksafd egkHkkjrh; xhrk ds le; ^iq#"kksÙke* 'kCn ftl Hkk¡fr lkoZtuhu Fkk] ^txUukFk* 'kCn Hkh Fkk] ,slk

ugha yxrkA egkHkkjrkfn xzUFkksa esa ;|fi ^txUukFk* 'kCn dk iz;ksx gS] ijUrq og fo'ks"; ds :i esa ugha] fo'ks"k.k ds

:i esa gSA fo".kq iqjk.k esa ge igys ^txUukFk* 'kCn dks fo'ks"; ds :i esa iz;ksx gksrs ns[krs gSa] mlds igys dgha Hkh

vk;ZxzUFkksa esa ^txUukFk* fo".kq ;k d`".k ds i;kZ;okph 'kCn ds cgqy iz;ksx mfYyf[kr ugha gq, gSaA iqu'p egkHkkjr esa

ukFkkar 'kCnksa ds cgqy iz;ksx ik;s tkrs gSa vkSj ml le; fHkUu&fHkUu 'kk[kk,¡ mn~Hkkfor gqbZ izrhr gksrh gSa] ftlls

ukFkiaFk dk izorZu u gksus ij Hkh mlds fy, /kkj.kk cu pqdh Fkh] dguk vlehphu ugha gksxkA ;|fi mldk dksbZ

fof/kc) 'kkL=] n'kZukfn dh jpuk dk dksbZ izek.k ugha feyrk gSA ml iaFk ds /keZxq#vksa dks ^fl);ksxh* dgk tkrk

Fkk vkSj muds fuokl LFkku dks {ks= dgk tkrk FkkA ijorhZ vfHk/kkudkj esfnuhdj us 'kk;n blh dkj.k ls ^^{ks=a

'kjhjs dsnkjs fl)LFkku dy=;ks%** dgdj ^fl)LFkku* ds :i esa {ks= dk vFkZ crk;k gSA ;gh {ks= 'kCn ^iq#"kksÙke* ds

lkFk la;ksftr gksus rd iq#"kksÙke Hkh txUukFk cu x;s gksaxs] blesa dksbZ lUnsg gh ugha gSA iq#"kksÙke dks txUukFk

dgdj fo'oHkj ds fl)ksa esa mudk mRd"kZ crkus ds fy, muds vf/kf"Br LFky dks {ks= u cryk;k x;k gks] ,slk dkSu

dg ldrk gSA ij bls ;kn j[kuk pkfg, fd ukFkiaFkh dh rjg ^txUukFk* 'kCn vxj u gksrk rks Hkh bldk foHkkx

vkSj Hkko] LoRo vkSj rRo lEiw.kZ fHkUu gSA vdsys ^ukFk* 'kCn ysdj bls ukFkiafFk;ksa dk izHkko eku ysus esa dksbZ gtZ

ugha gS] D;ksafd bldk rRo gh fHkUu gS] ladsr fHkUu gSA tks Hkh gks ^iq#"kksÙke* ^txUukFk* ds :i esa izflf) izkIr gksus

ds ckn gh LFkku dk uke {ks= gqvk gS] dguk vrkfdZd ugha gksxkA

;gk¡ dguk mfpr gksxk fd czkã.k ;qx dk bZ'ojokn jkek;.k dky rd yksdfiz; gks pqdk Fkk vkSj ogh

yksdfiz;rk foLrkj ikdj egkHkkjr dky esa vk;Z/kehZ fgUnw tkfr ds iz/kku /keZ ds :i esa iw.kkZax izkIr gks pqdh FkhA

Qyr% oSfnd bUnz] o#.kkfn nsorkvksa dh /khjs&/khjs U;wurk vk xbZ vkSj u;s&u;s nsork vkdj LFkku tekus yxsA blh

e/;orhZ dky esa o`"kHkokgu f'ko dh 'kfDr dh dYiuk dj ?kj] lalkj] iq=kfn tSlh lalkjksi;ksxh deZ;kstuk,¡ 'kq: gks

xbZaA mlh izdkj fo".kq ds fy, Hkh cU/kq] iRuh] lqr] vky;] vkfn dh dYiuk ds }kjk mUgsa f'koth ds vizfrgr

80

izfr}U}h ds :i esa izfrf"Br dj fn;k x;kA vusd= bu nsorkvksa dks ysdj mudh iz/kkurk ds fopkj ls fookn dh

?kVuk,¡ Hkh dkQh ?kfVr gqbZ gSaA blds fy, n`"VkUr Lo:i iqjk.kksa esa vusd o.kZu ik;s tkrs gSaA ek= ;s nks /keZ gh

D;ksa] jkek;.k vkSj egkHkkjr ds e/;orhZ dky dks Hkh ,d cgqeq[kh /keZ foIyo;qx dgus ds i;kZIr dkj.k gSaA

bl ;qx ds e/;dky esa oS".ko rFkk 'kSo&lEiznk; ds egkjfFk;ksa }kjk vkdfLed :i ls u;s&u;s mifu"knksa

dh jpuk,¡ dh xbZaA loZ'kfDreku vKs; nsork dks fo".kq ;k f'ko ds uke ls vfHkfgr djus dks lEiznk;ksa ds

fpUru'khy rFkk cqf)thoh yksx yx iM+sA muds ukedj.kksa dks ysdj vusd rdksZa dh vorkj.kk,¡ gqbZaA oSfnd fo".kq

'kriFk czkã.k ds dky rd ^ukjk;.k* cudj iwftr gksus yxsA 'kriFk czkã.k esa gh lcls igys ukjk;.k dk uke

vk;k gSA vo'; rc fo".kq ds lkFk mudh vHks| dYiuk ugha dh xbZ FkhA ij rSfÙkjh; vkj.;d lEcU/kh

ukjk;.kksifu"kn rd muds lkFk czãk vkSj 'wkyikf.k ¼f'ko½ dks feydj l`f"V&fLFkfr&lagkjdkj.k] f=ewfrZ dh mikluk

Hkh gksus yxhA blfy, ckS) /keZ lEcU/kh f=jRu ;k /keZ&la?k ds vuqdj.k ls czkã.; /keZ esa czãk&fo".kq&f'ko dh

dYiuk gqbZ gS] dgus dk dksbZ rkRi;Z gh ugha gSA T;knk ls T;knk ijorhZ ckS) ;qx ds ckn ikfjikf'oZd fueZe ncko

ds dkj.k ml f=ewfrZ mikluk dh iqu% izfr"Bk ds fy, iz;Ru fd;k x;k gksxkA blls mls cksf/kekxZ ;k cq)iaFk dk

vuqlj.k ugha dgk tk ldrkA tks Hkh gks] egkHkkjr ds le; ^^Å¡ ueks ukjk;.kk;** dk mYys[k egkHkkjr ds

eaxykpj.k esa gh gqvk gS] vr% rc rd ^ukjk;.k* dks loksZRd`"V nsork dh izflf) fey pqdh Fkh] dguk vlehphu

ugha gksxkA

,d vksj oS".ko /keZ ds laLFkkidksa }kjk vusd mifu"knksa ds jfpr gksrs le;] nwljh vksj f'ko dk izk/kkU;

n'kkZrs gq, u;s&u;s mifu"kn lekUrjky esa jfpr gksus yxs FksA ^'kr#nz;ksifu"kn*] ^'osrk'orjksifu"kn*] dSoY;ksifu"kn*]

vkfn Hkh ml le; dh jpuk,¡ gSaA dkSrqd dh ckr rks ;g gS fd ukjk;.kksifu"kn esa f'ko gSa egknsoA os ikoZrhifr vkSj

'kfDr/kj ds :i esa Hkh of.kZr gq, gSaA vkFkoZ.kksifu"knksa esa izkphure gS dSoY;ksifu"knA mlesa mUgsa Hkxoku egknso dg

dj muds lkFk vkSj pkj fo".kq] x.kifr] lw;Z vkSj 'kfDr dks feykdj iapnsork dh dYiuk dh xbZ gSA os #nzksifu"kn

ds loksZRd`"V vkjk/; nsork gSaA cl bruk gh ugha] vFkoZ&ek.MqD;ksifu"kn esa ^rnfo".kks* ds LFkku ij f'ko&i;kZ; dks

tksM+dj i<+k tkuk Hkh ns[kk tkrk gSA

bl izdkj ds oSIyfod okrkoj.k esa vkSj Hkh fdrus vKkr vJqr /keZokn vkSj n'kZu ds fl)kUr ugha tUes

gksaxs ;k tUe ysdj yqIr ugha gks x;s gksaxs] dkSu dg ldrk gS\ vc mldk dksbZ ladsr ;k fpg~u gh ugha gSA gk¡] ;g

gks ldrk gS fd muds ladsr brj /keksZa esa gksa] ftldh dYiuk Hkh ugha dh tk ldrhA bl izdkj lnk ds fy, muds

vfLrRo dks izekf.kr ugha fd;k tk ldrk ;k dHkh ,slk Hkh le; vk,xk tc dksbZ ;ksptUek tUe ysxk vkSj e'kky

ysdj nqfu;k¡ esa mUgsa izdkf'kr dj nsxkA D;ksafd ^^dkyksága fujof/kfoiqyk p i`Foh**A ftl dky ds xg~oj esa lc

eqgwrZ Hkj esa fuf'pg~u gks tkrs gSa] mlh dky ds vuUr lzksr esa ls dc dksbZ tUe ysdj /kjrh ds yksxksa dks u,

81

miknkuksa ds ckjs esa ugha crk,xk] ,slk dkSu dg ldrk gS\ fQj Hkh ik, tkus okys lkekU; lw=ksa ds vk/kkj ij

vuqeku yxk,¡ rks nksuksa ,sfrgkfld egkdkO;ksa ds e/;orhZ dky esa oS".ko] 'kSo] 'kkDr] HkSjo] vkfn ,dkf/kd /keZ vkSj

lEiznk; cus vkSj lc viuh&viuh izfr"Bk dks ysdj yM+rs&>xM+rs jgs vkSj ml le; ,dek= tks mnklhu gks nwj

jgdj fuLi`g fufoZokn Fkk] og gS vkfne o`{k/kehZ 'kcjA

'kcj tkfr iwokZapy dh vksj vkus ds fnu ls viuh ijEijk ds vuqlkj /keZ&dekZfn dk lekiu djds

lq[kiwoZd viuk le; O;rhr djrh FkhA dqN le; ds mijkUr muesa mifoHkkx cus vkSj nSf'kd foHkktu Hkh laxfBr

gks x;kA ;g vo'; izkx&ckS)dkyhu ?kVuk gS] D;ksafd cq)nso ds le; mRdy] dfyax] vkfn uke ls vyx&vyx

ns'k Fks] ;gh bfrgkldkjksa dk dguk gSA cq)nso ds tUe ds iwoZ Hkh dbZ mifu"knksa dh jpuk gks pqdh FkhA rc vdsys

tSuiaFkh ik'oZukFk ds prq;kZe /keZ us uViq= lEiznk; ds iap;ke /keZ dk lkeuk fd;k FkkA rc mPNsnoknh]

bZ'ojdkj.koknh] iwOodsroknh vkSj [kÙkfcTtoknh] vkfn vusd osnksa dk izlkj 'kcj[k.M esa gqvk FkkA bZlk iwoZ "k"B

'krkCnh esa mRdy ds cLl vkSj Hk..kk ds chp vgsrqokn] vfØ;kokn] vkSj ukfLrdokn izpfyr Fkk] ,slk xos"kdksa dk

dguk gSA ij dfyax esa ik'oZukFk ds le; ls gh tSu /keZ dk izHkwr izlkj gqvkA blls Li"V izrhr gksrk gS fd

mifu"kndkyhu fofHkUu /keZ&foIyo ds >a>kokr us dfyax ;k 'kcj[k.M dks Li'kZ ugha fd;k FkkA

82

v"Ve~ izdk'k

egkHkkjr dk xhrk /keZ vkSj d`".k&oklqnso mikluk

bl izdkj Li`';kLi`'; fopkj'kwU; lkEiznkf;d fookn ds LofLrokpuLo:i egkHkkjr laLd`fr dk eaxykpj.k

lkeus vk;kA ;qx /keZ dh Xykfu vkSj v/keZ ds mRFkku us lc dks pkSadk;kA Xykfu dgus ls ;gk¡ /keZ dk volku ;k

/keZ dk iru ugha] /keZ esa foHkzkV gSA dkSu ls /keZ Js"B gSa] dkSu lh iaFkk voyacuh; gS\ bl izdkj nqfo/kkxzLr gksdj

lqfo/kk vkSj lqvolj ds vuqlkj LosPNkpkjh gksuk gh v/keZ dk mRFkku gSA blh ds lek/kku ds fy, ijczã Hkxoku

fo".kq dk vkReizdk'k gqvk gSA vkRe dgus ls ;gk¡ nsork dk Lonsg ls /kjk ij vorj.k ugha] nSoh 'kfDr ;k bl rjg

dh dksbZ vlk/kkj.k cqf)lEiUu egr~ iq#"k ds vkfoHkkZo ds QyLo:i vokaNuh; foIyoksa dk lek/kku] blh vFkZ esa

bldk iz;ksx gqvk gSA bls gh bZ'oj dk vkReizdk'k dgk tkrk gSA

bl le; gh egkHkkjr ds jpf;rk egf"kZ O;klnso dk izknqHkkZo gqvk FkkA mudk tUe of'k"B xks=h HkSjoiaFkh

ijk'kj ds vkSjl ls 'kwnzk eRL;xa/kk ds xHkZ ls gqvk FkkA HkSjoiaFkh vius dks ^HkSjoks·ga*] ^f'koks·ga* dgrs gSa] vr% 'kfDr

vius vki mudh iRuh cu tkrh gSaA blh n`f"V ls O;klnso th dks ^of'k"BuIrkja*] ^ijk'kjkReta*] ^'kDrs% iq=* vkfn

fo'ks"k.kksa ls foHkwf"kr fd;k x;k gSA tks Hkh gks] O;klnso dk fojkV O;fDrRo] vxk/k fo}Ùkk] fo'kky izfrHkk vc Hkh fo'o

Hkj esa vizfr}a}h gSA mudk vlkekU; ,sfrgkfld xzUFk ^egkHkkjr* fo'o esa vrqyuh; gSA egkHkkjr 'kCn dk ;gk¡ ^t;*

ds vFkZ esa iz;ksx gqvk gSA ^^t;ukesfrgklkS ;e~**A teZu fo}ku ysoh (Levi) us bls ^lafgrk* dh vk[;k nh gSA xzUFk

ds eaxykpj.k gh esa fy[kk gqvk gS &

^^ukjk;.k ueLd`R; uja pSo ujksÙkeaA

nsoha ljLorha pSo rrks t;eqnhj;srAA~^^

izkP; lekykspd lh- oh- oS| osnO;kl dks ^v/kZ oS".ko* dgrs gSaA if.Mr uhyd.B nkl mUgsa vk;sZrj tkfr

ds :i esa vfHkfgr djrs gSa] ij os ,d ukjk;.kksikld osn/kehZ rFkk 'kk[kk izorZd Fks] ;g fufoZokfnr fo"k; gSA ;FkkFkZ

esa bUgha dh lk/kuk ls ^=;h* ¼osn½ _d~] lke] ;tq vkSj vFkoZ bl rjg prq"V; gksdj ^Hkkjr* ds lkFk iap=; gqvk

vFkkZr~ blh ;qx esa vkSj nks osnksa dh ltZuk gqbZA egf"kZ osnO;kl ,d ;ksxtUek egkiq#"k vkSj mudh lk/kuk ,d ;qx

izorZd lk/kuk gS] blesa lUnsg ughaA

vc egkHkkjr ;k oS;kfldh lafgrk&dkyhu laLd`fr ds izlax esa ppkZ djsaA egkHkkjr dh fo"k;oLrq ds ckjs esa

dguk vuko';d gSA 'kk;n ,slk ,d Hkh Hkkjrh; ugha gksxk tks egkHkkjr dFkk dks tkurk ugha gksA ;g

dkSjo&ik.Moksa esa ,d vokafNr ;q) ?kVuk ij fyf[kr gSA blfy, dfo us bldk uke ^t;* j[kk FkkA iqjk.k dfFkr

lkSfr ds ckn mls ^Hkkjr* vkSj _f"k oS'kEik;u ds ckn mls ^egkHkkjr* ds uke ls vfHkfgr fd;k x;kA yxrk gS]

83

ijorhZ ukedj.k ek= 'yksdksa dh la[;k vkSj izf{kIr dFkkHkkx ds vk/kkj ij gqvk gSA fo'ks"kr% ewy dFkkoLrq lEcU/kh

vkB gtkj vkB lkS 'yksd gh O;klnso dh jpuk gSaA ckn esa lkSfr gksa ;k oS'kEik;u gksa] ;k dksbZ vkSj] ewy bfrgkl

dh vfUre ifj.kfr dks vifjofrZr j[kdj dbZ izdkj dh dYiuk vkSj vk[;ku&mik[;ku tksM+dj LFky fo'ks"k esa

mins'kkRed djrs gq, mls ^egkHkkjr* vFkkZr~ 'krlkglzh ds :i esa :ikf;r fd;k gSA vr% dfFkr gS &

^^eUokfn Hkkjra dsfpr~ vkfLrdkfn rFkk ijsA

rFkksifjpjk|U;s foizk% laE;x/;h;jsAA^^

vr% mik[;kuksa ij ppkZ u djds ewy dFkkHkkx ls dqN laxzghr fd;k tk ldrk gSA

ewy dFkk oLrq pkgs tks Hkh gks] mlesa ;nqoa'kh nsodh iq= d`".k dh vorkj.kk ftl izdkj ljl gS] mlh

izdkj dkSrqgyksíhid Hkh gSA ;gh d`".k dkSu gSa\ bl izlax esa vc Hkh iafMrksa ds eu esa lansg gSA d`".k uked ,d

;Kkfn deZdk.M ds fojks/kh egkiq#"k ds ckjs esa _Xosn esa of.kZr gSA deZdkf.M;ksa us mUgsa va'kqerh unh ds rV ij

ijkLr fd;k Fkk] ,slk Hkh mYys[k gSA fQj NkUnksX;ksifu"kn esa nsodhiq= d`".k us ?kksj&vaaxhjl ls ;KrRo ds ckjs esa

f'k{kk izkIr dj osn/kehZ vk;ksZa ds fo#) ,d la'kks/ku ;k /kkfeZd jhfr;ksa esa laLdkj yk, Fks] ,slk Hkh of.kZr gSA

egkHkkjr ds jpf;rk egkRek O;klnso dk vU; uke d`".k gSA e/;e ikaMo egkjFkh vtqZu dk vU; uke Hkh d`".k gS]

vr% bldh iqa[kkuqiq³[k rRokykspuk dj euh"kh uhydaB nkl us dgk gS & ;g vf/kd lEHko gS fd o`f"V ;k ;kno

oa'k ds d`".k gSa oklqnsoA oklqnso /keZ dk izlkj ikf.kuh ds le; rd gks pqdk FkkA ;g oS".ko /keZ dk vkfndky FkkA

Jhen~Hkkxor~ xhrk dh jpuk rd ;gh d`".k fo".kq] bZ'oj] iq#"kksÙke lHkh ,d cu pqds FksA vr,o NkUnksX;ksifu"kn esa

tc ge deZdk.M ds fojks/kh d`".k dk uke ikrs gSa] rks yxrk gS egkHkkjr ds d`".k ds lkFk mudk dbZ n`f"V ls

lkeatL; gSA NkUnksX;ksifu"kn vkSj egkHkkjr dh jpuk esa tc ge ledkfydrk dk vuqHko djrs gSa] rc nksuksa esa d`".k

,d vkSj vfHkUu gSa] dgus esa dksbZ vlqfo/kk ugha gSA _Xosn of.kZr d`".k ds lkFk egkHkkjr ds d`".k dks feykus dk

dksbZ vFkZ gh ugha curkA _Xosn esa dsoy ^d`".k* gh ugh gSa] vfirq fo".kq] y{eh] x.kifr] vkfn 'kCn Hkh gSaA blh ls

egkHkkjrh; d`".k dks ,d la'kks/kd&laLdkjd egkiq#"k dgk tk ldrk gS] vuk;kl gh ughA osn esa vusd vokZphu

nso nsfo;ksa ds uke vyx&vyx vFkZ esa iz;qDr gq, gSaA

egkHkkjr ds d`".k ,d jDrekal/kkjh egkekuo ;k vfrekuo FksA muds lkjs dk;ksZa esa ^/keZ* dh Xykfu ds

le; v/keZ dk fojks/k dj vH;qRFkku ds fy, mldk lek/kku vkSj la'kks/ku gh izeq[k gSA ;K/kehZ&;Kfojks/kh]

f'ko/kehZ&f'kofojks/kh] ra=/kehZ&ra=fojks/kh] blh izdkj ds fHkUu&fHkUu okrkoj.k esa fdlh lkoZtuhu vkSj yksdfiz; /keZ

dh LFkkiuk djuk lkekU; ckr ughaA blds fy, ns'k&dky&ik= fo'ks"k ls fLFkfr ns[kdj O;oLFkk djuk d`".k dh

uhfr FkhA muds erkuqlkj /keZikyu ds fy, x/ks ds Hkh iSj idMs+ tk ldrs gSaA vR;kpkjh] cy'kkyh 'k=q ds fo#)

ghu "kM~;U= Hkh fd;k tk ldrk gSA vkReh;&Lotuksa dh gR;k Hkh vdqafBr fpÙk ls dh tk ldrh gSA vko';d gksus

84

ij Looa'k dk uk'k Hkh fd;k tk ldrk gSA ;gh Jhd`".k dk /keZ Fkk & xhrk /keZA mudh n`f"V esa nsork ,d Hkkouk

dh oLrq gSa vkSj os ^HkwrHkO;HkoUukFk%*] gs fo'oO;kih] fo'orkseq[k] fo'oizk.k&ijekRek] ^^lks·ga&gal% ^^ljy Hkk"kk esa dgsa

rks lc dqN vdsys ogh gSa] vFkkZr~ os gh vkjk/kd gSa vkSj vkjk/; HkhA blfy, lexz xhrk esa mÙke iq#"kdrkZ gSaA gj

'kjhj esa mUgha dh lÙkk gS] gj thou esa mUgha dh izfr"BkA blfy, izR;sd O;f"V esa og lef"V gSaA O;f"V dk frjks/kku

vFkkZr~ lef"V esa vuqizos'k vkSj og vuqizfo"V lef"V gh fo".kq gSaA ;gh d`".k dk lkj eeZ gS & xhrk /keZA bl /keZ ds

vuqikyu ds fy, igys deZ dh vko';drk gksrh gSA ^;ksx* vFkkZr~ Kku ds fcuk deZ djuk nq:g gSA /keZ ds fy,

deZ vkSj deZ ds fy, ;ksx vR;Ur vko';d gSA vU;Fkk /keZ dh j{kk gks ugha ik,xhA Li"Vr% dgsa rks /keZ vkSj deZ

dk ;ksx gh lk/kd dh lk/kuk gS] iq#"k esa ikS#"k gSA ;gh xhrk dk vkn'kZ gS] lkjeeZ gS] Jhd`".k dk vkn'kZ HkhA bl

n`f"V ls] vFkkZr~ fo".kq /keZ dh ewy izfr"Bk ds :i esa d`".k vFkkZr~ fo".kq dk vkReizdk'k] ;kfu os fo".kq ds va'kkorkj

ugha gSa] os Lo;a vorkjh gSaA

ftl n`f"Vdks.k ls d`".k dks fo".kq dk Lo;aizdk'k dgk x;k] og geus tkukA oS".ko /keZ ds izorZu vkSj izlkj

izfr"Bk ds lw=/kkj ds :i esa tSls geus mUgsa Lohdkj fd;k gS fd os fo".kq gSa] oSls gh bfrgkl ds vk/kkj ij oS".ko/keZ

iz/kku egkHkkjr xzUFk ds jpf;rk ds :i esa iq.;'yksd osnO;kl dks Hkh fo".kq dk vorkj dgk tkrk gSA blfy,

^^O;klk; fo".kq:ik; fo".kos** dgk tkrk gSA O;kl ds }kjk egkHkkjr xzUFk esa ftl /keZ dh uhao Mkyh x;h] fot;l[kk

Jhd`".k us ml ij lIr'yksdh dgsa ;k lIr'krh dgsa] xhrk dh rjg ,d fo'kky lkS/k ds fuekZrk ds :i esa of.kZr

gq,A ;g ml le; ds /keZ foIyo dk ,d fojkV lek/kku gSA blh mís'; ls ml le; ds Hkkjro"kZ dh foiqy turk

dks vius izk.kksa dh cfy p<+kuh iM+h FkhA pUnzoa'k] ;nqoa'k] dq#oa'k] vkfn {k=h; oa'kksa dk fouk'k Hkh gks x;kA vUr esa

vk;Z&vuk;Z laLd`fr ds la?k"kZ vkSj lek/kku ds ek/;e ls d`".k/keZ dh izfr"Bk lh gqbZA blh n`f"Vdks.k ls egkHkkjr dk

;q) /keZ;q) ds vfrfjDr vkSj dqN gks gh ugha ldrkA ij bls dkSjo vkSj ik.Moksa esa ?kfVr vf/kdkj dks ysdj ;q)

dh Hkk¡fr fp=.k fd;k x;k gSA fQj Hkh ;s nksuksa ckrsa mlesa bl rjg xqaFkh gqbZ gSa fd mUgsa vklkuh ls vyx ugha fd;k

tk ldrkA blfy, ik'pkR; vkykspd oScj (Webber) bl lEcU/k esa dksbZ fu.kZ; ugha dj ik, rks mUgksaus dgk &

egkHkkjr ls ,d ckr dks rks ekuuk gh gksxkA vo'; ;g lp gS fd tc vk;Z Hkkjr esa LFkk;h fuokl dh izfr"Bk

djus vk,] rc vkil esa ,d egk;q) la?kfBr gqvk FkkA rc rd os LFkkuh; vf/kokfl;ksa ij vius vkf/kiR; dk

foLrkj dj pqds Fks vkSj mUgsa czkã.; /keZ esa nhf{kr dj pqds FksA blfy, egkHkkjr ;q) jkT; ds dkj.k ls ;k /keZxr

}U} dks ysdj gqvk Fkk] fuf'pr :i ls ugha dgk tk ldrkA

blds vfrfjDr ,d vkSj n`f"V ls fopkj djus ij Hkh bl ckr dk irk pyrk gSA O;kl jfpr egkHkkjr dk

uke Fkk ^t;*A t; gh ;q) dh vfUre ifj.kfr FkhA ml vfUre ifj.kfr dk dkj.kLo:i /keZ dks fy;k x;k gSA

^^;rks /keZ Lrrks t;%**A ftl vksj /keZ gS] mlh vksj t; gSA vU;kFkZ esa ftl vksj v/keZ gS] mlh vksj ijkt; gSA rks

85

;q) esa fot;h gq, ;qf/kf"Bj vkSj ijkftr gq, jktk nq;ksZ/kuA ;qf/kf"Bj dk i{k U;k; dk Fkk] blesa dksbZ erkUrj ughaA

fo'ks"kr% d`".k dh rjg ,d egkiq#"k us LosPNk ls v/keZ dk i{k fy;k gksxk] ,slk ugha yxrkA dfFkr gS & ^*;r%

d`".k Lrrks /keZ%] ;rks /keZ Lrrks t;%^* vFkkZr~ ftl vksj d`".k gSa] mlh vksj /keZ gS vkSj ftl i{k esa /keZ gS] mlh vksj

fot; gSA ;gk¡ /keZ dk vFkZ gS d`".k izpkfjr lkoZtuhu xhrk /keZA blds vfrfjDr nwljs lHkh /keZ v/keZ gSaA ;gk¡ fQj

ns[kuk gksxk fd ml le; xhrk /keZ ds vfrfjDr vkSj fdu&fdu /keksZa us izfr"Bk ikbZ Fkh rFkk dkSu ls /keZ xhrk /keZ

ds izfrdwy vkpj.k djds Hkh dqafBr ugha FksA egkHkkjr i<+us ls yxrk gS fd lR; vkSj U;k; ijk;.k ;qf/kf"Bj ds eu

esa ;K/keZ ds izfr ftl izdkj vkxzg Fkk] mlh izdkj nq;ksZ/ku ds eu esa ikjf=d lq[k ls ,sfgd lq[k&laHkksx ds izfr

vf/kd vklfDr FkhA vFkkZr~ ,d vksj LoxZizkid ;K/keZ vkSj nwljh vksj Hkksx&foykl&loZLo ikfFkZo vkn'kZ lekarjky

xfr ls pyrs FksA blds vfrfjDr vlqj/kehZ uke ls ,d izdkj dh d`".kfojks/kh xks"Bh Hkh Fkh] ftldh oS/kkfud

:ijs[kk dh dksbZ lwpuk ugha feyrh gSA fQj Hkh og izkphu 'kSo/keZ dh viHkza'k lh yxrh gSA ml ij vlqjksa dh

xks"Bh esa rkaf=d lk/kuk ds vn~Hkqr fØ;kdk.M Hkh ifjn`"V gksus ds dkj.k yxrk gS fd 'kfDr mikluk ds vaxhHkwr

cfynku vkfn izFkk ds izfr Hkh vkxzg dh vfHko`f) gksus yxh FkhA ij xhrk /keZ ekuo lekt esa lqdY;k.k ds fy,

/kekZ/keZ fufoZ'ks"k ls vkgj.k vkSj foltZu ds }kjk vius dks iq"V djds lHkh /keksZa ds vuqdwy ,d LorU= /keZ ds :i

esa yksdfiz; gksus yxk FkkA blfy, cgqer ls ;g gh ^/keZ* ds uke ls ifjfpr gks x;k FkkA

blh izdkj vk/;kfRed {ks= esa ukukfof/k foHkkx laxfBr gksus ds ckn 'kklu ds {ks= esa tks nSf'kd foHkktu

gksrk tk jgk Fkk] ml ij Hkh fopkj djus dh vko';drk gSA iwoZ ;qx ds lEiw.kZ vutkus] vulqus fdrus jkT; ijorhZ

;qx esa iw.kZr% izfrf"Br gks pqds FksA dsoy ;gh ugha] jkek;.k dky ds ukekUrj Hkh egkHkkjr dky esa ik, tkrs gSaA bl

nh?kZ dky dh vof/k esa dqNsd jkT;ksa ds vfLrRo Hkh feV x, vkSj fdrus uwru jkT; Hkh izfrf"Br gq,] bldh dksbZ

x.kuk ughaA ,d&nwljs ds jkT; ij vkØe.k vkSj foØe.k ds dkj.k Hkh dgha&dgha iwoZ uke esa ifjorZu vk,A vf/kd

nwj ugha] ;g 'kcj [k.M gh dHkh ^vksMª*] rks dHkh ^mRdy*] rks dHkh ^dfyax* ds uke ls ukfer gqvk gSA blds

vfrfjDr dgha&dgha 'kkldksa ds iq=ksa esa c¡Vokjs ds dkj.k jkT; foHkktu dks ysdj u,&u, ukeksa ds jkT; Hkh vk,A

^^iVk;r jkT; dk mÙkjkf/kdkjh** uked blh izFkk ds izpfyr gksus ds ckn jktkvksa }kjk ,dkf/kd iq=ksa esa vius jkT;

dks ck¡V nsus ds mnkgj.k Hkh iqjk.kksa esa de ugha gSaA bUgha dkj.kksa ls dky ds ifjorZu ds lkFk&lkFk nSf'kd ifjorZu

Hkh ik, tkrs gSaA

egkHkkjr ls Kkr gksrk gS fd ;qf/kf"Bj dh vksj ls yM+us ds fy, tks jktkx.k ,d&,d v{kkSfg.kh lsuk ysdj

vk, Fks] os gSa & 1- ikapky ujs'k nzqin] 2- eRL; ujs'k fojkV] 3- psnhjkt f'k'kqiky ds iq= /k`"Bdsrq] 4- lR;okr jktk

psnhoa'kh; ;q;q/kku ;k lkR;fd] 5- vlqjjkt tjklU/k ds iq= t;Rlsu] 6- ik.M~; ujs'k ftudk ukeksYys[k egkHkkjr esa

gqvk ugha gSA

86

blds vfrfjDr vkSj fdrus gh NksVs&NksVs jkT;ksa ds jktk de la[;k esa lsuk ysdj vk, Fks vkSj 'kkfey gq,

FksA dqy feykdj ;qf/kf"Bj dh lsuk dh la[;k lkr v{kkSfg.kh gks xbZ FkhA nq;ksZ/ku dh vksj ls ;q) djus ds fy, tks

jktk ,d&,d v{kkSfg.kh lsuk ysdj vk, Fks] os bl izdkj gSa & 1- mÙkj&ns'kh; ikoZR; jktk gfjno.kZ HkxnÙk] 2-

enzns'k ls jktk 'kY; tks udqy vkSj lgnso ds ekek gSa] 3- ;nqoa'kh; Hkkst ns'k ds jktk d`roekZ] 4- flU/kq&lkSohj

jktk t;nzFk] 5- dkEckst ujs'k lqnf{k.k] 6- nkf{k.kkR; dh jkt/kkuh efg"erh ds jktk uhy] 7- vofUr ds jktk

uUn&miuUn] 8- dsd; ns'k ds jktk ftudk ukeksYys[k ugha gqvk gS] 9- HkwfjJokA buds vfrfjDr NksVs&NksVs jkT;ksa

ds jktk Hkh viuh lsuk ysdj vk, Fks( mUgha esa fu"kkn lSU;ksa ds lkFk dfyax jktk ds Hkh lfEefyr gksus dh ckr

of.kZr gSA oSls dqy feykdj dkSjo i{k dh lsuk dh la[;k X;kjg v{kkSfg.kh gksrh gSA bl izdkj X;kjg vkSj lkr

v{kkSfg.kh vFkkZr~ vBkjg v{kkSfg.kh lsuk ysdj egkHkkjr dk ;q) gqvk Fkk vkSj vBkjg fnuksa ds ckn tc ;q) dh

lekfIr gqbZ] rks ek= ,d v{kkSfg.kh thfor FksA bl vkadM+s ls gekjs fy, dsoy dfyax jktk ds fu"kkn lSU;ksa dks

ysdj ;q) esa lfEefyr gksuk gh fopkjkFkZ gSA vkSj ;g Hkh fd mUgksaus nq;ksZ/ku dk i{k ysdj ;q) fd;k FkkA rc rd

'kk;n 'kcj [k.M esa dfyax uked ,d {ks= dh l`f"V gks pqdh FkhA ^dfyax* 'kCn ewyr% nzkfoM+h rkfey Hkk"kk ls x`ghr

'kCn gSA ;g Hkk"kkrRoKksa dh mfDr gSA ^dfyax* esa izkphu dky ls vPNs diM+s cqus tkrs Fks vkSj os rkfey jkT;ksa dks

Hksts tkrs FksA blfy, rkfey esa diM+s dks dfyax dgk tkrk FkkA lqrjka czãns'k dh dfyax tkfr ftl izdkj

lkaizfrd dky esa ^dky* ds uke ls ifjfpr gksrs gSa] oSls gh vksfM+'kk ds u;kx<+ vkSj xatke esa ^dksyh* uked vk/kqfud

tqykgksa dh tkfr dks izkphu ^dfyax* tkfr ds :i esa fpfUgr fd;k tkrk gSA vr% vuqeku gS fd ml le; dfyax

tkfr ds lkFk tSu nzkfoM+ leqnk; dk tSlk ?kfu"B lEcU/k Fkk] oSlk vk;ksZa ds lkFk ugha FkkA ;K/kehZ vk;Zerkuqeksfnr

;qf/kf"Bj ds i{k esa u vkdj ;Kfojks/kh vlqj lefFkZr nq;ksZ/ku ds i{k esa lfEefyr gksuk dfyax jktk ds fy,

LokHkkfod FkkA blls ;g le>uk mfpr ugha gksxk fd rc rd iwoZ Hkkjroklh 'kcjksa ds nk#nsork ij tSu nzkfoM+ksa ds

iq#"kksÙke rRo feydj egkuSD; lEiknu esa yxs gq, gksus ds dkj.k nk#nsork dh ekSfydrk vkSj LokrU«; {kh.k gks

jgk FkkA D;ksafd og gksrk rks 'kcjksa esa ,dkf/kd /keZ erksa dk vfLrRo u ik;k tkrkA egkHkkjr of.kZr dfyax vkSj

mRdy jkT; ds lEcU/k esa ;gh Kkr gksrk gSA izHkko vR;f/kd iM+rs le; mÙkj&iwoZ midqyoklh 'kcjksa ij ls nk#/keZ

;k lkE;&eS=h /keZ iw.kZ:i ls yqIr ugha gks x;k Fkk] 'kk;n bu nks {ks=ksa dks rc dfyax vkSj mRdy ds uke ls ukfer

fd;k x;k FkkA ij ^dfyax* 'kCn dk O;kid vFkksZa esa iz;ksx u gksdj dqNsd fufnZ"V {ks=ksa dks dgk tkrk FkkA blesa

mRdy dk dksbZ lEcU/k ugha FkkA tks dqNsd {kqnz jkT; ;q) ds dksykgy ls nwj Fks] mlesa ls mRdy ,d FkkA vk;Z ;k

nzkfoM+ksa ds izHkko ls izHkkfor u gksdj ,d Lok/khu fpUru lacfyr oSnsf'kd uhfr viukdj 'kk;n mls vkSj fdlh

fooknkLin xksf"B;ksa esa lfEefyr ugha gksuk iM+k FkkA vuk;Z izHkkfor lgksnj jkT; dfyax ds ;q) esa Hkkx ysus ds ckn

Hkh dgha Hkh LorU=/kehZ mRdy us mls ilUn ugha fd;k FkkA blfy, egkHkkjr ;q) esa mRdy dk dgha ukeksYys[k

87

ugha gSA egkHkkjr xzUFk ,d egk;q) dk bfrgkl gSA blesa tks jkT; vFkok ns”k lfEefyr gq, Fks] mudk uke vkuk

pkfg,A blh dkj.k ls dfyax dk uke gSA vr% ijorhZ ckS) xzUFk ^^efge fudk;^* esa ^mRdy cLl Hkvvk* vFkkZr~

^mRdy o"kZ Hkw;ka* fyf[kr gksus ds dkj.k yxrk gS fd bZlk iwoZ ik¡poha lnh rd mRdy uked ,d jkT; dh LFkkiuk

gks pqdh FkhA j?kq ds fnfXot; izlax esa dkfynkl us Hkh ;gh fy[kk gSA vk/kqfud bfrgkldkj Hkqous'oj ds fudVorhZ

/kmfy igkM+ ds ikn izns'k esa dfyax ;q) ds gksus dk vuqeku yxkrs gSaA ;g lEHkor% dfyax dh lhek FkhA

mRdyoklh lkE;/kehZ vkSj eS=h/kehZ FksA blh dkj.k v'kksd ds fo#) vL= /kkj.k u djds j?kq dks ekxZ fn[kkus dh

Hkk¡fr v'kksd dks Hkh fuckZ/k gh ekxZ fn[kk;k gksxkA mRdy dh lhek ikj djds ex/k lsuk us tc dfyax ds lhekar esa

inkiZ.k fd;k] rc nq/kZ"kZ dfyax lsuk us mldk xfrjks/k fd;kA lEHkor% ijkØkUr v'kksd dh lsuk dks vius jkT; esa

izos'k gksus nsus ds igys gh dfyax lsuk vkReksRlxZ dj viuh LorU=rk dh j{kk djus ds fy, dfVc) gks xbZA blls

Hkh bu nksuksa jkT;ksa ds vyx gksus dk izek.k feyrk gSA nksuksa vxj ,d gksrs rks 'k=q lsuk egkunh ds rV rd ugha

vk ikbZ gksrhA bu nksuksa jkT;ksa ds i`Fkd gksus ds dkj.k gh dfyax ds yksxksa dks viuh lhek esa 'k=q lsuk ds izos'k ysus

rd dh izrh{kk djuh iM+hA blls vuqeku yxk;k tk ldrk gS fd egkHkkjr ds le; dfyax vkSj mRdy nks vyx

jkT; FksA muesa ls dfyax us nq/kksZ/ku dk lg;ksx fd;k vkSj mRdy fujis{k jgkA

egkHkkjr esa ,d vkSj mYys[k gSA vrhr esa vaxjkt d.kZ us dkSjoksa dh vksj ls mRdfy;ksa dks ;q) esa ijkLr

fd;k Fkk vkSj ,d ckj lgnso us Hkh dsjyh;ksa ds lfgr mMªksa dks ijkftr fd;k FkkA blls vuqeku gS fd mMª dkSjo

;k ik.Mo fdlh ds Hkh i{k esa ugha FksA blds ckn Hkh mRdy ds jktk ;qf/kf"Bj ds jktlw; ;K esa fueaf=r gksus ij

x, FksA vr% dg ldrs gSa fd mRdyh; 'kkfUrfiz; Fks vkSj muds Lok/khupsÙkk gksus ds dkj.k fdlh Hkh ns'k dh fdlh

Hkh /keZlaLFkk esa ;ksxnku djus ds dkj.k os dqafBr ugha gksrs FksA vkSj ;gh mRdy dk izkphu bfrgkl gS & o`{k/keZA

mlds ckn bZlk iwoZ ik¡poha lnh ds le; mÙkj&if'pe Hkkjr esa d`".k izofrZr xhrk /keZ dk dkQh izlkj

gqvk vkSj mlds fupksM+ ds :i esa oklqnso iwtk dk izkjEHk gqvkA og cztiqj ds ^xksiky d`".k* dh iwtk ugha gS] og rks

^}kfjdk/kh”k d`".k* dh iwtk gS] ftudk vU; uke ^oklqnso* gSA jktiwrkuk ds ^?kkslq.Mh* uked txg ls izkIr bZlk iwoZ

ik¡poha lnh ds ,d f'kykys[k ls irk pyrk gS fd rc Hkkjr esa oklqnso iwtk dks i;kZIr izflf) fey pqdh FkhA

iqu'p ^os'kkuxj* ls izkIr gsfyvksMsjl ds f'kykys[k ls Kkr gksrk gS fd bZlk iwoZ nwljh lnh rd ;gh xhrk /keZ mQZ

Hkkxor /keZ ;gk¡ rd iz[;kr gks pqdk Fkk fd mls vkxUrqd fons'kh xzhdksa us Hkh viuk;k FkkA es/kkfLrful ds

dFkukuqlkj ;equk ds rVorhZ eFkqjk uxjh esa Hkh oklqnso ^d`".k* dh iwtk dk izorZu gks pqdk FkkA Jh jked`".k xksiky

Hk.Mkjdj dk dguk gS & mifu"knh; fpUru dks ewy ekudj if'pe Hkkjr esa d`".k oklqnso /keZ dk izorZu gqvk FkkA

og xhrk /keZ ds vfrfjDr dqN vkSj gS] ,slk ugha yxrkA blh er dks &

^^loksZifu"knks xkoks nksX/kk xksikyuUnu%

88

ikFkksZ oRl% lq/khHkksZDrk nqX/ka xhrke`ra egr~**

bl okD; ls leFkZu Hkh izkIr gksrk gSA LoxhZ; ckyxaxk/kj fryd us vius xhrk jgL; esa fy[kk gS &

mifu"kn esa vkSj cq) ds vkfoHkkZo ds igys oklqnso HkfDrewyd ^Hkkxor /keZ* uke ls ,d /keZ izpfyr FkkA teZu

laLd`r fo}ku iafMr Jh foYMj ds erkuqlkj Hkh tSu /keZxq# egkohj ds vkfoHkkZo ls igys nsodh iq= d`".k% oklqnso%

ds miklukewyd /keZ dk Hkkjr esa izpyu FkkA blds vfrfjDr ckS/kk;u ds xqálw= esa ^^Å¡ ueks Hkxors oklqnsok;** ea=

dk mYys[k vkSj ikf.kuh ds v"Vk/;k;h lw=ikB esa oklqnso mikluk ds ladsr ns[kdj dg ldrs gSa fd bZlk iwoZ

vkBoha lnh rd Hkkjr esa oklqnso d`".k dh iwtk dk izpyu gks pqdk Fkk] D;ksafd ckS/kk;u bZlk iwoZ vkBoha lnh ds

vkSj ikf.kuh bZlk iwoZ NBh lnh ds gSaA

;s oklqnso d`".k egkHkkjr ds d`".k ds vfrfjDr dksbZ vkSj ugha gks ldrs] D;ksafd d`".k vkSj oklqnso vyx

ugha gSaA tks d`".k gSa] os gh oklqnso gSaA rks ,d ds fy, nks ukeksa ds iz;ksx dk D;k mís'; gks ldrk gS] ;g Hkh

fopkj.kh; gSA ;g Lohdk;Z gS fd d`".k 'kCn ewy gS] fo'ks"k.k gSA olqnso $ v ¾ oklqnsoA 'kk;n nsodh] olqnso dh

iRuh ds :i esa iqjk.kksa esa of.kZr gqbZ gSa] blfy, ^^d`".k^* 'kCn ds lkFk ^^nsodh iq=*^ dk Hkh ,d= iz;ksx ik;k tkrk gS

vkSj blh dkj.k ls gh mUgsa olqnso ;k oklqnso dgk x;k gSA ckn esa nsodh iq= d`".k ^^oklqnso^* ds uke ls ukekarfjr

gks ifjfpr gq, gksaxsA oklqnso dks ,d leLr in Hkh dgk tk ldrk gSA laHkor% ikSjkf.kd ^^olq^* mik[;ku yksd

izpkfjr gksus ds ckn d`".k dh oklqnso vk[;k dks izflf) feyh gksxh] D;ksafd d`".k ds vaxko'ks"k mUgha ds }kjk lajf{kr

gq, Fks] ,slk iqjk.k&of.kZr gSA vkSj fQj mlh le; gh yksxksa ds le{k vk;kA tks Hkh gks] bZlk iwoZ vkBoha lnh rd

mÙkj&if'pe Hkkjr esa d`".k dk ^^oklqnso^* ds :i esa mikflr gksuk feF;k ugha gSA ijUrq 'kcj [k.M esa ,rkn`'k

izfrifÙk dk dksbZ izek.k ugha feyrk gSA

89

uoe~ izdk'k

nk#nsork dh Øe ifj.kfr & txUukFk

m/kj HkfDr iz/kku Hkkxor /keZ ds izlkfjr gksrs le;] b/kj nf{k.k&iwoZ Hkkjr esa fdl izdkj dk /keZ izpfyr

Fkk] og Hkh fopkj.kh; gSA vf"Vªddkyhu o`{kiwtk ds vo'ks"k ds :i esa 'kcjksa esa o`{kiwtk ds ckjs esa igys gh dg pqdk

gw¡A ^o`{k* dgus ls ;g ugha yxrk fd og v'oRFk ds vfrfjDr dksbZ vkSj o`{k gS D;ksafd ^fiIiy* ;k ^v'oRFk* o`{k

dsoy izVksv"VªkWy,M+ksa dk mikL; FkkA muds /keZ dk uke Hkh ^v'oRFk /keZ* (Cult of Ficus Tree) Fkk] ijUrq ckn esa

Hkkjro"kZ ds lHkh /keksZa esa mldh izeq[krk fn[kkbZ nhA _Xosn esa of.kZr gS fd o#.kyksd esa ,d o`{k gS] ftlds vxzHkkx

esa ^Lokfn"V fiIiy* gSA ml ij nks lqi.kZ uhM+ cuk gSA vFkoZosn esa Hkh blh ds vuq:i o.kZu gSA mlesa fy[kk gS fd

v'oRFk o`{k nsorkvksa dk fuokl LFkku gSA ;g r`rh; yksd esa vofLFkr gSA ;nqoa'kh Jhd`".k ds v'oRFk o`{k ds uhps

frjksfgr gksus dk o.kZu Jhen~Hkkxor esa gSA xkSre cq) ds v'oRFk o`{k ds uhps cq)Ro izkfIr ds lEcU/k esa ckS) xzUFkksa esa

mYys[k gSA ;g o`{k cksf/knzqe ds uke ls fo[;kr gSA fu"ifjxzg /kehZ tSuksa ds /kkfeZd fpg~u Hkh ogh v'oRFk ;k dYio`{k

gSaA ;gk¡ rd fd ijorhZ oS".ko /keZ ds iz/kku nso fo".kq dk ukekUrj Hkh v'oRFk gS] ijUrq ;FkkFkZ :i ls fopkj djsa rks

o`{kksikluk 'kcjksa dk futLo gSA mudh ekSfydrk dks viuk cukus dh izps"Vk vkogeku dky ls nwljksa ds }kjk gksrh

vkbZ gSA bruk gh ugha] 'kcj ds mikL; nk# dks viuk cukus ds fy, ijorhZdky esa tSu/keZh] ckS)/kehZ] ra=/kehZ] vkfn

lcus ;rijksukfLr iz;kl fd;k gS] ijUrq bu lHkh lEiznk;ksa esa ls ek= tSu lEiznk; ds /keZxq#vksa us tSls nk#nsork

dks viuk;k gS] oSlk nwljs ugha dj ik,A

igys gh dg pqds gSa fd 'kcjksa ds vkfne o`{knsork dky ds Øe esa nk# ds :i esa mikflr gksrs vk, gSaA

ijEijkfu"B 'kcj iqjkdky ls ftl o`{k dh mikluk djrs vk, Fks] mlds 'kq"d gksus ij Hkh mldh iwtk nk# ds :i

esa dh( ewy o`{k esa ifjorZu vk, rks Hkh iwtkfn esa dksbZ ifjorZu ugha gqvkA igys thfor o`{k dks iz.kke dj tSls iwtk

djrk Fkk] mlh izdkj lw[ks isM+ dks iz.kke djus esa dqafBr ugha gqvkA dqN dky ds i'pkr~ og 'kq"d nk# Hkh ekSle ds

izHkko ls vo'; gh fod`r] fodykax gks x;k gksxkA rc 'kk;n ml isM+ dk ruk eknyk dh rjg fn[kk gksxkA vc Hkh

izeq[k 'kcjksa esa eknyk iwtk izpfyr gSA bl eknyk esa L=h&iq#"k nksuksa izdkj dh ewfrZ;ksa dk izpyu gSA rRdkyhu

nzkfoM+ lekt ij Hkh bldk izHkko de ugha gqvk gksxkA vc Hkh ikjyk[kseqf.M ds fuEu nzkfoM+ksa esa ¼vka/kz½ dkfrZd ekl

ds d`".ki{k esa ^fxfjvkEek* uke dh ,d iwtk izpfyr gSA iwtk ds volj ij ydM+h esa ,d ukjh dh izfrek ltkdj

xk¡o Hkj esa ?kqekrs gSa vkSj ckn esa mls ty esa folftZr dj nsrs gSaA tks Hkh gks] 'kcjksa esa eknyk iwtk vfr izkphu dky

ls izpfyr gS] ;g feF;k ugha gSA 'kk;n izkphu dky esa u"V nk# ds vuqdj.k esa ,d gLr&ikn 'kwU; eknyk dks

xqQk ds vUnj j[kdj iwtk djrs FksA bl vuqeku ds ckjs esa Jh xq#nkl ljdkj us ,d teZu fo}ku ds oDrO; dks

90

mn~/k`r djrs gq, dgk gS & ^^os ewfrZ;k¡ vFkkZr~ txUukFk] cyHknz vkSj lqHknzk dh ewfrZ;k¡ isM+ ds rus ds va'kek= gSaA og

'kk;n vPNh izdkj ls lkQ ;k rjk'ks gq, Hkh ugha gSaA^^ vksfM+'kk ds lhekUr {ks= xatke ds eky bykds esa ^lkSjk* uke

ls ifjfpr ,d 'kcj tkfr ds yksx vc Hkh eq¡g vkSj vk¡[k okys dk"B [k.M (Wooden Poles) dh iwtk djrs gSa

vkSj mu ewfrZ;ksa ds vkxs cfy p<+kus dh Hkh O;oLFkk gksrh gSA ¼fp= nz"VO;½

blls Kkr gksrk gS fd txUukFk dh iwtk o`{k dk ruk ;k eknyk iwtk dk ifjofrZr :iek= gSA 'kk;n blh

dkj.k ls ijorhZ ;qx esa txUukFk ds nSufUnu fo/kkuksa dks fyfic) djrs le;] fyfic) djus dh iaftdk dks izkphu

nsork ^eknyk* ds uke ds vuqlkj ^eknykikaft* ds uke ls vfHkfgr fd;k gSA vo'; gh og iaftdk enZykdkj ls

yisVdj o ck¡/kdj Hkh j[kh xbZ gksxhA blh dkj.k ls mldk uke ^eknykikaft* j[kk x;k] ;g rdZ lgh gS] ,slk ugha

yxrkA D;ksafd ys[ku ds izkjEHkdky esa ml iaftdk dks enZy ds vkdkj esa ck¡/kk ugha x;k gksxkA ckn esa tc ubZ

?kVuk,¡ tksM+h tkrh jgha] mlh ds vuqlkj i`"B la[;k Hkh c<+rh xbZ] rc mls fdlh vkdkj esa yisVdj ck¡/ks j[kus dh

vko';drk gqbZ gksxh vkSj la;ksx ls og enZykdkj :i gks x;k gksxkA blh izdkj dbZ rkyi=ksa dh iksfFk;ksa dks [kkV]

prq"dks.k] ys[kuh] vkfn ds vkdkj esa rgdj j[kk gqvk ik;k tk,xkA ;g dk;Z vo'; ml le; ds ys[kudkjksa dh

dykfiz;rk dh lwpuk nsrk gSA ij ;s mu ukeksa ls ukfer gq, gSa] ,sls mnkgj.k ugha ik, tkrsA vkSj ys[ku ds izkjEHk

dky esa Hkfo"; ds fy, mls bl vkdkj esa j[kuk gS] r; ugha fd;k tk, rks mlh ds vuqlkj ukedj.k djuk Hkh

laHko ugha gS] og ,d izdkj ls vlaHko gh gSA vr% fopkj djsa rks yxrk gS fd vkd`fr dh lekurk dks ysdj mls

^eknykikaft* ugha dgk x;k gS] cfYd og eknyk ¼txUukFk½ laca/kh; iaftdk gksus ds dkj.k mldk uke ^eknykikaft^

gqvk gSA

bu lcds lkfRod vuqla/kku ds ckn bfrgklfonksa ds dFkukuqlkj 'kcj vkSj 'kgj ¼vU; uke lkSjk½ nksuksa ds

}kjk vkfne vlH; dky ds xzkE; nsork gh iwftr gksrs vk jgs gSaA buds iz/kku nsork gSa ^dkeksg fnvk* tks feV~Vh ds

91

cus v.Ms ;k ekny dh rjg fn[kkbZ nsrs gSaA blds vfrfjDr nk# ewfrZ (Totem Poles) dk izpyu Hkh vkfne

tkfr;ksa esa Fkk] ;g foK yksxksa dks vKkr ugha gSA Li"V :i ls bl dFku dk mYys[k LdUniqjk.k esa Hkh gSA mlesa

fn;k gS] leqnz rV ij ukSdk dh rjg fn[kkbZ nsus okys ,d {ks= ¼iqjh½ esa ;qi dh Hkk¡fr fn[kkbZ nsus okyk ,d

U;xzks/knk# mikflr gksrk vk jgk FkkA lEHkor% og prq%'kk[kk fof'k"V FkkA

bl prq%'kk[kk dh lEHkor% ijorhZdky esa iqjk.kdkjksa us ^prqHkqZt gfj* ;k ^uhyek/ko* ds :i esa oUnuk dh gSA

^uhyk[;*] ^uhyioZr*] vkfn ds iz;ksx ls irk pyrk gS fd ewy uke ^uhy* vkSj mlds ckn ^ek/ko*] ioZr dk la;ksx

gqvk gSA vo'; ;g ^uhyek/ko* fdlh xks"Bh ds }kjk iz;qDr 'kCn dks uhyef.k ;k dkyk iRFkj ds vFkZ esa xzg.k fd;k

x;k gSA blfy, f=ewfrZ ;k prq)kZ ewfrZ ds fuekZ.k ls igys 'kcjksa ds }kjk mikflr nsork dks ^uhyef.k foxzg* dgk

x;k gSA ,slk ugha gS fd ^prq)kZ ewfrZ* ds iwoZ iwftr ^ek/ko* ewfrZ dks ^nk#* izfrek ugha dgk x;k gSA bUnz|qEu }kjk

ewfrZ dh izfr"Bk ds igys 'osrjkt xky ds }kjk izfrf"Br ^ek/ko* ewfrZ ^nkjoh* vFkkZr~ nk#ewfrZ Fkh] ;g Lo;a bUnz|qEu

us dgk gSA

MkDVj iafMr uhydaB nkl dgrs gSa & It appears that this replacement of the images for the

ancient Nilamadhab was not at all one universally accepted even in Orissa. The Sabari

Narayan, it has been said, was a pillar with a head made of Neem Wood.

blds vykok ^xqf.Mpk* 'kCn dk rkfRod fo'ys"k.k djus ls Hkh bldh ;FkkFkZrk dk ân; cks/k gksrk gSA ;g

ugha yxrk fd ^xqf.Mpk* 'kCn dksbZ vk;Z ;k laLd`r 'kCn gSA blds ;FkkFkZ izR;; ds ckjs esa O;kdj.kdkj ekSu gSaA

izFker%] ^xqf.Mpk* laHkor% ^xqfM+lk* 'kCn dh ifj.kfr gSA xqfM+lk ,d nzkfoM+ 'kCn gS vkSj rsyqxq esa bldk vFkZ gS

dqVhjA ftl le; txUukFk jFk;k=k dk vkjEHk gqvk] vFkkZr~ bZLoh pkSFkh lnh esa] rc vksfM+'kk ds vkfne vf/kokfl;ksa

esa nzkfoM+ Hkk"kk izpfyr FkhA vr% yxrk gS fd ml le; txUukFk dks efUnj ls ckgj ykdj jFk ij fcBk dj fdlh

,d dqVhj ;k vLFkk;h fuokl dks ys tk;k tkrk FkkA dkyØe esa efUnj ls ^xqfM+lk* rd jFk dk tkuk vkSj ogk¡

jguk fof/kc) gks x;k vkSj og ^xqfM+lk* /khjs&/khjs ^xqfMpk* gks x;kA ijUrq bl rjg ds vuqeku esa dksbZ cfy"B rdZ

gS] ,slk ugha yxrk D;ksafd ;g ^xqf.Mpk* 'kCn nzkfoM+ ewy dk ugha gSA f}rh;r%] pkSFkh lnh esa vksfM+'kk ds

vkfnokfl;ksa esa nzkfoM+ Hkk"kk ds izpyu dk dksbZ izek.k ugha gSA r`rh;r%] txUukFk ls lEcfU/kr dksbZ Hkh 'kCn nzkfoM+

Hkk"kk ls yk;k x;k gS] irk ugha pyrkA vkSj Hkh] ^xqf.Mpk* dk vFkZ vxj dqVhj gksrk rks ^xqf.Mpk?kj*] ^xqf.MpkefUnj*]

vkfn ds iz;ksx ugha ik, tkrsA blfy, ^xqf.Mpk* dks ^xqfM+lk* dk viHkza'k u dgdj 'kkcj Hkk"kk esa iz;qDr ^dqu* vkSj

^fMtk*] bu nks 'kCnksa dk la;qXe dg ldrs gSaA 'kkcj Hkk"kk esa ^dqu* dk vFkZ gS ogh vkSj ^fMtk* dk vFkZ gS o`{k dk

rukA 'kcjksa esa o`{k ds rus dh iwtk ;k nk#iwtk izkphu dky ls izpfyr Fkh] blesa fdlh dk dksbZ erHksn ugha gSA

92

txUukFk 'kcjiwftr e.Mi esa o`{k ds rus ds :i esa mikflr gksrs vk jgs Fks] ckn esa mUgsa f=ewfrZ ds :i esa izzfrf"Br

fd;k x;kA blfy, xqf.Mpk efUnj dks txUukFk dk tUeLFkku ekurs gSaA LdUn iqjk.k esa ;gh ckr dgh xbZ gSA

fo'k"kr% xqf.Mpk esa fojkftr gksrs le; lHkh iwtk&lsok dk vf/kdkj nSR; ;k 'kcjksa dks fn;k tkrk gSA blls vuqeku

yxk;k tk ldrk gS fd tc os vkfne ihB ^dqu&fMtk* efUnj dks vkrs gSa] rc ^dqu&fMtk* vFkkZr~ nk# ds rus ;k

eknyk dh lsok dk Hkkj nSR; ;k 'kcjksa dks lkSaik tkrk gSA vKkr vrhr ls ;gh gksrk vk;k gSA iqu'p] ^dqu&fMtk*

'kCn yksd eq[k esa ^xqf.Mpk* ds :i esa :ikUrfjr gksuk Hkk"kk'kkL= dh n`f"V ls Hkh vlaxr ugha gSA blls ge fuf'pr

:i ls vuqeku dj ldrs gSa fd izkphu vf"Vªd 'kcj dk o`{k nk# cudj vUr esa dqu&fMtk] eknyk] ;k ;qi ds :i

esa mikflr gksrk vk;k] ;|fi og iwtk vU; nsorkvksa dh rjg izdk'; :i ls ugha gksrh FkhA

;gh xksiuh;rk gh 'kcjksa dh tkrh; ijEijk gSA nwljh Hkk"kk esa og gS TotemismA vc Hkh 'kcj vius

iwtk&LFky esa fdlh uokxr dks ljyrk ls ugha tkus nsrsA ;gk¡ rd fd muds nsork ds ckjs esa fdlh ckr dks crkus

ls Hkh drjkrs gSaA blh dkj.k ls ys[kd dks lkSjkvksa dh iYyh esa nh?kZ nks efgus rd jguk iM+k Fkk vkSj muds lkFk

?kqyfey tkuk vko';d gks x;k FkkA blls vuqeku gksrk gS fd muds iwoZt vius nsork dks fdlh vkSj dks fn[kkus

dh vuqefr ugha nsrs FksA ij muds fo'oklik= gksus ds ckn gks ldrk gS fd lc lEHko gksA nsork dks Hkh D;ksa ugha

fn[kk,¡\ 'kk;n blh ljy fo'okl dk lq;ksx ysdj vkxarqd nzkfoM+ leqnk; ds fy, mudh ijEijk] laLd`fr vkSj

nsork dks viuh /keZiaFkk esa dofyr dj ysuk vklku gks x;kA

Qyr% ,d=koLFkku ds }kjk vkfnoklh 'kcj ds nk#nsork ij tSu nzkfoM+ksa ds Øe&izHkko ls izHkkfor gks ewy

nk# ftl Hkk¡fr tSu/kfeZ;ksa dk viuk gks x;k] mlh izdkj nk# mikld 'kcjksa esa Hkh iq#"kksÙke us Hkkoizflf) ikbZA

ifj.kkeLo:i nk# ;k eknyk iq#"kksÙke vkSj ^txUrukFk* ;k ^txUukFk* uke ls nksuksa leqnk;ksa esa mikL; cusA

lgkoLFkku ds lw= ls vekf;d 'kcj leqnk; ds n`f"Vdks.k vkSj jhfr;ksa ds lkFk vius dks feykdj muds vkfne dky

ls izpfyr nk#nsork dks tSu nzkfoM+ksa us ftl Hkk¡fr iq#"kksÙke cuk;k] mlh izdkj 'kcj&Lohd`r nk# mikluk dh

izeq[krk dh izfr"Bk dj mls vkRelkr~ djsa u djsa ;RijksukfLr izps"Vk,¡ dhA Ny ls] cy ls] dkS'ky ls] mls viuk

dgus ds fy, lEHkor% mls tSu&/keZ&ladsr ds :i esa ifjfpr djkuk 'kq: dj fn;k] D;ksafd txUukFk dh js[kk ewfrZ

c)eaxy vkSj uanhin uked nks tSu ladsrksa dk Li"V leUo; izrhr gksrh gSA c)eaxy ladsr ds Åij uanhin ladsr

dks LFkkfir dj ftl fdaHkwrfdekdj ewfrZ fo'ks"k dh :i&dYiuk gqbZ] mldk 'kcj mikflr nk#ewfrZ ds lkFk iw.kZ

lkeatL; FkkA ØekUo; ls fp=ksa dks ns[ksaA

93

rRoKksa dk dguk gS fd tSfu;ksa us gh lcls igys ewfrZ iwtk dk izpyu fd;k FkkA Jains have

emphasised this importance of Chaitya and Chaityalaya, idol representing the Tirthankaras

and the temples for the idols as subject of worship.

blds igys 'kcj leqnk; esa nk#] vkfn oLrq mikluk ds ladsr ik, tkrs gSa] fQj Hkh eksgu tksnkM+ks dky

ls ysdj ik.M~;&iYyo jktkvksa rd fl)ksa dh izfrewfrZ;ksa dh iwtk djus dh fof/k ek= tSu /keZ esa gh gSA ;g lkdkj

mikluk tSfu;ksa dk gh mn~Hkkou gSA bl lkadsfrd ewfrZ ds nk# dks vk/kkj cukdj fufeZr gksus ds dkj.k 'kcj

leqnk; ftl Hkk¡fr HkfDrHkktu gqvk] tSu ladsrksa ds }kjk dfYir gksus ds dkj.k nzkfoM+ksa esa Hkh J)kHkktu gqvkA ij

,d vkSj leqnk; esa ^txUr* ;k ^txkcksbZ* 'kcjh ukjk;.k% uke dks izflf) izkIr gksrs le; nwljs leqnk;ksa esa

^iq#"kksÙke*] ^txUukFk*] ^thuin* uke Hkh 'kk;n izlkfjr gksus yxs FksA ml ij tSu rhFkZadj egkohj ds rks"kkyh vkxeu

dk o`ÙkkUr ml vuqeku dks vkSj Hkh n`<+hHkwr djrk gSA bZlk iwoZ NBh lnh esa ^dfyax jkt dj.M ¼djd.M½ egkohj

dks dfyax esa vkeaf=r dj yk, FksA os ,d fo'kq) tSu jktk FksA mUgha ds vkea=.k ls egkohj o/kZeku ds 'kcj [k.M

esa vkdj tSu /keZ dk izpkj djus dk fooj.k tSu gfjoa'k iqjk.k esa gSA egkohj ds izpkj ds QyLo:i dfyax esa tSu

/keZ dh uhao n`<+rk ls LFkkfir gksus ds lkFk&lkFk vgsrqoknh rFkk tM+ mikld izkphu 'kcj /keZ dks vo'; gh pksV

igq¡ph gksxhA 'kcj /keZ ds fdlh Hkh :i esa izpkj&izlkj ds fy, dksbZ iz;kl u gksrs gq, lekarjky fdlh 'kfDr'kkyh

/keZ ds izpkj us 'kcj fo'okl dks /khjs&/khjs detksj Hkh cuk;k gksxkA var esa nk#nsork tSu mikluk ds fo"k; ds :i

esa x`ghr gksus ds dkj.k 'kcj dh ekSfydrk Hkh /khjs&/khjs /kwfey gksus yxhA Qyr% miknku ds nk# gksus ij Hkh ckg~;

:i tSu ^iq#"kksÙke* gksdj yksd izflf) ikus yxkA

blds QyLo:i 'kcj[k.M dh izfrifÙk nwjnjkar {ks=ksa esa bl rjg O;kIr gqbZ fd tkfr] /keZ] lEiznk;

fufoZ'ks"k ls yksx vk, vkSj viuk ysus dks vuqjkxh gq,A vuqeku gS fd vk;ksZa esa ls ftUgksaus igys mRdy Hkwfe ij

94

inkiZ.k fd;k] mUgksaus izkphu vkfnoklh 'kcjksa dks vuqxr cukus ds fy, muds }kjk LFkkfir nk#ewfrZ dh mikluk

djus yxsA 'kriFk czkã.k of.kZr ^vafx&oS'okuj* ds izkph fnXoy; dh xkFkk esa ewyr% ;gh ladsr fuxw<+ :i esa

lekfgr gSA ;g ljLorh unh ds rV ls lnkuhjk rd fdl izdkj oSfnd /keZ dk izlkj gqvk] mlh ds ,d :i dk

Hkkl ek= gSA ifj.kker% 'kcj&mikL; nk#nsork ij tSu iq#"kksÙke us ftl izdkj viuh izfrifÙk dk foLrkj fd;k Fkk]

mlh izdkj oSfnd vk;Z Hkh 'kcj ds nk# dks viukus ds lkFk&lkFk tSu ^iq#"kksÙke* dks Hkh viuk izekf.kr djus yxsA

mlh ls tSu iq#"kksÙke ds lkFk osnof.kZr ^lglz&'kh"kkZ&iq#"k* dk vHksn lEcU/k dfYir gqvkA vr% f=ewfrZ fuekZ.k ds

i'pkr~ tc txUukFk dh izk.k izfr"Bk gqbZ] rc og izfr"Bk osnksDr iq#"k lwDr ds eU=ksa ls gqbZ] ;g iqjk.kksa esa of.kZr

gSA mlds ckn viukus ds fy, tSfu;ksa us ftl izdkj ewy ^txUr* ds lkFk Lo/keZ ds loksZRd`"V izfriknd ^ukFk* dks

la;ksftr djds nk# dks txUrukFk ;k txUukFk ds :i esa vfHkfgr fd;k] mlh izdkj vk;ksZa us Hkh nk# ds lkFk ^czã*

dks feykdj mUgsa nk#czã ds :i esa vk[;kf;r dj fn;kA vr,o txUukFk vkSj nk#czã 'kCn ijorhZ jpukvksa esa

i;kZIr ek=k esa ik, tkus ds ckn Hkh iqjk.kksa esa os 'kCn Dofpr iz;qDr gq, gSaA ij egkHkkjr vkSj Hkxon~xhrk dh rjg

izkphu xzUFkksa esa mu 'kCnksa ds iz;ksx dh cgqyrk gSA rc rd 'kk;n osnksDr iq#"k ds lkFk vc ds iq#"kksÙke dh vHksn

dYiuk gks pqdh FkhA osn of.kZr iq#"kksÙke ^v{kj^ iq#"k vkSj uhykfnz fuy; iq#"kksÙke ^{kj* iq#"k ds :i esa ifjfpr gks

pqds gSaA ^{kj* :i esa yksxksa esa iq#"kksÙke% ^nk#czã* ds :i esa ifjfpr gksrs le; v{kj ;k Kku:ih iq#"kksÙke rRo us

vUrZtxr esa izflf) ikbZA blfy, Jhd`".k us xhrk esa Li"V :i ls dgk gS & ^^vrks·ga yksds osn p izfFkr%

iq#"kksÙke%^^] blfy, ^{kj* iq#"k gh yksd&izfl) iq#"kksÙke gSaA orZeku iqjh esa vf/kf"Br txUukFk 'kcj nsork nk#czã

gSaA

leLr txr ;k {kj iq#"k esa v/;kRe] fQj {kj vkSj v{kj ls ijs HkDr ds Hkxoku] ;gh ,d gh ;FkkFkZ ladsr

rFkk ckr esa ^iq#"kksÙke* gSA mlh izrhd esa ekuo fo'o dh vo/kkj.kk dj mls thoar j[krk gSA ogh fo'oizrhd vkt

;gk¡ Kku dh eS=h vkSj deZ ds lkE; /keZ dks ,d gh vk/kkj esa ysdj Kku&deZ&HkfDr dk egkleUo; vkSj lek/kku

^;ksx* ds ;FkkFkZ foxzg dks ysdj HkDr dks ladsr nsrs gSaA ekuo ekuo esa dksbZ Hksn ughaA vf/kdkj Hksn esa O;fDr ds

drZO; fHkUu gksus ij Hkh fodkliFk ij O;fDr ek= esa v/;kRe izdkf'kr gksrk gSA bl O;fDr ek= ds nwljksa ds izfr

drZO;&/kkjk gh fodkl dk /keZ gSA bl drZO; ;k deZ /kkj.kk ds lqxe iaFkk gSa] loZ= eq>s ns[kuk ;k eq> esa lc

ns[kukA gj {ks= esa os fo'oiq#"k iq#"kksÙke gh iw.kZ:i ls fojkftr gSaA fQj ;s lkjs eq>esa gh gSaA eSa gh mudk vk/kkj gw¡A

esjs gh dkj.k os gSa] vU;Fkk ughaA eq>s le> ysus ij mUgsa vius vki le> tkvksxsA rks O;ogkj esa u czkã.k gS] vkSj

u pk.MkyA ;gh Kku vkSj deZ ds lek/kku dk izrhd gSA ------ blh esa fQj KkudeZ ds izokg dh ^vkiw;Zek.k* vkSj

^vpy izfr"Bk* gSA HkfDrflU/kq esa lHkh leku vkSj ,dkdkj gks tkrs gSaA bl leku vkSj ,dkdkj /keZ ds fo'oizrhd gSa

txUukFkA O;fDr dk Kku ek= gh txr~ gSA ;gh gS tks ns[krk gSA ;gh gh KkujkT; dh ;FkkFkZ fØ;k vkSj fo'oe;

95

deZ esa vdrkZ vkRek leofrZr gS] leofLFkr gSA ;gh gh deksZa esa lkE; cqf) vkSj Kku esa fuR; fLFkfr gSA ;gh gh

dkeuk ds R;kx esa deZ R;kx rFkk 'kwU; iq#"kksÙke gSA ;gh gh ;FkkFkZ HkkolqyHk] O;fDryH; izrhd ;k nsork txUukFk

gSaA ;gh gh vuUr fo'o izdk'k ds vusd esa ,d vkSj fo'orRo ds ,d esa izdk'k:i vusd gSaA ;s fo'oeS=h ds izrhd

gSa] eS=h nso iq#"kksÙkeA czkã.; ds mikL; nso ^txUukFk* nk#nsorkA

bl izdkj izkphu dky ls mikflr gksrs vk, vf"Vªd 'kcj ds nk# dks czã ds :i esa viukdj oSfnd vk;ksZa

us _Xosn ds le; ls ân; esa iksf"kr vfHkyk"kk dks pfjrkFkZ fd;k gSA QyLo:i mlh fnu ls nk#nsork ^nk#czã*

rFkk ^iq#"kksÙke* /keZ ds izrhd ds :i esa mikflr gksrs vk jgs gSaA

var esa ;gh dgk tk ldrk gS fd vdsys czkã.; /kekZpk;Z gh ugha] 'kkDr vkSj 'kSo/kehZ euhf"k;ksa us Hkh

txUukFk dks viuk crkus ds fy, de iz;kl ugha fd;k gSA vius&vius /keksZa ds mikL; nsork ds lkFk txUukFk dh

,d= izfr"Bk djds mikluk dh jhfr ifjorZu djus ds Hkh i;kZIr iz;kl gq, gSaA dks.kkdZ efUnj esa mRdhf.kZr

f'kofyax vkSj efg"kklqjefnZuh dh ewfrZ ds lkFk txUukFk ewfrZ ds ,d= lekos'k ls ;g Kkr gksrk gSA

'kk;n tSu vkSj czkã.k /kfeZ;ksa dh rjg f'ko vkSj 'kfDr&rU=okfn;ksa us Hkh nk#nsork dks viuk dgus ds

fy, bl izdkj ds lkgfld m|ksx dk izkjEHk fd;k gS] tcfd og lQy ugha gks ik,A blds }kjk ra=okfn;ksa esa ftl

ifjek.k esa fuf"Ø;rk vkSj rstghurk dk irk pyrk gS] mlh ifjek.k esa nwljs nks /keksZa dh QyoÙkk vkSj izHkko'khyrk

Hkh tkuh tk ldrh gSA blds vfrfjDr bu nksuksa esa ls czkã.; /keZ dk izHkko vf/kdrj gksus ds dkj.k nk#nsork ij

tSu /keZ ds iq#"kksÙkeRo] dSoY;] vkfn ladsrksa ds n`"V gksus ij Hkh mu lc dh vkRek czkã.; /keZ esa bl izdkj yhu

gks xbZ gS] ftlls mls nwljs /keZ dk dguk Hkh nq%lk/; gh gSA

96

ifjf'k"V

fHkUu&fHkUu ewfrZrRo

Jh txUukFk ds ckjs esa vkSj ftu leL;kvksa ds lek/kku 'ks"k gSa] muesa ls vyx&vyx ewfrZrRo] jFk;k=k dh

Øfed ijEijk vkSj efUnj fuekZ.k dh ,sfrgkfldrk izeq[k gSA ;s lc xos"k.kk ds ,d&,d vyx izlax gSaA muesa ls

f=ewfrZ fuekZ.k ds ckjs esa gh fo}kuksa dh dqN izfl) /kkj.kkvksa dk mYys[k dj bl fucU/k dk milagkj d:¡xkA

laLd`r iqjk.kksa ls ysdj ledkyhu fopkjdksa rd esa Jh efUnj e/;LFk ewfrZ;ksa ds fuekZ.k ds ckjs esa tks

/kkj.kk,¡ gSa] mUgsa eksVs rkSj ij pkj Jsf.k;ksa esa foHkkftr fd;k tk ldrk gSA og gSa ikSjkf.kd] vk/;kfRed]

fdonarhijd] rFkk ,sfrgkfldA igys eSa ikSjkf.kd /kkj.kkvksa dh vorkj.kk djrk gw¡A

ftu iqjk.kksa esa txUukFk dh ewfrZ ds fuekZ.k ds ckjs esa fopkj izLrqr gq, gSa] muesa ls czã iqjk.k] LdUn iqjk.k]

ukjn iqjk.k] dfiy lafgrk] uhykfnz egksn;] vkfn izeq[k gSaA buesa ek= LdUn iqjk.k ds vuqlkj Bkdqjksa dh iwtkfn ^cM+

nsmG* esa gksrh vk jgh gSA blds vfrfjDr vksfM+vk iqjk.kksa esa Hkh txUukFk ds f=ewfrZ rRo ds ckjs esa vyx&vyx er

ik, tkrs gSaA ml fo’k; ij ckn esa ppkZ djsaxsA ns[ksa bl lEcU/k esa D;k gS\ lcls igys LdUn iqjk.k dks gh ysaA

tc vofUrjkt bUnz|qEu us ny&cy lfgr ukjnth dks lkFk ysdj uhyek/ko ds n'kZu gsrq mRdy Hkwfe esa

inkiZ.k fd;k] rc igys iwftr uhyek/ko vUrfgZr gks x, FksA blfy, jktk us ukjnth ds lq>ko ds vuqlkj ogk¡

v'oes?k ;K vkjEHk fd;kA ;K dh vfUre jkr mUgksaus lius esa ns[kk fd ,d pkj 'kk[k okyk egknk# leqnz esa rSjrk

gqvk vk,xkA mls ykdj ewfrZ cukdj mldh izfr"Bk djuh gksxhA ogh gqvkA Lo;a uhyek/ko us cw<+s c<+bZ ds :i esa

vkdj egkosnh dks pkjksa vksj ls cUn djds ewfrZ dk fuekZ.k fd;kA iUnzgosa fnu ds vUr esa vkoj.k [kksys tkus ij

ns[kk x;k fd cyHknz&lqHknzk&txUukFk&lqn'kZu] bl izdkj pkj ewfrZ;k¡ ogk¡ fojkteku gSaA ewfrZ;k¡ lqUnj] lqxfBr vkSj

lEiw.kZ gSaA mlds ckn jktk bUnz|qEu us efUnj dk fuekZ.k djok;k vkSj czãkth dks vkefU=r dj mldh izfr"Bk

djokbZA

czã iqjk.k esa ;|fi vuq:i o.kZu gq, gSa] fdUrq prq/kkZ ewfrZ ds fuekZ.k dh ckr ugha gSA mlesa dsoy rhu gh

ewfrZ;ksa ds] ;kuh fd cyHknz&lqHknzk&txUukFk dh ewfrZ;ksa ds fuekZ.k ds ckjs esa mYys[k gSA vkSj Hkh fy[kk gS fd egknzqe

dks ns[kdj fo".kq vkSj fo'odekZ czkã.kksa ds os'k esa ogk¡ fn[kkbZ fn, vkSj mUgha ds }kjk ewfrZ;ksa dk fuekZ.k gqvkA foU/;

ioZr ls f'kyk ykdj izklkn dk fuekZ.k djk;kA ewfrZ xBu ds ckjs esa ukjn iqjk.k vkSj czã iqjk.k esa dksbZ Hksn ugha]

dsoy izklkn fuekZ.k ds le; vofUrjkt bUnz|qEu }kjk dfyax] mRdy] vkSj dks'ky ds jktkvksa ls lgk;rk ysus okyh

ckr ugha gS] ckdh lc leku gSA

laLd`r ds iqjk.kksa esa mfYyf[kr nks /kkj.kkvksa ds vfrfjDr vkSj mlds o.kZu ds vfrfjDr vkSj dksbZ ekSfyd

97

erHksn ugha ns[kk tkrkA ewfrZ xBu dh izfØ;k esa bUnz|qEu ds dr`ZRo dks lHkh Lohdkj djrs gSa] cl ;gh fd ewfrZ;k¡

rhu Fkha ;k pkjA czã iqjk.k dgrk gS rhu vkSj LdUn iqjk.k dgrk gS pkjA

;g Hkh fopkj.kh; gS fd LdUn iqjk.k esa f=ewfrZ;ksa ds tks o.kZu gSa mlesa txUukFk vkSj cyHknz nksuksa prqHkqZt

gSaA nksuksa 'ka[k] pØ] xnk vkSj iù /kkj.k dj fojkftr gq, gSaA bl iqjk.k esa lqHknzk dks ^y{eh^ #fi.kh dgk x;k gSA

muds Hkh ,d gkFk esa iù gS vkSj nwljk gkFk vHk; eqnzk esa gSA ij czã iqjk.k esa cyHknz vkSj txUukFk prqHkZqt ugha

gSaA mudh nks&nks Hkqtkvksa dk o.kZu gSA 'kqHkzo.kZ cyHknz ,d gkFk esa xnk vkSj nwljs esa ew'ky /kkj.k fd, vkSj vrlh

dqlqe o.kZ ds txUukFk ds ,d gkFk esa pØ gS vkSj nwljs gkFk ds ckjs esa dqN Hkh ugha dgk x;k gSA mlh izdkj lqHknzk

Hkh ^Lo.kZo.kkZ* gSa] ^ihuksUurdqpk* vkSj ^gkjds;wjHkwf"krk* gSaA ;g o.kZu vusdka'kksa esa Hkqous'oj ds fcUnqlkxj rVorhZ vuar

oklqnso efUnj esa izfrf"Br ewfrZ;ksa dh rjg gS] ij dks.kkdZ efUnj esa ;k efg"kefnZuh rFkk f'kofyax ds lkFk [kksfnr

txUukFk ewfrZ ds lkFk bldk dksbZ lkn`'; ugha gSA LdUn iqjk.k esa txUukFk 'ka[k] pØ] xnk] iù/kkjh gSa] ijUrq muds

prqHkqZt :i esa of.kZr gksrs le; dks.kkdZ esa [kksfnr ewfrZ f}Hkqt gSA ;g Hkh ugha fd czã iqjk.k of.kZr f}Hkqt txUukFk

ds lkFk mudk dksbZ lkn`'; gSA czã iqjk.k of.kZr txUukFk ds Hkqt lEiw.kZ vkSj /kkj.k{ke gSa] ijUrq dks.kkdZ ds

txUukFk dh nksuksa ckgsa vlEiw.kZ gSa rFkk lkeus dh vksj izlkfjr gq, gSaA blfy, iqjk.k of.kZr txUukFk ls

dks.kkdZ&[kksfnr txUukFk lEiw.kZ :i ls fHkUu gSaA fo'ks"kr% os ogk¡ l&lgksnj ugha gSa] vdsys gSaA blfy, yxrk gS fd

vf"Vªd 'kcj dh nk#ewfrZ ds vuqlj.k ls [kksfnr ;gh txUukFk dh ewy ewfrZ gSA ckn esa oS".ko /keZ ds izHkko ls mUgsa

prqHkqZt cukdj vU; nks ewfrZ;ksa ds lkFk ,d= iwtk dk miØe gqvk gSA lEHkor% LdUn iqjk.k ds le; ,rkn`'k

prqHkqZt ewfrZ gh Jh efUnj esa izfrf"Br Fkh vkSj dc ml ewfrZ ds LFkku ij v)Zckgq fof'k"V vc dh rhuksa ewfrZ;k¡

izfrf"Br gqbZa] lgh Kkr ugha gSA yxrk gS fd 'kkjyk nkl ds le; vc dh Hkk¡fr ewfrZ;k¡ Jh efUnj esa mikflr gksrh

Fkha( muds egkHkkjr ls ;g Kkr gksrk gSA vr,o ;g dc vkSj fdl ds }kjk laxfBr gqvk Fkk vkSj fdl fLFkfr esa bl

izdkj vkd`fr esa ckj&ckj ifjorZu gksrk jgk] ;g vHkh rd 'kks/k dk fo"k; gSA

egkdfo 'kkjyk nkl us viuh egkHkkjr esa ewfrZ xBu dk tks o.kZu fd;k gS] ml ij ppkZ djsaA 'kkjyk

egkHkkjr ds ew"kyh ioZ esa fn;k gS & iqjkdky esa /kmyh ioZr ds ,d vxqj o`{k ds uhps 'kcj 'kcjh&ukjk;.k dh iwtk

djrs FksA ,d fnu dkaph uxjh ds jktk xkyek/ko d`".k ds vnX/k fi.M dks <w¡<+rs gq, vk, vkSj 'kcjiYyh esa muds

ukjk;.k ds #i esa iwftr gksus dk lekpkj ikdj ogk¡ igq¡psA ijUrq ogk¡ igq¡pdj mUgksaus ns[kk fd ogk¡ izfrek ugha FkhA

'kcjksa us mUgsa fNik fn;k gS] ,slk lkspdj mUgksaus 'kcjksa dh gR;k dj nhA ;g ns[kdj ukjk;.k us xkyek/ko dks

vfHk'kki fn;k vkSj dgk fd mlds oa'k esa dksbZ cpk ugha jg ik,xkA rc ^tkjk* 'kcj xk¡o esa ugha FkkA d`".k ds fi.M

dh [kkst esa og leqnz rV ij dks.kkdZ ds ikl jgrk FkkA fojkVoa'kh jktk e/kqds'kj ds iq= bUnz|qEu us] uhyfxfj ij

Hkxoku voLFkku djsaxs] ;g tkudj fo'okolq uked czkã.k ds }kjk ogk¡ ,d efUnj cuok;kA mlds ckn Hkxoku us

98

tkjk dks lius esa vkns'k fn;k fd os ckS) ds :i esa uhyfxfj ij voLFkku djsaxsA jksfg.kh dq.M esa dk;k iyV dj

ckS) vorkj dh dk;k izdfVr djsaxsA dqN fnuksa ds ckn Hkxoku jksfg.kh dq.M esa nk# ds :i esa vorh.kZ gq,A

oklqfoiz vkSj tkjk nksuksa ds }kjk nk# Åij yk, x,A Lo;a fo'odekZ tkjk 'kcj ds lkFk ewfrZ fuekZ.k ds dk;Z esa yx

x,A mUgha ds funsZ'k ls lHkh }kj can dj fn, x, vkSj ewfrZ xBu dk dk;Z iwjk u gksus rd }kj u [kksyus dk vkns'k

fn;k x;kA iUnzg fnuksa rd dqN Hkh 'kCn lqukbZ u nsus ij lansg dj jktk us }kj [kqyok;k rks flagklu ij

txUukFk] cyHknz] lqHknzk ds viw.kZ foxzg=; fn[kkbZ fn,A mlh fnu ls mUgha rhuksa ewfrZ;ksa dh iwtk Jh efUnj esa gksus

yxhA muesa ls txUukFk gSa fo".kq] cyHknz #nz vkSj lqHknzk czãkA

blh egkHkkjr ls Kkr gksrk gS fd Hkxoku 'kcjh&ukjk;.k igys 'kcjksa ds }kjk /kmfy ioZr ij iwftr gksrs

FksA dkaph jktk xkyek/ko us mUgsa ys tkdj uhyfxfj ij LFkkfir fd;kA blesa uhyek/ko ds igys 'kcjh&ukjk;.k dk

iwftr gksuk] d`".k ds vnX/k fi.M dk nk#czã ds :i esa jksfg.kh dq.M esa izdfVr gksuk vkSj Hkxoku dk ckS) vorkj

xzg.k djds uhyfxfj esa iwftr gksuk] vkfn dqN ubZ ckrksa dh vorkj.kk gSA ;g o.kZu laLd`r iqjk.kksa esa ugha gSA ;s

lc 'kkjyk dh ekSfyd dYiuk gS ;k ml le; izpfyr fdaonfUr;ksa ds vk/kkj ij fy[kk x;k gS] dguk dfBu gSA

'kkjyk dh vf/kdka'k jpukvksa esa dYiuk ds fo'ks"k lekos'k dh n`f"V ls bls Hkh mudh dkO;&dYiuk dk ,d vkSj

oSHko ekuk tk ldrk gSA pkgs tks Hkh gks] nk#nsork dh f=ewfrZ ds vfrfjDr mUgksaus prq/kkZ ewfrZ ds rRo dks Lohdkjk

ugha gS] ;g Li"V gks tkrk gSA

'kkjyk nkl ds ijorhZ dfo uhykacj nkl dh iUnzgoha lnh dh jpuk ^nsmyrksyk* ds txUukFk dh ewfrZ

fuekZ.k ds ckjs esa bl izdkj o.kZu gS & ekyo ns'k ds jktk bUnz|qEu ls ukjnth us dgk fd iwoZ lkxj ds rV ij

uhyek/ko 'kcjksa ds }kjk mikflr gksrs vk jgs gSaA bl ckr dk irk yxkus ds fy, jktk bUnz|qEu us vius ea=h

fo|kifr dks HkstkA ogk¡ igq¡pdj fo|kifr us irk yxk;k fd fo'okolq uke dk ,d 'kcj uhyek/ko dks taxy esa

dgha fNikdj mudh iwtk dj jgk gSA fo|kifr pkykdh ls fo'okolq ds vfrfFk cus vkSj mlh dh csVh ds ek/;e ls

uhyek/ko dk n'kZu fd;k] lkFk gh ogk¡ rd igq¡pus ds fy, jkLrs dh tkudkjh mlh ls yhA mlds ckn pydj

mUgksaus ogh tkudkjh jktk dks nhA rc bUnz|qEu fojkV lSU;okfguh ysdj vksfM+'kk vk,A dVd ftys ds ckadh ds ikl

pfpZdk esa bUnz|qEu vkSj fo'okolq dh HksaV gqbZ vkSj vUr esa nksuksa fe= cusA ij bl chp uhyek/ko vUr/;kZu gks x,A

;g lqudj bUnz|qEu us bDdhl fnuksa rd miokl fd;kA ,d fnu mUgsa LoIukns'k feyk fd uhyek/ko nk# ds :i esa

leqnz esa rSj jgs gSa] mUgsa ogk¡ ls ykdj ewfrZ cuk,¡ vkSj mudh LFkkiuk djsaA Lo;a fo'odekZ vk, vkSj cUn dejs ds

vUnj ewfrZ dk fuekZ.k djus dks dgk rFkk ;g Hkh dgk fd tc rd fuekZ.k dk;Z iwjk ugha gks tkrk] rc rd dksbZ Hkh

}kj dks [kksys ughaA blh ds vuqlkj bUnz|qEu us lEiw.kZ O;oLFkk dj nhA ij fufnZ"V le; ls igys jkuh ds vR;f/kd

vkxzg ds dkj.k vkSj mrkoyh gksus ds dkj.k jktk us }kj [kqyok;k vkSj v)ZfufeZr rhu ewfrZ;ksa dks ns[kkA ogh ewfrZ;k¡

99

gh cyHknz&lqHknzk&txUukFk gSaA

vBkjgoha lnh esa dfo f'k'kqd`".k nkl }kjk blh ^nsmyrksyk* uke ls fyf[kr ,d rkM+i= iksFkh Hkh gSA mlesa

fo'okolq 'kcj dh csVh gS yfyrkA fo|kifr tc uhyek/ko ds n'kZu ds fy, x,] rc vk¡py esa fry ck¡/k dj ysuk]

'kcj ds ?kj yfyrk ds xHkZ ls tUes iq=ksa dks oa'k ijEijk ds Øe ls nbrk&lsod vkSj 'kq) lqvkj cukuk rFkk

txUukFk ds lEeq[k bUnz|qEu }kjk oj dh ;kpuk djuk] vkfn bl izdkj ls gS &

^^jk= v/kZeku rks dckV ifM+fFkc

jk= ik¡p ?kM+h FkkÅ¡ dckV fQfVc

lcq gksbZ frfu ?kM+h 'k;u dfjc

[kkm Hkqatq¡ txUukFk gkr u 'kqf[kc

fnud tkdj Hkksx HkqatqfFkc jfg

,fg cj nsc eksrs =SyksD; xkslkbZaA**

vFkkZr~ & vk/kh jkr dks vkids fdokM+ cUn gksaxs vkSj jkr dh ik¡p ?kfM+;ksa ds jgrs [kqyk djsaxsA vki rhu gh

?kfM+;ksa ds fy, 'k;u djsaxsA gs txUukFk th] Hkkstu djrs vkids gkFk lw[k ugha ik,¡xsA vkSj jg&jg dj uSos| ds

Hkkstu djrs jgsaA f=yksd ds Lokeh] vki eq>s ;gh ojnku nsaA

vkSj Hkh &

^^rqes ;scs oj nsc ekxq vfN eqafg

eksgj oa'kjs dsfg u fFkcs xkslkbZaA

Bkdqjs cksbys ,gk ekxq dkfga ikbZ

rksrs /ksfu ;qx jkt d#fFkfc eqafgA

bUnz|qEu cksys eksj rscs dk;Z ukfga

lcq fnus dhjfr lalkjs fFkc jfgA

iq= ukfr cksfycs ;s nsmy vkEHkj

vkEHkj cksbys /keZ f;c ;s vkEHkjA**

vFkkZr~ & vki ;fn oj nsaxs rks eSa ;gh ek¡xwxk fd esjs oa'k esa dksbZ ugha jgsA Bkdqj th us iwNk & og fdl

fy,\ eSa rks rqEgsa ysdj ;qxksa rd jkt d:¡xkA rks bUnz|qEu us dgk] ml esa esjk D;k dke\ lnk ds fy, ;g dhfrZ

jgsxh vkSj csVs dgsaxs & ;g nsoy gekjk gSA vkSj gekjk dgsa rks lkjk /keZ uk'k gks tk,xkA

vkfn dqNsd 'kq) vksfM+'kk laLd`fr vkSj ,sfráks|ksrd o.kZu dks NksM+dj 'ks"k lc yxHkx leku gSA uhykEcj

nkl dh rjg ckn dh iap'kk[kkvksa esa ls ,d oS".ko dfo ;'kksoar nkl dh jpuk ^izseHkfDr czãxhrk* esa txUukFk ds

100

ewfrZrRo ds ckjs esa ,d vk/;kfRed /kkj.kk fyfic) gSA mudk dguk gS & uhykapy dh jRuosnh ij tks ewfrZ;k¡

fojkftr gSa] os gSa Å¡dkj:ih **âha 'yha DyhaA** âha gSa cyHknz ;k #nz] 'yha gSa lqHknzk] Dyha gSa txUukFk ;k fo".kqA LoxZ]

eR;Z vkSj ikrky ml vklu ds eap :i gSaA buds vfrfjDr lqn'kZu dks ;gk¡ ^^egk'kwU; czãT;ksfr** ds :i esa xzg.k

fd;k x;k gSA ek= bruk gh ugha] ;s pkjksa ^ewfrZ;k¡* ^g&js&d`&".k* egkeU= dh :ikUrj gSaA vkSj lqHknzk ^jk/kk* dk

xqIr:i gSa] ,slk Hkh dgk x;k gSA bl izdkj dh cgqfo/k vk/;kfRed dYiuk oS".ko xzUFkksa esa vusd= ikbZ tkrh gSA tks

Hkh gks] blesa f=ewfrZ ;k prq/kkZ ewfrZ ij vk/;kfRed o.kkZjksi ds vfrfjDr mudh mRifÙk ds ckjs esa dksbZ ubZ ckr

izdkf'kr ugha gksrh gS] blfy, bls HkDr ds fo'okl ds vykok vkSj dqN ugha dgk tk ldrkA

;'kksoar nkl ds ledkyhu HkDrdfo txUukFk nkl us viuh ^nk#czãxhrk* esa txUukFk ds ewfrZrRo ds ckjs

esa fuEuksDr vk[;kf;dk dh vorkj.kk dh gSA

'kcj ds 'kjk?kkr ls d`".k ds nsg R;kx dk lekpkj ikdj ik¡pksa ik.Moksa us mudk fi.M nkg djus dk

fu'p; fd;kA lgnso ds funsZ'k ds vuqlkj nsgR;kx ds LFky ls pkj lkS dksl dh nwjh ij fLFkr uhyfxfj lehiLFk

LoxZ}kj esa fi.M nkg ds fy, LFkku fuf'pr fd;k x;kA pUnu dkB ls ,d [kfV;k cukbZ xbZA ml ij d`".k dks

fyVkdj mls ysdj ik¡pksa ik.Mo HkkbZ uhyfxfj igq¡psA mlds ckn uhylqUnj ou ls pUnu dh ydM+h ykdj ml ij

d`".k ds 'kjhj dks fyVkdj mUgksaus vfXu la;ksx fd;kA ijUrq fi.M nfX/kHkwr D;k gksrk] mldk ,d jkse rd ugha

tykA bl izdkj ik¡p fnu vkSj ik¡p jkrsa chr xbZaA ek= gLr vkSj iSj fcuk vkSj dqN ugha tyk] rc 'kwU;ok.kh lqukbZ

iM+h & ^^Jhd`".k dk fi.M vfXu ls nX/k ugha gksxk] mls leqnz esa cgkdj okil pys tkvksA** mlds i'pkr~ ik.Moksa

us leqnz ls ty ykdj vfXu dks 'khry dj fi.M dks leqnz esa cgk fn;kA dqN fnuksa ds ckn fi.M vkdj fdukjs

yxkA ,d fnu olq uked ,d 'kcj vk[ksV djrs gq, vkdj ckadh eqgka.k uked LFkku ij fi.M dks ns[kdj ys vk;k

vkSj jksfg.kh dq.M ds lehi oVo`{k ds uhps j[kkA mlh fnu ls danewykfn uSos| ls iwtk djrk jgkA ,d fnu

pUnzoa'kh jktk bUnz|qEu us fo".kq dh [kkst esa czkã.kksa dks pkjksa vksj HkstkA iwoZ fn'kk dh vksj vk, czkã.k us 'kcj ds

}kjk oV o`{k ds uhps dh tk jgh iwtk ds ckjs esa tkudj jktk dks lekpkj fn;k] ijUrq jktk ds ogk¡ igq¡pus ij ewfrZ

ugha FkhA vr% muds nq%[kh eu ls jgrs le; mUgsa LoIukns'k gqvk] ^^ckadh eqgka.k esa ,d nk# rSjrs gq, ikvksxsA mls

ykdj ewfrZ cuokvks vkSj izklkn esa mudh izfr"Bk djksA** jktk mls ys vk, vkSj izklkn ds vUnj j[kok;kA lksyg

fnu ds ckn ns[kk fd ogk¡ ij prq/kkZ ewfrZ ds :i esa txUukFk fojkteku gSaA

bl izlax esa ik.Moksa }kjk vkdj d`".k fi.M dk ngu djuk] mls pUnu dh ydM+h ls cuh [kkV ij

fyVkdj mBk, gq, ogk¡ rd ykuk] d`".k ds fi.M dks iq#"kksÙkeLFk LoxZ}kj esa ykdj nkg djuk] vkfn dqN ckrksa ds

vfrfjDr 'ks"k lHkh LdUn iqjk.k ds vuq:i gSA LdUn iqjk.k ds leku ;gk¡ Hkh f=ewfrZ ds cnys prq/kkZ ewfrZ dgk x;k

gSA ij os ewfrZ;k¡ fdl euq"; ds }kjk cukbZ xbZa] bldk o.kZu ugha gSA Lo;a txUukFk gh lksyg fnu ds ckn prq/kkZ

101

ewfrZ ds :i esa flagklu ij izdV gq,A blesa tks Hkh ubZ ckr gS vkSj tks Hkh vf/kd gS] og gks ldrk gS fd HkDr dfo

dh fnO; dYiuk gks ;k ml le; dh izpfyr fdaonUrh ds vk/kkj ij fy[kk x;k gksA

mlds i'pkr~ izseHkfDr ds mikld dfo fnokdj nkl ds vius xzUFk ^txUukFk pfjrke`r* esa Jh txUukFk

dh prq/kkZ ewfrZ;ksa dks Lohdkjus ds lkFk&lkFk mlds ckjs esa ppkZ Hkh dh gSA mUgksaus fy[kk gS &

^^Jh cyHknz lqHknsz.kA txUukFk ;s lqn'kZuAA

;s {ks=s prq/kkZ ewjfrA izdk'k gksb.k vNafrAA^^

fQj ----

^^Jh cht cyHknz gksafrA âha cht lqHknzk ewjfrAA

Dyha cht txUukFk HkoA**

bl egkRek us txUukFk dks lHkh vorkjksa ds ewy dkj.k vkSj iq#"kksÙke {ks= v;ks/;k] eFkqjk] o`Unkou] dk'kh]

vkfn lHkh {ks=ksa ls Js"B dgk gSA blds ckn Hkh izseHkfDr dh Js"Brk LFkkfir djus ds fy, vUr esa txUukFk vkSj

d`".k dks ,d vkSj vfHkUu izfrikfnr djus dk iz;kl fd;k gSA fQj Hkh mUgksaus Jhd`".k dks O;kI; vkSj txUukFk dks

O;kid ds :i esa Lohdkj fd;k gSA ijUrq ;gk¡ ,d vkSj ckr fopkj.kh; gSA ;'kksoar nkl us Hkh viuh ^izseHkfDr

czãxhrk* esa Jhd`".k vkSj txUukFk dh vHksn dYiuk dh gS vkSj f=ewfrZ dks f=chtk{kj&Lo:i ds :i esa Lohdkj

fd;k gSA chtk{kj gSa & âha&'yha&Dyha*] ijUrq muds cyHknz dks ^âha* crkrs le; fnokdj nkl us mUgsa ^'yha* Lo:i

crk;k gSA ,rkn`'k erHksn esa D;k jgL; gS] og Hkh fopkj.kh; gSA

blds vfrfjDr Mysticism in the Temple of Jagannath of Puri uked ,d 'kks/k leh{kk xzUFk esa

Jh txUukFk ds f=ewfrZ rRo ds ckjs esa foLr`r ppkZ gqbZ gSA mlesa ys[kd us nk'kZfud fpUru dks ewy vk/kkj cuk;k gS

vkSj f=ewfrZ ds mís'; ds ckjs esa dgk gS & txUukFk ds f=ewfrZ rRo esa l`f"V rRo ds vfrfjDr vkSj dqN gS] ,slk ugha

yxrkA ;s rhuksa gSa & iz/kku&iq#"k&dkyA tc iz/kku vkSj iq#"k dky ds }kjk ,d= gksrs gSa] rc lRo&jt&re ;qDr

gksdj ^egr* cu tkrk gSA rc iz/kku chtksifjLFk vkoj.k dh Hkk¡fr egr dks vko`Ùk dj ysrk gSA QyLo:i egr

oSdkfjd] rstl vkSj Hkwrkfn re ds lkFk vgadkj dks mRiUu djrs gSaA mlds ckn oSdkfjd Hkko ls eu] rstl Hkko ls

nl bfUnz;k¡ vkSj Hkwrkfn reksHkkx ls iaprUek= mRiUu gksrs gSaA bl izdkj HkkSfrd l`f"V dk izkjEHk gksrk gSA igys

l`f"V tks vkdkj /kkj.k fd, gksrh gS vkSj Lo;e~ czãk ftl ij vklu tek, cSBs gq, gksrs gSa] mldh vkkd`fr v.Ms ds

leku gSA mlh ls ewfrZ;ksa dh vkd`fr fMEckd`fr gSA mUgksaus vkSj Hkh fy[kk gS & If we divide the Egg

breadthwise into three, we will get two semiovals on two extremities and an oval in the

middle. The Trinity are the first manifestations of existence and each of the Trio represents an

102

active principle. The Mundane egg is a shape we can envisage but not an actual existence

Pradhan (Otherwise known as Prakriti). Purusa and Kala are the Trio and are the first to exist

... One is therefore, led to think that the Trio, Jagannath, Balaram and Subhadra are the

mystic representation of these three fundamental aspects of Vishnu.

bl ij fopkj djsa rks ;g Hkh ewfrZRo dh vk/;kfRed Hkkouk gh gSA blds vfrfjDr vkSj dqN ugha gks

ldrkA

bl izlax esa ,d izdkj ls vk{kfjd lk erokn Hkh fgUnqvksa esa izpfyr gSA ;qxksa ls fgUnqvksa esa ;a=iwtk ?kfu"B

:i ls izpfyr gSA blh dks gh vk/kkj cukdj egkegksik/;k; if.Mr lnkf'ko lkoZHkkSe egk'k; us txUukFk] cyHknz]

lqHknzk] ;s rhuksa ewfrZ;k¡ iz.ko lEcU/kh v&m&e % Å¡ % v{kjKkid fpg~u gSa] cryk;k gSA bfrgkl ys[kd LVfyZax dk

dguk gS fd ihVjlu uke ds ,d vaxzst fo}ku bl erokn ds izpkjd FksA ckS) f=jRuokfn;ksa dh rjg blesa vo';

vkd`frxr lkeatL; dks izeq[krk ugha nh xbZ gS] ijUrq tks Hkh gks] blh er ds }kjk f=ewfrZ rRo dks Lohdkjus ds

lkFk&lkFk bl ij ,d vk/;kfRed /kkj.kk ds vkjksi ds vfrfjDr vkSj dksbZ uwrurk ugha gSA

blds vykok izkphu if.Mrksa ls ,d mn~HkÍ laLd`r 'yksd lquus dks feyrk gSA ;g 'yksd fdl xzUFk esa gS]

eq>s bldh tkudkjh vHkh rd izkIr ugha gqbZ gSA muls iwNus ij Hkh dksbZ lgh tkudkjh izkIr ugha gksrhA vuUr

dky lzksr ls vgksjk= foHkkx dks miknku cukdj mlesa txUukFk] cyHknz] lqHknzk vkSj lqn'kZu :ih prq/kkZ ewfrZ;ksa dks

vkjksfir fd;k x;k gSA og 'yksd gS &

d`".kk d`".kks txUukFk% ?klz% 'kqHkzks cykard%

lk;a lqHknzk gfjnzk dkypØ% lqn'kZu%

vFkkZr~ & d`".ko.kZ ds txUukFk jkf=] 'kqHkzo.kZ ds cyHknz fnokdky] gfjnzko.kZ dh lqHknzk laU/;k vkSj lqn'kZu

dkypØ ds izrhd gSaA bl er ds vuqlkj lqn'kZu dks] yxrk gS fd dqN vf/kd izeq[krk nh xbZ gSA lEHkor%

^vfgoqZ/u laafgrk* esa izfrikfnr lqn'kZu ds vkf/kD; iz[;kiu ds fy, fdlh ,d rkaf=d us bl tSls 'yksd dh dYiuk

dj izpkfjr fd;k gSA tks Hkh gks] bl er ds vuqlkj f=ewfrZ ds cnys prq/kkZ ewfrZ dks Lohdkj djus ds vykok vkSj

vf/kd dqN ugha gSA fo'ks"kr% 'yksd ds ewy ds ckjs esa dksbZ lgh lw= u gksus ds dkj.k ml ij xq#Rokjksi.k Hkh

lehphu ugha yxrkA

vc fLFkfr vkSj iqjksn`f"V ds fopkj ls ,sfrgkfld fHkfÙkHkwfe ij txUukFk ds ewfrZrRo ds ckjs esa dSlh ppkZ,¡

gqbZ gSa] fopkj.kh; gSA muesa ls ckS) f=jRu ls f=ewfrZ mikluk dk lw=ikr gqvk gS] dgus okyksa dh la[;k vf/kd gSA

ik'pkR; vkykspd dfua?ke~] caxkyh bfrgklfon LoxhZ; jktk jktsUnzyky fe=] vksfM+'kk bfrgkl ds iz.ksrk LoxhZ;

103

MkDVj gjsd`".k egrkc] vkfn blh er ds i`"Biks"kd ds :i esa ifjfpr gSaA

izRurRofon vysDtsaMj dfua?ke~ (Alexander Cunningham) us viuh izfl) d`fr fHkylk VkWil~

(Bhilsa Topes) vkSj cjgqr Lrwi (The Stupa of Bharhut) esa lcls igys ;gh dgk gSA muds ckn Jh;qr

dkyhizlUu cU|ksik/;k; us blh er ds leFkZu esa dgk & ^^lezkV v'kksd ds le; txUukFk dh mikluk Hkxoku cq)

ds :i esa gksrh Fkh] ;g eknykikaft esa mYyf[kr gSA** mlds ckn pkSFkh lnh esa cq)nso us Hkxoku ds n'kkorkjksa esa

uoe~ vorkj ds :i esa izflf) ikbZA jktk jktsUnzyky fe= dk dguk gS & ^^ijorhZ dky esa vksfM+vk vkSj caxkyh

dfo;ksa dh jpukvksa esa txUukFk dks cq) ds :i esa Lohdkjrh lh dfork,¡ ikbZ tkrh gSaA^^ LVfyZax dk dguk gS fd

lksygoha lnh rd vksfM+'kk esa ckS) /keZ dk i;kZIr izpkj gks pqdk FkkA ml le; ds mRdyh; jktk izrki#nz nso us

igys ckS) /keZ dh lgk;rk dh Fkh] ijUrq ckn esa mldk fojks/k fd;kA lj ts- ch- mMªQ us efUnj ds fdlh v/;{k ls

irk yxk;k Fkk fd efUnj ds fdlh va'k esa cq) dh izfrek mRdhf.kZr Fkh] ij ckn esa mls <d fn;k x;k gSA vr% os

dgrs gSa fd ,d fnu efUnj esa cq) dk cksyckyk FkkA egkegksik/;k; gjizlkn 'kkL=h egk'k; us Hkh fo".kqiqj ls feys

xksykdkj rkl ds ckjs esa fooj.k nsrs gq, dgk gS fd bUgha rkl ds iÙkksa ij txUukFk:ih cq)nso us eRL;] dweZ] okjkg]

u`flag vorkj ds i'pkr~ ikapok¡ LFkku ik;k gSA }kn'k 'krkCnh ds t;nso vkSj ,dkn'k 'krkCnh esa {ksesUnz ds le; cuh

n'kkorkj dh lwph ds igys ;s rkl cus FksA os vkSj Hkh dgrs gSa ^^,dkn'k 'krkCnh ds igys txUukFk vkSj cq)nso ,d

vkSj vfHkUu ugha ekus x, gksrs rks ,sls rkl curs gh ughaA** blh izdkj vyx&vyx fopkj vkykspuk ds }kjk os

vius fl)kUr nsrs gSa & txUukFk cq)nso ds :ikUrj gSaA f=ewfrZ mikluk cq)/keZ lEcU/kh f=jRu mikluk ls gh

vkgfjr gqbZ gSA os blds ckjs esa ,d Øfed ifj.kke dh /kkjk Hkh miLFkkfir djrs gSaA

blds vfrfjDr Antiquities of Orissa uked xzUFk esa jktk jktsUnzyky fe= us fy[kk gS] Jh xq#nkl

ljdkj egksn; us viuh efUnjsj dFkk esa mldk Hkkokuqokn gh fd;k gSA mlesa fy[kk gqvk gS & ^^czkãh fyfi esa ;] j]

y] o] u] ;s ik¡p o.kZ ckS) lk/kdksa ds fopkj ls Øe'k% e#r] rst] vfXu] vi] ty] f{kfr vkSj O;kse( bUgha iapHkwrksa ds

cht tM+ izd`fr ds lkadsfrd fpg~uLo:i gSaA ;s iapk{kj feydj ckn esa f='kwykd`fr /kkj.k djrs gSaA tM+ izd`fr ds

lkFk cq) ds feyu ls la?k dh mRifÙk vkSj /keZ] cq)] la?k dks ysdj ckS) /keZ dk f=Rookn ;k ^f=uhfr* cuh gSA /keZ

ds fof'k"B lqn'kZu pØ ds lkFk ;g f='kwykd`fr fpg~u gksdj Øe'k% f=Rookn ds ladsr ds :i esa O;oâr gqvk gSA

blh izdkj rhuksa fpg~u ,d gh iafDr esa ltk, gq, mikflr gksrs vk, FksA

v'kksd ds le; vksfM'kk esa 'kcj ckS) /keZ esa nhf{kr gq,A iqjh esa ckS) Lrwi dk fuekZ.k gqvk Fkk vkSj ml ij

ckS) f=jRu LokHkkfod :i ls vafdr gq, FksA og Lrwi 'kcjksa dk Js"B iwtkihB FkkA bZlk iwoZ igyh lnh esa tc

egk;ku iaFk dk izorZu gqvk vkSj cq) rFkk cksf/klRoksa dh iwtk dk vkjEHk gqvk] rc ljy izk.k 'kcjksa us Lrwi ds

104

f=jRu fpg~uksa dh iwtk dhA bu lkjs fpg~uksa dks vFkkZr~ fpg~u=; dks ^txUukFk* dgk tkrk FkkA dqN dky ds i'pkr~

tc ewfrZ iwtk dk vkjEHk gqvk] rc bu rhuksa fpg~uksa dks ydM+h esa cukdj yksxksa us iwtk dh vkSj ewfrZ;ksa dks

euq";kd`fr nsus ds fy, LokHkkfod bPNk ls ifjiw.kZ gksus ds fy, vk¡[k] ukd fn[kkus ds fy, ;FkklEHko fp=ksa dh

O;oLFkk dhA ewfrZ tc rhu gqbZa] rc txUukFk ¼cq)½ /keZ vkSj la?k dk vkjksi Hkh LokHkkfod xfr ls gqvk vkSj ;s

ewfrZ=; cuhaA ckS) /keZ esa ukjh /keZukjh ds :i esa ifjdfYir gksrh gS vkSj la?k esa HkkbZ&cgu dk lEcU/k ckS) /keZ dk

dBksj fu;ekarxZr gSA vr% 'kcj us ljy fo'okl ls rhu ewfrZ;ksa esa ls nks dks HkkbZ vkSj ,d dks cgu ekukA bu rhuksa

esa eq[; gSa txUukFkA mudh iwtk dks rc rd rhu lkS o"kksZa dh izflf) fey pqdh FkhA ---- vr% bls ckS) /keZ dk

vo'ks"k] ,slk fu%lUnsg dgk tk ldrk gSA

bl er ds vuqlkj txUukFk dks cq) ds :ikUrj.k ds :i esa Lohdkj fd;k x;k gSA ij nwljh cq) ewfrZ;ksa

ds lkFk txUukFk dh ewfrZ dk tSlk n`'; ifjyf{kr gksrk gS] mlds fy, dksbZ dkj.k ugha n'kkZ;k x;k gSA vkSj ;s

fpg~u fdl izdkj Øe foorZu ls xqtjrs gq, ekuoh; ewfrZ;ksa ds Lo:i dks izkIr gq,] blds Hkh dksbZ /kkjkokfgd

fooj.k izkIr ugha gq, gSaA blds ckjs esa MkW- gjsd`".k egrkc us ftu ckbl fp=Qydksa dh vorkj.kk dh gS] og i;kZIr

:i ls lUrks"kizn ugha gSA

blds vykok Jh;qr eueksgu xkaxqyh us vius Orissa and Her Remains xzUFk esa duZy lkbdl uked

,d vaxzst ys[kd dk mYys[k fd;k gSA os crkrs gSa & ^^ewfrZ;ksa dh fo:irk ns[kus ls Kkr gksrk gS fd og ckS) ^pSR;*

ds lkFk vusdka'kksa esa lkn`';;qDr gSa^^A lEHkor% ºosu Rlkax ds fooj.k dks i<+dj mudh /kkj.kk cyorh gqbZ gSA fQj

Hkh pSR;ksa dks eq[k&p{kq&dj ds vkdkj nsdj iwtk djus dh /kkj.kk esa dgk¡ rd laxfr gS] ;g Hkh fopkj.kh; gSA

fo'ks"kr% bl izdkj ds n`"VkUr vU;= u ik, tkus ds dkj.k bls ,d lkef;d dYiuk ds vfrfjDr dqN vkSj ugha

dgk tk ldrkA

vksfM+'kk ds fof'k"V bfrgkldkj Jh dsnkjukFk egkik= us vusd izek.kksa ds vk/kkj ij txUukFk ds f=ewfrZ

rRo ds ckjs esa dqNsd /kkj.kkvksa dks eu esa clk dj fy[kk gS & ^^fdaonUrh vkSj iqjk.kof.kZr xkyek/ko vkSj jktk

bUnz|qEu ds iqjh efUnj ds fuekZ.k&o`rkar [kkjosy ds jktRo dh dFkk dh Nk;kek= gSaA fdaonUrh of.kZr uhyek/ko ewfrZ

izLrj[k.M [kksfnr tSu f=jRu ewfrZ gSA ;gh dfyax dk thuklu ;k thuflagklu gSA ml izLrj[k.M ij tSu ;k

ckS) f=jRu ewfrZ [kksfnr gqbZ FkhA 'kcj blh dh gh iwtk djrs FksA f=jRu ds vuqdj.k esa cuh gqbZ gksus ds dkj.k ;s

ewfrZ;k¡ gLr&in 'kwU; gSaA budh gLr&in 'kwU;rk ds fy, ikSjkf.kdksa us ijorhZdky esa vusd dgkfu;k¡ jph Fkha] ij

muds izp.M iz;kl ds ckn Hkh os ml fos"k; dks fNik ugha ik,A fgUnw /keZ ds iqu#RFkku ds ;qx esa f=jRu ewfrZ ds

cnys f=jRuln`'; rhu gLr&in 'kwU; dk"B ewfrZ;k¡ LFkkfir gqbZ FkhaA

bl er ds vuqlkj tSu f=jRu ls f=ewfrZ;ksa ds mn~Hko gksus dh ckr ;|fi dgh xbZ gS] fQj Hkh iqjk.k vkSj

105

fdaonUrh dks iw.kZ :i ls NksM+ ugha fn;k x;k gSA ;gh bl er dh fo'ks"krk gSA

izksQslj izHkkr eq[kthZ vius Vaishnavism in Orissa xzUFk esa f=ewfrZ;ksa ds ckjs esa ppkZ djrs gq, ,d

vkSj fl)kUr ij igq¡ps gSaA mUgksaus fy[kk gS & ^^xqIroa'kh jktkvksa ds 'kkludky esa vFkkZr~ bZLoh ik¡poha lnh esa oklqnso

/keZ vFkkZr~ Hkkxor~ /keZ] tks ckn esa oS".ko /keZ ds :i esa vfHkfgr gqvk] mls Hkkjr Hkj esa izflf) fey pqdh FkhA rc

oklqnso vkSj lad"kZ.k vksfM+'kk esa txUukFk vkSj cyjke ds :i esa iwftr gksus yxsA cjkgfefgj dh ^o`gr lafgrk* esa

cynso vkSj d`".k ds chp esa ftu ^,dkua'kk nsoh* dk mYys[k gS] os gh ckn esa lqHknzk gqbZaA os ftl izdkj txUukFk dh

cgu gSa] mlh izdkj ^'kfDr vkSj iRuh* ds :i esa x`ghr gqbZaA blfy, txUukFk&cyHknz&lqHknzk f=ewfrZ Hkkxor /keZ

lEcU/kh d`".k&,dkua'kk&cynso ds vfrfjDr vkSj dksbZ ugha gS^^A mUgksaus bl izdkj f=ewfrZ;ksa ds oS".koRo dks

izfrikfnr djus dk iz;kl fd;k gSA

ij bl er esa lqHknzk ds lEcU/k esa tks dgk x;k gS] og ftl :i esa nqcZy gS] mlh :i esa ijEijk&fo#)

Hkh gSA D;ksafd blesa ^lqHknzk* dks igys Hkfxuh dg dj ckn esa mudh txUukFk dh iRuh ds :i esa dYiuk dh xbZ

gSA ;g er Hkkjrh; ijEijk] fo'ks"kdj vksfM+vk ijEijk ds ?kksj fojks/kh gSA gekjh ijEijk ds vuqlkj Hkfxuh dks fdlh

rjg ls iRuh ugha ekuk tk ldrk vkSj og Hkh nsorkvksa ds {ks= esaA LdUn iqjk.k ds ,d 'yksdka'k ^^rL; 'kfDr

Lo:is;a Hkfxuh L=h izofrZdk** dks vk/kkj ekudj ,slk vFkZ fd;k gSA

gks ldrk gS ;g ,d izf{kIr va'k gks ;k fdlh ctz;kuh dfo us txUukFk esa vius /keZ ds –"VkUr fn[kkus ds

vfHkizk; ls bls tksM+ fn;k gks] ;k blds ewy vFkZ dk gh vuFkZ fd;k x;k gksA tks Hkh gks] ;gk¡ dnkfi Hkfxuh dks

iRuh ugha dgk x;k gS D;ksafd ^lqHknzk* ;fn txUukFk dh iRuh :ih gksrha] rks cyHknz dh Hkzkr`o/kw gksaxhA Hkkjrh;

ijEijk esa tsB vkSj Hkzkr`o/kw dk ,d= voLFkku fdlh Hkh lw= esa fof/k lEer ugha gSA ;gk¡ rd fd Hkzkr`o/kw tsB dh

Nk;k rd dks Nwrh ugha gS] og fuf"k) gSA tgk¡ ,slh ijEijk gS] ogk¡ cyHknz vkSj lqHknzk fdl izdkj ,d= jg ldrs

gSa] le> esa ugha vkrkA blds vfrfjDr vksfM+vk esa ^^y{eh&ukjk;.k cpfudk** ds uke ls ,d xhr gS] ftls vkt Hkh

izkS<+&izoh.k efgyk,¡ xk;k djrh gSaA izlax gS & tc jFk;k=k gksrh gS] rc rhuksa HkkbZ cgu ^xqf.Mpk* efUnj dks tkrs

gSa vkSj ukS fnu ckgj jgdj efUnj dks ykSVrs gSaA rc egky{eh Jh efUnj dk jru njoktk Øksf/kr gks dj can djok

nsrh gSa] [kksyrh gh ughaA txUukFk }kj ij [kM+s iRuh dks eukrs gq, dbZ rjg ls dg ysus ds i'pkr~ dgrs gSa &

^^QsM+ QsM+ defGuh QsM+ xks dckV

re ikbZa vkf.fN eq¡ fp=eq[kh ikVA^^

vFkkZr~ & gs defyuh] fdokM+ [kksyksA ns[kks] eSa rqEgkjs fy, fp=eq[kh iÍoL= ysdj vk;k gw¡A lqudj y{eh

D;k eku tkrha] cfYd vkSj Hkh fcQj dj ifr dk fny nq[kkus okyh cgqr lkjh ckrsa dgrh gSaA var esa :B dj dgrh

gSa &

106

^^N% fnudq daV dfj u fnu jfgy

lqHknzk dU;k dq ?ksfu eksrs ik'kksfjyA^^

vFkkZr~ & vki Ng fnuksa ds fy, dgdj ukS fnu jg x,A lqHknzk dU;k dks lkFk ysdj eq>s gh Hkwy x,A

bl izdkj ds vusd loky&tokc ds ckn egky{eh njoktk [kksyrh gSa vkSj txUukFk efUnj esa izos'k dj

ikrs gSaA

blls Li"V vuqeku yxk;k tk ldrk gS fd lqHknzk txUukFk dh pkgs tks Hkh gksa] ij iRuh ugha gks ldrhaA

defyuh egky{eh mudh iRuh gSaA bl fLFkfr esa vUrr% 'kkjyk nkl] txUukFk nkl] ;'kksoUr] vkfn dh jpukvksa ds

vk/kkj ij cyHknz dks f'ko ds :i esa Lohdkj dj lqHknzk dks mudh iRuh] 'kfDr ;k ikoZrh ds :i esa dYiuk dh xbZ

gksrh rks rqyukRed :i esa dqN rdZlEer yxrkA ml fLFkfr esa cM+s HkkbZ vkSj mudh iRuh ds lkFk txUukFk ds

cSBus esa dksbZ vlaxfr ugha jgrhA ,slk ugha gqvk gS] ,slh ckr ughaA dks.kkdZ esa [kksfnr txUukFk dh ewfrZ mldk

n`"VkUr gSA ijUrq ;gk¡ ,slk ugha gqvk gSA b/kj cyHknz dks #nz Lo:ih dgs tkus ds le; txUukFk dks Hkh HkSjo ¼#nz½

ds Lo:i esa O;Dr fd;k x;k gSA ij rc foeyk dh 'kfDr ds :i esa dYiuk dh xbZ gS] lqHknzk ughaA ^^foeyk HkSjoh

;= txUukFkLrq HkSjo**A bl izdkj ds ijLij fojks/kh fopkjksa ds jgrs LdUn iqjk.k ds okD; dks izkekf.kd ekudj

fdlh fl)kUr ij igq¡puk dgk¡ rd rdZ laxr gksxk] ;g Hkh xgjs 'kks/k dk fo"k; gSA

bu lHkh erksa ds ckn txUukFk rRo ds fo'ks"kK iwtuh; uhyd.B nkl us vius Hints on the

Significance and History of Jagannath 'kh"kZd fucU/k esa ewfrZrRo ds izlax ij u;s :i esa izdk'k Mkyk gSA

mlesa vius LoHkko&izfl) ekSfyd fpUru ds ifjizdk'k ds lkFk&lkFk ,sfrgkfld vkSj ikfjosf'kd izek.k ds lkFk ,d

vfHkuo fl)kUr Hkh lkeus vkrk gSA mUgksaus fy[kk gS & bZLoh lkroha ;k vkBoha lnh ds le; dsm¡>j] lEcyiqj]

lksuiqj] ikVuk] ?kqelj] e;wjHkat vkSj nwljs lhekUr {ks= dks ^mfÏ;ku* dgk tkrk FkkA ogk¡ vf/kdrj 'kcj gh jgk

djrs FksA os vkogeku dky ls uhe dh ydM+h ls fufeZr 'kcjh&ukjk;.k ewfrZ dh iwtk djrs FksA ckn esa vkBoha lnh

esa mfÏ;ku jktk bUnz|qEu] tks 'kwU;oknh Fks] mUgksaus txUukFk dks loZtuojkfpZr vkSj loZ&cq);a dg dj muds cq)Ro

dk izfriknu fd;kA rc nwljs 'kcj {ks= esa iqjh varHkqZDr gksdj gks ;k u gks vUrr% ogk¡ ds nsork txUukFk ds :i esa

fofnr FksA ºosu Rlkax us ftl mfÏ;ku dk mYys[k fd;k gS vkSj uCcs QqV Å¡ps uhe dkB ls cus LrEHk :i dh iwtk

dh ckr dgh gS] og izkphu vf/kokfl;ksa ds nsork 'kcjh&ukjk;.k ds vfrfjDr vkSj dqN ugha gks ldrsA blh us rc

ds ik"kk.k nsoh&nsorkvksa ds lkFk lekarjky :i ls vkReizfr"Bk ikbZ FkhA

dqN le; i'pkr~ vFkkZr~ bZLoh lu~ 1024 esa izfrek&fo/oalh xtuh ds egewn us vkdj fgUnqvksa ds izfl)

efUnj lkseukFk lesr vusd efUnjksa dk fo/oal dj MkykA mlus dbZ efUnjksa dks ywVdj vkSj ewfrZ;ksa ds lesr efUnj

107

Hkh rksM+dj fgUnqvksa ds eu esa Hk; dk lapkj dj fn;k Fkk] ftlls os fdlh izfl) /keZihB dks u ns[kdj ,d izdkj ls

fujk'k ,oe~ fuf"Ø; thou fcrk jgs FksA

rc bZLoh lu~ 1076 rd dfyax vFkkZr~ xatke ds xaxoa'kh jktk pksM+xax nso iq#"kksÙke iqjh lfgr lEiw.kZ

midqyh; {ks= ij viuk vf/kdkj tek pqds FksA os ,d izfrifÙk'kkyh jktk Fks] ftuds eu esa cM+h&cM+h vk'kk,¡ FkhaA

muds eu esa ;g /kkj.kk tM+hHkwr Fkh fd tSu&mikflr txUukFk dks fgUnqvksa ds izfl) nsork ds :i esa ifjfpr djk

ik,¡ rks ;g dk;Z /kkfeZd {ks= esa ,d fojkV fot;&Lo:i gksxk vkSj fgUnw&txr dh n`f"V mu ij teh jgsxhA blh

fopkj ls mUgksaus rRdkyhu /kkfeZd xq: jkekuqt dks cqykdj mUgha ds ijke'kZ ls dk;Z lk/ku djus dk fu'p; fd;kA

os igys 'kSo Fks] ij vpkud eu ifjofrZr dj oS".ko /keZ dh nh{kk yhA ml le; oklqnso iaFkk ds vuqlkj txUukFk

dh ewfrZ iwtk izpfyr FkhA pksM+xax nso us mlh ijEijk dks u fcxkM+ dj ydM+h esa ubZ izfrek dk fuekZ.k dj nsork

dks vkSj Hkh O;kid vkSj lkoZtuhu fd;kA QyLo:i os 'kcj vkSj fgUnqvksa esa iz[;kr gq,A tSu vkSj ckS) izFkkvksa ds

vuqlkj tkfr&Hksn 'kwU;rk dks feykdj mls loZ/keZ leUo; ihB ds :i esa izflf) fnykbZA mlds ckn pksM+xax nso us

ewfrZ;ksa dh izfr"Bk ds fy, fo'kky izklkn dk fuekZ.k djk;kA 'kk;n mlh le; eq[k vkSj v)Zdj fof'k"V

'kcjh&ukjk;.k ewfrZ ds cnys oS".ko /keZ ds oklqnso&lad"kZ.k&lqHknzk dk fuekZ.k gqvk vkSj /keZpØ ;k dfyax thu

lqn'kZu ds :i esa ifjfpr gq,A QyLo:i vf"Vªd 'kcjksa ds }kjk ;qxksa ls iwftr nk# vUr esa fo".kq ds vorkj ds :i

esa x`ghr gq,A lEHko gS] blds lkS ;k nks lkS o"kksZa ds ckn gh fyf[kr LdUn iqjk.k ds mRdy [k.M rd pksM+xax nso

dk izlax Hkh fdaonUrh ds :i esa yksd&izfl) gks pqdk FkkA ifj.kker% blh dks vk/kkj cukdj iqjk.kksa esa bUnz|qEu dk

pfj= vk;k] tks ijorhZ dky esa fdaonfUr;ksa ds dkj.k ,d izdkj ls izkekf.kd Hkh gks x;kA vr% Li"V izrhr gksrk gS

fd pksM+xax iqjk.k of.kZr bUnz|qEu gSa vkSj /keZxq# jkekuqt egf"kZ ukjn gSaA

;g ml le; dk ,d vuqekfud fl)kUr gh gSA ,rkn`'k vuqeku ds fy, Hkh i;kZIr dkj.k gSaA blesa dksbZ

lUnsg ughaA ijUrq bldk vFkZ ;g ugha gS fd bl ij ppkZ ;gha lekIr gks xbZ] D;ksafd {kj iw.kZ gS] vkSj v{kj iw.kZ gSA

vkSj {kj vkSj v{kj ds vrhr txUukFk Hkh iw.kZ gSaA

Å¡ iw.kZen% iw.kZfena iw.kkZr~ iw.kZeqnP;rsA

iw.kZL; iw.kZeknk; iw.kZesokof'k";rsAA

vFkkZr~ & og ijczã lHkh izdkj ls iw.kZ gSA ;g txr Hkh iw.kZ gh gS] ml iw.kZ ijczã ls gh ;g iw.kZ txr

mRiUu gqvk gSA iw.kZ ls iw.kZ dks fudky ysus ij Hkh iw.kZ gh “ks‘k jgrk gSA