11. Ünite - Psikolojiye Giriş

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

PSİKOLOJİYE GİRİŞGünlük yaşam içerisinde psikoloji kavramının sıklıkla kullanıldığı görülür. Örneğin bireyler yaşadıklarıbaskılardan ve problemlerden dolayı “Psikolojim bozuk” demektedirler. Günlük yaşamda insanlar, özelliklehastanelerde psikologlarla temasa geçmektedirler. Bunların yanında psikoloji, çok geniş bir alana seslenenbir bilim dalıdır. Örneğin psikoloji insanların bireysel gelişimleriyle, grup içerisindeki hâl ve tavırlarıylailgilenir. Ayrıca psikoloji, kurumların geliştirilmesine, insanların yaşadıkları ortama uyum sağlamalarınayardımcı olur. Tüm bunların yanında psikoloji, okullarda eğitimin iyileştirilmesi ve öğrenme süreciyle ilgilibilgilerin ve bulguların ortaya konmasına da yardımcı olur. Bu denli geniş uygulama alanına sahip bilimalanını daha detaylı bir şekilde tanımak işlevsel olabilir. Psikoloji, insan davranışının altında yatan temelnedenleri bulmaya çalışan bilimsel çabaya verilen addır. Psikoloji, bireysel davranışların ve zihinselsüreçlerin bilimsel incelenmesidir.Psikolojinin AmaçlarıPsikoloji bilimi ile ilgilenen bilim insanları, çeşitli bilimsel gözlemler yaparak davranışlarıtanımlamaktadırlar. Çeşitli araştırma yöntemleriyle davranışların nedenleri bulunmaya; bu süreçte ise,insan davranışları açıklanmaya çalışılmaktadır. Ayrıca, bir davranışın gelecekte oluşma olasılığı hakkındabilgiler toplamak da bir davranışın tahmin edilmesi anlamına gelmektedir. Psikolojide sonal amaçlardanbiri de davranışın değiştirilmesidir. Psikoloji alanında bilimsel çalışmalarda bulunanlar, araştırmasonuçlarını bir araya getirerek insanların davranışlarını değiştirmek için kullanırlar.Psikolojide EkollerTarih boyunca insanlar, psikoloji ile dünyada var oldukları zaman diliminden beri ilgilenmişlerdir. Builgileniş, başlangıçta felsefenin içerisinde gerçekleşmiştir. Plato, Sokrates ve Aristo gibi pek çok felsefecipsikoloji konusuyla ilgili açıklamalarda bulunmuşlardır. Örneğin Aristo, “öğrenme iki uyaran arasındaçağrışım bağı kurulmasıdır” şeklindeki düşüncesiyle davranışçı öğrenme kuramlarından olan klasikkoşullama kuramına öncülük etmiştir. On yedinci yüzyılda ortaya çıkan Deneycilik akımı, modernpsikolojinin gelişmesine öncülük etmiştir. Deneycilik akımı, bazı bilgilerin doğuştan getirildiği düşüncesinekarşı çıkmıştır. Bu yaklaşıma göre, insanların dünyaya ilişkin bilgilerinin kaynağı ancak ve ancak gözlem yada deneyim yoluyla edinilebilir. İnsanların zihinleri boş bir levhaya benzetilebilir. Doğumla birlikte bu boşlevha deneyimlerimizle yazılı hale gelmektedir. Aynı yüzyılda evren mekanik bir ruh gibi inceleniyordu. Birmakinenin çalışma sistemi bilinirse o makine ikinci kez de çalıştırılabilirdi. Evrenin bir makine gibiaraştırılması için de her bir değişkenin rakamla ifade edilmesi gerekiyordu. Deneyciliğin önemlitemsilcilerinden biri de Jhon Locke’tur. Locke, düşünceleri ile bilişsel psikolojinin temellerini ortaya atmış;diğer bir ifadeyle zihnin bilgi edinme sürecini açıklamıştır. Doğuştan gelen bilginin olmadığını belirtmiş vebilgilerin öğrenme ve alışkanlıklar aracılığı ile edinildiğini savunmuştur. Zihin, bilgiyi deneyimlerden eldeeder. Dışarıdan gelen uyarımlar insan zihninde anlamlandırılmaktadır.Psikoloji, felsefenin içerisindeykeninsan davranışını değil de insan ruhunu incelemiştir. Tarihsel süreç içerisinde psikolojide birtakım ekollerortaya çıkmıştır. Gerek torik gerekse ampirik olarak gerçekleştirilen çalışmalar bu ekollere yönvermişlerdir. Bu ekollere örnek olarak; Yapısalcılık, İşlevselcilik, Psikoanalitik kuram, Gestalt Psikolojisi,Davranışçılık, İnsancıl Psikoloji, Bilişsel Psikoloji, Evrimsel Psikoloji ve Kültürel Psikoloji verilebilir.Psikolojinin Alt AlanlarıPsikoloji biliminin yaklaşık 120 yıllık tarihinde, çok önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Yapılan araştırmalar vekuramsal açıklamalar sayesinde, psikolojinin alt alanları doğmuştur. Günümüzde psikolojinin 50’ye yakınalt alanının olduğu söylenebilir. Eğitim Psikolojisi: Eğitim psikolojisi, eğitim süreciyle ilgili çalışmalardabulunur. Bireylerin nasıl öğrendiği ve en iyi öğretim yöntemlerinin neler olduğu gibi konularda bilgi üretir.Bu alanda çalışan psikologlara “eğitim psikoloğu” unvanı verilir. Okul Psikolojisi:

PsikolojiPsikolojiye Giriş1Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

21. Ünite - Psikolojiye Giriş

Okul psikolojisi, eğitimcilerle birlikte çalışır. Okul ortamında öğrencilerin bilişsel, toplumsal ve duygusalaçıdan sağlıklı bir şekilde gelişmelerine yardımcı olur. Bu alanda çalışan psikologlara “okul psikoloğu”unvanı verilir. Okul psikologları, öğrencilere test uygulama ve rehberlik etme gibi birtakım görevleri yerinegetirirler. Endüstri ve Örgüt Psikolojisi: Endüstri ve örgüt psikolojisi, çalışma yaşamında yer alan kurumlarıngeliştirilmesi üzerine odaklanır. Bu noktada iş yaşamında daha üretken ve mutlu olmanın yollarının nelerolduğu konusunda araştırmalarda bulunur. Bu alanda çalışan psikologlara “endüstri psikoloğu” unvanıverilir. Gelişim Psikolojisi: İnsanın nasıl geliştiği ile ilgilenen alana gelişim psikolojisi denir. Gelişimpsikolojisinde, fiziksel, toplumsal ve psikososyal alanlarda insanın gelişimi ele alınmaktadır. Gelişimpsikolojisi alanında çalışanlar, doğum öncesi dönemden başlayarak insanların ölene kadarki zamandiliminde yaşadıkları değişimlerin neler olduğunu bulmaya çalışmaktadırlar. Sosyal Psikoloji: İnsanlarıngrup içerisindeki davranışlarıyla ilgilenen psikolojinin alt alanı sosyal psikolojidir. Sosyal psikoloji alanındaliderlik, özgecilik, izlenim oluşturma, yakınlık ve toplumsal etki gibi konularda çalışmalar yapılmaktadır. Bualanda çalışan psikologlara “sosyal psikolog” unvanı verilir. Klinik Psikolojisi: Psikolojinin, en genişuzmanlık alanı klinik psikoloji olarak görülmektedir. Klinik psikologlar, duygusal ve davranışsal problemleritanımlarlar ve psikoterapi ile iyileştirme çalışmalarında bulunurlar.Psikolojide KariyerÖncelikle psikoloji eğitimi için Türkiye’de lise mezunu olmak ön şarttır. Lise mezunu olduktan sonraüniversite sınavlarına girerek bireyler, psikoloji bölümlerini kazanmaktadırlar. Psikoloji bölümleri,üniversitelerin ya “Fen-Edebiyat Fakülteleri” ya “Edebiyat Fakülteleri” ya “İnsan Bilimleri Fakültesi” ya da“Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi” gibi fakülteler bünyesinde yer almaktadır. Bireyler, bu fakültelerdenbirinde öğrenim hakkı kazandıktan sonra psikoloji ve alt alanları ile tanışmaktadırlar. Bu tanışma sürecine“lisans eğitimi” ismi verilmektedir. Daha sonra bireyler, lisans eğitimlerini tamamladıktan sonrapsikolojinin ilgilerini çeken diğer alanlarında lisansüstü eğitim alarak uzmanlaşabilirler. Bu sürece “yükseklisans eğitimi” ismi de verilmektedir. Türkiye’de Eğitim Psikolojisi, Gelişim Psikolojisi, Endüstri ve ÖrgütPsikolojisi, Klinik Psikoloji ve Sosyal Psikoloji gibi alanlarda lisansüstü eğitim verilmektedir.

32. Ünite - Psikolojide Düşünce Ekolleri

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

PSİKOLOJİDE DÜŞÜNCE EKOLLERİPsikolojinin modern bilim olması, psikolojinin felsefeden ayrılmasıyla gerçekleşmiştir. Antik Yunandöneminde Plato ve Aristoteles gibi filozoflar, psikolojinin konularıyla ilgilenmişlerdir. Örneğin “Akıl ve ruharasındaki ilişki nasıldır?”, “Akıl ve beden arasındaki ilişki nasıldır?”, “İnsanlar, dünyaya doğuştan çeşitlibilgilere sahip olarak mı gelirler” gibi soruları yanıtlamaya çalışmışlardır. Öte yandan 1600’lü yıllardakendini gösteren deneycilik akımı, bilginin ancak deneyim ya da gözlem yoluyla edinilebileceğinisavunmuştur. Deneyciliğin, gelişmesi psikolojinin bilimsel bir doğaya sahip olmasına yardımcı olmuştur. Busüreçte psikolojide birtakım düşünce akımları ortaya çıkmıştır. Tarihsel süreçte ortaya çıkan akımlar;Yapısalcılık, İşlevselcilik, Davranışçılık, Psikoanalitik yaklaşım, Gestalt yaklaşımı, İnsancıl yaklaşım, Bilişselyaklaşım ve Sosyokültürel yaklaşım şeklinde incelenebilir. Bu yaklaşımlarda odak sürekli değişmiştir.Örneğin davranışın yararı, gözlemlenen davranışlar, içgüdüler ve bilişsel yapılar gibi. Her bir akım,psikolojinin odağının ne olması üzerinde durmaktadır.YapısalcılıkYapısalcılara göre psikolojinin amacı, bilinçli deneyimleri oluşturan yapıları incelemek vedeğerlendirmektir. Bir başka deyişle psikolojinin konusu, bilinçli deneyimler ve yaşantılar olmalıdır.Yapısalcılar, gözlenen şeyin özelliklerinin aktarılması gerektiğini savunur. Onlara göre, davranışı incelerkengözlenen şeyin dışında yorumlar yapılması, uyarıcı hatası olarak kabul edilmektedir. Bilinç belli bir zamandiliminde yaşadıklarımızdır. Zihin ise, ömrümüz boyunca geçirdiğimiz yaşantıların toplamıdır. Yapısalcılarbilincin içeriğini anlatmayı ve takip etmeyi içeren “içebakış” yöntemini kullanmışlardır. İçebakış, bireyinkendi deneyimlerini öznel olarak gözlemlemesi olarak da tanımlanmaktadır. Örneğin bireylere bir sesişittirilir ya da renkli bir görsel gösterilir.İşlevsellikİşlevselcilik yaklaşımının temsilcisi William James’tir. James 1870’lerin sonlarına doğru HarwardÜniversitesinde psikoloji laboratuvarını kurmuştur. WilliamJames de psikolojinin, bilinçli deneyimler üzerinde çalışması gerektiğini savunmuştur. Ancak bilinçlideneyimlerin parçalara ayrılmasının zorunlu olmadığını da ifade etmiştir. Duyumların, algıların, imajların vebelleğin parçalanarak incelenmesinden ziyade bunların işlevlerinin daha önemli olduğunu belirtmiştir. Budeneyimlerin problem çözme, karar verme ve başa çıkma gibi işlevlerini ortaya koymak gerektiğinisavunmuştur. James, ruhsal aktivitelerin sürekli değiştiğini ve birbirini takip eden bir süreklilikoluşturduğunu belirtmiştir.DavranışçılıkDavranışçı yaklaşımın pek çok temsilcisi bulunmaktadır. Watson da bunlardan biridir. Watson’a göre,davranışın en önemli belirleyicisi öğrenmedir. Hayvanlar ve insanlar öğrenerek çevrelerine uyumsağlamaktadırlar. Çevre tarafından yeterince kontrol koşulları oluşturulduğunda bir başka deyişlebireylerin öğrenmeleri sağlandığında bir çocuğun doktor, avukat ya da suçlu olması mümkündür.Davranışçı yaklaşımlar da kendi içerisinde çeşitli başlıklar altında incelenmektedir. Klasik koşullama veedimsel koşullama yaklaşımları bunlara örnektir. Klasik Koşullama kuramı, Pavlov tarafından ortayaatılmıştır. Organizmaların, çeşitli uyaranlar arasında çağrışım bağları kurduklarını belirtmiştir.Psikoanalitik KuramPsikoanalitik kuram, Freud tarafından geliştirilmiştir. Sigmund Freud, Avusturyalı bir doktordur. Hastalarınımuayene ederken insanların davranışlarını etkileyen faktörleri de incelemeye başlamıştır. Bazı hastaların,fiziksel bulgu olmamasına rağmen sağ kolları felçliymiş gibi tepkiler verdiklerini gözlemlemiştir. Bunun gibiherhangi fizyolojik bir nedene dayanmayan tepkilerle pek çok kez karşılaşmıştır. Freud, bu tür tepkilerinnedenlerinin mutlaka psikolojik olması gerektiğini düşünmüştür. Freud, herhangi somut ve fizyolojik birnedenle açıklanamayan problemlerin bireylerin yaşadıkları

PsikolojiPsikolojide Düşünce Ekolleri2Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

42. Ünite - Psikolojide Düşünce Ekolleri

psikolojik çatışmalardan kaynaklandığı sonucuna varmıştır.Gestalt YaklaşımıGestalt yaklaşımı, bireylerin dünyayı nasıl algıladıklarıyla ilgilenen bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımın en önemlitemsilcisi Max Wertheimer’dır. Yapısalcı yaklaşım, bireylerin deneyimlerinin parçalara ayrılarakincelenmesinden yana olurken; Gestalt yaklaşımı deneyimlerin ancak bir bütün olarak incelenmesi yoluylabilgiye ulaşılacağını savunmaktadır. Gestalt yaklaşımını benimseyenlere göre, “bütün parçalarıntoplamından farklıdır”.Bu yaklaşıma göre, uyaranların duyu organlarına gelmesine duyu; duyu organlarının bu uyaranları farketmesine duyum ismi verilmektedir.İnsancıl Yaklaşımİnsancıl yaklaşımın en önemli temsilcisi Carl Rogers’tır. İnsancıl yaklaşım, bireylerin davranışlarının enönemli belirleyicisinin çevre olduğu fikrine; insanların bilinçaltı güçler tarafından yönetildiğine karşıçıkmaktadırlar. Bu yaklaşıma göre, insan davranışları ve sahip oldukları özellikler itibariyle biriciktir. Bireyinamaçları, değerleri, seçimleri, algıları ve dünyayı yapılandırması kendisine özgüdür. İnsancıl yaklaşım, içsel,öznel duyguların ve düşüncelerin önemi üzerinde durmaktadır.Bilişsel YaklaşımBilişsel yaklaşım pek çok konu ile ilgilenmektedir. Bellek, problem çözme, karar verme, algı, dil ve biliş,düşünce gibi konular bilişsel yaklaşımın kapsamına giren konulardır. Gestalt yaklaşımı ve bilgiyi işlemekuramı bilişsel yaklaşıma öncülük etmişlerdir. Önemli bilgiyi işleme yaklaşımcılarından biri de Piaget’dir.Piaget, bilgiyi işlemenin önemli bir nedeninin insanların yaşama uyum sağlamaları olduğunu belirtmiştir.Sosyokültürel YaklaşımSosyokültürel yaklaşım, kültür kavramından beslenerek ortaya çıkmıştır. Kültür, bir grup insan tarafındanpaylaşılan yaşam şekilleri olarak ele alınmaktadır. Bu yaşam şekillerinin içeriğini, idealler, değerler vevarsayımlar oluşturur. Bu idealler, değerler ve varsayımlar bireylerin davranışlarını doğrudan etkilerler. Herbir kültür, giyim kuşam, konuşma, aile ile yaşama, vatandaş olma vb. noktalardan kendi standartlarınıoluşturur.Kültürel yaklaşım, bireylerin içerisinde bulundukları kültürün onların davranışlarını, düşüncelerinietkilediğini savunur.

53. Ünite - Psikolojide Bilimsel Araştırma

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

PSİKOLOJİDE BİLİMSEL ARAŞTIRMAPsikoloji, insan davranışlarını inceleyen bir bilim dalıdır. Her bilim dalında olduğu gibi psikoloji alanında dabilgi üretme süreçleri önemlidir. Psikolojide bilgi üretme süreçleri, “bilimsel yöntem” adı verilen biryöntemle gerçekleştirilmektedir. Bir başka deyişle psikoloji, gerek açıklama yapmak, nedenleri bulmak,tahmin etmek gerekse kontrol etmek gibi işlevleri yerine getirebilmek için bilimsel araştırma yöntemlerinebaşvurmak durumundadır.Psikoloji ile ilgilenen kişilerin araştırmacı bir kişilik yapısına sahip olmaları gerekmektedir. Davranışlarındoğası ve nedenlerine yönelik sorular sormak araştırmacı bir kişiliğe sahip olmamızda önemli bir etkendir.Araştırmacı kişiliğimizle var olan araştırmaları inceler ve onların sonuçlarını değerlendirir ve yeniaraştırmalar yaparız. Psikoloji tarihinde; Freud, Watson, Erikson ve Piaget gibi pek çok bilim insanıaraştırmacı kimliğe sahip olarak çeşitli bilimsel çalışmalar yapmışlardır. Her biri insan davranışının farklıboyutları üzerinde bilgiler ve bulgular üretseler de en temel ortaklıkları bilimsel yöntemi kullanmışolmalarıdır.Genel Olarak Bilimsel Yöntemİnsanlık tarihi incelendiğinde, insanların dünyada var olmaya başlamalarıyla birlikte, dünyada neler olupbittiğini anlama ve açıklama ve hatta kontrol etme çabası içerisinde oldukları görülür. Antik çağdan kalaneserler, mağara duvarlarına çizilen resimler insanın anılan özelliğinin yansımasıdır. İnsanların evrenianlama, evrende ortaya çıkan olayları ve bu olaylar arasındaki ilişkileri kavrama yolunda gösterdiğiçabalara ve geliştirdikleri bilgilere bilim denir. Bilim, insanları hem süreç hem de ürün olarak elealmaktadır. Bilim, birtakım özelliklere sahiptir. Bunlardan ilki, bilimin doğrudan ya da dolaylı olarakgözlemlenebilen olguları incelemesidir; yani bilim olgusaldır. İkincisi, bilim bilgileri nesnel bilgileredayandırdığı için objektiftir. Bilimin üçüncü özelliği, genelleyici olmasıdır. Örneklem üzerinden elde edilenbulgular evrene genellenir. Bilimin son özelliği ise, bilimsel bilgilerin mantıksal kurallarla örtüşmesidirPsikolojide Bilimsel YöntemBilim sınıflandığında iki önemli alan karşımıza çıkar. Bunlardan biri fen bilimleri diğeri ise sosyal bilimlerdir.Psikoloji, sosyal bilimler kapsamında değerlendirilmektedir. Psikolojide bilim insanları, doğal olarakgözlemlenen olguları öncelikle hipotetik olarak açıklamaya çalışmaktadırlar. İşte doğal olarak gözlenenolgulara yönelik varsayımlar oluşturmaya “kuram ya da teori” denilmektedir. Kuramlar aracılığı ileolguların nasıl ve neden gerçekleştiğine yönelik düşünceler ortaya konmaktadır. Kuramlara dayanılarakyanlışlanabilir olduğu ortaya konulabilen tahminler yapmaya ise, “hipotez oluşturma” denilmektedir. İştebilimsel araştırmalar, kuramlara dayalı hipotezler oluşturma ve bu hipotezleri test etme üzerine kuruludur.Bir başka deyişle bilimsel yöntemler, dünyadaki bir gerçeği en iyi öğrenme yolunun: Kuramlar geliştirmek,kuramlara dayalı olarak hipotezler oluşturmak, hipotezleri test ederek kanıtlar bulmak, kanıtları, kuramıtekrar düzenlemede kullanmak şeklinde gerçekleştiğini savunmaktadırlar.Bilimsel Araştırma KavramlarıÖrneklem: Örneklem, üzerinde bilgilerin toplanacağı gruptur. Evren: Araştırma sonuçlarının üzerindekullanılacağı daha geniş gruplara “evren” denir. Değişken: Bilimsel araştırmalar, somut gerçekliğedayanmaktadır. Bu noktada bilimsel çalışmalarda, değişkenler arasındaki ilişkiler incelenmektedir. O hâldedeğişkenin tanımını yapmak gerekir. Değişken, belirli bir mekândan başka bir mekâna; belirli zamandanbaşka zamana değişiklik gösteren her şey olarak tanımlanmaktadır. Değişkenler de kendi içindesınıflandırılmaktadır: Nitel değişken: Kelimelerle ifade edilen değişkenlere “nitel değişken” denir. ”Fuat,başarılı bir öğrencidir” cümlesinde değişkenimiz ”başarı” kelimesi olacaktır. Nicel değişken: Sayılarla ifadeedilen değişkenlere “nicel değişken” denir. Bağımlı değişken: Araştırmada, etkilenen

PsikolojiPsikolojide Bilimsel Araştırma3Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

63. Ünite - Psikolojide Bilimsel Araştırma

değişkenlere “bağımlı değişken” denir. Bağımsız değişken: Araştırmalarda, etkisi incelenen değişkenlere“bağımsız değişken” denir. Ölçme: Bir niteliğin gözlenip gözlem sonuçlarının sayı ya da sembollerlegösterilmesine “ölçme” denir. Değerlendirme: Ölçme sonucunda bir karara varılmasına “değerlendirme”denir. Ölçme Aracı: Ölçüm yapmaya yarayan araçlara “ölçme araçları” denilmektedir. Ölçme araçlarındaoperasyonel olarak olgular yer almaktadır.Bilimsel Araştırma TürleriBilimsel araştırmalar, çeşitli başlıklar altında sınıflandırılarak ele alınıp değerlendirilmektedir. Bu noktada,genel olarak psikolojide ele alınan çalışmaları üç önemli başlık altında inceleyip değerlendirmekmümkündür. Bunlardan ilki, betimsel araştırmalardır. Betimsel araştırmalar, durumu tanımlayanaraştırmalardır. İkinci araştırma türü, ilişkisel araştırmalardır. İlişkisel araştırmalar grubu içerisindekorelasyonel araştırmalar ve nedensel-karşılaştırmalı araştırmalar yer almaktadır. İlişkisel araştırmalardadeğişkenler arasında neden- sonuç ilişkisi verilmemektedir. Sadece iki değişkenin birlikte değişipdeğişmediği hakkında bilgiler verilmektedir. Üçüncü araştırma türü ise, deneysel araştırmalardır. Deneyselaraştırmalara “müdahale araştırmaları” ismi de verilmektedir.Bilimsel Araştırma ve EtikBütün bilim alanlarında olduğu gibi, psikoloji alanında da insanlara zarar vermemek çok önemlidir.İnsanlara zarar vermemeyi içerisinde barındıran konu “araştırma etiği” dir. Araştırma etiği, araştırmacınınaraştırma yaparken gerçeği çarptırmaması ve insana zarar vermeden araştırma sürecini yönetmesianlamına gelmektedir. Bu noktada araştırmacının birtakım ilkeler doğrultusunda araştırmasınıgerçekleştirmesi, araştırma etiğine uygun davranması anlamına gelmektedir. Araştırmacılarınaraştırmalarını yaparken dikkat etmeleri gereken ilkeler aşağıda verilmiştir[8]: Risk ve kazançdeğerlendirmesi yapmak: Araştırmacılar, araştırma sürecinde ortaya çıkacak riskleri göz önündebulundurmalıdırlar. Bu noktada, riskleri en aza indirecek ve kazançları en yüksek düzeye çıkaracakönlemler almalıdırlar. Bilgilendirilmiş onam almak: Psikoloji alanında araştırma yapan bireyler, insanlarüzerinde çalışmaktadırlar. Bu noktada araştırma yapacakları kişileri araştırma süreci hakkındabilgilendirmeleri gerekmektedir. Bu bağlamda araştırmacılar; araştırma süreci, araştırmada olası risklerinneler olduğu, araştırmanın yararlarının neler olduğu konularında çalışmaya katılanlara bilgilersunmalıdırlar. Daha sonra onların rızasını alarak araştırmalarını gerçekleştirmelidirler. Kasıtlı aldatma:Araştırma sürecinde yer alan bireyler, araştırma sürecinde yanlı davranabilirler.

74. Ünite - Davranışın Nörobiyolojik Temeli

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

GirişPsikoloji tarihi değerlendirildiğinde, insanın çeşitli açılardan incelendiği görülür. Kimi bilim insanları,insanları sadece gözlemlenebilen davranışlardan ibaret varlıklar olarak değerlendirmişlerdir. Kimileri ise,insanı çeşitli düşüncelere sahip varlıklar olarak ele alıp incelemiştir. Özellikle bilgisayarların insanlarındünyasında yer almasıyla birlikte, insanın çeşitli bilişlere/düşüncelere sahip bireyler olarak değerlendirildiğigörülür. Gerçekten insanı, sadece düşünce ve bilişle açıklamak yeterli midir? Bu noktada insanın bir başkaözelliğini görmek gerekir ki bu özelliği de duygularıdır. Aslında insan; duygularını, düşüncelerini vedavranışlarını bedensel bir bütünlüğün içerisinde yer alarak ortaya koyar. Bu bağlamda insanın biyolojikyanını görmezden gelmek olası görünmemektedir.Temel Kavramlarİnsanları biyolojik açıdan incelediğimizde, pek çok kavrama açıklık getirmek gerekir. Bu kavramlar arasında;sinir hücresi, nörotransmitter, beyin kabuğu, tümbeyin, beyincik, limbik sistem, hipotalamus, talamus,retiküler oluşum, hipokampüs, amigdala, omurilik, sempatik sinir sistemi, parasempatik sinir sistemi,otonom sinir sistemi ve somatik sinir sistemi gibi kavramlar yer almaktadır. İnsan davranışlarını inceleyenpsikologlar davranışın insanın biyolojik yapısından bağımsız oluşmadığını fark etmiş ve büyük oranda sonelli yıldır insan fizyolojisi ile davranışları arasındaki ilişkiyi daha yoğun olarak incelemeye başlamıştır. İnsanfizyolojisini araştırmayı kolaylaştıran teknolojik gelişmeler sayesinde de bu konuda birçok veriyeulaşılmıştır. Bu veriler sayesinde insanın en genel tanımındaki (insan, biyopsikososyal bir varlıktır)bileşenler ve bu bileşenler arasındaki ilişki örüntüleri açığa çıkmıştır.GenlerKromozomlar, kalıtsal özellikleri bir hücreden bir başka hücreye geçirirler.Bir kromozomun içerisinde milyonlarca gen bulunmaktadır. Kalıtsal özellikler, gen ismi verilen bu yapılartarafından belirlenir. Deoksiribo-nükleik asitten oluşur (DNA). Genler, hücrelerin işlevlerini kontrol ederler.Genler, ribo nükleik asit (RNA) yapımını sağlarlar. RNA’da oluşturulan proteinler, hücre yapısına veenzimlerin yapısına katılırlar. Böylece hücrelerin işlevleri kontrol edilmiş olur. İnsanların davranışlarını gentemelinde açıklarken karşımıza genotip ve fenotip olmak üzere iki önemli kavram çıkar. Bu iki kavramıntemeli gen ve çevre kavramlarına dayanmaktadır. Genler, insanların vücut yapılarının nasıl şekilleneceğineilişkin seçenekler sunmaktadır.Sinir HücresiBir sinir hücresi, gövde ve gövdeye bağlı uzantılardan oluşur. Uzantılardan ilki, dentrit ismini alır. Dentritlersinir hücresinin uyarı toplayan uzantısıdır. Bir sinir hücresinde birden fazla dentrit bulunabilir. Dentritler birağacın dallarına benzerler. Dentritler aldıkları uyartıları sinir hücresinin gövdesine getirirler. Böyleceuyartılar sinir hücresi gövdesinde değerlendirilir. İkinci uzantı ise akson ismini alır. Her bir sinir hücresindebir tane akson bulunur. Aksonlar, dentritlerin olduğu bölgeden daha uzağa mesajların götürülmesinearacılık ederler. Aksonların uç kısımlarında, terminal düğmecikler yer alır.NörotransmitterlerSinir hücreleri arasındaki iletişime aracılık eden kimyasal maddelere, nörotransmitterler denilmektedir.1970’ten önce, beyinde 5– 6 nörotransmitter aracılığı ile iletişim sağlandığına inanılmaktaydı. Bugün60’tan fazla kimyasal maddenin beyin ve bedende bilgi dolaşımını sağladığı bilinmektedir. Bütünnörontransmitterler, depolarizasyon, repolarizasyon ve hiperpolarizasyon aracılığıyla davranışın ortayaçıkmasına ya da çıkmamasına aracı olmaktadırlar.Merkezi Sinir SistemiMerkezi sinir sistemi, içsel ve dışsal çevrede meydana gelen değişikliklere organizmanın tepki vermesini vegerçekleştirilecek faaliyetlerin planlamasını yapar. Merkezi sinir sistemi, getirici sinirler aracılığıyla çevreselsistemden bilgileri alır ve götürücü sinirler aracılığıyla çevresel sisteme bilgi gönderir. Böylece,

PsikolojiDavranışın Nörobiyolojik Temeli4Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

84. Ünite - Davranışın Nörobiyolojik Temeli

birbirinden uzak olan bölgeler arasındaki örgütlemeyi gerçekleştirerek organizmanın hayatifonksiyonlarının devamını sağlar. Merkezi sinir sistemi tümbeyin ve omurilikten oluşur. Beyin, tümbeyininen büyük bölümüdür. Beyin, sağ ve sol olmak üzere iki yarım küreye ayrılır. Her bir yarım küre, alın, şakak,yan kafa ve art kafa olmak üzere dört loba ayrılır. Beynin alın lobunda, motor ve duyu sinirleri bulunur.Çevresel Sinir SistemiÇevresel sinir sistemini, omurilik ve beyni vücudun diğer bölümleriyle bağlayan sinirler oluşturur. Çevreselsinirler; duyusal, çalıştırıcı (motor, oynatıcı) ve karma sinirler olmak üzere üçe ayrılır. Çevresel sinirler,gelen ve giden bilgileri taşırlar. Organlardaki duyular çevredeki değişiklikleri belirlerler ve çevresel sinirleraracılığıyla merkezi sinir sistemine sinyal gönderirler. Beyin de kaslara ve iç salgı bezlerine mesajlarınıgöndererek organizmanın yeni duruma uyumunu sağlar. İç organların, iç salgı bezlerinin ve kandamarlarının sinirlerine otonom sinirler denir. Otonom sinirler, isteğimiz dışında, emirlerimize bağlıolmadan çalışan kalp, bağırsak gibi organları çalıştırırlar.

95. Ünite - Kişilik Psikolojisi

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

KİŞİLİK PSİKOLOJİSİKişilik kavramı Latince bir kavram olan “persona” kavramından gelmektedir. Latincede “persona”, tiyatrooyucularının yüzlerine taktıkları maskeler ile aldıkları rollere işaret etmektedir. Kişilik çok boyutlu birkavramdır. Bu kavram, bireyin sahip olduğu sosyal becerilerini, kişinin kendisini bir resim olarak nasılgördüğünü, bireyin kendine özgü özellikleri ile çevreyle etkileşime geçmesi sonucunda geliştirdiğidavranışlarını içermektedir. Kişilik kavramı, pek çok ilişkili kavramla karıştırılarak günlük yaşamdakullanılmaktadır. Benlik, kişilik, kimlik, karakter ve mizaç gibi kavramlar anılan kavramlara örnektir. Bunedenle kişilik ve ilişkili diğer kavramları tanımlamak gerekir.Kişiliğin Oluşumu ve GelişimiPsikolojik bir yapı olan kişiliğin oluşumunu etkileyen iki önemli faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerden ilkibireylerin doğuştan getirdikleri özellikleri içeren genetik yapıdır. İkincisi ise bireyin içerisinde bulunduğuçevredir. Kalıtsal olarak bireylerin sahip oldukları özellikler çevreyle etkileşime geçilmesiyle bireyinkişiliğinin oluşmasına aracılık eder. Kişiliğin oluşumunda hem çevresel hem de biyolojik faktörler etkiliolmaktadır. Doğuştan getirilen özellikler, genotip özellikler olarak ele alınır. Çevresel faktörler ise fenotipözellikler olarak değerlendirilir. Bu noktada kişiliğin oluşumunu, genotip ve fenotip özelliklerin etkileşimibelirlemektedir. Psikoloji tarihine bakıldığında, kişilik gelişiminin yaşamın ilk yıllarında tamamlandığına dairgörüşler ortaya atılmıştır. Günümüzde ise kişilik gelişiminin yaşam boyu devam ettiğine dair çalışmabulgularına ulaşılmaktadır. Özellikle Yaşam Boyu Gelişim yaklaşımı kişilikteki değişikliklerin, günlükolaylardan etkilenerek gerçekleşebileceğini savunmaktadır. Bireyler yaşlarının ilerlemesi ile birlikte,yaşadıkları toplumsal çevreye daha iyi uyum sağlar hâle gelmektedirler.Psikoanalitik Kuram Psikoanalitik kurama göre kişilik, psikoseksüel gelişim dönemleri ismi verilen dönemlerden geçerek gelişir.Bu kurama göre beş önemli gelişim dönemi vardır. Bu dönemler; oral, anal, fallik, latent ve genital dönemşeklinde isimlendirilir. Freud her bir gelişim döneminde ruhsal enerjinin insan bedeninde yer alan bazıorganlarda kendini gösterdiğini savunur. Oral dönemde ağız; anal dönemde rektal bölge gibi bölgelerenerji açısından uygun organlar olarak görülmektedir. Bilinen en eski kişilik kuramlarından biri dePsikoanalitik kuramdır. Bu kuramın temsilcisi Sigmun Freud’dur. Bu kurama göre kişiliğin üç önemli ögesivardır. Bunlardan ilki id, ikincisi ego ve üçüncüsü ise süperegodur. İd, kişiliğin ilkel mekanizması olarak elealınır. İd, haz ilkesiyle çalışır. İdin en önemli kaynakları saldırganlık ve cinsellik gibi dürtülerdir. Burada veşimdiye odaklıdır. Ego ise, kişiliğin mantıksal yanıdır. Ego, id ile süperego arasında denge kurar. Süperegoise kişiliğin ahlaki yanıdır.İnsancıl KuramKişiliği açıklayan kurmalardan bir diğeri de İnsancıl kuramdır. Bu kuram insanların algı, anlam, duygu vebenlik açılarından farklı özellikler sergilediklerini savunur. Bu kuramın en önemli temsilcisi Carl Rogers’tir.Bu kurama göre insanlar, kendilerini gerçekleştirmek adına çevrelerine tepkide bulunurlar. Bireylerinkendilerini gerçekleştirmelerinde onların ihtiyaçlarının doyurulması önemli bir etkendir. Kendilerinigerçekleştiren insanlar, ideal ve gerçek benlikleri arasında bir denge kurarlar.Toplumsal Öğrenme KuramıKişiliği açıklayan kuramlardan bir diğeri de Toplumsal Öğrenme kuramıdır. Bu kuramın en önemli temsilcisiAlbert Bandura’dır. Bu kurama göre, kişilik bir toplumsal bağlam içerisinde edinilir ve gelişir. ToplumsalÖğrenme kuramında, kişiliği etkileyen faktörler üç önemli noktada incelenmektedir. Bunlardan ilkidavranış, ikincisi çevre ve üçüncüsü ise bireyin sahip olduğu inançlardır. Bu üç faktör birbirlerini karşılıklıolarak etkileyerek kişiliğin oluşumunda rol oynamaktadırlar. Bu etkiyi Bandura, karşılıklı belirleyicilikkavramıyla ele almaktadır. Toplumsal Öğrenme kuramında bireylerin çeşitli kişilik özelliklerine sahipbireyleri gözledikleri belirtilmektedir. Gözlem yapan kişiye gözlemci, gözlemlenen

PsikolojiKişilik Psikolojisi5Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

105. Ünite - Kişilik Psikolojisi

kişiye de model denilmektedir. Modelin özellikleri, birey tarafından içselleştirilmekte ve kişiliklerinin birparçası hâline gelmektedir.Özellik YaklaşımıKişiliği açıklayan yaklaşımlardan bir diğeri de Özellik yaklaşımıdır. Bu yaklaşımın önemli temsilcilerinden biriAllport’tur. Bu yaklaşım bireyler arası farklılıkları bireylerin sürekli olarak gösterdikleri özelliklerin azlığı yada çokluğu açısından ele almaktadır. Allport, kişilik özelliklerinin kişilerin çevreye uyum sağlayıcıözelliklerini gösterdiğini belirtir. Bu yaklaşıma göre kişilikte kardinal (cardinal) ve merkezi (central) olmaküzere iki tür özellik bulunmaktadır. Makyevelizm ve narsistlik gibi özellikler, kardinal özelliklere örnektir.Sevecenlik, sosyal olma gibi özellikler ise merkezi özelliklere örnektir.Faktör Yaklaşımıİnsanlar arasındaki davranış ve düşünce farklılıkları açıklamaya çalışılınca sayısız özellikler karşımızaçıkmaktadır. İşte bu sayısız özelliklerden anlamlı yapılar oluşturarak kişiliği açıklayan yaklaşıma Faktöryaklaşımı denir. Faktör yaklaşımı, birbiriyle yüksek ilişki veren özelliklerin bir araya gelerek daha geniş biryapıda ele alınmasını temel alır. Örneğin, Eysenck’in çalışması, faktör yaklaşımına dayanır. Bu çalışmada,içe ve dışa dönüklük ile duygusal denge ve dengesizlik olmak üzere dört temel özellik belirlemiştir.

116. Ünite - Sosyal Psikoloji

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

SOSYAL PSİKOLOJİSosyal psikoloji, insanların duygularının, düşüncelerinin ve davranışlarının diğer insanlar tarafından nasıletkilendiği ile ilgilenen psikolojinin bir alt alanıdır. Sosyal psikoloji, insanların diğer insanlar hakkında nasıldüşündüklerinin, onları nasıl etkilediklerinin ve onlarla nasıl ilişki kurduklarının bilimsel bir biçimdeçalışılmasıdır. Sosyal psikoloji alanında çalışmalar yapan bilim insanları, insanların neden birbirlerinietkilediklerini bulmaya çalışırlar. Bu noktada bilimsel gözlemler ve deneysel çalışmalar önemli araçlarolarak görülmektedir. Ayrıca sosyal psikoloji alanında toplumsal davranışın nedenlerinin neler olduğuüzerinde de durulmaktadır. Sosyal psikoloji, insanların birbirleriyle etkileşimleri üzerinde durmaktadır.Sosyal Psikolojide Kuramsal Bakış AçılarıSosyal psikoloji çalışmalarında temel kuramsal bakış açılarının başında davranışçı yaklaşım gelmektedir.Davranışçı yaklaşım, insanların davranışlarının çevre tarafından şekillendirildiğini savunur. Davranışçıyaklaşımın temsilcileri arasında Skinner, Pavlov, Watson gibi bilim insanları gelmektedir. Davranışındüzenlenmesinde pekiştirecin ve cezanın önemli olduğu savunulmaktadır. İkinci önemli yaklaşım ise bilişselyaklaşımdır. Bilişsel yaklaşımın temsilcileri arasında Koffka, Köhler, Lewin, Heidiger gibi bilim insanlarıgelmektedir. Bilişsel yaklaşım, insanların dünyayı farklı bir şekilde yapılandırdıklarını savunur. İnsanlarındavranışlarını etkileyen en önemli faktör, sahip oldukları inançlarıdır. Üçüncü yaklaşım ise biyolojikyaklaşımdır. Biyolojik yaklaşım toplumsal davranışı, hücre ve organ düzeyinde ele alarak inceler. Toplumsaldavranışın ortaya çıkmasında biyolojik süreçler etkilidir. Dördüncü önemli yaklaşım ise evrimselyaklaşımdır. Evrimsel yaklaşım, uyum sağlayıcı davranışlar üzerinde durmaktadır.Sosyal Psikolojinin Ele Aldığı KonularSosyal psikoloji, toplumsal davranışları konu edinir. Bu noktada sosyal psikolojide ele alınan konular sosyalbiliş, yakın ilişkiler, gözlemlenen davranışların nedenlerini bulmaya yönelik yüklemeler yapma, tutumlar,izlemenim oluşturma, özgecilik, saldırganlık, itaat, toplumsal gruplar ve liderlik şeklinde ele alınabilir.Yakın İlişkilerSosyal psikolojinin ele aldığı konulardan biri de yakın ilişkilerdir. Anne ve babamızla, kardeşlerimizle,arkadaşlarımızla, eşimizle ve çocuklarımızla kurduğumuz ilişkilerin tümü yakın ilişkilere örnektir. Yakınilişkiler, kendimiz dışında başkaları ile kurduğumuz ve içerisinde sevgi, bağlanma ve güven gibi ögeleribarındıran ilişkilerdir. İnsanların yakın ilişki kurmalarında etkili olan pek çok faktör vardır.Sosyal AlgıSosyal psikolojinin ele aldığı bir diğer konu sosyal algıdır. Sosyal algı, başkalarıyla kurduğumuz etkileşimlereyön veren değerlendirmeler olarak da tanımlanabilir. Sosyal algının önemli bir ögesini izlenim oluşturmaiçermektedir. İzlenim oluşturma, insanların başka insanlarla kurmuş oldukları ilişkilerde algıladıklarıözellikleri değerlendirerek o kişiler hakkında bir fikir oluşturma süreci olarak tanımlanmaktadır. Bir başkadeyişle izlenim oluşturma başkalarının davranışlarının nedenlerini anlama olarak da tanımlanabilir. İzlenimoluştururken davranışların nedenlerini ya çevresel etkenlere ya da bireyin özelliklerine yüklemek gibi ikiönemli süreç işlemektedir.TutumlarSosyal psikolojide ele alınan bir diğer konu, tutumlardır. Tutum; bir objeye, kişiye ve duruma yönelikverdiğimiz bilişsel, duygusal ve davranışsal tepkiler olarak tanımlanmaktadır. İnsanlar, ailelerine,arkadaşlarına, okullarına, iş yerlerine, kitaplara, belediyelere, siyasi partilere yaşamlarında yer alan pek çokfaktöre yönelik tutumlara sahiptirler. Tutumların olumlu ve olumsuz olmak üzere iki önemli yönü vardır.Tutumların en önemli işlevi, bireylerin davranışlarını tahmin etmemize ve yönlendirmemize yardımcıolmalarıdır. Örneğin bireylerin çikolatalara yönelik olumlu tutumları varsa, onlara çikolata gösterildiğindeya da çikolata satılan yerden geçtiklerinde onların çikolataya yönelmeleri çok güçlü bir

PsikolojiSosyal Psikoloji6Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

126. Ünite - Sosyal Psikoloji

olasılıktır. Günümüz dünyasında tutumların en çok kullanıldığı alan medyadır. Medyada özelliklereklamlarda insanların tutumları değiştirilmeye çalışılmaktadır. Bu noktada etkili tutum değiştirmestratejileri kullanılmaktadır.Toplumsal EtkiSosyal psikolojide ele alınan bir diğer konu ise toplumsal etkidir. İnsanlar toplumsal varlıklardır. Bu noktadahem başkalarından etkilenirler hem de başkalarını etkilerler. İşte bu etkileme ve etkilenme sürecitoplumsal etki kavramıyla incelenmektedir. Toplumsal etki konusunun içeriğini uyma, itaat ve otoriteyeboyun eğme oluşturmaktadır.Sosyal GruplarSosyal psikolojinin ele aldığı konulardan bir diğeri de toplumsal gruplar ve grup süreçlerindeki insandavranışlarıdır. Grup, ortak amaçları olan en az üç kişiden oluşan insan topluluğudur. Bireylerin bu insantopluluklarındaki davranışları ile tek başlarına kaldıklarında gösterdikleri davranışlar farklılaşmaktadır.Sosyal psikolojide bu durum toplumsal kolaylaştırma ve toplumsal ketleme olarak incelenmektedir.İnsanlar bir grup içerisindeyken tek başına olduklarından daha fazla performans sergilemektedirler. Buduruma sosyal kolaylaştırma ismi verilmektedir.LiderlikSosyal psikolojide liderlik, önemli konulardan biridir. Her grupta, o gruba yön veren ve de grubun amacınıgerçekleştirme yönünde bireyleri motive eden ve onları etkileyen kişiler bulunmaktadır. Bu kişilere liderdenilmektedir. Psikoloji literatüründe oldukça fazla liderlik tanımının yapıldığı görülür. Liderliği açıklayanpek çok yaklaşım bulunmaktadır. Bunlardan biri de özellik yaklaşımıdır. Özellik yaklaşımına göre herkeslider olamaz. Bireyin lider olabilmesi için birtakım özelliklere sahip olması gerekir. Bu özellikler arasındasosyallik, ün sahibi olma, işbirliği gibi özellikler yer alır ki bu özelliklere sosyal özellikler denir. Bireyin akıcıkonuşması, yargılama ve karar verme yeterliliğine sahip olması, inisiyatif alması ve kesin ifadelerle durumuanlatması gibi özellikler ise zeka ve yetenek bağlamında incelenmektedir. Sorumluluk sahibi olmak, başarıgüdüsünün yüksek düzeyde olması, lider olma isteğinin yüksek olması gibi özellikler ise iş ile ilgili özelliklerolarak değerlendirilmektedir. Liderliği açıklayan bir diğer yaklaşım davranışsal yaklaşımdır. Davranışsalyaklaşıma göre lider, birtakım davranışlar gösterdiğinde grup içerisine etkin bir kişi olmaktadır. Örneğinliderin grup amaçlarını belirlerken, astları ile haberleşirken, planlama yaparken, yetki kullanırken ve dekontrol ederken gösterdiği davranışlar onun lider olmasını etkiler. Liderin grupta gösterdiği roller ve burollerin üyelerin beklentilerini karşılayıp karşılaması davranışsal liderlik açısından önemlidir. Lider, grupüyelerinin kişisel çıkarlarını gözetici, onların çabalarını destekleyici ve kurumsal açıdan yönetim süreçleriniaçıkça ortaya koyan davranışlar gösterdiği zaman lider olma yönünde ilerlemektedir.

137. Ünite - Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik (PDR)

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK VE REHBERLİKİnsan, biyopsikososyal bir varlıktır. İnsan kendi içerisinde değişim yaşarken aslında insanlık da tarihselsüreçte çeşitli değişimleri yaşayarak günümüze gelmiştir. Günümüze toplumsal ve bireysel olarakgelebilmek için uyum sağlayıcı özelliklerimizin kullanılması gerekmektedir. Ayrıca sayısız güçlüklerdenkurtulmaları ve ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için insanlara destek olabilecek sistemlere ihtiyaç vardır.Geçmişte, kırsal alanlarda yaşam sürdüğü için küçük gruplar içeresinde insanların desteklendiklerigörülmekteydi. Günümüzde ise, insanların büyük bir çoğunluğu artık şehirlerde ve modern hayat içerisindeyaşamlarını devam ettirmektedirler. İşte, insanın hem çevresine hem de kendi içinde uyumuna yönelikdestek sunacak mesleklere ihtiyaç olmuştur. Psikolojinin pek çok alt alanı bulunmaktadır. Psikolojikdanışmanlık ve rehberlik (PDR) de psikolojinin çeşitli alanlarından beslenen bir meslektir. Psikolojikdanışmanlık; bireylerin çevrelerine uyum sağlayabilmeleri, sağlıklı kararlar verebilmeleri, kendilerinitanımaları, problemlerini çözmeleri amacıyla bireylere yapılan profesyonel yardımdır.PDR’nin Tarihsel GelişimiPsikolojik danışmanlık ve rehberlik, 19. Yüzyılın başında ortaya çıkmış bir meslektir. 1908 yılında FrankParsons’un “mesleki büro” ismiyle mesleki rehberlik çalışmalarını başlatması psikolojik danışmanlık verehberliğin temel taşlarını oluşturmuştur. Daha sonra, Parsons “Meslek Seçme” isimli bir kitapyayımlamıştır. İlerleyen süreçte 1910 yılında ilk kez “Ulusal Rehberlik Konferansı” düzenlenmiştir. 1911yılında Harward Üniversitesinde rehberlik dersleri okutulmaya başlanmıştır. 1913 yılında Amerika’da“Amerikan Ulusal Rehberlik Derneği” kurulmuştur. 1953 yılında ise Amerikan Psikologlar Derneğikapsamında, psikolojik danışma bölümü oluşturulmuştur. Böylece, psikolojik danışma ve rehberlikkendisine özgü bir bilimsel disiplin olarak tarihsel süreçteki yerini almıştır.PDR’nin TanımlanmasıGerek ulusal gerekse uluslararası literatür incelendiğinde, çok sayıda psikolojik danışmanlık ve rehberliktanımlanmasına ulaşılır. Örneğin Baymur, bireylerin kendilerini gerçekleştirmelerine yardımcı olmayıvurgulayarak psikolojik danışmanlık ve rehberliği; “Bireylerin ya da grupların en iyi şekilde yaşamaları vekendilerini gerçekleştirmeleri için bireylere ya da gruplara sunulan bir yardımdır.” şeklinde tanımlamıştır.Kuzgun, ise bireyin kendisini tanımasına vurgu yaparak “Bireye kendisini ve çevresini tanıması ve anlamasıiçin sunulan sistematik ve profesyonel yardıma rehberlik hizmeti denilmektedir.” şeklinde bir tanımyapmıştır.Eğitimde PDRİnsanlar biyolojik varlıklar olsalar da birer makine değildirler. İnsanlar, duyguları, düşünceleri vedavranışları olan, çevreyi etkileyen ve çevreden etkilenen varlıklardır. Özellikle eğitim alan ve kendisiniyetişkin dünyasına hazırlayan öğrenciler biyopsiko ve sosyal açıdan desteklenmeye ihtiyaç duymaktadırlar.Eğitim sistemi içerisinde, yönetim ve öğretim olmak üzere iki temel alan aracılığı ile öğrenciler eğitselaçıdan geleceğin yetişkinler dünyasına hazırlanmaktadır. Ancak eğitim sistemi içerisinde sadece yönetimve öğretimle öğrencilerin çok yönlü olarak gelişmeleri sağlanamaz. Bu nedenle üçüncü bir faktöre ihtiyaçduyulmaktadır. Bu faktör de “Öğrenci Kişilik Hizmetleridir”. Eğitim-öğretim bağlamında öğrencileringelişimsel ihtiyaçları göz önünde bulundurulduğunda eğitim kurumlarında psikolojik danışmanlık verehberlik hizmetleri çeşitlenmektedir. Bu noktada, psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetlerini üçönemli başlık etrafında toplamak mümkündür. Bunlar; eğitsel rehberlik, mesleki rehberlik ve kişisel-sosyalrehberliktir.Kişisel-Sosyal RehberlikEğitim-öğretim bağlamında öğrencilerin gelişimsel ihtiyaçları göz önünde bulundurulduğunda eğitim

PsikolojiPsikolojik Danışmanlık ve Rehberlik (PDR)7Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

147. Ünite - Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik (PDR)

kurumlarında psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetleri çeşitlenmektedir. Bu noktada, psikolojikdanışmanlık ve rehberlik hizmetlerini üç önemli başlık etrafında toplamak mümkündür. Bunlar; eğitselrehberlik, mesleki rehberlik ve kişisel-sosyal rehberliktir. Psikolojik danışmanlık ve rehberliğin önemlihizmetlerinden biri kişisel-sosyal rehberliktir. İnsan, çevreyi etkileyen ve çevreden etkilenen bir varlıktır.Günlük yaşam içerisinde bireyler, pek çok problem yaşamaktadırlar. Bazı bireyler bu problemleri kolay birşekilde çözüme kavuştururken bazıları ise zorlanır ve destek arama ihtiyacı duyar. Aksi takdirde uzun süreliçözülmeyen problemleler birikerek bireylerin ruhsal ve bedensel sağlıklarını olumsuz olarak etkiler. İştepsikolojik danışmanlık ve rehberlik açısından destek arayan bireylere sunulacak hizmet kişisel-sosyalrehberliktir.Mesleki RehberlikMesleki danışma sürecinde, öncelikle bireyin özelliklerini tanımak gerekir. Bu noktada bireyler birtakımözellikler açısından tanınmaya çalışılır. Bu özellikleri; bireyin yetenekleri (doğuştan getirdikleri öğrenebilmedüzeyleri), ilgileri (bir faaliyetten hoşlanma düzeyi), değerleri (öncelikleri), kişilik özellikleri, geçmiştekibaşarıları, ailesel özellikleri, sosyoekonomik düzeyleri ve dünya görüşü şeklinde sıralayabiliriz. Daha sonra,mesleğin gerektirdiği özellikleri incelemek gerekir. Son olarak da bireyin özellikleri ile mesleklerinözelliklerini karşılaştırıp bireyin bir mesleğe karar vermesi beklenir.Eğitsel RehberlikPsikolojik danışmanlık ve rehberlik eğitim kurumlarında öğretim ve yönetim hizmetlerine destek olmayıamaçlamaktadır. Bu noktada öğretim hizmetleriyle yakından ilişkili olan psikolojik danışmanlığın da hizmettürü eğitsel rehberliktir. Eğitsel rehberlik, öğrencilerin öğrenmelerine ve başarılı olmalarına yönelikyürütülen hizmetler olarak tanımlanabilir.

158. Ünite - Endüstri ve Örgüt Psikolojisi

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

ENDÜSTRİ VE ÖRGÜT PSİKOLOJİSİİnsanın en önemli özelliği, sahip olduğu yetenekleri bir iş ya da çalışma alanında göstermesidir. Psikolojininpek çok alanında insanların çalışma yaşantılarıyla ilgili davranışları incelenmektedir. Endüstri ya da örgütpsikolojisi, doğrudan insanın çalışma yaşamıyla ilgili davranışlarını inceleyen ve bu konulardaaraştırmalarda bulunan psikolojinin bir alt alanıdır. Bu bölümde, öncelikle endüstri psikolojisinintanımlanması ele alınmıştır. Endüstri psikolojisinin kapsamı hakkında bilgilere yer verilmiştir.Endüstri Psikolojisinin TarihiEndüstri psikolojisi ile ilgili ilk çalışmalar, mühendisler tarafından gerçekleştirilmiştir. Örneğin Taylor, 1911yılında iş analizi, işe uygun personel seçimi, personel eğitimi ve çalışanların ödüllendirilmesi gibi konulardaçeşitli görüşler ortaya atmıştır. Endüstri psikolojisi alanında Hawthorne çalışmaları, örgütsel yönetimalanında yapılan psikolojik düzenlemelere ışık tutmuştur. Western Elektrik Şirketinin Hawthornetesislerinde Elton Mayo ve arkadaşları 1927 ile 1932 yılları arasında bir dizi çalışmalar yapmışlardır.Araştırmalarında iş yerinde aydınlatma, havalandırma, ara verme, çalışma saatleri ve yönetim stillerininçalışanların performansları üzerindeki etkilerini incelemişlerdir. Bu çalışmalar, kişinin ve sosyal-toplumsalgrupların önemi olmak üzere iki noktada önemli sonuçlar ortaya koymuştur. Klasik yönetim anlayışınagöre, insan bir makine gibidir. İş yerinde çalışma verimliliğini artırmak için sadece daha fazla ücret verilmelive çalışanlar sadece ekonomik güdüler aracılığı ile motive edilmelidir.Endüstri Psikolojisinin KapsamıEndüstri psikolojisinin ilgilendiği dört önemli konu bulunmaktadır. Bunlardan ilki, iş analizi ve işdeğerlendirmesidir. Bu boyutta işin gerektirdiği görevlerin tanımlanması ve işe uygun güçlendirmeninyapılması gibi konular ele alınmaktadır. İkincisi ise işçi/personel seçimidir. Bu boyutta her bir işpozisyonuna en iyi çalışanı seçmek esastır. Üçüncüsü performans değerlendirmesidir. Bu boyutta çalışanıniyi çalışıp çalışmadığı değerlendirilmektedir. Son boyutta ise eğitim yer almaktadır. Bu boyutta bireylerin,işin gerektirdiği özellikleri sergilemeleri için eğitilmeleri gerçekleşmektedir. Kitabın bu kısmında dört alandaha detaylı bir şekilde incelenmiştir.Örgüte BağlılıkEndüstri psikolojisinde ele alınan bir diğer kavram örgüte bağlılık kavramıdır. Örgüte bağlılığın duygusal,sürdürme bağlılığı ve normatif bağlılık olmak üzere üç önemli türü bulunmaktadır. Duygusal bağlılık,bireylerin kurumun amacını gerçekleştirirken olumlu duygular hissetmesi onun duygusal bağlılığınınyüksek olduğunun göstergesidir. Bireyin işinden ayrılınca iş bulma olanağının düşük olduğunu düşünmesive bunun sonucunda da işine devam etmesi sürdürme bağlılığı olarak ifadeedilmektedir. Normatif bağlılıkise, kurumun bireyin gelişimi için yaptığı yatırımlardan dolayı bireyin örgüte karşı kendini sorumlu tutmasıve bundan dolayı bağlılık hissetmesidir.Çalışan Motivasyonu Bireylerin davranışlarının yönünü, yoğunluğunu, enerjisini ve gücünü etkileyen faktörlere motiv; bufaktörleri sürece katarak davranış düzenlemeye motivasyon denilir. Bireylerin çalışma yaşamına yönelikmotivasyonları, işlerini devam ettirmelerinde ve yeni iş aramalarında etkilidir. Bireylerin iş yaşamlarındamotivasyonlarını açıklayan pek çok kuram bulunmaktadır. Bunlardan biri de ERG kuramıdır. Bu kuramClayton Alderfer tarafından ortaya atılmıştır. Bu kurama göre bireylerin üç temel ihtiyacı bulunmaktadır.Bunlar; var olma (yiyecek, su vb.), ait olma (toplumsal temas) ve büyümedir (bireylerin yetenekleriningelişmesi). Bireylerin bu üç temel ihtiyaçlarını karşılayan kurumlar onların işlerine yönelik motivasyonlarınıda olumlu olarak etkilemektedir. Bir diğer kuram, beklenti kuramıdır. Bu kuram Rotter tarafından ortayaatılmıştır. Bu kurama göre bireylerin davranışları, gerçekleştirecekleri davranışlar sonucunda ne gibikazançlar elde edeceklerine ve bu kazançların onlar için ne kadar değerli olduğuna

PsikolojiEndüstri ve Örgüt Psikolojisi8Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

168. Ünite - Endüstri ve Örgüt Psikolojisi

yönelik beklentilerinden etkilenmektedir. Bir diğer kuram ise, amaç belirleme kuramıdır. Bu kuram, Lockve Latham tarafından geliştirilmiştir. Bu kurama göre bireyler amaçlar belirler ve bunları gerçekleştirmekiçin çaba gösterirler. Belli amaçlara sahip çalışanlar sahip olmayanlara göre daha fazla çaba sarfetmektedirler.TükenmişlikEndüstri psikolojisinin ilgilendiği konulardan bir diğeri de örgütsel sağlık psikolojisidir. Çalışanların sağlıklarıile doğrudan ilgili kavram tükenmişlik kavramıdır. Tükenmişlik, çalışanların işin taleplerine yanıtveremeyecek duruma gelmelerine denir. Tükenmişlik durumunda birey; gücünü, enerjisini ve tüm diğerbireysel kaynaklarını kontrolsüz bir biçimde adeta tüketmeye çalışır. Bu durumun bir sonucu olarak birey;duygusal, bilişsel ve bedensel olarak yıpranır ya da bitkin düşer.İş StresiBireyin işini yaparken baskı hissetmesi ve zorlanması iş stresi olarak değerlendirilir. İş yerinde çalışandanbirden fazla rolü yerine getirmesi beklendiğinde, iş yükünün fazla olması durumunda, bireylerin iş yerindekarar süreçlerine katılmadıklarında, aşırı bir şekilde kontrol edildiklerinde ve performans ölçütlerininbelirsiz olması durumlarında çalışanlar iş stresi yaşamaktadırlar. Ayrıca iş kaybı da önemli stres nedenleriarasında görülmektedir. Bireyler yoğun bir şekilde işin taleplerine yanıt vermeye çalıştıklarında tükenmeyaşayarak iş yapma istekleri azalmaktadır. Bireylerin işlerinin yanında hobileriyle uğraşmalarının, kitapokuma, spor yapma gibi faaliyetlerinin yaşadıkları stresle başa çıkmalarında olumlu etkileri bulunmaktadır.Ayrıca gevşeme, problem çözme becerilerini kullanma ve sosyal destek alma da çalışanların yaşadıklarıstresi azaltan faktörler olarak değerlendirilmektedir.LiderlikLider, takipçileri olan, diğerlerini etkileyen, motive eden ve onların başarılı olmalarını sağlayan kişidir.Liderin sözcük anlamıyla yol gösteren, aydınlatan, ileriyi gösteren, öğreten, çalıştığı kişileri ihtiyaçlarını veisteklerini zamanında fark eden bireyler olarak tanımlamaktadır. Örgütlerde liderlik türleri çeşitli açılardansınıflanmaktadır. Örneğin bu sınıflandırmalarda iş odaklı, çalışan odaklı, vizyoner lider, ilişki odaklı lider vekontrol odaklı lider gibi liderlik türleri incelenmektedir. Bunlar arasından iki liderlik türü ön planaçıkmaktadır. Bunlardan biri çalışan odaklı liderlik ve liderlerdir. Çalışan odaklı liderler, kurumlarınamaçlarına çalışanların ihtiyaçları ve beklentileri karşılandığında ulaşılacağına inanmaktadırlar. Kontrolodaklı liderler ise, kurumların standartlarına ve amaçlarına çalışanların ulaşıp ulaşmadıklarını önemseyenve bu doğrultuda liderlik davranışları sergileyen liderler olarak ele alınmaktadır.

179. Ünite - Gelişim Psikolojisine Giriş ve Fiziksel Gelişim

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

GELİŞİM PSİKOLOJİSİİnsan, zaman içerisinde birtakım değişiklikler gösteren varlıktır. Zaman içerisinde; duygularda, düşüncedeve davranışta çeşitli değişiklikler meydana gelmektedir. İşte bu değişim sürecini inceleyen psikolojinin altalanı gelişim psikolojisidir. Gelişim psikolojisinin üzerinde durduğu önemli konular vardır. Bu konulardanen önemlisi gelişim alanlarıdır. Gelişim alanları açısından bakıldığında üç tür gelişim alanının olduğugörülür. Bu gelişim alanlarının yanında gelişimin sürekli mi olduğu yoksa gelişimin bir anda mı gerçekleştiğiönemli bir diğer konudur. Ayrıca gelişimde miktar açısından mı yoksa nitelik açısından mı bir değişimolduğu da bir diğer konudur. Gelişim psikolojisinde, insan gelişiminin tarihsel süreç içerisinde çeşitliaşamalardan geçerek incelendiği görülür. Bu aşamalardan ilkinde insanlar bebek biyografileri yazarak insangelişimini takip etmişlerdir. Daha sonraları ise insan gelişimini açıklayan çeşitli kuramcılar ortaya çıkmıştır.Bu kuramcılar arasında psikoseksüel gelişim kuramcısı Freud; psikososyal gelişim kuramcısı Erikson; bilişselgelişim kuramcısı Piaget gibi gelişim kuramcıları yer almaktadır. Bu kuramcıların bazıları gelişimi ergenliğekadar getirip; daha sonraki dönemlerde gelişim konusunu ele almamışlardır. 1960’lı yıllarda ise gelişimpsikolojisine yeni bir bakış açısı gelmiştir ki bu bakış açısı da yaşam boyu gelişim bakış açısıdır. Yaşam boyugelişim bakış açısına göre gelişim, döllenmeden başlayıp ölüme kadar devam eden bir süreçtir. Özetlegelişim psikolojisi, bireylerin doğumlarından ölümlerine kadar fiziksel, duygusal, bilişsel ve toplumsalalanlarda meydana gelen değişimleri incelemektedir. Gelişim psikolojisini daha iyi anlamak adına, gelişimpsikolojisinde kullanılan olgunlaşma, büyüme, refleks, içgüdü, gelişim dönemi ve gelişim görevi gibi temelkavramlara değinmek gerekir. Gelişim Psikolojisinin Temel KavramlarıOlgunlaşma; organizmanın genetik olarak sahip olduğu kapasiteyi bir plan doğrultusunda çevreyleetkileşime geçirmesi sonucunda meydana gelen biyolojik temelli değişikliklerdir. Bebeklerin yürümeyi ikiyaş civarında gerçekleştirmeleri, olgunlaşmaya örnektir. Çocukların iki yaş civarında konuşmaları daolgunlaşmaya örnektir. İnsan vücudunun hacimce ve kiloca değişmesine büyüme denir. Büyüme ile ilgili birdiğer kavram, büyüme örüntüleri kavramıdır. Büyüme örüntüleri, bireylerin hacim-kilo ve uzunlukaçısından sahip oldukları özellikleri ifade eder. İnsan yaşamında, belirli bir zaman diliminde birbirinebenzer özellikler görülmektedir. Bu özelliklerin görüldüğü zaman dilimlerine gelişim dönemleridenilmektedir. İnsan yaşamında dokuz temel gelişim dönemi vardır. Psikoloji tarihine bakıldığında,psikolojinin bilim olmasının başlangıç yıllarında gelişim sadece insanların elde ettikleri kazanımlarlaaçıklanmaktaydı. Bu bakış açısıyla insan gelişimi doğumla başlayıp ergenlikle sona eren bir süreç olarakdeğerlendirilmektedir. Erikson’nun Psikososyal Gelişim Kuramı, ego gelişiminin yaşam boyu devam ettiğinisavunmuştur. Bu açıdan gelişim; bebeklik, ilk çocukluk, orta çocukluk, ergenlik, genç yetişkinlik, ortayetişkinlik ve ileri yetişkinlik olmak üzere yedi önemli dönemde incelenmiştir. İnsanların gelişim görevlerinibaşarıyla atlatabilmeleri için insan gelişiminde en uygun zaman dilimleri vardır. Bu en uygun zamandilimlerine kritik dönem denir.Gelişim Psikolojisinde Araştırma YöntemleriPsikolojide araştırma yöntemleri çeşitli başlıklar etrafında incelenmektedir. Genel olarak bir değerlendirmeyapıldığında, araştırma yöntemlerinin deneysel, nitel ve nicel olmak üzere üç grupta incelendiği görülür.Gelişim psikolojisi açısından bakıldığında, gelişim psikolojisi için üç önemli araştırma yöntemisıklıklakullanılmaktadır. Bu araştırma yöntemlerinden ilki vaka analizidir. Vaka analizi yönteminde, tek birbireyin yoğun bir şekilde incelenmesi gerçekleşmektedir. Bir diğer yöntem ise kesitsel araştırmayöntemidir. Kesitsel araştırma yönteminde, farklı yaşlardaki bireyler eş zamanlı olarak karşılaştırılmaktadır.Bireylerin uzun süreler boyunca belirli özellikler açısından incelendiği araştırma yöntemine ise boylamsalaraştırma yöntemi denilmektedir.

PsikolojiGelişim Psikolojisine Giriş ve Fiziksel Gelişim9Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

189. Ünite - Gelişim Psikolojisine Giriş ve Fiziksel Gelişim

İnsan Gelişimini Açıklayan KuramlarGelişim görevleri konusunda gördüğümüz gibi, insan gelişimi gelişi güzel bir şekilde gerçekleşmez. Bugerçek, bilim insanlarının gelişimin nasıl gerçekleştiği konusunda öngörüler oluşturmalarına nedenolmuştur. Bu noktada insan gelişimini sistematik bir şekilde açıklayan yaklaşımlar bulunmaktadır. Buyaklaşımlara gelişim kuramları ismi verilmektedir. Gelişim sürecinde ortaya çıkan kuramlar, çeşitli başlıklaraltında ele alınıp değerlendirilmektedir. En genel anlamda kuramlar organizmik ve mekanistik olmak üzereiki temel sınıfta değerlendirilmektedir. Organizmik kuramlar, gelişimin aşamalar halinde gerçekleştiğinisavunur. Mekanistik kuramlar ise insan gelişimini bir makine gibi değerlendirir. Gelişimde süreksizliğinolduğunu savunurFiziksel GelişimPsikolojide insan biyopsikososyal bir varlık olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımın önemli bir öğesini biyolojikyapı oluşturur. Biyolojik yapı açısından bakıldığında insan bedeninde en küçük biyolojik yapı hücrelerdir.Bedenimizde toplam 100 trilyon hücre bizim biyolojik bütünlüğümüzün oluşmasında en önemli araçlardır.Bu kısımda biyolojik açıdan insan gelişimi ele alınıp değerlendirilmiştir. Bebeklik dönemi, 0-2 yaşları arasınıkapsamaktadır. Bebeklik döneminde, fiziksel gelişime yön veren gelişim ilkeleri “Gelişim baştan aşağıyadoğru ilerler” ilkesi ve “Büyüme vücudun ortasında başlayıp uçlara doğru ilerler” ilkesidir. Bu ilkelerdoğrultusunda fiziksel açıdan büyüyen ilk organ baştır. Bunu diğer organların büyümesi takip eder.Bebeklik döneminde yer alan bireyleri, büyüme örüntüleri açısından incelemek mümkündür. Buna göre,bebekler uzunluk açısından 45.5 cm ila 56 cm arasında doğarlar. Ağırlık açısından da 2000 ila 4500 grarasında doğarlar. 2000 gramın altında doğan bebekler düşük doğum ağırlığına sahiptirler. Bu durum,önemli bir risk olarak değerlendirilmektedir. Doğumdan iki yaşına kadar boyda ve kiloda hızlı artışlar sözkonusudur. İki yaşından sonra ise bu artışın yavaşladığı görülür. Bebekler, ilk altı ayda doğum ağırlıklarınıniki katına; bir yılda ise üç katına; iki yaşında ise dört katına ulaşırlar. Bebekler iki yaşında yetişkinliktekiuzunluklarının yarısına ulaşırlar. Kilo açısından ise yetişkinlikteki kilolarının beşte birine ulaşırlar. Ortaçocuklukta ortalama her yıl 5 cm ila 7.5 cm arasında boz uzaması gerçekleşir. Kilo açısından da ortalamaolarak yılda 2-3 kilo alımı söz konusudur. Bu dönemde kızlar büyüme atılımını erkeklere göre daha erkenyaşadıkları için daha uzundurlar. Bu dönemde alınan kilodaki artışın temel nedeni, iskelet ve kassistemlerinde meydana gelen değişimlerdir.

1910. Ünite - Psikososyal Gelişim

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

PSİKO-SOSYAL GELİŞİMİnsan kompleks bir varlıktır. Psikososyal gelişim, bu kompleksliği ifade eden önemli kavramlardan biridir.Bu bölümde psikososyal alanda gelişim konuları ayrıntılı olarak ele alınıp incelenmiştir.Piaget’nin Bilişsel Gelişim KuramıPiaget, bilimsel çalışmalarına biyoloji konusuyla ilgilenerek başlamıştır. Tek hücreli amipleri incelerken,onların en önemli özelliklerinin çevreye uyum sağlayabilmeleri olduğu sonucuna varmıştır. Yaşayanbiyolojik organizmaların en önemli özelliklerinin çevreye uyum sağlayabilmeleri olduğu düşüncesindenhareketle, insanların da çevreye uyum sağlamak adına düşünceler ürettiklerini ve bunları geliştirdiklerisonucuna varmıştır. Piaget, böylece ilgisini insanını bilişsel gelişimine odaklandırmıştır. Piaget’ye görebilişsel gelişim bir süreçtir. Bu sürecin önemli ögeleri bulunmaktadır. Bu ögeler, bilişsel gelişimi sağlayankoşullar, bilişsel gelişimin temel mekanizmaları ve bilişsel gelişim dönemleridir.Bruner’in Bilişsel Gelişim KuramıBir diğer bilişsel gelişim kuramcısı Jrome Bruner’dir. Bruner, bilişsel gelişim sürecini bilgilerin bellektedepolanma ve kodlanma yolları üzerinden temsil sistemi kavramıyla açıklamaktadır. Ona göre, üç türtemsil sistemi bulunmaktadır.Lev Vygotsky’nin Bilişsel Gelişim KuramıVygotsky, Rus bir bilim adamıdır. Ona göre bilişsel gelişimin en önemli belirleyicisi bireylerin içerisindeyaşadıkları kültürdür. Kültürden bağımsız olarak bilişsel gelişimin gerçekleştiğini düşünmek olanaklıdeğildir. Bu kurama göre bireylerin etrafında bulundukları çevre çok önemlidir. Bireylerin tek başlarınabaşarabilecekleri gelişim düzeyine gerçek gelişim alanı isimi verilmektedir. Öte yandan yetişkin ya da dahabecerikli bireylerin yardımıyla bireylerin gelebilecekleri düzeyler de vardır ki buna da potansiyel gelişimalanı denir. Vygotsky, gerçek gelişim alanından potansiyel gelişim alanına ulaşmayı “yakınsal gelişim alanı”kavramıyla açıklar. Bir başka deyişle yakınsal gelişim alanı, gerçek gelişim alanı ile potansiyel gelişim alanıarasındaki farktır. Bu süreçte çevredeki daha yeterli kişilerin yardımlarını da yapı iskelesi kavramıylaaçıklamaktadır [3].Bilgiyi İşleme KuramıBilişsel gelişimi açıklayan bir diğer kuram Bilgiyi İşleme kuramı. Bilgiyi İşleme kuramı, bir bilginin bir bellekdeposundan bir diğerine nasıl çağırıldığı ve depolandığı ile ilgilenen bir kuramdır. Bu kurama göre, dışdünyadan bilgilerle karşılaşıldığı bellek türü duyusal bellektir. Duyusal belleğe gelen bilgiler, buradan kısasüreli belleğe aktarılır. Kısa süreli bellekten de uzun süreli belleğe yönlendirilir. Kısa süreli belleğe işleyenbellek ismi de verilir. Kısa süreli bellekte bilgiler çok kısa süreli kalmaktadır. Buradaki bilgileri uzun sürelibelleğe aktarmak için kodlama, gruplama ve tekrar gibi stratejiler kullanılmaktadır.Duygusal GelişimDuygu, insanların çevrelerindeki uyarıcıları algılamaları sonucu ortaya çıkan ve bireylerin iç dünyalarınıharekete geçiren iç yaşantılar olarak tanımlanmaktadır. Duygular insanların deneyimlerinden ve biyolojikyapılardan etkilenmektedirler. Duygular ile ilgili yapılan çalışmalar, bireylerin birtakım duygulara doğuştansahip olduklarını göstermiştir.Benlik ve GelişimiBenlik, kendimize ilişkin algılarımızın toplamıdır. Benlik gelişimi, yaşamın çeşitli zaman dilimlerindefarklılaşarak gelişimini sürdürür. Bu konuya değinen önemli bilim insanlarından biri Erik Erikson’dur.Erikson, benlik gelişiminin sekiz önemli dönemde geliştiğini belirtir. Bu dönemlerden ilki temel güvenekarşı güvensizlik dönemidir. Bu dönem 0-1.5 yaşları arasında kendisini gösterir. Daha önce de belirtildiğigibi bebekler içlerinde bulundukları çevrenin ve insanların güvenilir olup olmadıkları ile ilgilenirler. Eğerbebeklerin çevreleri ve çevrelerindeki insanlar güvensiz ise bu durumda temel güvensizlik duygusuoluşmaktadır. İkinci dönem, özerkliğe karşı kuşku ya da utanç dönemidir. Bu dönem, 1.5 ila 3 yaşları

PsikolojiPsikososyal Gelişim10Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

2010. Ünite - Psikososyal Gelişim

arasında gerçekleşir. Bu dönemde çocuklar yürüme, konuşma ve öz bakım becerileri edinme gibi özelliklerisergilerler. Bu özelliklerin etkisiyle bebekliğe oranla daha bağımsız oldukları düşüncesine kapılırlar. Bunedenle özerk hareket etme eğilimleri ortaya çıkar. Ancak çevre tarafından bu özerk girişimler aşırı birşekilde engellendiği zaman çocuklarda kendilerine ilişkin utanç ve kuşku duyguları oluşur. Bir sonrakidönem girişimciliğe karşı suçluluk dönemidir. Bu dönem 4-6 yaşları arasında görülür. Çocuklar artan bilişselgelişim ve merak duygusuyla dünyayı keşfetme çabası içerisinde olurlar. Bu girişimcilik duyguları çevretarafından engellendiğinde suçluluk duygusu taşırlar. Bir sonraki dönem çalışkanlığa karşı aşağılıkduygularının yaşandığı dönemdir. Bu dönem 7-11 yaşları arasında görülür. Çocuklar akademik hayataatılırlar. Bu dönemde başarı olma motivasyonları çok yüksektir. Akranlarına göre kendilerini yetersizalgıladıkları zaman bu durumda onlarda aşağılık duyguları ortaya çıkar.Kimlik Ve GelişimiKimlik, ben kimim sorusuna verilen yanıttır. İnsanların kim olduklarını keşfetme dönemi bir başka deyişlekimlik oluşturma dönemi Erikson tarafından ergenlik olarak ifade edilmektedir. Psikososyal gelişimkuramına göre, ergenlik döneminde bireyler toplumsal, cinsel ve mesleki alanlarda denemelerde bulunupkarar verirler. Marcia, insanların dört önemli kimlik statüsünden birine atandıklarını belirtmektedir.Ahlak Gelişimiİnsanın bir diğer önemli özelliği ise doğru ve yanlışa ilişkin ölçütler oluşturup olayları ve durumları buölçütlere göre değerlendirmeleridir. İşte doğru ve yanlışa ilişkin ölçütler oluşturma ve bu sürecin gelişimineahlak gelişimi ismi verilmektedir.

2111. Ünite - Öğrenme Psikolojisi I

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ -1-Dünyaya uyum sağlamak için bireyler, sürekli bir şekilde davranışlarını düzenlerler. Bu uyum sağlamasürecinde öğrenme, aracılık eden en önemli etkendir. Günlük yaşam içerisinde insanlar hemen her günyeni şeyler öğrenmektedir. Bu noktada öğrenmenin tanımını yapmak gerekir. Tarihsel süreçte ilk öğrenmetanımlamasını yapanlardan biri de Aristo’dur. Aristo, öğrenmenin uyaranlar arasında çağrışım bağıkurulması olduğunu belirtmiştir. Günümüzde pek çok öğrenme tanımlanmasının yapıldığı görülmektedir.Öğrenme, yaşantı ya da tekrar yoluyla kalıcı davranış değişikliği gerçekleşebilmesi için sürecidir.Öğrenme İle İlişkili KavramlarÖğrenmeyle ilişkili ama öğrenmeden farklı kavramların başında olgunlaşma gelmektedir. Olgunlaşma;organizmanın genetik olarak sahip olduğu kapasiteyi bir plan doğrultusunda çevreyle etkileşime geçirmesisonucunda meydana gelen biyolojik temelli değişikliklerdir. Belirli bir zaman dilimine kadar yürüyememekya da konuşamamak, makasla bir şeyleri tutup kesememek gibi davranışların ortaya çıkmamasında etkiliolan faktör henüz iskelet, kas ve sinir sisteminin yeterli olgunluğa ulaşamamasıdır. Bir diğer kavram,büyümedir. İnsan vücudunun hacimce ve kiloca değişmesine büyüme denir.Öğrenmeyi Etkileyen FaktörlerÖğrenmenin tanımını yaptıktan ve öğrenmeyle ilişkili kavramları ele aldıktan sonra, öğrenmeyi etkileyenfaktörleri incelemek gerekir. Bu noktada öğrenmeyi etkileyen, pek çok faktör vardır. Bu faktörleri bireyden,öğrenme malzemesinden, öğrenme ortamından ve öğretenden kaynaklanan faktörler olmak üzere dördeayırmak mümkündür.Klasik Koşullama KuramıPsikoloji tarihi incelendiğinde psikolojinin konusunun somut, gözle görülebilir ve ölçülebilir davranışlarolması gerektiği belirtilmiştir. Özellikle davranışçı öğrenme kuramları, davranışın değiştirilmesi,geliştirilmesi ve güçlendirilmesi konusuna odaklanmışlardır. Klasik Koşullama kuramı da davranışı çalışmabirimi olarak ele alan yaklaşımlardan biridir. Koşullama; başlangıçta nötr bir uyarıcının, koşulsuz uyarıcı ilebirlikte verilmesinden sonra koşulsuz uyarının ortaya çıkardığı tepkiyi ortaya çıkarması sürecidir. Pavlov,koşullamayla gerçekleşen öğrenme sürecine yönelik olarak birtakım temel kavramlar üretmiştir. Bukavramların başında koşulsuz uyarıcı kavramı gelmektedir. Pavlov’a göre, organizmada her zaman aynıtepkiye neden olan uyarıcıya, koşulsuz uyarıcı denir. Deneysel koşulda yer alan et, köpekte sürekli salyatepkisinin ortaya çıkmasına neden olur. O halde et koşulsuz uyarıcıdır. İkinci önemli kavram koşulsuztepkidir. Organizmanın koşulsuz uyarana karşı verdiği tepkiler koşulsuz tepki olarak isimlendirilmektedir.Deneysel koşulda yer alan salya tepkisi koşulsuz tepkiye örnektir. Üçüncü önemli kavram nötr uyarıcıdır.Pavlov’a göre, organizmada herhangi bir tepkiye neden olmayan uyarıcıya nötr uyarıcı denir. Deneyselkoşulda yer alan köpeğin zil sesine karşı hiçbir tepki vermemesi durumunda zil nötr uyarıcıdır. Dördüncüönemli kavram koşullu uyarıcıdır.Pavlov’a göre, başlangıçta nötr bir uyarıcı iken; koşulsuz uyaranla birlikte organizmaya sunulmasındansonra organizmada koşulsuz uyarının neden olduğu tepki gibi bir tepkiye neden olan uyarıcıya koşulluuyarıcı denilmektedir. Beşinci önemli kavram koşullu tepkidir. Pavlov’a göre, koşullu uyarıcı tarafındanortaya konan tepkiye koşullu tepki denilmektedir. Klasik Koşullama kuramının temsilcisi Pavlov, klasikkoşullama temelinde öğrenmenin birtakım ilkeleri olduğunu belirtmiştir.Pekiştireç, koşullama sürecinde koşulsuz uyaran ile koşullu uyaran arasındaki bağın güçlenmesine nedenolan uyarıcılara denir. Klasik koşullama deneyinde et pekiştireç olarak görev yapmaktadır. İkinci ilkesönmedir. Klasik Koşullama kuramına göre, koşullama gerçekleştikten belirli bir zaman sonra koşulluuyarıcı ile koşulsuz uyarıcı eğer organizmaya birlikte verilmezse, organizma koşullu uyarıcıya koşullu tepkivermemeye başlar. Bu sürece sönme denir. Üçüncü ilke genellemedir. Genelleme, koşullama

PsikolojiÖğrenme Psikolojisi I11Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

2211. Ünite - Öğrenme Psikolojisi I

gerçekleştikten sonra organizmanın koşullu uyarılara da koşullu tepki vermeye başlamasına denir.Dördüncü ilke ayrıt etmedir. Ayırt etme, organizmanın koşullu tepkiyi sadece koşullama sürecinde yer alankoşullu uyarana vermesi ve benzer uyaranlara vermemesidir. Beşinci ilke gölgelemedir. Gölgeleme,koşullama sürecinde iki nötr uyaran olması durumunda organizmanın bu uyaranlardan sadece birinekoşullu tepki vermesine denilmektedir. Son kavram ise birden fazla uyarıcıya koşullamadır. Birden fazlauyarıcıya koşullama, koşullama sürecinde nötr uyaranların sayılarının artırılması ve organizmanın buuyaranların hepsini koşullu uyaran olarak algılayıp her bir uyarana koşullu tepki vermesine denir.Edimsel Koşullama KuramıÖğrenme psikolojisi alanında ikinci önemli davranışçı kuram Edimsel Koşullama kuramıdır. EdimselKoşullama kuramı, Skinner tarafından kavramsallaştırılmış ve kuram haline getirilmiştir. Klasik Koşullamakuramı, davranışın şekillenmesinde çevrenin etkisinin önemli olduğunu belirtmiştir. Edimsel Koşullamakuramı da çevrenin öğrenme üzerinde önemli etkisinin olmasının yanında bireylerin deneyimlerinin deonların öğrenmeleri üzerinde etkili olduğunu belirtmiştir. Bu noktada Edimsel Koşullama kuramıdavranışın, davranışın sonucundan etkilendiği görüşünü kuramın merkezine koymuştur. Bir başka deyişlebirey, davranışının sonucunu ödüllendirici olarak görürse bu durumda istenilen davranışı gösterme vedevam ettirme eğiliminde davranışlar sergiler. Aksi durumda, davranışın sonucu cezalandırıcı olduğunda,birey davranışını devam ettirmemektedir.

2312. Ünite - Öğrenme Psikolojisi II

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ -II-İnsanın nasıl öğrendiğini açıklayan pek çok kuram vardır. Bu kuramlar, davranışçı kuramlardanNörofizyolojik Öğrenme kuramlarına doğru geniş bir yelpazede ele alınabilir. Öğrenme psikolojisi tarihiaçısından bakıldığında Toplumsal Öğrenme kuramı, Gestalt Öğrenme kuramı, Bilgiyi İşleme kuramı veNörofizyolojik kuram gibi kuramlar öğrenme kuramları olarak karşımıza çıkmaktadır. Her bir öğrenmekuramı öğrenmenin nasıl gerçekleştiği konusunda açıklamalar yapma noktasında birleşmektedirler. Ancakher bir kuram öğrenmeyi kendine özgü kavramlar ve yapılarla açıklamaktadır.Toplumsal Öğrenme KuramıToplumsal öğrenme kuramı Bandura tarafından kavramsallaştırılmıştır. Bu kuram, klasik davranışçıöğrenme kuramının “çevre insanı şekillendirir” şeklindeki dar görüşünü genişletmiştir. İnsanların toplumsalbirer varlık olmalarının yanında önemli süreçlere de sahip olduklarını savunmuştur. Bu süreçlerin başındada insanların düşünen varlıklar olmaları yer almaktadır. İnsanlar, çevrelerindeki insanları gözlemlerler.Onların yaptıkları bazı davranışlara dikkat ederler. Dikkat ettikleri davranışlarını hatırlarında tutmayaçalışırlar. Daha sonra da davranışlara dönüştürebilirler. Bu noktada insanlar, taklit ya da gözlem yoluylaöğrenebilme potansiyeline sahip varlıklardır. Toplumsal Öğrenme kuramı, bireylerin gözlem yoluylaöğrenebilmeleri için birtakım psikolojik donanıma sahip olmaları gerektiğini savunmaktadır. Budonanımlara insanın kapasiteleri denilmektedir. Bu noktada öncelikle bireylerin, çevrelerindeki bireylerigözlemleyerek onların davranışlardan sonuçlar çıkararak kendi öğrenmelerini düzenlemeleri gerekir kibuna dolaylı öğrenebilme kapasitesi denilmektedir.Gestalt Öğrenme KuramıBilişsel öğrenme kuramlarının temelini oluşturan bir diğer kuram Gestalt öğrenme kuramıdır. Gestaltöğrenme kuramına göre, insanlar duyu organlarına sahip varlıklardır. İnsanların çevrelerinden duyuorganlarına sürekli bir şekilde bilgi akışı gerçekleşmektedir. İnsanlar, çevrelerinde olup bitenleri ve bilgileriduygu organları aracılığı ile algılamaya çalışmaktadır. Algılama sürecinde ise atomistik bir durum sözkonusu değildir. Bir başka deyişle, insanlar çevrelerinde olup bitenleri parçalara ayırarakincelememektedir. Tam aksine bir bütün olarak algılamaktadır. Çünkü bütün parçaların toplamından farklıbir şeydir. Bu öğrenme kuramına göre, öğrenme aslında iyi bir algı oluşturma sürecidir. Algı oluşturmasüreci de gelişi güzel gerçekleşmez. Algı oluşturma süreci sistematik bir şekilde ileler. Bu ilerleyişin birtakımilkeleri vardır ki buna algı yasaları denilmektedir. Gestalt kelimesi, “bütün, tam” anlamına gelmektedir. Bunoktada Gestalt Öğrenme kuramı, insanların olay ve durumları bir bütünlük içerisinde algıladıklarınısavunmaktadır. Kuramın temelini “bütün parçaların toplamından farklı bir şeydir” düşüncesioluşturmaktadır. Kuram, öğrenmenin temelinde iyi bir algılamanın yer aldığını savunur. İnsanlar,algıladıklarını iyi bir şekilde örgütleyip bilişsel sürece dâhil ettiklerinde öğrenme gerçekleşmiş demektir.Gestalt Öğrenme kuramı, insanların kendi hatalarından da öğrenebildiklerini savunur.Bilgiyi İşleme Kuramıİnsanların yaşamlarına bilgisayarların girmesi, onları pek çok açıdan etkilemiştir. Öncelikle bilgileri,elektronik ortamda saklamak müthiş bir olanak olarak görülmüştür. Çünkü yüz binlerce kitabı ancak kocabir kütüphanede saklayabiliriz. Oysa küçük bir teknolojik aletin içinde binlerce kütüphanenin olabileceğibilgiler yer almaktadır. Bilgisayar metaforundan hareketle, bilgiyi işleme kuramı ortaya çıkmıştır. Bilgiyiişleme kuramına göre, öğrenme bilginin bir bellek deposundan bir başka bellek deposuna aktarılmasıdır.Bu noktada insanların üç önemli belleği bulunmaktadır. Bunlardan ilki duyusal bellektir. Öncelikleuyaranlara ilişkin bilgiler duyusal belleğe gelir. Duyusal bellekte belirli bir süre kaldıktan sonra bilgiler, kısasüreli belleğe bir başka deyişle işleyen belleğe aktarılır. Burada bilgiler işlendikten sonra bir başka belleğeaktarılır ki bu belleğe de uzun süreli bellek denilmektedir. Uzun

PsikolojiÖğrenme Psikolojisi II12Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

2412. Ünite - Öğrenme Psikolojisi II

süreli bellekte bilgiler unutulmaz. Uzun süreli belleğin bellek depolama kapasitesi oldukça geniştir. Bilgiyiİşleme kuramına göre, öğrenme bilginin bir bellek deposundan bir başka bellek deposuna aktarılmasısonucunda gerçekleşir. Nihai olarak bilgi uzun süreli belleğe aktarıldığında öğrenme gerçekleşmiş olur. Busüreç daha detaylı bir şekilde ele alınabilir. Bilgiyi İşleme kuramına göre, bireyler dış dünya ile temasaduyu organları aracılığı ile geçerler. Duyu organlarına gelen bilgiler, çok kısa bir süre kaydedilir (yaklaşık 5saniye). Bu süreçte duyusal bellek devreye girer. Daha sonra, duyusal bellekten bilgiler kısa süreli belleğeiletilir. Bu süreçte dikkat, algı ve tanıma gibi aracı süreçler devreye girer. Ancak kısa süreli belleğin işlemyapabilme kapasitesi sınırsız değildir.Nörofizyolojik Öğrenme KuramıDavranışçı öğrenme kuramlarından bilişsel öğrenme kuramlarına doğru gerçekleşen ilerleme sürecindeönemli noktalardan biri de hücre ve organ düzeyinde öğrenmenin nasıl gerçekleştiği konusudur. İştenörofizyolojik öğrenme kuramı, hücre ve organ düzeyinde öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini anlatan birkuramdır. Beyinde her bir olayın, durumun ve olgunun farklı yönlerinin kaydedildiği sinir kümeleri olduğuvarsayımıdır. Bu sinir kümeleri, yeni bir bilgi ile karşılaşıldığında aynı anda aktive olmaktadır. Buaktivasyona ardışık safha denilmektedir. Ardışık safhalarla birlikte beyinde ne kadar çok sinir hücresiaktive olursa o oranda bilgilerin öğrenildiği ifade edilmektedir. Nörofizyolojik açıdan öğrenme sürecinietkileyen bir diğer faktör nörotransmitterlerdir. Nöronlar arasındaki iletişimi etkileyen birtakım kimyasalmaddeler vardır ki bu kimyasal maddelere nörotransmitter denilir. Nörotransmitterlerin azlığı ya daçokluğu sinir hücrelerinin çalışmasını etkilemektedir. Dolaysıyla da öğrenme süreçlerini etkilenmektedir.Sonuç olarak bu bölümde öncelikle Toplumsal Öğrenme kuramı ele alınmıştır. Daha sonra sırasıyla GestaltÖğrenme kuramı, Bilgiyi İşleme yaklaşımı ve Nörofizyolojik kuram ele alınıp incelenmiştir.

2513. Ünite - Sağlık Psikolojisi

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

SAĞLIK PSİKOLOJİSİ1950’li yıllardan önce insanların sağlıkları ve hastalık durumları hep fiziksel faktörlerle incelenmiştir. Ancakaraştırma sonuçları, insanların sağlıklarını ve hastalığa yakalanmalarını etkileyen psikososyal etkenlerin devar olduğunu ortaya koymaya başlamasıyla birlikte psikolojide yeni bir alt alan doğmuştur ki bu alt alanasağlık psikolojisi ismi verilmektedir. Sağlık psikolojisi “sağlığın geliştirilmesi ve sürdürülmesi, hastalıklarınve ilişkili işlev kayıplarının azaltılması ve tedavisi için psikoloji disiplinin kendine özgü eğitimsel, bilimsel vemesleki katkılarının toplamı” olarak tanımlanmaktadır. Sağlık ve hastalık konusundaki biyolojik, davranışsalve toplumsal etkenlerin etkisini inceleyen psikologlara sağlık psikoloğu denilmektedir. Sağlık psikologları,hastalığı anlamada ve bireylerin iyi oluşlarını artırmada insanlara yardımcı olmaya çalışan bireylerdir.Sağlık psikologları kendi içerisinde de sınıflandırılmaktadır.Sağlık Psikolojisinde Biyopsikososyal Bakış AçısıOn dokuzuncu yüzyılın başlarında bireylerin hastalıklara yakalanmaları daha çok biyolojik faktörlerleaçıklanırken günümüz sağlık psikologlarına göre, insanların sağlıklı olmalarında ve hastalıklarayakalanmalarında tek bir faktör değil biyolojik, psikolojik ve toplumsal gibi birden çok faktör etkiliolmaktadır. Bir başka deyişle bireylerin hastalıklardan iyileşmelerinde ve sağlıklarını korumalarında sadecefiziksel durumlarının düzenlenmesi değil; inançlarının, sorunlar ile başa çıkma yöntemlerinin ve yaşamşekillerinin düzenlenmesi de gereklidir. Bu çoklu faktörleri içerisinde barındıran kavram, biyopsikososyalbakış açısıdır. Bu bağlamda bireyin aşırı kilo alımının engellenmesi için kilo alımına ilişkin fizyolojisinin vemetabolizmasının düzenlenmesi (biyolojik), bireyin başa çıkma becerilerinin ve inançlarının düzenlenmesi(psikolojik), bireyin aile, arkadaş gibi sosyal çevresiyle olan ilişkilerinin düzenlenmesi (toplumsal) gibitedavi planı biyopsikososyal yaklaşıma örnektir.Sağlık Psikolojisi KuramlarıGerçekçi olmayan iyimserlik kuramı, bireylerin olumsuz sonuçların kendi başlarına gelme olasılığınınbaşkalarının başlarına gelme olasılığından daha düşük ve olumlu sonuçlar yaşama olasılıklarının daortalamadan daha yüksek olduğuna inandıklarını belirtir. Bireyler bu düşüncelerinden dolayı sağlıklarınıtehlikeye atacak emniyet kemerini takmadan araba kullanma, korunmasız cinsel ilişkiye girme gibi riskli vetedbirsiz davranışlara yönelmektedirler. Bu yönelişin sonucunda da bireyler AIDS gibi cinsel yolla bulaşanhastalıklara yakalanmakta ya da yaralanma ve ölümle sonuçlanan kazalara uğramaktadırlar. Bireyleringerçekçi olmayan iyimserliklerinin altında, bireylerin sağlıklarını bozacak problem alanlarına ilişkindeneyimlerinin olmayışı; bireylerin sorunu sadece kendi davranışlarıyla çözebileceklerine ilişkininançlarının olması ve gelecekte de böyle bir durumun olmayacağına ilişkin inançlar oluşturmalarıyatmaktadır.Bireylerin Sağlıklarını Etkileyen Temel FaktörlerBireylerin beslenme tarzları, alkol tüketimleri, sigara içmeleri, cinsel davranışları ve egzersiz yapıpyapmama durumları onların sağlıklarını etkilemektedir. Psikoloji literatürü incelendiğinde, ölümlerin pekçoğunda (yaklaşık %50 oranında) bireylerin davranışlarının etkili olduğunu ortaya koyan çalışmalarbulunmaktadır. Bu bulgulara göre, bireylerin daha uzun ve sağlıklı bir şekilde yaşamaları için davranışları veyaşam şekilleri önemli koruyucu etkenler olarak görülmektedir. Sağlık psikologları, sağlığı olumsuzetkileyen faktörleri belirleyip, bu olumsuz durumdan bireylerin kurtulmaları için psikolojik müdahaleleruygulayıp, bireyleri sağlıksız davranışlardan uzaklaştırmaktadırlar.Sigara bağımlılık yapıcı bir maddedir. Bağımlılık yapan bu maddenin içerisinde nikotin, karbonmonoksit,hidrojen siyanür, uçucu aminler, arsenik ve kurşun gibi zehirleyici pek çok kimyasal madde bulunmaktadır.Sinir sistemi, sigaraya karşı tolerans geliştirir.Stres

PsikolojiSağlık Psikolojisi13Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

2613. Ünite - Sağlık Psikolojisi

Stres, Ruh Bilimleri Sözlüğünde, “bir organizmanın üstesinden gelmesi gereken koşullar karşısında verdiğitepki durumu” olarak tanımlanmaktadır. Öte yandan stres Cüceloğlu tarafından, “bireyin fiziksel ve sosyalçevreden gelen ve uyumsuzluk yaratan koşullar nedeniyle, bedensel ve psikolojik sınırlarının ötesindeharcadığı çaba” olarak ele alınmaktadır. Stres, organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesive zorlanması ile ortaya çıkan bir durumdur [15, 16].Literatürde stres, oluşum şekilleri açısından incelenmiştir. Fried, stresi oluşum şekillerine göre üçeayırmaktadır: Birincisi, felaket stresidir. Felaket stresi, büyük alanları ve insan topluluklarını etkileyenfelaketlerin (deprem, sel gibi) neden olduğu strestir. İkincisi, akut strestir. Akut stres, krizler ya da bireylerietkileyen anlık olaylar sonucunda oluşan stres çeşididir. Üçüncüsü ise, günlük strestir. Günlük stres, günlükyaşamın içerisinde sürekli olarak varlığını gösteren ve bireyleri tehdit eden strestir.Başa ÇıkmaLazarus ve Folkman, başa çıkma konusunda üç aşamalı bir model geliştirmişlerdir. Geliştirdikleri modelde,birincil değerlendirme, ikincil değerlendirme ve başa çıkma yöntemleri olmak üzere üç öge bulunmaktadır.Birincil değerlendirmede, bireyin çevreyle etkileşiminde iyilik halini tehlikeye sokan herhangi bir durumunolup olmadığı değerlendirilir. Birey, içinde bulunduğu durumu, zarar ya da kayıp, tehdit ve mücadele olmaküzere üç şekilde değerlendirir. Zarar ya da kayıp sonucunda birey, benlik saygısı kaybı, arkadaşlığın zarargörmesi gibi durumlarda incindiğini ya da zarara uğradığını düşünür ve hisseder. Tehdit durumunda birey,olası zararlarını ve kayıplarını değerlendirir. Mücadele durumunda ise konuyu denetim altına alma veyakazanma olasılığı söz ko nusudur. Zarar ya da kayıp, tehdit v e mücadele etme değerlendirmelerine farklıduygular eşlik eder. Zarar ya da kayıp ve tehdit değerlendirmesine olumsuz duygular, mücadeledeğerlendirmesine ise olumlu duygular eşlik eder.

2714. Ünite - Anormal Psikoloji

DERS ADIÜNİTE ADIÜNİTE NOYAZAR

ANORMAL PSİKOLOJİEtrafımıza baktığımızda, bazı insanların normal insanlardan farklı tepkiler verdikleri görülür. Örneğin bazıbireyler; kendilerini çökmüş hissederler, mutsuzdurlar, geleceğe ilişkin umutsuzluk duygularına sahiptirler.Ayrıca bu kişiler, ya çok yemek yerler ya da çok uyurlar. İnsan ilişkilerinde ise çok az yer alırlar. Bazı bireylerise, sürekli ya kapıyı kilitleyip kilitlemediklerini ya ocağı kapatıp kapatmadıklarını kontrol etmeye çalışırlar.Öte yandan bu bireyler, sürekli ellerini yıkamaktan kendilerini alı koyamazlar. Günde beş altı kez evitemizlemek isterler. Bazı bireyler, dürtüsel davranma eğilimindedirler. Kendi bedenlerini, jiletle çizebilirler.Çok kolay bir şekilde yalan söyleyip hırsızlık yapabilirler. Öfkelerine yenik düşüp saldırganca tepkilerdebulunabilirler ve hatta suça yönelebilirler. Bazı bireyler ise, herhangi fiziksel bir bulgu olmamasına rağmensürekli midelerinin ya da başlarının ağrıdığını belirtip hastaneden çıkmayabilirler. Çok daha olumsuz olarakbazı bireylerin ise gerçeklikle bağlarının koptuğu görülür. Bu bireyler, kendi kendilerine sürekli konuşurlar.Konuşma içerikleri incelendiğinde bir bütünlüğün olmadığı görülür. Ayrıca, halüsinasyon ve sanrıgörebilirler. İşte bu tür insanların ortalama insanlardan farklılaştıkları görülür ki çoğu zaman bu bireylere“anormal” denilir. Psikolojide, bu şekilde farklı tepkiler veren bireyleri inceleyen alana anormal psikolojidenilmektedir.Davranışsal (Ruhsal) Bozuklukların TanımlanmasıAnormal psikoloji, ruhsal bozukluklarla ilgilenen bir alandır. Ruhsal bozukluklar, duygu, düşünce vedavranış bozuklukları ya da davranışların normalden sapması olarak tanımlanmaktadır. Anormal terimi,normdan sapma olarak tanımlanmaktadır. Ruhsal bozuklukların nedenleri arasında biyolojik, psikolojik vesosyal nedenler yer almaktadır.Davranışsal Bozuklukların Nedenlerine İlişkin Kuramsal Bakış AçılarıGörgül çalışmaların yanında, kuramsal açıklamalar da bulunmaktadır. Ruhsal hastalıkların nedenleriniaçıklayan psikodinamik yaklaşım, medikal yaklaşım, bilişsel-davranışçı yaklaşım, hümanistik vesosyokültürel yaklaşım ile eklektik yaklaşım olmak üzere beş temel kuramsal yaklaşım bulunmaktadır.Davranışsal Bozuklukların Tanılanmasında Kullanılan YöntemlerFiziksel rahatsızlıklar, kan, idrar ya da biyopsi gibi tahlillerle teşhis edilirken; ruhsal bozuklukların teşhisigözlem, kişinin beyanı ve görüşme gibi yöntemlerle gerçekleştirilmektedir. Bireylerin psikolojikişlevselliklerini ve sağlıklarını inceleme sürecine değerlendirme denir. Değerlendirmenin amacı, belli birbozukluğa uygun tedavi yapmak için tanı koymaktır. Ruhsal bozuklukların gidişatı, sonucu birbirindenfarklıdır. Bu nedenle doğru tanı yapmak, hastalara ve ailelerine bir sonraki aşamada neler olacağına ilişkindoğru bilgiler verilmesine destek olarak, bireylerin hastalık sürecine uyum sağlamalarına yardımcı olur.Ruhsal bozuklukların doğru bir şekilde tanımlanması için klinisyenler görüşme, gözlem, nöropsikolojikdeğerlendirme ve psikolojik testler gibi araçlara başvururlar.Davranışsal Bozuklukların Sınıflandırılması Bilim tarihinde ruhsal hastalıkların sınıflandırmasını ilk defa Emil Kraeplin (1856 – 1926) gerçekleştirmiştir.Bugün bile Kraeplin’in sınıflandırmasına dayalı olarak psikolojik rahatsızlıklar ele alınıp incelenmektedir. Bunoktada ruhsal bozuklukların sınıflandırılma şekillerinden dünyada iki önemli sınıflandırma şekli vardır. Busınıflandırmalardan ilki, Amerikan Psikiyatri Derneğinin “Ruhsal Bozukluklarının Tanı ve İstatistikiSınıflandırması”dır. İkincisi ise Dünya Sağlık Örgütünün “Hastalıkların Uluslararası Sınıflandırması”dır.Dünyada daha çok Amerikan Psikiyatri Derneğinin “Ruhsal Bozukluklarının Tanı ve İstatistikSınıflandırması” kullanılmaktadır. Bu bağlamda ilk tanı ölçütleri başvuru kitabı, 1952 yılında basılmıştır.Zamanla yeni baskıları çıksa da psikoloji ve psikiyatri alanında standart başvuru kaynağı olmuştur. Bukitaplarda bir bireyde herhangi bir ruhsal bozukluk olup olmadığını belirlemek için, öncelikle gözlemlenenbelirtilere bakılmaktadır. Bireyin belirtilere ilişkin ölçütleri karşılayıp karşılamadığıyla ruhsal bozukluğasahip olma düzeyi tespit edilmektedir. Literatürde ruhsal

PsikolojiAnormal Psikoloji14Prof. Dr. ALİ ERYILMAZ

2814. Ünite - Anormal Psikoloji

bozuklukların tanımlanmasında, çok boyutluluk ve çok faktörlülük üzerinde durulmaktadır. Bu bağlamdaruhsal bozukluklar, pek çok faktörden etkilenmektedir. Bu faktörler, eksen başlığı altında beş boyuttaincelenmektedir.Ruhsal (Davranışsal Bozukluklar)Ruhsal bozukluklara ilişkin literatür incelendiğinde pek çok, ruhsal bozukluk tanımlamasının, tedavişekillerinin ele alındığı görülmektedir. Bu bölümde belli başlı ruhsal bozukluklara kısaca değinilmiştir. Bubağlamda bu bölümde, kaygılanım (anksiyete) bozuklukları, somatoform bozukluklar, disosiyatifbozukluklar, kişilik bozuklukları, psikoaktif madde kullanımı bozuklukları, şizofrenik bozukluklar veduygulanım bozuklukları ele alınmıştır.Kaygılanım BozukluklarıRuhsal bozuklukların birkaçı içerisinde korku ve kaygıyı barındırdığı için kaygılanım bozuklukları olaraktanımlanmaktadır. Kaygı, kişi için rahatsızlık oluşturan herhangi bir durum veya tehlike algısına karşı kişininçeşitli tepkiler ortaya koyması ve harekete geçememesi durumuna denir. Kaygılanım bozukluklarına,hüzün, öfke ve endişe gibi duygular; terleme, ağız kuruluğu, hızlı nabız atımı, yüzeysel nefes alma, yüksekkan basıncı ve kas gerginliği gibi fizyolojik tepkiler; uykuya dalmakta sorun yaşama, uzun süre dikkatiyoğunlaştırmada ve konsantrasyonda sorun yaşama, problem çözme ve yargılama becerilerinde sorunyaşama gibi bilişsel tepkiler eşlik eder. Kronik kaygı, otonom sinir sisteminin sürekli hareket hâlindeolmasından dolayı, bireylerin somatik tepkiler göstermelerine de neden olmaktadır. Kronik bir şekildekaygılanma, hipertansiyon, baş ağrısı ve sindirim problemlerine de neden olmaktadır. Kaygıbozukluklarında gösterilen tepkilerde benzerlikler olmasına karşın, farklı kaygılanım bozuklukları vardır.