njohuri per instalimet elektrike

NJOHURI

PËR

INSTALIMET ELEKTRIKE

SHTËPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR

TIRANË, 2012

Teksti është miratuar dhe financuar nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencës.

Titulli: “Njohuri për instalimet elektrike”

E përshtati: Zoica Naço

Botues: SHTËPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR

Adresa:

Rruga e Durrësit, Nr. 219, Tiranë, Shqipëri : + 355 4 2225659; [email protected]

Këshilli botues i SHBLU-së

Kryetare: Lirika Çoçoli

Anëtarë: Klara Shoshi, Nirvana Lazi, Valbona Gjergo

Spartak Kumbaro (Drini), Marjeta Pengo

Botimi i parë, maj 2008

Ky material është hartuar në kuadrin e projektit Agri-AL ose TOUR-reg

financuar nga Bashkëpunimi Austriak për Zhvillim (ADC).

Kontakt: k-education Austria, Project Office Tirana, Rruga “Naim Frashëri”, Nr. 37, Tiranë

ISBN 978-99927-0-615-2

© Shtëpia Botuese e Librit Universitar, 2012.

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Nuk lejohet shumëfishimi

me çdo mjet apo formë pa lejen me shkrim të botuesit.

Redaktor përgjegjës: Spartak Kumbaro (Drini)

Redaktor letrar: Spartak Kumbaro (Drini)

Arti grafik: Spartak Kumbaro (Drini)

Kopertina: Klara Shoshi

Shtypur në SHBLU

Tirazhi: 800 kopje

NJOHURI PËR INSTALIMET ELEKTRIKE

3

PASQYRA E LËNDËS

Tema: Njohuri të përgjithshme për instalimet elektrike 4

1.1 Masat e sigurimit teknik dhe mënyrat e dhënies së ndihmës së parë 41.2 Aparatet matëse elektrike dhe lidhja e tyre në rrjet 61.3 Llojet e përcjellësve që përdoren në aparatet e thjeshta 91.4 Lidhja në seri e llambave me një çelës të thjeshtë 121.5 Lidhja në paralel e llambave me një çelës të thjeshtë dhe dypolar 131.6 Lidhja e automateve në rrjet 151.7 Tokëzimi , nulëzimi dhe mënyrat e realizimit të tyre 171.8 Leximi i skemës së instalimeve të ndriçimit 191.9 Llogaritja e preventivit të një instalimi të thjeshtë elektrik 211.10 Instalimi dhe mirëmbajtja e llambave luminishente 231.11 Llambat me gaz 24

ZOICA NAÇO

4

Tema: Njohuri të përgjithshmepër instalimet elektrike

1.1 Masat e sigurimit teknik dhe mënyrate dhënies së ndihmës së parë

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të:1. shpjegojnë se ç’kuptojnë me sigurim teknik;2. përcaktojnë disa nga madhësitë elektrike më të rrezikshme;3. shpjegojnë veprimet për dhënien e ndihmës së parë.

Informacion teorik

Me sigurim teknik do të kuptojmë të gjitha masat paraprake që duhet të merren dhe tëzbatohen nga punonjësit për të kryer punë me cilësi, pa rreziqe dhe pa aksidente. Përsigurimin teknik të punonjësve në çfarëdo lloj pune dhe profili ka rregullore të posaçme, tëcilat duhet të zbatohen me përpikëri dhe pa lëshime. Për të kryer instalime elektrike,riparimin dhe shfrytëzimin e tyre, duhet të njihen dhe të zbatohen disa rregulla, në mënyrëqë të shmangen goditjet elektrike dhe traumat elektrike.

Goditja elektrike ndodh në rastin kur trupi i njeriut përshkohet nga rryma elektrike sepseai prek përcjellësin e instalimit elektrik. Goditja elektrike e dëmton organizmin në tërësi.

Traumat elektrike janë dëmtimet që shkaktohen në trupin e njeriut për shkak të veprimittë rrymës elektrike. Në mënyrë që të shmangim traumat apo goditjet elektrike, duhennjohur vlerat e tensionit të parrezikshëm dhe ato të rrezikshëm, gjithashtu dhe masat qëduhen marrë për një mbrojtje sa më të sigurt. Vlerat e tensionit 12V, 36V dhe 65V janëquajtur si të parrezikshme.

Masat mbrojtëse në instalimet elektrike

Për të garantuar një sigurim teknik të plotë të njerëzve që punojnë me instalime tëndryshme elektrike, merren masa mbrojtëse me karakter teknik dhe organizativ.

Masat mbrojtëse me karakter teknik

Për të mënjanuar prekjen aksidentale të pjesëve të zhveshura të instalimeve elektrikebëhet vendosja e tyre në lartësi të paarritshme, mbyllja d h e rrethimi i tyre. Për t’umbrojtur nga rreziku i humbjes së orientimit dhe vëmendjes gjatë shërbimit, remontit apoprovave të instalimeve elektrike, përdoren mbishkrimet dhe sinjalizimet.

Mbishkrimet ndihmojnë për të dalluar qarkun e veçantë të një instalimi. Në vend të tyrepërdoren shkronja, numra, ngjyra.

Sinjalizimet bëhen me llamba, të cilat tregojnë praninë apo mungesën e tensionit në pjesëtë veçanta të instalimeve elektrike. P.sh., llamba e ndezur tregon praninë e tensionit,llamba e shuar mungesën e tij. Tjetër lloj sinjalizimi është ai që realizohet me vendosjen etabelave me mbishkrime me shkronja të mëdha me ngjyrë të kuqe, si:

1. KUJDES! RREZIK VDEKJEJE! 2. MOS E KYÇNI ÇELËSIN! 3. PUNOJNË NJERËZ!

Aparatet portative të dorës përgatiten me tensione të ulëta pune (12V ose 36V), kursepjesët rrymësjellëse janë të mbyllura.


5

Për t’u mbrojtur nga djegiet, përdoren syze, doreza, si dhe mëngë e rroba që prodhohenprej materiali jorrymëpërcjellës, kurse për t’u mbrojtur nga rrëzimi përdoren breza e shkallësigurimi.

Masat mbrojtëse me karakter organizativ

Me kalimin e kohës ndodh procesi i vjetërimit të izolimit dhe i dëmtimeve të pavërejtura,të cilat shkaktojnë keqësimin e instalimeve dhe të pajisjeve të ndryshme elektrike. Më pasato mund të bëhen shkak i rrezikut për jetën e njerëzve që punojnë. Për këtë arsye, në mënyrëperiodike ndryshohet kontrolli dhe rimonti sistematik i pajisjeve elektrike nga punonjës tëkualifikuar. Për të pasur një sigurim më të lartë ndaj aksidenteve, përdoren edhe mjetetmbrojtëse. Si mjet mbrojtës përdoren mbështetja izoluese, tapeti prej gome, galloshetdielektrike dhe dorezat e gomës.

Për mbrojtjen syve nga harku elektrik përdoren syzet mbrojtëse.

Dhënia e ndihmës së parë në rast aksidenti

Çfarë duhet të bëjmë kur njeriu ka rënë nën tension?Në radhë të parë duhet të shkëputet tensioni, duke hequr siguresat ose duke hapur çelësin

që është afër, ose duke e larguar me anën e një rrobe të thatë ose të një shkopi druri. Pasi tëjetë çliruar i godituri nga tensioni, hapen shpejt dritaret, lirohen shpejt pjesët e veshjeve që ipengojnë frymëmarrjen ose i vështirësojnë qarkullimin e gjakut. I dëmtuari lihet shtrirëdhe menjëherë kërkohet ndihmë mjekësore.

Në rast se dikush është goditur rëndë nga tensioni dhe goja është e shtrënguar fort, përt’ia hapur veprohet tek nofullat e poshtme si në fig. 1.1. Goja e të goditurit duhet të mbahethapur dhe gjuha jashtë, duke i futur midis dy dhëmballëve të pasme një lugë ose një laps.

Ai që i jep ndihmën e parë të dëmtuarit, ia kalon dorën nën kokë, për t’ia përkulurprapa dhe bën frymëmarrjen artificiale me të dëmtuarin. gjatë së cilës duhet të përdorengarzat. Mbas 10 frymëmarrjesh i bëhen 4-6 masazhe për nxitjen e zemrës, duke rënduar metë dy duart në pjesën e zbrazët nga ana e përparme (fig. 1.3). Koha e lëvizjes duhet tëjetë e barabartë me rrahjet e zemrës në gjendje qetësie.

Pyetje dhe detyra1. Ç’kuptojmë me sigurim teknik të punonjësve?2. Ç’kuptojmë me trauma elektrike dhe ç’janë goditjet elektrike?3. Ç’masa mbrojtëse merren në instalimet elektrike për të garantuar sigurimin teknik tënjerëzve?4. Ç’mjete mbrojtëse përdoren për të siguruar personelin nga aksidentet elektrike?5. Si duhet të veprojmë për të çliruar viktimën që ka rënë nën tension?6. Në ç’mënyrë kryhet frymëmarrja artificiale?

ZOICA NAÇO

6

Detyra praktike

1. Të çohen nxënësit në një objekt elektrik në afërsi të shkollës (nënstacion, ndërmarrjeindustriale apo fermë bujqësore e blegtorale), në mënyrë që të njihen me masat dhe me mjetetmbrojtëse.

2. Të demonstrohet praktikisht mënyra e shkëputjes së viktimës, e dhënies së ndihmës sëparë dhe, më pas, të caktohen nxënësit me grupe për t’u ushtruar vetë.

1.2 Aparatet matëse elektrike dhe lidhja e tyre në rrjetin elektrik

Objektivat që do të arrihenNë përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit

duhet të:1. përcaktojnë disa nga aparatet matëse elektrike më të përdorshme;2. përshkruajnë avometrin si një aparat universal dhe madhësitë që mat ai;3. kryejnë matje konkrete me tipat e aparateve.

Informacioni teorik

Matja e intensitetit të rrymës elektrike

Rryma elektrike karakterizohet nga disa madhësi, të cilat janë:1. Intensiteti i rrymës elektrike(I), njësia matëse e të cilit është amperi (A).2. Tensioni i rrymës elektrike(U), njësia matëse e ti cilit është volti (V).Intensiteti i rrymës elektrike matet me ampermetër. Për të kryer matjen e rrymës,

ampermetri lidhet në seri në qarkun elektrik (fig 1.4).

Fig. 1.4 Lidhja e ampermetrit në rrjet

Në brendësi ampermetrat kanë një bobinë me rezistencë të brendshme shumë të vogël, sidhe mekanizmin matës, që përfundon me shigjetën treguese. Sa më e madhe të jetë rryma qëkalon në qark, pra dhe në ampermetër, aq më tepër zhvendoset shigjeta treguese dheanasjelltas. Shigjeta treguese lëviz sipër shkallëzimit të aparatit që është vizatuar mbikutinë e tij.

Ampermetri, siç përmendëm më lart, ndërtohen me rezistencë të brendshme shumë tëvogël dhe për rrymë nominale p.sh. deri në 5A, që, në këtë rast, është pra dhe rryma më emadhe që mund të matim. Për të matur rrymë më të madhe se 5A, ampermetri pajiset menjë rezistencë shumë të vogël, që quhet shunt, i cili lidhet në paralel me ampermetrin dhevendoset brenda kutisë së aparatit. Në praktikë ndërtohen shunte me vlera të ndryshme, që,


7

me të njëjtin aparat, krijojnë mundësinë për të kryer matje me vlera të ndryshme rryme,p.sh.: 10A, 25A, 100A etj.

Matja e tensionit elektrik

Tensioni elektrik matet me voltmetër. Për matjen e tensionit voltmetri lidhen në paralelme pajisjen që do t’i matet tensioni elektrik (fig. 1.5).

Fig. 1.5 Lidhja e voltmetrit në rrjet

Edhe voltmetrat kanë në brendësi një bobinë, por me rezistencë shumë të vogël, si dhemekanizmin matës, që përfundon me shigjetë treguese, e cila lëviz mbi shkallëzimin eaparatit. Sa më i madh të jetë tensioni në qark, aq më tepër do të zhvendoset shigjeta dheanasjelltas.

Edhe voltmetrat mund ta kenë shkallëzimin me ndarje të baraslarguara nga njëra-tjetraose që ndryshojnë. Tensioni nominal që mund të matet drejtpërdrejt me voltmetër ështëp.sh. 100V. Për të matur tensione më të mëdha, aparati pajiset me rezistencë shtesë mevlera shumë të mëdha (vendoset brenda kutisë), e cila lidhet në seri me bobinën e vetëa paratit. Në të bie pjesa më e madhe e tensionit, kurse bobina e voltmetrit mban një pjesëshumë të vogël të tij. Në këtë rast, tensioni nominal i aparatit nuk është më 100V, por njëvlerë shumë e ndryshme nga kjo (p.sh.: 250V, 500V, 1000V etj.). Për të matur në të njëjtinaparat vlera të ndryshme të tensionit, pra për të zgjeruar kufirin e matjes, përdorenrezistenca shtesë me disa kufij, ku secilës prej tyre i përgjigjet një tension nominal i caktuar.

Avometri

Avometri është një aparat universal, me të cilin mund të matim rrymën e vazhduar dheatë alternative, tensionin e vazhduar dhe atë alternativ, si dhe vlera të ndryshme tërezistencës. Ka avometra që, përveç matjes së madhësive që përmendëm, mund të masinedhe madhësi të tjera elektrike, si: frekuencën, kapacitetin, induktivitetin etj.

Tek avometrat, leximi i madhësive të matura mund të bëhet mbi shkallëzimin e aparatit,kjo në varësi të pozicionit të zhvendosjes së shigjetës treguese. Ka dhe avometra shifrorë adixhitalë (pa shigjetë treguese), me të cilën vlera e matur jepet drejtpërdrejt në shifra.

Në fig. 1.6 jepet pamja e përgjithshme e një avometri me të cilin mund të kryejmëmatje të ndryshme. Në mënyrë që avometri të masë vlera të rezistencës, brenda aparatitduhet të ketë të vendosur një burim rryme të vazhduar (pila). Në përbërje të fushave të njëaparati gjendet dhe shkallëzimi i veçantë për matjen e vlerave të tensionit (të vazhduar dhealternativ), shkallëzimi për matjen e vlerave të rrymës (të vazhduar dhe alternative) dheshkallëzimet për matjen e vlerave të rezistencës.

ZOICA NAÇO

8

Fig. 1.6 Avometri

Shkalla për leximin e rezistencës është jo e njëtrajtshme, ku vlera zero (0) ndodhet në tëdjathtë të saj, kurse shkalla e tensioneve dhe e rrymave është e njëtrajtshme, ku vlera zero (0)ndodhet në të majtë të saj.

Avometri përbëhet nga këto pjesë kryesore:1. fushat e aparatit dhe shkallëzimet përkatëse;2. shigjeta treguese;3. çelësi me shumë pozicione, që zgjedh llojin e madhësisë që do të matet (rrymë, tension,

rezistencë) dhe bën ndryshimin e kufijve të matjes;4. foletë për vendosjen e fushave të aparatit;5. foletë për vendosjen e fushës (+) për matjen e tensioneve deri në 2500V;6. korrektuesin elektrik për zerimin (çuarjen në zero) të shkallës së “Ω”;7. korrektuesin mekanik për zerimin e shkallës për matjen e vlerave të rrymës dhe të

tensionit elektrik;8. kutia e aparatit, zakonisht prej bakeliti.

Megaommetri

Ai është një aparat që përdoret për matjen e rezistencave të mëdha. Rezistenca të mëdhajanë rezistencat e materialeve izoluese që përdoren për izolimin e makinave elektrike e tëkabllove të instalimeve elektrike. Në praktikë bëhet shpesh matja e rezistencës së izolimitndërmjet dy përcjellësve të një instalimi, rezistenca ndërmjet përcjellësve dhe tokës, të cilatduhet të kenë vlera shumë të mëdha.

Rezistenca e izolimit duhet të matet para se instalimi të vihet në shfrytëzim, pas çdozgjerimi të tij dhe kohë pas kohe gjatë shfrytëzimit.

Sipas rregullave të teknikës së shfrytëzimit, matja e rezistencës së izolimit duhet të bëhetme megaommetër me tension sa ai i punës dhe jo më i vogël se 100V.Vlera e rezistencës së izolimit në një instalim ndriçimi elektrik nuk duhet të jetë më e


9

vogël së 1000 Ω për çdo volt të tensionit të punës. Kështu p.sh., në instalimet me tensionpune 220V, ajo duhet të jetë më e madhe se: 220V x 1000Ω/V=220 000 Ω

Megaommetri ka dhe një dinamo (burim tensioni), që rrotullohet me dorë me anën enjë doreze (rreth 120 rrot/min), si dhe mekanizmin matës, që përfundon në shigjetën tregueseqë mund të zhvendoset mbi shkallëzimin e aparatit.

Masat e sigurimit gjatë punës

Para lidhjes së aparateve matëse, duhet që qarku të shkyçet nga rrjeti. Kyçja e qarkut, pasi të jetë lidhur aparati, duhet të bëhet nën drejtimin e mësuesve.Kur të kryhen matje me avometër të rrymës apo të tensionit, duhet të tregojmë kujdes në

vendosjen e çelësit me shumë pozicione, në mënyrë që të mos dëmtohet aparati. Qarku tëkyçet vetëm në praninë e mësuesit.

Kur rrotullojmë dorezën e megaommetrit, nuk duhet t’i takojmë me dorë njëherësh tëdy kapëset, pasi nëpër trup ushtrohet tension i prodhuar prej tij.

Detyra praktike

Duke pasur përpara aparatet përkatës për matjen e tensionit, rrymës apo matjet me avometër,nxënësit do të ndihmohen nga mësuesi. Lidhet aparati në qarkun e rrymës së vazhduar,ndryshohet disa herë ngarkesa e qarkut dhe bëhet leximi i vlerës së rrymës që tregon aparati.Për të kryer matje nga vetë nxënësit, aparatet do të lidhen në qarkun e rrymës së vazhduar.

Pyetje

1. Çfarë kuptojmë me vlerë nominale të një aparati matës?2. Vlera nominale e rrymës së një ampermetri është 100A, kurse e një voltmetri 500V.Çfarë ndryshimi kanë këto aparate, përkatësisht me një ampermetër me vlerë nominale3A dhe me një voltmetër me vlerë nominale 100V?3. Si bëhet matja e rrymës, tensionit (të vazhduar dhe alternativ), si dhe rezistencës sëizolimit me megaommetër?4. Sa duhet të jetë vlera e rezistencës së izolimit të ndriçimit elektrik për çdo volt tëtensionit të punës?

1.3 Llojet e përcjellësve që përdoren në aparatet e thjeshta

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të:1. njihen me shumëllojshmërinë e përcjellësve;2. përcaktojnë ndërtimin dhe vetitë e tyre;3. përdorin praktikisht përcjellësit më kryesorë në kryerjen e disa lidhjeve.

Informacion teorik

Përcjellësit janë elemente që shërbejnë:1. Për kryerjen e instalimeve elektrike të brendshme dhe të jashtme.2. Për lidhjen e aparateve dhe të pajisjeve të ndryshme në qarkun elektrik. Përcjellësit

mund të jenë të zhveshur ose të veshur me material jopërcjellës.

ZOICA NAÇO

10

Të parët përdoren për ndërtimin e linjave ajrore, kurse të dytët, kryesisht për instalimet ebrendshme.

Seksionet tërthore të përcjellësve janë standarde dhe jepen në mm2: 0.5; 0.75; 1; 1.5; 2.5;4; 6; 10; 25; 35; 70; 95.

Materiali i përcjellësit: bakri, alumini dhe çelik–alumini (për linjat ajrore me tension shumëtë lartë).

Përcjellësit e zhveshur të linjave ajrore thuren në formën e litarit prej një metali të vetëm(bakër ose alumin) ose prej çelik–alumini.

Përcjellësit e veshur me izolim përbëhen nga:Bërthama, që është prej materiali përcjellës, të tillë si bakri dhe më rrallë alumini.

Veshja izoluese është prej gome të vullkanizuar, por më shpesh prej polivinilkloruri (PVC).Këta lloj përcjellësish përdoren gjerësisht në rrjetet e brendshme elektrike, në ato tëndriçimit e të fuqisë motorike, duke u futur në tubacione të ndryshme (plastmase, metalike),si dhe për lidhjen e aparateve të ndryshme.

Izolimi prej PVC-je përdoret gjerësisht për veshjen e përcjellësve, në saje të vetive të lartatë tyre, si të: rezistencës mekanike e elektrike, të qëndrueshmërisë ndaj të ftohtit, ndajagjentëve kimikë e ndaj djegies. Në temperaturë të lartë izolimi prej PVC-je fillon të zbutet.Për të marrë parasysh këtë dukuri, zvogëlohet ngarkesa e lejuar që kalon në përcjellës.

Fig. 1.7 Përcjellësit paralelë Fig. 1.8

Në fig. 1.7 tregohet përcjellësi paralel i rrafshët me dy dhe tri deje bakri, ku secili prejtyre është i izoluar me PVC. Ky tip përdoret për kryerjen e instalimeve elektrike dhe futet nësuva, pa pasur nevojën e tubave. Pra mund të themi se ky tip përcjellësi është më ipërshtatshëm për instalimet e brendshme elektrike.

Në fig. 1.8 dhe 1.9 tregohen kordonë të përkulshëm me dy deje bakri me izolim PVC-je: ipari me deje paralele, i dyti me deje të përdredhura. Të dy tipat e kanë bërthamën prej fijeshtë holla bakri të thurura në formë litari dhe përdoren në mjedise të thata për lidhjen eaparateve të ndryshme të zhvendosshme.

Kemi dhe disa lloje kabllosh. Një lloj prej tyre është i ndërtuar me dy deje me izolimPVC-je (fig. 1.10). Gjithashtu prodhohen kabllo m e një dell me një tel, me shumë dejeme një fill ose me shumë fije. Këta lloj kabllosh kanë përdorim të gjerë. Ata përdoren nëmjedise të thata, në lagështirë, në prani të ujit, së të nxehtit, në pluhur, në aktivitet kimik dhenë ato me rrezik zjarri.


11

Fig. 1.9 Fig. 1.10

Lidhjet e përcjellësve

Lidhjet e përcjellësve mund të jenë të çmontueshme ose fikse.Lidhjet e çmontueshme përdoren për lidhjen e përcjellësve në aparatura. Presioni i

shtrëngimit në këto lidhje sigurohet me anë të vidave dhe të rondelave, të cilat e zmadhojnësipërfaqen e kontaktit. Përcjellësi mund të shtrëngohet edhe me majën e vidës ose merondele e dado, kur është përcjellës me shumë fije.

Lidhjet fikse. Për bashkimin e dy përcjellësve bëhet lidhja me thurje (e cila mund tësaldohet me kallaj) ose me saldim të drejtpërdrejtë të përcjellësve. Për lidhje me thurjeduhet të bëhen mbi 10 spira për përcjellësit e bakrit, ose gjatësia e thurjes të jetë mbi 10 herëmë e madhe se diametri i përcjellësit më të vogël. Pasi bëhet lidhja, pjesa e zhveshurmbështillet me shirit izolues me trashësi të paktën sa ajo e izolimit të përcjellësve. Nërastet kur nuk mund të respektohen kushtet e shtrëngimit ose të përmasave të sipërfaqeve tëkontaktit, përdoren lidhjet me kapikorda.

Masat e sigurimit gjatë punës

Gjatë heqjes së izolimit të përcjellësve duhet të tregojmë kujdes në përdorimin e thikës,në mënyrë që të mos pritemi. Tehu i thikës duhet të drejtohet drejt majës së përcjellësit që dotë zhvishet.

Detyra praktike

1. Të bëhet zhveshja e përcjellësve, e kordonëve dhe e kabllove për të kryer lidhje nëaparate të ndryshme.

2. Me ndihmën e pincave të rrumbullakëta, në copa telash të praktikohen lidhjepërcjellësish me diametra të ndryshëm.

Pyetje

1. Tregoni llojet e përcjellësve, seksionet standarde dhe materialin prej të cilit prodhohen.2. Përse përdoret çeliku në brendësi të përcjellësit të zhveshur me seksion l mm2?3. Cilat janë vetitë pozitive të izolimit prej PVC-je? A ka të meta kjo veshje?4. Sa lloje lidhjesh të përcjellësve përdorim dhe si realizohen ato?

ZOICA NAÇO

12

1.4 Lidhja në seri e llambave me një çelës të thjeshtë

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të:1. shpjegojnë se ç’kuptojnë me lidhje në seri të llambave;2. tregojnë mënyrën e lidhjes së tyre;3. ndërtojnë skema të lidhjes në seri të llambave.

Informacion teorik

Në të dhënat teknike të llambave të ndriçimit shkruhet fuqia e tyre në vat (W) dhetensioni i punës në volt (V). Zakonisht, llambat më të përdorshme të ndriçimit janë metension pune 220V deri në 230V, pra të njëllojtë me tensionin e rrjetit të shpërndarjes sëenergjisë nga rrjeti kryesor. Në këtë rast, llambat e ndriçimit nuk mund të lidhen në seri. Nësedo t’i lidhnim këto llamba në seri, ndriçimi i tyre do të ishte shumë i dobët, pra nuk do tëndriçonin.

Lidhja në seri e llambave realizohet kur kemi llamba me tension të vogël pune, p.sh. 12V,me të cilat duam të realizojmë zakonisht reklamë ose zbukurime të ndryshme. Për tarealizuar këtë ushqim, duhen 19 llamba të lidhura në seri (fig 1.11).

Fig. 1.11 Lidhja në seri e llambave

Në skemën e paraqitur në fig. 1.11 duhet pasur kujdes gjatë mirëmbajtjes, sepsetensioni është 220V, pra i rrezikshëm për jetën në të gjitha pjesët e tij. Në këtë rast, djegiae një llambe e ndërpret rrymën elektrike në qarkun elektrik dhe asnjë llambë nuk ndizet,prandaj mirëmbajtja e këtyre lidhjeve ka shumë punë. Rritja e teknologjisë së llambavendriçuese në ditët e sotme ka sjellë heqjen nga përdorimi të llambave inkandeshente dhezëvendësimin e tyre me dioda ndriçuese të quajtura LED (nga anglishtja Light EmittingDiode-diodë dritëlëshuese).Këto lloj diodash kanë një sasi të madhe drite për rryma shumëtë vogla, pra, praktikisht nuk nxehen. Ky lloj ndriçimi quhet ndriçim i ftohtë.

Kursimi i energjisë në këto lloj ndriçuesish i ka bërë këto shumë konkurruese në treg përndriçuesit e zbukurimit.

Një tjetër lloj ndriçuesi që përdoret në praktikë janë llambat halogjene me tension pune12V, që fillimisht janë përdorur në llamba makinash, për shkak të dritës së tyre të bardhëdhe shumë të fortë, arsye këto që çuan në përdorimin e tyre edhe për ndriçimin shtëpiak, sip.sh.: për abazhurë zbukurimi etj.

Për shkak të të metave që përmendëm më lart, si djegia e një llambe, e cila bën që të mosndriçojë asnjëra prej tyre, këto e patën jetën të shkurtër në përdorim dhe u zëvendësuan


13

ose me llamba të njëjta me tension 220V, ose janë përdorur me transformatorë të uljes sëtensionit nga 220V në 12V.

Përfundime: Nga sa thamë del se kjo lloj skeme po përdoret gjithmonë e më pak nëpraktikë, për shkak të vështirësive në mirëmbajtje.

Masat e sigurimit teknik gjatë punës

Gjatë kryerjes së instalimeve të thjeshta për lidhjen në seri të llambave, nxënësit duhettë përdorin doreza gome dhe vegla të izoluara elektrikisht.

Në punën që do të kryejnë nxënësit duhet të ndihmohen nga mësuesi.

Detyrë praktike

Nxënësit të realizojnë një instalim të thjeshtë të lidhjes në seri të llambave.

Pyetje

1. Kur mund të realizohet lidhja në seri e llambave?2. Përse nuk mund të lidhim në seri llamba me tension 220V?3. Përse skema e lidhjes në seri të llambave përdoret me rrallë?

1.5 Lidhja në paralel e llambave me një çelës të thjeshtë dhe dypolar

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet

të:1. shpjegojnë çfarë kuptojnë me lidhje në paralel të llambave;2. përcaktojnë mënyrën e vendosjes së tyre në rrjet;3. ndërtojnë skema të lidhjes në paralel të llambave.

Informacion teorik

Kjo lidhje është mënyra më e përdorshme në të gjitha instalimet e ndriçimit.Standardizimi i tensionit të rrjetit në Evropë dhe në pjesën më të madhe të botës në

vlerën 220V–230V, ka bërë që edhe ndriçuesit, llambat inkandeshente, llambat lumineshenteetj., të prodhohen me këtë tension pune.

Llambat inkandeshente kanë një poç qelqi brenda të cilit skuqet një filament teli. Poçi iqelqit zbrazet nga ajri për të bërë të mundur zgjatjen e jetës së telit. Llambat luminishentejanë llamba me shkarkim me gaz. Prodhimet e para të tyre kanë qenë në formë tubash tëmbushur me gaze inerte, si: neon, argon, kripton etj., si dhe përzierje të tyre. Në varësinga lloji i gazit, ndriçuesi mund të jetë me ngjyra të ndryshme. Meqë këto llamba nuk janëestetike, përdoren më shumë në objektet industriale dhe publike. Kohët e fundit janëprodhuar llamba luminishente në formën e llambave të zakonshme inkandeshente, të cilatkanë sasi më të madhe ndriçimi për të njëjtin konsum energjie me llambat inkandeshente.

Përparësitë e llambave halogjene solli prodhimin e tyre me tension ushqimi 220V. Pokështu, kohët e fundit janë prodhuar edhe llamba LED me tension 220V.

Skema e lidhjes në paralel e llambave me një çelës të thjeshtë jepet në fig. 1.12.

ZOICA NAÇO

14

Fig. 1.12

Nga skema duket se kur mbyllet çelësi Ç1, ai i ndez të gjitha llambat menjëherë. Vëmë re

se tensioni në të dyja skajet e çdo llambe është i barabartë me tensionin e rrjetit, pra220V. Kështu që praktikisht numri i llambave që mund të lidhen në paralel është ipakufizuar. Kujdesi në lidhjen e llambave në paralel ka të bëjë në zgjedhjen e përcjellësve,të cilët llogariten që ta durojnë rrymën, por pa u nxehur, sepse kjo rrymë rritet nëpërpjesëtim të drejtë me numrin e llambave.

Sipas ligjit të Omit I=P/U (Rryma=fuqi/tension), kështu që për një llambë me fuqi100W, rryma që kalon në qark është I=100W/220V=0.45A.

Nëse do të lidhim 10 llamba 100W në paralel, rryma do të jetë 4.5A, por nëse do të ishinmë shumë llamba, rryma do të rritej akoma më shumë. Kështu që zakonisht kur fuqia ellambave e kalon 1000W, skema elektrike projektohet me disa çelësa, më qëllim që të mosrriten përmasat tërthore të përcjellësve.

Në shumë raste kërkohet që ndriçimi i një salle të komandohet nga dy pika, pra duhettë vendosen dy çelësa që punojnë njëkohësisht dhe i ndezin ose i shuajnë llambat ngasecila pikë. Kjo skemë paraqitet në fig. 1.13 a, b, c.

a b cFig. 1.13

Në fig. 1.13a paraqitet skema me llambën e ndezur. Shihet se çelësi Ç1 është nëpozicionin 1, ndërsa çelësi Ç2 është në pozicionin 2. Qarku është i mbyllur dhe llamba ndizet.

Në fig. 1.13 b çelësi Ç2 ka kaluar nga pozicioni 1 në pozicionin 2. Qarku hapet dhellamba fiket.

Në fig. 1.13 c është ndërruar pozicioni i çelësit Ç2 nga 2 në 1, ndërkohë që Ç1 është nëpozicionin 2. Qarku mbyllet dhe llamba ndizet.

Siç e shpjeguam më lart, veprimi mund të përsëritet duke e ndezur ose duke e fikurllambën me secilin nga çelësat që dëshirojmë. Nga skemat shihet së llamba ndizet kurpozicionet e çelësave janë të kundërta, pra: kur Ç1 është në 1, Ç2 do të jetë në 2, dheanasjelltas. Llamba do të jetë e fikur, kur çelësat janë në pozicione të njëjta 1 ose 2.

Masat e sigurimit teknik gjatë punësGjatë kryerjes së punës praktike në lidhjen në paralel nxënësit duhet të përdorin vegla

të izoluara elektrikisht dhe veshje të posaçme.


15

Për kryerjen e instalimeve nxënësit të ndihmohen nga mësuesi.

Detyrë praktike

Nxënësit, me ndihmën e mësuesit, të realizojnë praktikisht një lidhje në paralel.

Pyetje

1. Përse llambat luminishente përdoren më shumë për ndriçim?2. Si realizohet lidhja në paralel e llambave?3. Si realizohet ndriçimi i një salle që komandohet në dy pika.4. Realizo lidhjen në paralel me llamba të ndezura.

1.6 Lidhja e automateve në rrjet

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të:1. shpjegojnë çfarë kuptojnë me konceptin automat;2. tregojnë mënyrën e ndërtimit të tyre;3. kryejnë lidhjen e automateve.

Informacion teorik

Lidhja e automateve në rrjetPër mbrojtjen nga mbingarkesa të qarqeve të ndryshme elektrike, si llamba, priza pajisje

industriale etj., përdoren siguresat kufizuese të rrymës. Fillimisht janë përdorur siguresat eshkrishme. Ato kanë trup porcelani dhe në siguresë vendoset një tel, i cili digjet për njërrymë të caktuar, duke e ndërprerë qarkun.Shenja konvencionale e siguresës së shkrishme ështëKëto siguresa kanë vlerat nga 6A deri në 63A. Për instalime industriale përdoren siguresa mevlera deri 500A për tensionin 220V.

Nga sa thamë del se siguresat e shkrishme mund të përdoren vetëm një herë dhe, në rastdjegieje, duhet të ndërrohen nga siguresa të tjera të reja. Kjo ishte arsyeja e prodhimit tëpajisjeve mbrojtëse që veprojnë në mbingarkesë dhe rikthehen në punë me ndërhyrjen tonë.Pajisjet prodhohen për 5000 cikle pune deri në 10 000 cikle pune, pa u dëmtuar. Në gjuhëne përditshme këto pajisje kanë marrë emrin automate, që, në fakt, nuk i përshtatet funksionit qëkryejnë. Emri shkencor i këtyre pajisjeve është ndërprerës qarku.

Në varësi nga rëndësia e qarkut që mbrojnë, ndërprerësit e qarkut janë të shumëllojshëme me karakteristika pune dhe ndërtime të ndryshme. Në familje dhe në mjedise të thjeshtapune zakonisht përdoret ndërprerës qarku njëpolar. Në të futet dhe del vetëm faza, ndërsapërcjellësi neutral (neutri) lidhen direkt.

Mbrojtja më e mirë është nëse përdorim ndërprerës qarku me 1+N pole. Ky ndërprerësqarku ndërpret njëkohësisht si fazën, dhe neutrin. Janë në përdorim ndërprerës qarku me dy,tre, katër pjesë dhe me 3 pole+neutrin. Skemat konvencionale të ndërprerësit të qarkut janëdhënë në fig. 1.14. Duhet të kemi kujdes që të dallojmë ndërprerësin e qarkut nga çelësi izakonshëm izolues. Ky i fundit ka funksion ndërprerjen e qarkut, duke vepruar me dorë, praka funksionin kyçje-shkyçje. Në pamje të parë çelësi izolues dhe ndërprerësi i qarkut nukdallojnë nga njeri-tjetri, por në trup kanë skemat e tyre konvencionale. Skema

ZOICA NAÇO

16

konvencionale e çelësit izolues me dy pole jepet në fig. 1.15.

Fig. 1.14 Skemat konvencionale të automateve Fig. 1.15

Ndërprerësi i qarkut vepron si në rastin e qarkut të shkurtër, ashtu dhe për kohë të gjatapune afër rrymës nominale të punës. Rryma e tyre e punës është nga 6A deri në 63A.

Një pajisje tjetër mbrojtëse që është e domosdoshme të lidhet në banesë, është eashtuquajtura rele diferenciale. Kjo rele ka funksionin e ndërprerjes së qarkut, kur midisfazës dhe tokës kalon një rrymë prej 10mA deri 30mA. Reletë diferenciale janë me 1pol+neutrin. Në rast se do të vendosim në skemën e banesës relenë diferenciale, është edomosdoshme që prizat të jenë të tokëzuara dhe neutri të jetë i shkëputur nga toka.

Fig. 1.16 Skema konvencionale e recesë diferenciale

Releja diferenciale e mbron njeriun nga prekja aksidentale e fazës. Në këtë rast, në trupine njeriut kalon një rrymë prej më shumë se 30mA dhe releja diferenciale shkyç qarkun. Kohae veprimit të kësaj releje është 10 ms (milisekonda, ku 1 ms=0.001 s), e mjaftueshme përtë mos ndodhur vdekja si rezultat i kalimit të rrymës në trup. Për këtë arsye, në gjuhën efolur kjo rele quhet releja e shpëtimit të jetës (salvavita në italisht). Në faqen e saj tëpërparme ka dhe një buton me ngjyrë të verdhë, me anën e të cilit provohet veprimi isaj. Rekomandohet që prova e recesë diferenciale të bëhet një herë në muaj.

Pyetje

1. Si mbrohen qarqet elektrike nga mbingarkesat?2. Përcakto vlerat e siguresave që përdoren për mbrojtjen e qarqeve.3. Realizo skicën konvencionale të automateve.4. Si kryhet mbrojtja e qarkut me rele diferenciale?


17

1.7 Tokëzimi, nulëzimi dhe mënyrat e realizimit të tyre

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të:1. shpjegojnë çfarë kuptojnë me tokëzim dhe si realizohet ai;2. shpjegojnë çfarë kuptojnë me nulëzim dhe si realizohet ai;3. ndërtojnë një skemë të nulëzimit dhe të tokëzimit në një mënyrë.

Informacion teorik

Rënia nën tension në instalimet elektrike në shumicën e rasteve nuk ndodh nga prekja edrejtpërdrejtë e pjesëve rrymëpërcjellëse, por nga prekja e trupave (mbulesave) të aparateve,motorëve elektrikë etj., që në kushte normale nuk ndodhen nën tension, pasi pjesëtrrymëpërcjellëse janë të izoluara prej tyre, por marrin tension gjatë prishjes së izolimit. Përtë zvogëluar tensionin e prekjes, përdoret tokëzimi dhe nulëzimi mbrojtës. Tokëzimimbrojtës përdoret në rrjetet trefazore me neutër të izoluar. Tokëzim mbrojtës quhet lidhja eposaçme me tokën e pjesëve metalike që mund të hyjnë nën tension, për shkak të izolimit.

Fig. 1.17 Tokëzimi mbrojtës në rrjetin 3-fazor me neuter të izoluar

Në fig. 1.17 tregohet mënyra e realizimit të tokëzimit mbrojtës. Tokëzuesi (1) quhetsendi metalik që vendoset drejtpërdrejt në kontakt me tokën. Në radhë të parë si tokëzuesshfrytëzohen konstruksionet metalike të godinave e të pajisjeve që janë në kontakt tëmirë me tokën, tubacionet e ujit të vendosur në tokë etj. Nëse s’ka konstruksione të tilla,përdoren tokëzuesit artificialë, që përbëhen prej tubash çeliku me diametër 35 mm-40 mm,me trashësi jo më pak së 3.5 mm. Numri i tubave përcaktohet me llogaritje dhe nuk duhet tëjetë më i vogël se dy. Gjatësia e tubave është 2 m-3 m. Ata vendosen në tokë nëmënyrë të tillë që skaji i tyre i sipërm të jetë 0.4 m-1.5 m thellë kundrejt sipërfaqes së tokësdhe të jenë salduar ndërmjet tyre me shufra çeliku me trashësi jo më të vogël se 5 mm enë thellësi jo më të vogël se 0.3 m.

Të gjitha pjesët e tokëzimit të instalimeve lidhen me tokëzuesin nëpërmjet përcjellësit tëtokëzimi 2 (fig. 1.18). Në radhë të parë si përcjellës të tillë shfrytëzohen tubat metalikë, sidhe mbulesat prej plumbi të kabllove me shufra çeliku me seksion jo më të vogël se 24mm2 dhe me pjerrësi jo më të vogël se 3 mm, ose shufra të rrumbullakëta çeliku me diametërjo më të vogël se 5 mm. Lidhja e këtij përcjellësi me pajisjen bëhet me bulona ose mesaldim. Të gjitha shtrëngimet duhet të bëhen me kujdes, që cilësia e tokëzimit të jetë e mirë.

Për tokëzimet mund të përdoren dhe tubat e ujësjellësit. Lidhja me tubacionet duhet tëbëhet në vendet e lëmuara mirë me anën e qaforeve të gjera. Tubacioni i ujësjellësit mund tëshfrytëzohet si tokëzim mbrojtës në brendësi të ndërtesave, por me kushtin e vetëm që tubattë jenë lidhur midis tyre në mënyrë që të formojnë përçues të mirë. Kontakti duhet tëbëhet përpara matësit të ujit. Nëse bëhet mbrapa tij, ai duhet të jetë përçues i mirë.

ZOICA NAÇO

18

Tokëzimi mund të bëhet edhe me pllaka çeliku, por ato do të duhet të kenë të paktën njësipërfaqe prej 0.5 m2 dhe të paktën 3 mm trashësi. Ato duhet të vishen me zink ose meplumb. Pllakat e tokëzimi duhet të vendosen vertikalisht brenda në tokë.

Neutrizimi mbrojtës përdoret në rrjetet trefazore në neutër të tokëzuar. Neutrizim mbrojtësquhet lidhja me neutrin e rrjetit e të gjitha pjesëve metalike të një instalimi, që normalishtnuk janë nën tension, por që aksidentalisht mund të bien nën tension.

Kur njërës fazë të pajisjeve i prishet izolimi dhe takon me trupin, atëherë ndërmjetfazës dhe përcjellësit të nulëzimit krijohet lidhje e shkurtër. Rryma e madhe e lidhjes sëshkurtër e djeg siguresën e fazës së dëmtuar dhe shmang rrezikun e rënies nën tension tënjeriut. Por pa përcjellësin e neutrizimit dhe nulin e rrjetit, qarku nuk do të mbyllej në tëshkurtër, siguresa nuk do të digjej dhe trupi i pajisjes do të mbetej nën tension.

Në neutrin e rrjetit nuk vihet siguresë, sepse, në rast se kjo digjet më parë se siguresa efazës, trupi i pajisjes do të mbetej nën tension.Ka raste që megjithëse trupi i pajisjes bie nën tension, siguresa nuk digjet dhe tensioni iprekjes në këtë rast është pothuaj sa ai i fazës. Për të zvogëluar tensionin e prekjes, përshkak të mosdjegies së siguresës, krahas nulëzimit përdoret edhe tokëzimi mbrojtës.

Fig. 1.18 Neutrizimi mbrojtës me tokëzim mbrojtës

Fig. 1.19 Spinë (majtas) dhe prizë (djathtas) me nuetrizim

Në fig. 1.19 tregohet spina dhe priza njëfazore me neutrizim mbrojtës, që përdoret nëaparatet elektroshtëpiake.

Detyra praktike

Me ndihmën dhe në kujdesin e mësuesit të realizohen dy skema të thjeshta të nulëzimitdhe të tokëzimit.

Të kryhet lidhja e tokëzimit të përgatitur me një skeme të instalimeve elektrike.


19

Pyetje

1. Cilat janë pasojat e rrymës elektrike në trupin e njeriut?2. Kur përdoret tokëzimi mbrojtës?3. Përse shërben nulëzimi mbrojtës?4. Ç’rol luan tokëzimi në neutrizimin mbrojtës?5. Cilat janë disa nga mënyrat praktike të kryerjes së tokëzimit?

1.8 Leximi i skemës së instalimeve të ndriçimit

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të:1. ndërtojnë një skeme të plotë të instalimeve;2. vendosin të gjitha elementet përkatës në të;3. lexojnë dhe të interpretojnë skemën e ndërtuar.

Informacion teorik

Leximi i skemës së instalimeve të ndriçimitNë fig. 1.21 jepet skema e instalimeve elektrike të zyrave të një objekti ekonomik.

Vijat e plota që lidhin ndriçuesit, prizat dhe çelësat paraqesin skematikisht tubat plastikë nëtë cilat kalojnë përcjellësit.

Shenja tregon se në këtë tub janë vendosur katër përcjellës, përveç përcjellësit tëtokës. Në tubat pa këtë shenjë kalojnë nga dy përcjellës.

Dhomat 1, 6 dhe 7 kanë vetëm nga një ndriçues, prandaj përdorim çelës tek, në dallimnga dhomat 2, 3, 4 dhe 5, ku janë vendosur dy ndriçues, prandaj dhe çelësi vendoset medy pulla. Në këto dhoma vëmë re se kemi shenjën , pra kemi tre tela në tub, njëriprej të cilëve është faza, që shkon paralel në të dyja llambat, dhe dy të tjerët shkojnë ngasecila llambë në çelës. Në figurë shihet se dy llambat e korridorit janë të lidhura nëparalel dhe komandohen me një çelës. Po kështu janë të lidhura edhe dy llambat e shkallëve.Nga skema shihet së në kuadrin e ndriçimit KN duhet të vendosen 6 automate të lidhura simë poshtë:

A1-për ndriçimin e të gjithë katit.A2-për prizat e dhomës 2 dhe 3.A3-për prizat e dhomës 3 dhe 4.A4-për prizat e dhomës 4 dhe 5.A5-për prizat e dhomës 6 dhe 7.A6-për prizat e dhomës 1.Në fig. 1.20 jepet skema e lidhjes së kuadrit të ndriçimit.Hyrja e tensionit 220V bëhet në çelësin Ç. Funksioni i tij është që ta izolojë

tërësisht kuadrin në rast se kryhen punim ose në të gjithë ndërtesën. Prej këtej faza dheneutri hyjnë në relenë diferenciale. Normalisht releja diferenciale merret me rrymëI=40A. Nga releja diferenciale neutri kalon drejtpërdrejt në bobinën e bashkimit tëneutrave, ku mblidhen të gjithë neutrat që shkojnë te ndriçuesit dhe te prizat. Nga relejadiferenciale faza kalon në siguresën e shkrishme SIG, nga dalja e të cilës shkon në paralelme të gjashtë automatet (ndërprerësit e qarkut) A1 dhe A6 . Dalja e çdo automati shkon në

drejtimin e përshkruar më lart.

ZOICA NAÇO

20

Fig. 1.20

Për skemën që po shqyrtojmë, vlera e SIG-ut është 35A, ndërsa automatet A2 deri A6janë me vlerë 16A dhe 20A dhe A1 me vlerë 10A. Në këtë skemë veprojnë tri mbrojtje.

Mbrojtja e parë është në automatet individuale, të cilat nuk lejojnë në destinacionin etyre rryma më të mëdha së vlera e tyre nominale. Veç kësaj mbrojtjeje, në qoftë se rrymanë qark e kalon 35A, digjet siguresa e shkrishme dhe, në rast se nuk vepron kjo siguresë përndonjë arsye, atëherë vepron releja diferenciale për rryma mbi 40A. Të gjithë përcjellësit etokëzimit të prizave lidhen në bornën e tokës. E njëjta skemë këshillohet të përdoret edhenë instalimet familjare. Këtu duhet të kemi kujdes që automatet e prizave të dhomave të mose kalojnë vlerën 16A, ndërsa ato të ngrohësit të ujit (bojlerit) dhe të sobës së gatimit tëllogariten sipas fuqisë së tyre.

Pyetje dhe detyra

1. Si vendosen përcjellësit elektrikë në tubat e vendosur në mure?2. Si realizohet vendosja e çelësave duke u bazuar mbi ndriçuesit.3. Si mund të lidhen llambat në korridor dhe si komandohen ato?4. Trego lidhjen e relesë diferenciale për mbrojtjen e qarkut.Nxënësit duhet të realizojnë vetë një skemë të kryerjes së instalimeve elektrike në një

ndërtesë ku ka përfunduar ndërtimi.


21

1.9 Llogaritja e preventivit të një instalimi të thjeshtë elektrik

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të:1. shpjegojnë se ç’kuptojnë me preventiv të një instalimi elektrik;2. ndërtojnë skemën e instalimeve elektrike;3. llogarisin preventivin për instalimet e realizuara.

ZOICA NAÇO

22

Informacion teorik

Me llogaritje të preventivit do të kuptojmë nxjerrjen e kostos reale të instalimeve tëndriçimit, duke llogaritur në kosto të gjitha elementet që janë përdorur gjatë instalimeve.Është e qartë se pas përfundimit të një ndërtese, është e domosdoshme të kryhen instalimetelektrike, për kryerjen e të cilave është e domosdoshme të kemi përpara një planimetri tëndërtesës e, konkretisht, prerjen tërthore sipas kateve, në mënyrë që të gjykojmë se si do tërealizohen instalimet. Projekti i instalimeve do të kryhet nga inxhinierë elektrikë dhe do tëaprovohet nga konstruktori i ndërtesës. Kuptohet se instalimet do të kryhen duke u konsultuaredhe me pronarin e ndërtimit, pasi materialet që do të përdoren për kryerjen e tyre mund tëjenë të cilësive të ndryshme dhe kështu edhe kostoja përfundimtare (që përbën preventivin)do të jetë e ndryshme. Pra, është e domosdoshme që, pasi vendoset se si do të kryheninstalimet, të bëhet projekti. Ky projekt duhet të përmbajë të gjitha materialet që do të duhenpër realizimin e instalimeve. Për këtë është e domosdoshme që në çdo fletë projekti të ketëtabela, në përbërje të së cilave do të jenë të gjitha materialet që përmban instalimi.

Në një instalim të realizuar në projekt do të merren të gjitha materialet me radhë, dukefilluar që nga përcjellësit e duke përfunduar te të gjitha materialet e tjera (shih tabelën emëposhtme).

Emërtimi i materialit Sasia Çmimi (lekë për njësi) Vlera (lekë)

Tel përcjellës sipas ngarkesës 50 m 150 lekë/m 7500Kuti shpërndarëse 15 copë 15 lekë/copa 225

Tub PVC-je për vendosjepërcjellësish

50 m 50 lekë/m 2500

Portollamba 15 copë 10 lekë/copa 150Llamba 15 copë 15 lekë/copa 225

Priza me tokëzim 5 copë 100 lekë/copa 500Çelësa 6 copë 150 lekë/copa 900

Kapikorda Sipas skemës

Pasi vendosen të gjitha elementet në tabelë dhe çmimi i tyre për njësi, bëhet llogaritjapër çdo element. Në fund bëhet llogaritja për të gjithë instalimin në tërësi, duke dalë edhekostoja e saj. Kjo kosto e llogaritur konsultohet me projektuesin, me pronarin dhe mendërtuesit. Në përfundim aprovohet dhe jepet për zbatim.

Pyetje dhe detyra

1. Ç’kuptojmë me preventiv të një instalimi elektrik/2. Cilat janë elementet që do të llogariten në preventiv?3. Si do të realizohet një preventiv?4. Nga kush duhet të aprovohet kostoja e preventivit?

Detyra praktike

Nxënësit të ndërtojnë vetë një projekt të një instalimi elektrik të ndërtesës së shkollës, tëvendosin në projekt të gjitha materialet e nevojshme të instalimit dhe ta llogarisin vetëkoston reale të këtij instalimi. Me një fjalë të bëjnë preventivin e tij.


23

1.10 Instalimi dhe mirëmbajtja e llambave lumineshente

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të:1. shpjegojnë se ç’përfaqëson ndriçimi luminishent;2. përcaktojnë ndriçuesit;3. tregojnë mirëmbajtjen e tyre.

Informacion teorik

Tubat luminishentë, që zëvendësojnë një pjesë të mirë të llambave inkandeshente, kanëdy elektroda të montuara në fundet e tyre. Ata janë të gjatë (deri në 1.2 m) dhe prej qelqi,si dhe të mbushura me një gaz të rrallë nën një presion shumë të vogël, në të cilin ështështuar pak zhivë.

Fig. 1.22

Faqja e brendshme e tubit prej qelqi është veshur me një lënde fluoreshente, që ka vetinëtë transformojë në dritë të dukshme rrezet e padukshme ultravjollcë që dalin gjatë shkarkimitelektrik në llambë, duke rritur pra rendimentin dritësor të llambës. Në krahasim me llambatinkandeshente me të njëjtin harxhim, tubat luminishentë japin dritë rreth tri herë më shumë.

Epërsia e dukshme e llambave lumineshente qëndron në faktin se dendësia e ndriçimit(ndriçimi për njësinë e sipërfaqes) është shumë e vogël. Në tubat lumineshencë rrymaduhet të kufizohet me anën e një rezistence. Meqë këta lloj tubash punojnë vetëm me rrymëalternative, për të krijuar rënien e tensionit, shfrytëzohen jo rezistenca, por bobina, sepsetensioni në to bie për shkak të induksionit, pra pa humbje të dukshme të fuqisë.

Ndezja. Bobinat e vendosura luajnë gjithashtu edhe një rol tjetër. Meqë tubi luminishentnuk “ndizet” nën një tension 220V, duhet të prodhohet artificialisht një “tension ndezës” mëi lartë. Lind kështu nevoja për atë që quhet starter ose ndezës me shkëndijë. Ky ndezësështë një llambë vezulluese, elektroda e së cilës është dymetalike. Kur takohet çelësi i tubitlumineshent, i gjithë tensioni ushtrohet në ndezësin, kështu që të dyja elektrodat vezullojnëdhe ngrohen. Atëherë elektroda dymetalike përkulet dhe prek elektrodën e dytë. Dukefilluar nga ky çast, kalon rrymë e mjaftueshme për të ngrohur elektrodat e llambës. Porelektroda vezulluese ftohet shpejt dhe drejtohet. Në këtë çast, fuqizimi i fushës magnetiketë krijuar në bobinë indukton një tension prej disa qindra voltësh. Por ky tension i lartëushtrohet në të njëjtën kohë me daljen e tubit luminishent, elektrodat e të cilit janëparangrohura. Tubi luminishent ndizet, në të kalon rrymë dhe ndezësi merr pozicioninfillestar, pa vazhduar ndezjen, sepse tensioni në të është shumë i ulët. Kështu kemi arritur nëgjendjen e punës së tubit luminishent.

Ngjyrat e dritës. Përdorimi i lëndëve të ndryshme luminishente jep mundësinë e realizimittë ngjyrave të mëposhtme të dritës:

ZOICA NAÇO

24

-e bardhë;-e bardhë kaltëroshe;-e bardhë në të kuqe.Zgjedhja e tonit të dritës varet nga qëllimi i përdorimit.

Shpërndarja e dritës. Nëse matet intensiteti i dritës rreth një tubi luminishent, vërehet seajo është e njëjtë rreth e rrotull tubave (shih fig. 1.23).

Fig 1.23 Fig. 1.24

Përkundrazi, nëse matet intensiteti i dritës në drejtimin gjatësor të tubit të qelqit, përftohetlakorja vijëndërprerë (shih fig. 1.24). Shihet se intensiteti më i fortë gjendet pikërisht poshtëmesit të tubit luminishent, ndërsa në të djathë dhe në të majtë vërehet një dobësim i madh iintensitetit të dritës. Kujdesi për mirëmbajtjen e tubave luminishentë është mjaft irëndësishëm. Në radhë të parë kërkohet sigurimi i një tensioni konstant prej 220V gjatëndezjes dhe gjatë shfrytëzimit të tyre.

Pyetje dhe detyra

1. Si bëhet i mundur realizimi i ndriçimit në tubat lumineshentë?2. Përse është i domosdoshëm sigurimi i tensionit 220V në tubat lumineshentë?3. Në figurën e tubit lumineshent përcaktoni elementet e tij përbërëse.4. Krahasoni intensitetin e dritës së tubin lumineshent në drejtimin gjatësor dhe atëtërthor.

Detyra praktike

Realizoni konkretisht me ndihmën e mësuesit instalimin e një tubi luminishent.Sillni në klasë disa tuba lumineshentë që japin ndriçime në ngjyra të ndryshme dhe

provojini ato në instalimin e bërë vetë.

1.11 Llambat me gaz

Objektivat që do të arrihen:Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të:1. përcaktojnë karakteristikat kryesore të llambave me gaz;2. dallojnë llambat me gaz në morinë e llambave të tjera;3. shpjegojnë ndërtimin dhe mënyrën e ndriçimit të tyre.

Informacion teorikLlambat me gaz janë tuba me shkarkim në gaze dhe përdoren për ndriçim, sinjalizim dhe

reklamë.


25

Sipas llojit të gazit me të cilin ato janë mbushur, dallojmë: tubat me shkarkim në gaze të mbushur kryesisht me gaze të rralla (neon, argon,

helium);tuba të mbushur kryesisht me gaze të tjera (azot, gaz karbonik, hidrogjen).Këta të fundit duhet të kenë një pajisje mbushjeje, pasi, nga kalimi i rrymës në to, gazet

jo të rralla fillojnë e shpërbëhen. Për këtë arsye tubat mbushen pothuajse vetëm me gaze tërralla.

Ngjyra e dritës në llambat me gaz do të varet nga gazi i përdorur.

Neoni jep një ngjyrë të kuqe në portokalli.Nëse neonit i shtojmë pak zhivë, ngjyra do të bëhet e kaltër.

Heliumi jep ngjyrë të kuqe të çelët.Gjithashtu, ngjyrat e dritës së këtyre llambave mund të ndryshojnë edhe nga ngjyra e

xhamave të përdorur. Duke i ngjyrosur xhamat, japim mundësinë e shkallëzimit të ngjyravesipas dëshirës.

Ngjyra e blertë mund të përftohet me anën e një gazi që jep ngjyrë blu dhe një tubi tëqelqtë me ngjyrë të verdhë.

Llojet e ngjyrave mund t’i përftojmë edhe duke veshur sipërfaqen e brendshme të tubaveme lëndë fluoreshente, të cilat, të ngacmuara nga rrezatimi i tubave, japin një dritë mengjyrë të caktuar. Këta tuba do të quhen tuba fluoreshentë.

Meqë trupat fluoreshentë i transformojnë gjithashtu rrezet e padukshme ultravjollcë nëdritë të dukshme, rendimenti dritësor është më i madh se në të gjitha tubat e zakonshëm.

Për ndezjen e tubave me gaz duhet të përdoret një tension alternativ shumë i lartë nëelektrodat. Tensioni i punës së tyre është më i ulët se ai i ndezjes.

Tensioni i tubave me gaze të rralla nuk duhet të kalojë 6000V. Ky tension jepet ngatransformatorët.

Ashtu si dhe llambave vezulluese, edhe për tubat fluoreshentë duhet gjithashtu të kufizohetintensiteti i rrymës me anë të pararezistencave: rezistencave omike ose atyre induktive(bobinave).

Sipas diametrit të tubit (10 mm-20 mm) dhe gazit që do të përdoret, intensiteti inevojshëm ndryshon nga 10 mA-400 mA.

Masat mbrojtëse. U duhet bërë një tokëzim mbrojtës vetjak trupit të transformatorëve,tubave të linjave, mbulesave metalike, kur ndriçimi është reliev dhe bërthamave tëtransformatorëve.

Mbulesa metalike e transformatorit duhet të lidhet me përcjellësin neutër të rrjetit.

Pyetje dhe detyra

1. Cilat janë disa nga karakteristikat kryesore të një llambe me gaz?2. Si i ndajmë llambat me gaz dhe cili grup është më i përdorshëm?3. Përcakto grupet e mundshme për dhënien e ngjyrave të llambave me gaz.4. Bëj krahasimin midis llambave me gaz dhe tubave luminishentë.5. Përse janë të domosdoshme masat mbrojtëse gjatë shfrytëzimit të llambave me gaz?

Detyra praktike

Mblidhni disa lloje llambash me gaz të ngjyrave të ndryshme dhe sillini ato në klasë.Së bashku me mësuesin realizoni instalimin e disa llambave me gaz.

njohuri per instalimet elektrike

Documents