Pagina 1 40e jaargang nr. 291 - - 7 juni 2014

ptember 2011

Wubbo Ockels 1946 - 2014

Pagina 2

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE68 0839 7325 2634 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.

Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Op 18 mei j.l. overleed de eerste Nederlandse astronaut met een Nederlands paspoort Wubbo Ockels. Hij heeft in de periode als ruimtevaarder voor onze vereniging veel betekent. Sinds 1978 was hij erelid van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. De enige vereniging die hem dat erelidmaatschap toekende.. Op de foto zien we een overgelukkige Wubbo in de ruimte.

INHOUD: Wubbo Ockels: Mijn tijd staat stil ....................................................................................... 3 Internationaal Ruimtestation nieuws .................................................................................. 4 Sancties gaan tot lanceerproblemen leiden ....................................................................... 11 Rosetta heeft de komeet in zicht ........................................................................................ 12 Jupiters Rode Vlek is aan het kleiner worden .................................................................... 13 Marsnieuws ........................................................................................................................ 14 De kleurrijke ringen om Saturnus ....................................................................................... 16 Cluster NGC 2024 in Vlamnevel ........................................................................................ 17 Nieuwe foto: Aarde boven de Maan ................................................................................... 18 Wat er aan de sterrenhemel te zien is ............................................................................... 19 Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde ................. 21

Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Pagina 3

WUBBO OCKELS: MIJN TIJD STAAT STIL Op 26 mei werd astronaut Wubbo Ockels verenigd met de aarde. De planeet die hij wilde behoeden voor ondergang. De laatste jaren streed hij daarvoor met alle middelen die hij tot zijn beschikking had. Hij schreeuwde als het ware de mensheid toe dat ze hun levenshouding moesten veranderen. Stoppen met die enorme verkwisting en vervuiling. Vol vuur trok hij ten strijde. Als redder van onze planeet wilde hij de geschiedenis ingaan. Veel tijd had hij niet. Vol energie zette hij zich hiervoor in. En dat vertienvoudigde toen hij te horen kreeg dat kanker in zijn lichaam was teruggekeerd. In 2008 werd voor het eerst niercelkanker bij hem vastgesteld. Na een operatie en nabehandelingen leek het erop dat hij deze aandoening had overwonnen. Nog geen vijf jaar later ontdekte Wubbo zelf dat er iets mis was met zijn conditie. Nieuwe onderzoeken volgden en het werd al snel duidelijk dat de niercelkanker was teruggekeerd maar nu in een veel agressievere vorm. Bovendien was er een uitzaaiing naar zijn longvlies. Hem werd medegedeeld dat hij hooguit nog een jaar te leven had, misschien 1,5 jaar maar beslist niet langer. Wubbo wilde dat niet weten en stelde alles in het werk om zijn leven te rekken. In programma's op de televisie was meermalen te zien aan welke activiteiten hij deelnam om zijn ziekte onder de knie te krijgen. Nog voordat hij definitief tot de geselecteerden van ESA behoorde, opende hij onze eerste grote ruimtevaart- en sterrenkunde-tentoonstelling van onze vereniging, de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde in 1978 te Oss. Hem werd toen het erelidmaatschap van onze vereniging aangeboden, dat hij vol trots aanvaardde. Toen hij zijn ruimtevlucht in 1985 ging maken, zou hij tijdens zijn vlucht een aantal experimenten van de jeugd uitvoeren. Wubbo Ockels en onze vereniging riepen alle jeugd in Nederland en België op om met ideeën te komen. Uiteindelijk werden er zeven geselecteerd en uitgevoerd, iets waarop ze nog steeds heel trots zijn. Hun experiment met foto's hangen ingelijst op hun kamers. Deze activiteit behoort tot de vele

hoogtepunten van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Daarvoor zullen we hem tot in de lengte van dagen dankbaar blijven. Dolgraag had hij voor een tweede keer de ruimte ingegaan.. Hij probeerde het zelf tevergeefs in Rusland. Bij NASA bleek hij geen voet aan de grond te krijgen en ESA gaf hem ook niet alle support. Zwaar teleurgesteld keerde hij de ruimtevaart de rug toe. Wubbo had ontdekt dat ook in dit wereldje achterbaksheid, elleboogwerk en vriendjes-politiek helaas ook volop aanwezig zijn. Hij streed voor een tweede vlucht, maar verloor. Ook zijn maanproject werd resoluut van de tafel geveegd. Misschien dat zijn strijd voor een betere wereld meer succes oplevert al is het maar een nanometer. Zoals Wubbo menigmaal zei, keek hij terug op een fantastisch boeiend leven. De pijn werd steeds heftiger en zijn ziekte alsmaar uitzichtlozer. Daarom besloot hij zelf op 18 mei afscheid van het leven te nemen. Toen stond zijn tijd stil.

Pagina 4

AARDSE ATMOSFEER IN BEELD Een plaatje om van te dromen. Hierop zijn namelijk schitterend de lagen in de aardse atmosfeer te zien. De oranje-rode kleur is de troposfeer en daarboven komt de stratosfeer. Ruimtevaarders aan boord van het ISS maakten deze opname op 31 juli 2011 en de foto werd onlangs vrijgegeven. Met instrumenten aan boord kan de invloed van de luchtlagen op elkaar beter bestudeerd worden. Die studie gebeurt niet alleen aan boord van het ruimtestation maar ook met instrumenten van allerlei instellingen over de gehele aarde. De ruimtevaarders brachten ook heel mooi de dunne maansikkel met het asgrauwe licht in beeld.

EXPEDITIE 39 GELAND Na een verblijf van 188 dagen in de ruimte, keerden op woensdag 14 mei de Rus Michail Tyurin, de Japanner Koichi Wakata en de Amerikaan Rick Mastracchio veilig op aarde terug. De Sojoez-capsule kwam rond 3.00 uur (Ned. tijd) terecht op de bodem van Kazachstan. De ontkoppeling van de Sojoez-capsule van het ISS vond 3,5 uur eerder plaats op het moment dat beide toestellen boven Mongolië vlogen. Daarmee eindigde Expeditie 39 en begon Expeditie 40. Voor Japan was deze vlucht extra interessant: voor het eerst voerde een Japanner het commando over het Internationale Ruimtestation. Op 28 mei zal het 100 miljard dollar kostende ISS weer volledig bemand zijn. Dan zullen Reid Wiseman (NASA), Max Suraev (RCA) en Alexander Gerst (ESA) arriveren.

Pagina 5

DRAGON VEILIG OP AARDE TERUGGEKEERD Na een 30-daagse missie in de ruimte landde op zondag 18 mei het onbemande ruimtevrachtschip Dragon van SpaceX behouden op aarde. Hangende aan drie grote parachutes plonste het in de Stille Oceaan. Korte tijd later kon deze capsule geborgen worden. Enkele uren eerder hadden de ruimtevaarders Steve Swanson en Alexander Skvortsov met behulp van een robotarm dit ruimtevaartuig van de Harmony module verwijderd en naar een veilige afstand van ongeveer 30 meter gemanoeuvreerd onder het ISS. Vervolgens zorgden stuurraketjes er voor dat de afstand groot genoeg was zodat Steve Swanson het bevel kon geven dat de 12 meter grote capsule aan zijn terugreis kon beginnen. In de capsule bevond zich ongeveer 1700 kg aan vracht. Deze bestond uit zakken met bloed en urine in diepvriezers, experimenten die de resistentie van bacteriën in de ruimte

onderzochten, de DNA-schade aan menselijke cellen in gewichtloze toestand, voedsel dat voor langdurige ruimtemissies nodig is enz. Deze missie was de derde van de twaalf opdrachten die SpaceX van NASA had gekregen. De volgende lancering van de Dragon staat gepland voor begin augustus. De Dragon is momenteel het enige ruimtevrachtschip dat een grote vracht weer veilig mee naar de aarde kan terugbrengen. Een Sojoez kan dat maar heel beperkt en alle overige toestellen verbranden tijdens hun terugkeer in de dampkring ten gevolge van de wrijvingshitte.

Hangende aan drie grote parachutes keerde de Dragon weer behouden op aarde terug.

NIEUWE BEMANNING VOOR ISS Het ISS telt sinds 28 mei weer zes bemanningsleden. Op die dag vertrok vanaf lanceerbasis Baikonoer een Sojoez raket met op de top de capsule TMA-13M. Aan boord bevonden zich de Rus Maxim Suraev (commandant), de Amerikaan Reid Wiseman en de Duitser Alexander Gerst (ESA).

Pagina 6

Nog een laatste groet voordat er in de Sojoez TMA-13M wordt plaatsgenomen. Onderaan de trap de Rus Maxim Suraev, de Duitser Alexander Gerst in het midden en de Amerikaan Reid Wiseman boven op de trap

De vlucht verliep voorspoedig en het toestel arriveerde bij de Rassvet module vijf uur en 47 minuten na liftoff. Beide voertuigen bevonden zich op dat moment boven de Stille Oceaan ten noordwesten van de kust van Zuid-Amerika. Na de koppeling volgden de controles op eventuele lekkage. Die bleek in orde te zijn en de toegangsluiken konden geopend worden, waarna de drie nieuwelingen het ruimtestation binnenzweefden. De begroeting was, zoals iedere keer het geval is, allerhartelijkst. Ondanks de toenemende spanningen tussen de V.S. en Rusland over de Oekraine, hebben de ruimtevaarders maar een doel voor ogen: zo goed en prettig mogelijk met elkaar samen te werken. Voor deze ruimtevaarders breekt er een drukke zomer aan. Er staan twee Russische en drie Amerikaanse ruimtewandelingen op het programma. En dan komen nog vier

bevoorradingsvrachtschepen aan, een Russische Progress, een Europese ATV en twee Amerikaanse t.w. een Cygnus en een Dragon. Daarnaast gaat er heel veel menselijk onderzoek plaatsvinden. Dat betreft bloed, huid, botten, spieren en ogen. Kortom, het belooft een zeer drukke werkperiode te worden.

GALILEO-SATELLIETEN Eind april arriveerde een Galileo navigatiesatelliet bij ESTEC in Noordwijk om uitvoerig getest te worden alvorens het de ruimte in wordt geschoten. Hiermee beginnen de technici als de huidige twee ingepakt zijn voor vertrek naar hun lanceerbasis Kourou in Frans-Guyana. De lancering staat gepland voor deze zomer met een Sojoez raket.

Een Galileo-satelliet wordt uit de bepakking gehaald.

Momenteel bevinden zich drie van deze navigatiesatellieten binnen de poorten van ESTEC. Een vierde arriveert deze maand. De komende tijd zullen er nog 22 volgen. Zodra ze allemaal in banen om de aarde draaien, is het hele netwerk compleet. Europa beschikt dan over een eigen navigatiesysteem net als het GPS-systeem van de V.S. Rusland en China zijn ook bezig met het opzetten van een eigen navigatiesysteem. Elke Galileo-kunstmaan ondergaat in ESTEC intensieve controles op het gebied van de akoestiek, trillingen, hitte en kou, vacuüm enz. Doorstaat het deze testen dan kan het gelanceerd worden met de bedoeling dat het zeker twaalf jaar in bedrijf zal blijven.

Pagina 7

PROTON LANCERING MISLUKT Vanaf lanceerbasis Baikonoer werd een poging gedaan om met een Proton raket een Russische communicatiesatelliet in een baan om de aarde te schieten. Het bleef op die donderdag de 15e mei bij een poging. Al na enkele minuten na liftoff bleken er problemen met de raket te zijn.

De Express AM4R

De bedoeling was dat de communicatiesatelliet Express AM4R, met een gewicht van 5770 kilo, gedurende de komende 15 jaar zou zorgen voor radio-, televisie- breedband internet- en telefoonverbindingen. Dat niet alleen voor Rusland maar ook voor de buurlanden. Maar er ging iets mis in de derde fase van de vlucht. Ergens tussen de ongeveer 545 tot 500 seconden werd een storing ontdekt en even later waren er brokstukken van de raket te zien die naar beneden vielen. Wat de oorzaak van het falen is, is nog onbekend. Een feit is, dat het gebeurde toen de motor van de bovenste rakettrap voor de derde keer werd ontstoken voor een totale vlucht van negen uur, alvorens de satelliet zijn definitieve geostationaire overgangsbaan had bereikt. Vanaf die positie op 80 gr. O.L. had het zijn werk moeten uitvoeren. Erg succesvol is de Proton raket niet. Sinds december 2010 was het de vijfde mislukte lancering. Het bizarre van deze tragedie is ook nog dat deze satelliet een andere had moeten vervangen die eveneens met een Proton lancering was mislukt.

DELTA 4 LANCEERDE GPS-SATELLIET Met een vertraging van een dag vanwege het slechte weer, vertrok op vrijdagavond 16 mei een Delta 4 raket vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Een schitterend gezicht met op de achtergrond een ondergaande zon. In minder dan een minuut werden de leeggebrande hulpraketten afgeworpen. Via de Atlantische Oceaan, Europa, het Midden-Oosten en de Indische Oceaan bereikte het zijn baan om de aarde om de Global Positiong Satellite, de GPS 2F-6, af te zetten. Daar heeft het de GPS 2A-23 vervangen, die in oktober 1993 in de ruimte werd gebracht.. Deze oude navigatiekunstmaan zal als reserve blijven functioneren totdat het uitgewerkt is. De komende jaren zullen alle oude exemplaren uit de 2A-serie vervangen worden door de nieuwe 2F-serie, die sterk verbeterd zijn, nog krachtiger en nog nauwkeuriger hun werk kunnen doen. Ze hebben een levensduur van 15 jaar.

De GPS 2F-6 kunstmaan.

Voor dit jaar staan nog twee lanceringen van GPS-satellieten op het programma. Voor eind juli twee exemplaren en voor eind oktober nog eens twee. Voor deze dubbellanceringen gebruikt men telkens een Atlas 5 raket.

Pagina 8

NROL-33 SPIONAGESATELLIET GELANCEERD Voor de tweede keer in een week tijd liet de United Launch Alliance, ULA, een satelliet vanaf lanceerbasis Cape Canaveral in de ruimte brengen. Nu gebeurde het met een Atlas 5 raket die op donderdag 22 mei de lanceerbasis onder zich liet.

Atlas 5 lanceert de NROL-33

Nu betrof het een spionagesatelliet, National Reconnaissance Offe, van de Amerikaanse luchtmacht. Zes dagen eerder bracht een Delta 4 raket een GPS-kunstmaan in een baan om de aarde.. Een maand geleden zagen we een soortgelijke dubbellancering plaatsvinden. De volgende kunnen we op 23 en 31 juli verwachten. Als eerste vertrekken dan twee satellieten van de Amerikaanse luchtmacht met een Delta 4. Daarna gaat de navigatiesatelliet GPS 2F-7 met een Atlas 5 de ruime ingeschoten worden. Wat de NROL-33 precies in de ruimte doet, is niet bekend gemaakt. Er wordt nooit iets bekend gemaakt

over dit type kunstmanen. Niemand twijfelt er aan dat de allernieuwste systemen worden toegepast en een aantal uitgetest op het gebied van spionage.

VEILING RUIMTEVAARTATTRIBUTEN In mei vond er een grote veiling plaats van allerlei attributen in het veilinghuis RR Auction (New Hampshire). Iedereen kon bieden op interessante en minder boeiende artikelen op het gebied van de lucht- en ruimtevaart.. De bieders dienden wel over een heel goed banksaldo te beschikken. Het pronkstuk op deze veiling was de joystick van de maanauto, waarmee Apollo 15-astronaut David Scott op de maan rondtoerde. Of die echt was? Om dat te bewijzen zat er o.a. een met de hand geschreven brief van twee kantjes bij van astronaut Scott waarin hij beweert dat deze joystick de echte is. De richtprijs bedroeg 300.000 dollar (215.000 euro). Naar verwachting zal het aanzienlijk meer opbrengen. Verder waren er foto's van de eerste mensen op de maan, Armstrong en Aldrin met hun handtekeningen. Zelfs een handschoen die Aldrin droeg tijdens die historische landing lag er te koop. Die moest minstens 1000 dollar opbrengen. Een gebruiksaanwijzing van de Apollo 11 ging naar de nieuwe eigenaar voor minimaal 500 dollar. Vanaf 15 mei waren al deze spullen op internet te zien.

MAANCAMERA VERKOCHT Een Japanse zakenman heeft een camera van het Duitse merk Hasselblad gekocht, die in 1971 naar de maan is geweest. Dat gebeurde tijdens de Apollo 15 missie. Het is de enige camera die niet op de maan is achtergebleven. De Japanner betaalde maar liefst 550.000 dollar hiervoor. Galerie Westlich in Wenen bracht deze bijzondere camera op zaterdag 23 maart ter veiling.

Pagina 9

3 KOSMOSSEN GELANCEERD Drie militaire communicatiesatellieten bevonden zich in de neuskegel van een Rockot raket die op vrijdag 23 mei de ruimte in werden geschoten. Dat gebeurde vanaf Plesetsk lanceerbasis gelegen in Noord-Rusland. In minder dan twee uren na liftoff draaiden deze kunstmanen om de aarde op een hoogte van ruim 1500 kilometer. De vlucht verliep probleemloos met de omgebouwde militaire SS-19 raket. De bovenste rakettrap, de Breeze KM, zorgde er voor dat de kunstmanen in hun juiste omloopbanen kwamen. Toen het zover was, kregen ze de namen Kosmos 2496, 2497 en 2498. Het was de 21e lancering van een Rockot tweetrapsraket met een Breeze KM sinds mei 2000. Voor dit jaar was dat de 11e Russische lancering.

EUTELSAT 3B IN DE RUIMTE Op maandag 26 mei was het zover: vanaf het drijvende lanceerplatform Odyssey steeg een Zenit 3SL raket van Oekraïense makelij op tegen een blauwe wolkenloze hemel als achtergrond. Dit voormalige, omgebouwde Noordzee booreiland van Noorwegen bevond zich op dat moment in de Stille Oceaan boven de equator. Feilloos werkten de eerste twee rakettrappen en vervolgens was het de beurt aan de bovenste rakettrap de Block DM-SL van Rusland. Twee keer werd de raketmotor ingeschakeld waardoor de snelheid zodanig verhoogd werd dat de 5967 kg wegende communicatiesatelliet Eutelsat 3B in een geostationaire overgangsbaan om de aarde kwam te draaien.

De Eutelsat 3B zendt de komende 15 jaar televisie, internet en datadiensten uit naar miljoenen huishoudens, bedrijven en instellingen.

Motoren zorgden er verder voor dat de kunstmaan uiteindelijk in een geostationaire baan boven de evenaar belandde op 3 gr. O.L. Van daaruit zal het de communicatie verzorgen voor Brazilië, Europa, Afrika, het Midden-Oosten en Centraal-Azië. Voorts zal het ook satelliet-internettoegang voor vliegtuigpassagiers aan boord van de Airbus in Brazilië mogelijk maken. Deze lancering was de 36e van Sea Launch sinds 1999. Op dit moment liggen nog opdrachten voor nog eens vijf lanceringen op de plank.

TEST NIEUWE ANTARESMOTOR MISLUKT Een test van de nieuwe motor, de AJ-26, bestemd voor de Antares raket, is op 22 mei mislukt. Wat de oorzaak van dat falen is, wordt inmiddels grondig onderzocht. Deze raketmotor zou vanaf 2015 gebruikt gaan worden voor de lanceringen van capsules naar het ISS. De AJ-26 motoren werken op vloeibare zuurstof en kerosine. Ze waren aanvankelijk bedoeld om te gebruiken in de Russische maanraketten. Toen dat programma op een gigantische flop uitdraaide, was het de bedoeling dat ze allemaal vernietigd zouden worden. Dat gebeurde niet en enkele tientallen jaren later kocht het Amerikaanse Aerojet Rocketdyne een aantal. Na het opknappen en wat aanpassingen plaatste Orbital Sciences ze in de eerste trappen van hun Antares raketten. Twee waren voldoende per raket.

De twee AJ-26 motoren in de eerste trap van een Antares raket

Pagina 10

Met de Antares raket lanceert Orbital Sciences hun onbemande ruimtevracht-schepen Cygnus naar het ISS. Dat is al enkele malen gebeurd. De eerstvolgende vlucht staat gepland op 10 juni.

UITSTEL VOLGENDE FALCON 9 LANCERING SpaceX heeft laten weten dat de volgende lancering van een Falcon 9 raket niet eerder zal plaatsvinden dan op 11 juni. Technici hadden meer tijd nodig om de oorzaak te vinden van een heliumlek in de eerste trap van deze raket. Die ontdekking deden de technici tijdens het aftellen op 9 mei tijdens een test. Pas als het probleem echt is opgelost dan pas zal er een nieuwe lanceerpoging ondernomen worden. Dan zal de raket zes communicatiesatellieten van Orbcomm in een baan om de aarde brengen.

JAPAN LANCEERDE ALOS-2 Uitgerust met een sterk verbeterde SAR (Synthetic Aperture Radar) bracht Japan op zaterdag 24 mei een kunstmaan in een baan om de aarde. Deze satelliet kan 's nachts en bij bewolkt weer haarscherpe foto's van het aardoppervlak maken. Die foto's en verkregen gegevens moeten de autoriteiten behulpzaam zijn om te reageren op o.a. rampen en die in kaart brengen. Ook levert het gegevens op over landbouwopbrengsten, illegale houtkap, het catalogiseren van landgebruik, aardbevingen, het bewaken van scheepvaartroutes enz. De lancering van deze ALOS-2 kunstmaan gebeurde met een Japanse H-2A raket die voorzien was van twee hulpraketten. Deze waren na ongeveer twee minuten leeggebrand. Acht minuten later kwam de ALOS-2, die de bijnaam Daichi-2 (Japans voor land) kreeg met nog vier satellietjes van de Japanse universiteit in een baan om de aarde. De twee zonnepanelen ontplooiden zich na 24 uur en 34 uur. De satelliet is verder uitgerust met een paneel van 10 bij 30 meter. Deze bestaat uit radarzenders en -ontvangers. De communicatie tussen de satelliet en de aarde verloopt zes keer sneller dan bij de eerste ALOS. Vloog de eerste iedere 46 dagen weer

Een H-2A raket op weg naar de ruimte om de ALOS-2 af te zetten

over hetzelfde gebied, de tweede doet dat elke 14 dagen. De nieuwe vliegt ook lager. Het kan tijdens het vliegen ook kantelen naar links en naar rechts. Op deze manier kan het een object of gebied van beide kanten fotograferen. De radarbeelden bestrijken stroken van 50 kilometer. Dat levert een resolutie op van 6 meter tot ongeveer 20 meter. De bedoeling is dat de ALOS-3 in 2016 in een baan om de aarde wordt gebracht.

JADEN VOLOP IN PROBLEMEN Het gaat verre van goed met de Chinese maanwagen Jaden op de maan. Er zijn inmiddels al diverse technische problemen opgetreden. Zo werken de wielen niet meer en zijn de zonnepanelen ook al gestopt. Vooral deze laatste hadden voor voldoende warmte moeten zorgen om het voertuig te beschermen tegen de extreme kou. Het is inmiddels dusdanig verzwakt dat het nauwelijks nog zinvol werk kan uitvoeren. En elke nacht gaat het verder achteruit, heeft de Chinese ruimtevaartorganisatie laten weten. Op 14 december 2013 werd de Chang'e 3 gelanceerd met een robotwagen, genaamd Jaden (= konijn) aan boord. Met succes lande het enkele dagen later op het maanoppervlak.

Pagina 11

SANCTIES GAAN TOT LANCEERPROBLEMEN LEIDEN De sancties van de V.S. tegen Rusland gaan langzaam maar zeker leiden tot problemen betreffende de (af)bouw van satellieten en het lanceren ervan. Amerikaanse onderdelen in kunstmanen die in Rusland gelanceerd gaan worden vallen onder die sancties. Dat betekent wel dat bedrijven zoals Inmarsat, SES, Intelsat en Iridium door die sancties getroffen gaan worden. Hun satellieten worden immers gelanceerd met de Proton, Dnepr en Zenit raketten en die vertrekken van Russische bodems. In vrijwel alle grote satellieten zitten wel onderdelen voor militair gebruik.

Lancering van een Russische Proton raket

Geplande lanceringen met Proton, Dnepr en Zenit raketten kunnen niet zomaar verplaatst worden naar andere raketten. De V.S. zijn al helemaal aangewezen op Russische en Europese raketten. De Amerikaanse Atlas V, de Delta 4 en de Falcon 9 raketten zijn bestemd voor het in de ruimte brengen van zware ladingen. Bovendien is op korte termijn niet meteen een raket beschikbaar, die moet nog gebouwd worden en daar gaat weer een flinke tijd overheen. Gigantische problemen ontstaan dan in lanceerschema's. De Inmarsat 5 F@ satelliet was net op tijd weg naar lanceerbasis Baikonoer. Een Proton raket gaat die in de ruimte schieten. Maar hoe moet het met de ASTRA 2G televisie- en radiosatelliet? Het in Luxemburg gevestigde bedrijf SES is aangewezen op een Russische

lanceerraket. Die lancering dient tussen 1 juli en 1 oktober te gebeuren en de gehele lanceerprocedure ligt op schema. Er wachten nog meer klanten op een lancering. De Proton en Sojoez raketten moeten dit jaar nog de Turkse Turksat 4B, de Canadese M3M en nog een aantal middelgrote kunstmanen in een baan om de aarde brengen. Maar met die (nieuwe) sancties mag dat niet gebeuren. En hoe moet het met het in de ruimte brengen van ladingen volgend jaar. De lanceercontracten hiervoor zijn al geruimte tijd geleden afgesloten.

ASTRA 2G

Het Westen is bezig in haar eigen vlees te snijden en dus valt te verwachten dat er via een achterdeur een oplossing gevonden wordt. Dat is iets waar de betreffende bedrijven wel op rekenen. Er zullen naar verwachting weldra uitzonderingen gemaakt worden. In dat soort praktijken zijn de V.S. heel goed. Daar staat tegenover dat het positief is voor de ruimtevaart. We zijn benieuwd hoe heet de soep wordt gegeten.

Pagina 12

ROSETTA HEEFT DE KOMEET IN ZICHT Het Europese ruimtevaartuig Rosetta nadert nu snel zijn doel: komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko. Begin mei bedroeg de afstand ongeveer 5 miljoen kilometer. Op de opnames, die het ruimtevaartuig maakte, is de wazige kern van deze staartster al goed te zien. De ijle staart strekte zich toen zo'n 1300 kilometer uit. Vergelijk dat met de doorsnede van deze rotsblok die ongeveer 4 kilometer bedraagt. Begin mei bevond de komeet zich op ruim 600 miljoen kilometer van de zon en dat is dus vier keer de afstand aarde - zon. Hoe dichter dit hemellichaam bij de zon komt, des te warmer wordt het oppervlak. Bevroren gassen en ijs sublimeren (gaan van vaste vorm meteen over in gas) en zweven door de zonnewind achter de rotsblok aan en vormen op die manier de ijle staart. Tegelijkertijd laten ook gruis en (kleine) steentjes los die eveneens mede de staart vormen. De zon schijnt er tegenaan en dat is de reden waarom we 'die ster met een staart' kunnen zien. In het begin bevinden die gassen en stofdeeltjes nog dicht

bij de rotsblok, maar naarmate het dichter bij de zon komt, gaat de zonnewind meer en meer voelbaarder worden. Alles wat los is komen te zitten van de komeet wordt 'weggeblazen' naar achteren d.w.z. van de zon af. Rosetta en de komeet naderen elkaar het dichtst in augustus volgend jaar. Beide bevinden zich dan in het gebied tussen de aarde en Mars in. Wetenschappers kunnen nu de stofproduktie bestuderen en de structuren van de coma voordat het toestel heel dicht bij zijn doel komt. Inmiddels is uit de veranderingen in de helderheid duidelijk geworden dat de komeet iedere 12,4 uur eenmaal om zijn as draait. Dat is ongeveer 20 minuten korter dan tot dusver werd aangenomen. In november volgend jaar zal de Duitse lander Philae een zachte landing op dat hemellichaam moeten gaan uitvoeren. Duidelijk is op deze foto, genomen door Rosetta op 30 april, dat de komeet actief is en een staart ontwikkelt

Pagina 13

JUPITERS RODE VLEK IS AAN HET KLEINER WORDEN Al eeuwenlang kennen we de gigantische grote Rode Vlek op planeet Jupiter. Die is er overigens niet altijd geweest. Op een gegeven moment brak er een periode aan dat deze voor een korte tijd niet te zien was. Gelukkig keerde deze enorme wervelwind weer terug. Want dat is het, een onvoorstelbare grote ronddraaiende luchtmassa waarbij de wind wel een snelheid haalt van 680 kilometer per uur. Nu hebben wetenschappers ontdekt door die grote Rode Vlek met de Hubble ruimtetelescoop te bestuderen, dat deze kleiner aan het worden is. De doorsnede zou nu nog maar 16.496 kilometer bedragen. Zolang de Rode Vlek wordt bestudeerd, is deze nog nooit zo klein geweest. Eind 19e

eeuw bedroeg de doorsnede nog 41.038 kilometer. Vanaf die periode tot nu toe blijkt dat natuurverschijnsel gestaag in doorsnede af te nemen. Volgens amateur-waarnemingen krimpt de Rode Vlek met 933 kilometer per jaar. Rond 1980 bedroeg deze nog 23.335 kilometer en in 2009 bijna 18.000 kilometer. En nu dus nog maar 16.496 kilometer. Wanneer deze krimp blijft doorgaan dan zal deze over enkele tientallen jaren verdwenen zijn. Of dat gaat gebeuren, weten de geleerden natuurlijk nog niet. Die kans zit er wel in en dat zou ontzettend jammer zijn, het is immers het prachtigste detail op deze reuzenplaneet. Zie ook: http://www.space.com/25888-Jupiter-s-great-red-shrink

Pagina 14

MRO ONTDEKT VERSE KRATER Een vlekje op een recente opname van de “weercamera” van de Mars Reconnaissance Orbiter (MRO) blijkt een nieuwe inslagkrater van zo’n vijftig meter breed te zijn. De inslag vond zo’n twee jaar geleden plaats, want uit verder onderzoek bleek dat de krater voor het eerst te zien is op een opname van 28 maart 2012. Begin mei dit jaar werd de veel krachtiger HiRISE-camera van MRO op het litteken gericht. Die liet zien dat het om een tweetal opvallend ondiepe kraters gaat, waarvan de grootste een omvang heeft van 48,5 bij 43,5 meter.

Hieruit leiden wetenschappers af dat deze is gevormd door de inslag van een meteoor van ongeveer vier meter doorsnede. Diverse kleinere kraters in de directe omgeving van de inslag zijn misschien ontstaan door kleinere brokstukken die tijdens de val door de Marsatmosfeer van de meteoor zijn afgebroken. De dubbele inslagkrater in het midden van deze foto is zo’n 50 meter in doorsnee en moet op 27 of 28 maart 2012 zijn ontstaan. [NASA/JPL-Caltech/Univ. of Arizona]

door Michel van Pelt

Pagina 15

Artistieke voorstelling van NASA’s volgende Marslander, InSight. [NASA/JPL-Caltech]

BOUW INSIGHT BEGONNEN NASA heeft toestemming gegeven te beginnen met de bouw van haar nieuwe Marslander, InSight (INterior exploration using Seismic Investigations, Geodesy and Heat Transport). Het project kwam in mei goed door de zogenaamde Mission Critical Design Review, een uitgebreide check van het ontwerp die wordt gedaan net voor aanvang van de echte bouw. InSight is gebaseerd op de eerdere Phoenix lander, en moet in maart 2016 gelanceerd worden van Vandenberg Air Force Base in Californië. Het moet vooral onderzoek gaan doen naar het inwendige van Mars door het meten van trillingen in de grond het warmtetransport door de bodem. De stationaire lander is onder andere uitgerust met een robotarm met graaf- en meetinstrumenten die worden gebouwd door de Duitse en Franse ruimtevaartorganisaties DLR en CNES.

OPPORTUNITY ONDERZOEKT RAND ENDEAVOUR KRATER De MER Marsrover Opportunity onderzoekt momenteel een gebied net ten zuiden van ‘Solander Point” op de westelijke rand van de grote Endeavour krater. Onderzoek met sondes vanuit een baan om Mars liet zien dat het gebied rijk is aan aluminium-hydroxyl-kleimineralen. De totaal door Opportunity op Mars verreden afstand is inmiddels 39.4 km.

Opportunity’s uitzicht over de Endeavour krater. [NASA/JPL-Caltech/Cornell Univ./Arizona State Univ.]

Pagina 16

'KLEURRIJKE' RINGEN OM SATURNUS Wat een schitterende regenboogkleuren. Niet van een regenboog op aarde maar van de ringen om Saturnus. Natuurlijke krijgen wij ze zo niet in het echt te zien. Deze opname is gemaakt met een UVIS, Ultraviolet Imaging Spectrograph, camera, die foto's maakt in de ultraviolette golflengtes. Daardoor ontstaan er variaties in kleuren en die geven de samenstelling van de ringen weer. Turquoise kleurige ringen bevatten deeltjes van bijna puur waterijs, terwijl roodachtige ringen ijsdeeltjes vermengd met stof, gruis en steentjes bevatten. Het laat een strook zien van ongeveer 10.000 kilometer. Het bestrijkt een gedeelte van de C-ring, het dichtst bij Saturnus aan de linkerkant, met de B-ring net rechts van het midden. De ringen zijn het best bestudeerde onderdeel van ons zonnestelsel. Hoe dat ze ontstaan zijn, is onbekend. Er doen allerlei theorieën de ronde w.o. die van een verbrijzelde maan, een uiteengevallen maan

(Limiet van Roche), maar geen enkele theorie is tot dusver bewezen. Deze opname is gemaakt door de UVIS-camera aan boord van het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini. Het maakte deel uit van de Cassini-Huygens missie, een samenwerkingsproject van de NASA, ESA en de Italiaanse ruimtevaartorganisatie ASI.

Pagina 17

CLUSTER NGC 2024 IN VLAMNEVEL Op een afstand van ongeveer 1400 lichtjaar van de aarde treffen we de Vlamnevel aan. In het centrum bevindt zich o.a. een cluster van sterren die wij kennen als de NGC 2024. Op deze röntgenfoto, gemaakt door de ruimtetelescoop Chandra, komen de röntgenstralen paars over. De kleuren rood, groen en blauw ontstaan in de infrarood opname genomen door de Spitzer ruimtetelescoop. Altijd gingen de astronomen er vanuit dat sterren geboren worden in een gebied van stof en gas. Dat gebeurt in een centrum van een ineenstortende wolk van gas en stof als de dichtheid (druk) maar groot genoeg is. Daar ontstonden en ontstaan nieuwe sterren. Hoe verder van dat centrum verwijderd, des te ouder de sterren zijn. Een team van astronomen bestudeerde de opnames welke door de ruimtetelescoop Chandra was verkregen met de verkregen gegevens betreffende de helderheid van sterren om hun massa te bepalen. Vervolgens

legden zij die gegevens naast die welke ze verkregen hadden door de Spitzer infrarood ruimtetelescoop. Door deze gegevens te combineren, konden de leeftijden worden geschat. Daaruit bleek dat de sterren in het centrum van NGC 2024 ongeveer 200.000 jaar oud zijn, terwijl die op de rand zo'n 1,5 miljoen jaar in leeftijd te bedragen. In de Orionnevel bleken die leeftijden 1,2 miljoen jaar in het centrum en 2 miljoen jaar op de rand te zijn. Stervorming blijft dus in het centrum optreden. Dit kan gebeuren omdat het gas in de buitenste regionen waarin stervorming optreedt, dunner en diffuser is dan in de binnenste regionen. Na verloop van tijd als de dichtheid niet groot genoeg meer is om sterren te doen ontstaan, zal dit proces stoppen in de buitenste gebieden, dit in tegenstelling in de binnenste gebieden. Dat is de reden waarom we hier een concentratie van sterren te zien krijgen.

Pagina 18

NIEUWE FOTO: AARDE BOVEN DE MAAN We kennen allemaal de fraaie foto waarop de aarde boven de maan te zien is. Een opname die gemaakt is door de Apollo 8-astronauten zo'n 45 jaar geleden (Kerstmis 1968). Maar op 1 februari dit jaar werd de groothoek camera aan boord van de Lunar Reconnaissance Orbiter, LRO, gericht op dat deel van de maanhorizon, waar de aarde zou opkomen. Met succes werd de opkomst van de Volle Aarde gefotografeerd. Door alle opnames achter elkaar te monteren, ontstond er een fraaie film. Deze camera maakte een foto die uit slechts 9856 pixels bestaat. Dat is een zeer groot verschil met die in een mobiele telefoon gebruikt wordt met meer dan 5.000.000 pixels (5 megapixels). Voor de kleurensamenstelling gebruikte men de zeven kleurenbanden in het zichtbare licht.

Voor de maan de kleur grijs en voor de aarde de kleurenbanden blauw, groen en rood. Daardoor ontstond een zeer prachtig plaatje. Wat ook opvalt is de grote helderheid van onze planeet ten opzichte van de maan.

Pagina 19

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 7 JUNI TOT 1 JULI 2014 MERCURIUS Is in deze periode niet te zien. Hij trekt vanaf 12 juni door sterrenbeeld Orion en vanaf 21 juni door de Stier. VENUS Schittert als een heel heldere ster aan de ochtendhemel. Bevindt zich tot 18 juni in het sterrenbeeld Ram en daarna in Orion. Komt eind juni zo'n twee uren voor de zon op. MARS Mars is de gehele avond aan het firmament te zien in het sterrenbeeld Maagd. Gaat pas ver na middernacht onder. Zijn helderheid begint af te nemen, maar altijd nog opvallend helder. JUPITER Tot 20 juni is deze reuzeplaneet nog aan de avondhemel te vinden. Daarna verdwijnt hij in de zonnegloed om over een tijdje weer aan de ochtendhemel te zien verschijnen. SATURNUS In het sterrenbeeld Weegschaal treffen we Saturnus de gehele avond en een groot deel van de nacht aan. Hij is in deze omgeving veruit het helderste object. URANUS Tegen de ochtend wordt planeet Uranus steeds beter en langer te zien. In het begin van de maand zo'n twee uren en op het eind van de maand is dat al opgelopen naar vier uren. Gebruik wel op zijn minst een verrekijker. Hij bevindt zich in het sterrenbeeld Vissen. NEPTUNUS Moeilijk nog met een sterrenkijker te vinden is Neptunus in het sterrenbeeld Waterman. Zoek tegen de ochtend in het oosten tegen het einde van de maand. VAN DAG TOT DAG 1 juni: De weerkundige zomer begint. 3 juni: Te 23.46 uur begint aan de donkere rand van de Maan een bedekking van een ster van het sterrenbeeld Leeuw.

4 juni: De vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten westen van de planeet. 8 juni: In het begin van de avond is Mars boven de Maan te zien. 9 juni: Rond 1.00 uur treffen we linksonder de Maan Spica aan de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 9 op 10 juni: De Maan bevindt zich halverwege tussen ster Spica en planeet Saturnus. 10 op 11 juni: Rechts van de Maan prijkt Saturnus. 10 juni: Tot 22.56 uur is alleen maan Callisto te zien. Daarna komt maan Io erbij. De overige twee manen bevinden zich voor planeet Jupiter. 11 op 12 juni: Samenstand Maan met Antares de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 15 juni: Rond 3.24 uur eindigt de bedekking van een ster van het sterrenbeeld Schutter. Bekijkt dat met een sterrenkijker aan de donkere zijde van de Maan. 16 juni: De vier grootste manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet. 21 juni: Ideaal moment om planeet Uranus te vinden. Om 4.00 uur bevindt de planeet zich iestjes onder de zuidelijke maanrand. Om dit te kunnen zien heb je minimaal een goede verrekijker nodig. 21 juni: Te 12.51 uur begint de astronomische zomer. 22 juni: Deze ochtend is Venus mooi onder de open sterhoop de Pleiaden te bewonderen. 24 juni: Deze ochtend prijkt links van de smalle maansikkel planeet Venus. 26 juni: Mercurius wordt bedekt door de Maan. In een sterrenkijker is deze gebeurtenis misschien te zien. De bedekking aan de verlichte rand van de Maan begint te 14.06 uur. Het einde vindt aan de donkere rand plaats rond 14.26 uur. Voor de liefhebbers van een uitdaging, ligt hier een mooie kans. 'VALLENDE STERREN' We zullen tot eind juni moeten wachten, want dan is er een kleine meteorenzwerm actief: de Juni-Bootiden. Het maximum valt in de vroege ochtend van 27 juni. Veel zullen er beslist niet

Pagina 20

te zien zijn. Kijk in de richting van het sterrenbeeld Bootes. MAANFASEN Eerste Kwartier 5 juni Volle Maan 13 juni Laatste Kwartier 19 juni Nieuwe Maan 27 juni DE ZON OPKOMST ONDERGANG 05 juni 5.22 uur 21.54 uur 15 juni 5.19 uur 22.02 uur 25 juni 5.20 uur 22.04 uur 30 juni 5.23 uur 22.03 uur

ENKELTJE MARS Begin mei heeft Mars One bekend gemaakt hoeveel en wie er nog over zijn na een tweede selectie om in aanmerking te komen voor een enkele reis naar Mars. Zoals te verwachten viel, is er al behoorlijk geselecteerd. In totaal meldden zich ruim 200.000 mensen aan. Daarvan zijn er nog slechts 705 over. Zij mogen als de meer serieuze beschouwd worden. Het viel te verwachten dat er heel veel voor de lol zich aanmeldde om later te kunnen aantonen dat ze voor zo'n reis hadden ingeschreven. Tot de 705 geselecteerden behoren drie Nederlanders en vier Belgen. De drie Nederlanders zijn de 21-jarige Wim uit Schiedam, de 41-jarige Nancy uit uit Amersfoort en de 19-jarige Merlijn die momenteel in Nieuw-Zeeland woont. De meesten van de geselecteerden komen uit de V.S. (204), Canada (54), India (44) en Rusland (36). Het zijn vooral mannen die een dergelijk avontuur zien zitten. De vrouwen met 287 vormen duidelijk een veel minder kleinere groep.

Zoals het er nu naar uitziet, kunnen zij na aankomst op de rode planeet niet meer terug naar de aarde. Zij zullen daar tot hun dood moeten leven en werken. Het ligt voor de hand dat van de uiteindelijk geselecteerden er automatisch nog een aantal zal afvallen. Ze worden ouder, voelen zich plotseling verantwoordelijk voor het gezin waarin ze terecht zijn gekomen enz. Dat zullen de belangrijkste oorzaken zijn voor het afvallen De bedoeling is dat in 2024 de eerste avonturiers gelanceerd gaan worden. De vraag is , zal dat lukken. Er is een raket nodig en capsules om er te landen en te verblijven. Zal dat allemaal klaar zijn? Van waaruit vindt de lancering plaats. Er gaan al geruchten, dat bepaalde lanceerbasissen niet bereid zijn die lancering daar te laten plaatsvinden. Het grootste probleem zal zijn of de financiering rondkomt. De initiatiefnemers uit Amersfoort verwachten daar geen probleem mee te krijgen. We wachten maar af. Een dikke tien jaren liggen nog voor de boeg.

Marslandschap

Pagina 21

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 13 juni 2014. - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - 40 jaar N.J.R.S. - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 13 juni 2014. Gezamenlijke bijeenkomst met kern Veldhoven. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - Facebook - 40 jaar N.J.R.S. - Wat verder ter tafel komt In MuzeRijk, zaal Harp, Klarinetstraat 4, Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 13 juni 2014. Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject – Facebook - 40 jaar N.J.R.S. - Wat verder ter tafel komt In MuzeRijk, zaal Harp, Klarinetstraat 4, Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur

PRESTIGIEUZE PRIJS VOOR BEDENKERS INFLATIETHEORIE De Kavli-prijs voor astrofysica gaat dit jaar naar Alan Guth, Andrei Linde en Alexei Starobinsky. Het drietal ontvangt de prijs voor hun pionierswerk op het gebied van de kosmische inflatietheorie. Aan de prestigieuze prijs is een geldbedrag van 1 miljoen dollar verbonden. Volgens de inflatietheorie onderging ons heelal, heel kort na zijn ontstaan, een kortstondige fase van exponentiële uitdijing. Tijdens deze periode, die slechts een fractie van een seconde duurde, zwol het heelal enorm sterk op – vandaar de term ‘inflatie’. De kosmische inflatie had grote gevolgen voor de verdere evolutie van ons heelal. De inflatietheorie kwam eerder dit jaar in het nieuws toen wetenschappers van het BICEP2-experiment bekendmaakten dat zij (via een omweg) gravitatiegolven hadden waargenomen – rimpelingen in de ruimtetijd die tijdens de eerste ogenblikken van het heelal waren opgetreden. Het bestaan van dergelijke zwaartekrachtsgolven is één van de voorspellingen van de inflatietheorie. De BICEP2-detectie moet overigens nog bevestigd worden. De Kavli-prijzen, uitgereikt door de Kavli Foundation die is opgericht door de natuurkundige (en zakenman) Fred Kavli, gaan naar topwetenschappers in drie onderzoeksgebieden: astrofysica, neurowetenschappen en nanowetenschappen.

De drie winnaars van de Kavli-prijs voor astrofysica 2014. (Kavli Foundation/Linda A. Cicero & Stanford University/Landau Institute for Theoretical Physics & RAS)

De volgende ASTRUIM

verschijnt op

1 juli 2014