nikos kazantzakis

61
9

Upload: surele

Post on 17-Jul-2016

111 views

Category:

Documents


5 download

DESCRIPTION

Νίκος Καζαντζάκης 50 χρόνια από τον Θάνατο του

TRANSCRIPT

Page 1: Nikos Kazantzakis

9

Page 2: Nikos Kazantzakis

10 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

Íßêïò50 ÷ñüíéá áðü ôïí èÜíáôü ôïõ

ÊáæáíôæÜêçòΝικόλαος Βουργίδης (Πρόεδρος Τεκτονικού Ιδρύματος):Το

Τεκτονικό Ιδρυµα και οι τέκτονες της Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος,σας καλωσορίζουν στην 20η Ανοικτή Εκδήλωση αφιερωµένη στηµνήµη του µεγάλου ταξιδευτή, Κρητικού, λογοτέχνη, ανθρώπου καιτέκτονα Νίκου Καζαντζάκη.

Έχουν περάσει 50 χρόνια από τον θάνατο του µεγάλου συγγραφέακαι στοχαστή. Το ερευνητικό ανήσυχο και ελεύθερο πνεύµα τουγεννήθηκε και ζυµώθηκε στη γη της περήφανης και ανυπότακτηςΚρήτης.

Τα ταξίδια του δίνουν την εικόνα µιας αέναης περιπλάνησης.

Ολόκληρη η ζωή του Καζαντζάκη σηµαδεύεται από µετακινήσεις,αποδηµίες, περιπλανήσεις. Το ταξίδι ήταν γι' αυτόν ένας τρόπος ναµαζέψει τα πλούτη του κόσµου, εικόνες, ιδέες, τρόπους ζωής καισυνήθειες να τα αφήσει να κατασταλάξουν µέσα του και ύστερα ναζυµωθούν µε τα συναισθήµατα και τις συγκινήσεις του.

Αυτός ο µεγάλος διανοούµενος δεν µπορούσε να χωρέσει σταστενά καλούπια των συµβιβασµών και των σκοπιµοτήτων. Αγαπούσεκαι πίστευε στον θείο σπινθήρα, που κρύβει ο άνθρωπος µέσα του,

Page 3: Nikos Kazantzakis

11

"Ôï μüíï μïõ ÷ñÝïò.Ôï ðñüóùðï áõôü μå üóç

μðïñþ õðïμïíÞ, áãÜðçêáé ôÝ÷íç íá ôï

äïõëÝøù.Ôß èá ðåé íá ôï äïõëÝøù;

Íá ôï êÜíù öëüãáêáé, áí ðñïöèÜóù,

ðñéí í'Üñèåé ï ×Üñïò,ôç öëüãá áõôÞ íá ôçí

êÜíù öùò"

αγαπούσε τον άνθρωπο. Έψαχνε γύρω του και βυθιζόταν παράλληλαστο εσωτερικό του εαυτό.

Ο Νίκος Καζαντζάκης είδε το φως που αναζητούσε στονΤεκτονισµό. Και φως όπως το ορίζει ο Καζαντζάκης στην "Ασκητική"του σηµαίνει: "Να κοιτάς µεαθόλωτο µάτι όλα τα σκοτάδια"."Και µαχόµαστε όλοι στο λιγοστότούτο διάβα της ατοµικής ζωής,να ρυθµίσουµε εντός µας το χάος.Να “λαγαρίσουµε” την άβυσσο.Να κατεργαστούµε µέσα στακορµιά µας όσο πιότερο σκοτάδιµπορούµε. Να το κάνουµε φως,φως αγάπης. Στο βιβλίο του"Αναφορά στον Γκρέκο", οµεγάλος στοχαστής αδελφός µαςκάνει µίαν ευχή για τον ίδιο, πουµπορεί να είναι και ευχή γιαόλους µας, για τον άνθρωπογενικά, γράφοντας:

"Το µόνο µου χρέος. Τοπρόσωπο αυτό µε όση µπορώυποµονή, αγάπη και τέχνη να τοδουλέψω. Τί θα πει να το δουλέψω; Να το κάνω φλόγα και, ανπροφθάσω, πριν ν'άρθει ο Χάρος, τη φλόγα αυτή να την κάνω φως".

Αυτός ήταν ο Νίκος Καζαντζάκης. Μια ζωή εγκράτειας,ενδοσκόπησης, πίστης, πάλης και προσήλωσης στο ιερό και όσιοπου λέγεται ζωή.

Στις περιπλανήσεις του ο Ν. Καζαντζάκης συναντήθηκε µε τονΤεκτονισµό, το ιδιότυπο σύστηµα ηθικής, που καλύπτεται από

Page 4: Nikos Kazantzakis

12 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

Íá “ëáãáñßóïõμå”ôçí Üâõóóï.Íá êáôåñãáóôïýμåμÝóá óôá êïñμéÜ μáòüóï ðéüôåñï óêïôÜäéμðïñïýμå.Íá ôï êÜíïõμå öùò,öùò áãÜðçò.

σύµβολα και καταδεικνύεται µέσω αλληγοριών. Θεσµόςφιλοσοφικός, προοδευτικός και φιλανθρωπικός, που αποβλέπει καιεπιδιώκει την "ηθική βελτίωση" κάθε ανθρώπου ανεξαρτήτωςφυλής, χρώµατος, γλώσσας, εθνικότητας και θρησκείας. Αυτόν τον

παγκόσµιο θεσµό, τρόπο ζωής, πουµαθαίνει τους ανθρώπους που έχουνεσωτερική προδιάθεση να αγαπιούνταιαληθινά. Αυτός ο θεσµός που γίνεταιδεσµός για όλους αυτούς, που µέχρι χθεςήταν µεταξύ τους ξένοι, υπηρέτησε µετη ζωή και το έργο του ο ΝίκοςΚαζαντζάκης.

Εκλεκτοί µας προσκεκληµένοι κυρίεςκαι κύριοι, αδελφοί µου. Εκ µέρους τουΑδελφάτου του Τεκτονικού Ιδρύµατος,του οποίου έχω την τιµή να προεδρεύω,επιθυµώ να σας καλωσορίσω και να σαςευχαριστήσω που ανταποκριθήκατεπρόθυµα στην πρόσκλησή µας,

ιδιατέρως όµως αισθάνοµαι επιτακτική την ανάγκη να ευχαριστήσωτους εκλεκτούς συντελεστές της εκδήλωσής µας αυτής.

Τον φιλόλογο, επίτιµο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής, γνωστό

Page 5: Nikos Kazantzakis

13

συγγραφέα, κριτικό θεάτρου και πρόεδρο του θεατρικού µουσείουκ. Κώστα Γεωργουσόπουλο, ο οποίος θα µας µιλήσει για το θέατροτου Καζαντζάκη.

Τον οµότιµο καθηγητή του Ε.Μ.Π. κ. Θεοδόσιο Τάσιο, βαθύ γνώστηκαι µελετητή της επιστήµης και τηςφιλοσοφίας, για τον οποίο όλοι εµείςοι Τέκτονες σεµνυνόµεθα, τον τιµούµεκαι τον αγαπούµε, που θα µαςπαρουσιάσει τον φιλόσοφο καιάνθρωπο Καζαντζάκη.

Τον ποιητή κ. Δηµήτριο Μπρούχο, οοποίος επιµελήθηκε την επιλογή τωναποσπασµάτων από έργα τουΚαζαντζάκη, τα οποία θα µαςαπαγγείλει, µαζί µε την ηθοποιό καΧρυσάνθη Δούζη.

Τέλος ευχαριστώ τον µουσικολόγοκαι µουσικό κ. Ross Daily, ο οποίοςµαζί µε την κα Κέλυ Θωµά ήλθαν απότην Κρήτη, όπου ο κ. Daily προσφέρειµοναδικό έργο διάδοσης τηςπαραδοσιακής µουσικής µε τηνΜουσική Ακαδηµία που διευθύνει.

Ο κ. Daily και η κ. Θωµά θα µας µεταφέρουν ηχητικά στηνατµόσφαιρα της Κρήτης, εκεί που ο Καζαντζάκης έπλασε του ήρωεςτων έργων του.

Και τώρα, παρακαλώ, τον κ. Γεωργουσόπουλο να ανοίξει µε τηνοµιλία του την εκδήλωσή µας.

Ç ðñþôç ÷åéñüãñáöç óåëßäá ôïõ “ÔåëåõôáßïõÐåéñáóìïý”, 1951.

Page 6: Nikos Kazantzakis

14 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

Είναι πολύ µεγάλη µου τιµή να µιλήσω σήµερα εδώ, για τον µεγάλο αυτόν 'Ελληνα και Κρήτα.

Στον χρόνο που έχω στη διάθεσή µου θα προ-σπαθήσω να εντοπίσω µερικά προβλήµατα και µερι-κά δοµικά στοιχεία εφαρµογής της σκέψης του, όσοκαι του τρόπου σε ένα τοµέα που ελέγχω περισσότε-ρο, το θέατρο.

Οφείλω όµως να πω ότι, πίσω από τη θεατρική, τηφιλοσοφική και γενικότερα την ποιητική του δηµιουργία, υπάρχειένας βασικός άξονας, πάνω στον οποίο στηρίζεται ολόκληρο το έργοτου και φωτίζεται από αυτό.

Οι σπουδές του, οι φιλοσοφικές προτιµήσεις του, η ενασχόλησήτου, ήδη από το διδακτορικό του δίπλωµα, µε τη φιλοσοφία του Νί-τσε αλλά και η προσωπική του µαθητεία στον Μπερξόν είναι οι δύοκύριοι άξονες, στους οποίους όλο του το έργο περιφέρεται και ανα-πέµπει κάθε φορά.

Χωρίς να σηµαίνει ότι αποδέχθηκε σε όλο το εύρος την φιλοσο-φία του Νίτσε, ουσιαστικά µυήθηκε στο πνεύµα του νιτσεϊκoύ φιλο-σοφήµατος πάνω στην έννοια της ατοµικής προσπάθειας και της

ÁóêçôéêÞ, 1927. Ï öôù÷ïýëçò ôïõ Èåïý, 1956. Ï ôåëåõôáßïò ðåéñáóìüò, Ãåñìáíéêü åîþöõëëï, 1975.

Êþóôáò Ãåùñãïõóüðïõëïò, öéëüëïãïò, åðßôéμïò äéäÜêôïñáò

ôçò ÖéëïóïöéêÞò Ó÷ïëÞò, ãíùóôüò óõããñáöÝáò, êñéôéêüò

èåÜôñïõ êáé ðñüåäñïò ôïõ èåáôñéêïý ìïõóåßïõ.

Page 7: Nikos Kazantzakis

15

Áí õðÜñ÷åé ÝíáåëÜôôùìá óôç

äñáìáôïõñãßá ôïõÊáæáíôæÜêç, åßíáé üôé

ìðïñåß áðü Ýñãï óå Ýñãï,íá êáôáëÜâåéò üôé ìéëÜåé

ôï ßäéï ðñüóùðï,ïé ßäéåò áãùíßåò, ôá ßäéá

áäéÝîïäá, ç åíáãþíéáðñïóðÜèåéá íá êñïýóåé

ôéò èýñåò ôïõ áãíþóôïõ.

καταξίωσης του ανθρώπου µέσα από τον αγώνα. Και αυτό ακριβώςείναι το βασικό γνώρισµα όλων του των έργων.

Ο Καζαντζάκης ως θεατρικός συγγραφέας δεν ευτύχησε. Και εί-ναι µια από τις αναπηρίες της Ελληνικής πνευµατικής ζωής του αι-ώνα που πέρασε. Δεν ευτύχησε να δει, παρά ένα µόνο έργο του στησκηνή. Υπάρχουν αυτή τη στιγµή τρείς τυπωµένoι πoλυσέλιδoι τό-µοι µε τα θεατρικά του κείµενα,αλλά, δυστυχώς, η δηµιουργία τουσυνέπεσε µε µια περίoδo πoυ τοΕλληνικό θέατρο έθιγε και απέλυετο “Μπουλβάρ”, δηλαδή στο φθη-νό θέατρο της Γαλλικής δραµα-τουργίας, που περιφέρεται γύρωαπό τη κρεβατοκάµαρα.

Δυστυxώς! Kαι θα πω κάτι πουείναι επίσης τραυµατικό. Το µονα-δικό έργο του Καζαντζάκη πουπαίχτηκε στη σκηνή το 1946 στοΕθνικό Θέατρο, ο “Καποδίστριας”έγινε ακριβώς - και αυτό το θεω-ρεί αναπηρία και τραυµατική ε-µπειρία - όταν ο Καζαντζάκης ήτανυφυπουργός στην κυβέρνηση Σο-φούλη. Φρόντισε τότε τους πρώ-τους Ρωσοπόντιους της εποχής ε-κείνης, - µιλάνε ακόµα στη Γεωργία για το έργο του, - και το θεωρώαυτό τραυµατική εµπειρία, διότι προκύπτει ότι, αν δεν ασκείς εξου-σία στην Ελλάδα, δεν µπορείς να δεις το έργο σου να προκόβει.

Ο “Καποδίστριας” όµως, είναι ένα από τα προσωπεία του Καζαν-τζάκη. Όλα τα έργα του Καζαντζάκη, αφιερωµένα σε µεγάλες µορφέςτης Ιστορίας και της Φιλοσοφίας, ο “Πρoµηθέας”, ο “Βούδας”, ο “Χρι-στόφορος Koλόµβoς”, ο “Κωνσταντίνος Παλαιoλόγoς”, η “µέλισσα”το, κατά τη γνώµη µου αριστούργηµά του, είναι “µάσκες”, “προσω-πεία” της ίδιας του αγωνίας. Αν υπάρχει ένα ελάττωµα στηδραµατουργία του Καζαντζάκη είναι ότι µπορεί από έργο σε έργο, νακαταλάβεις ότι µιλάει το ίδιο πρόσωπο, οι ίδιες αγωνίες, τα ίδια αδι-έξοδα, η εναγώνια προσπάθεια να κρούσει τις θύρες του αγνώστου.

Μεγάλη του η αγωνία για την ύπαρξη, εάν έχει νόηµα ή δεν έχει

Page 8: Nikos Kazantzakis

16 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

νόηµα ο αγώνας. Και η κατάληξη ότι vόηµα έχει ο αγώνας, ανεξάρ-τητα από το αποτέλεσµα, ότι ουσιαστικά εκείνο που µετράει είναι οανήφορος, χωρίς ο καθένας να περιµένει τον έπαινο της αγοράς καιτων σοφιστών. Αυτός ήταν ο Καζαντζάκης ως ασκητικός άνθρωπος,αυτός που ουσιαστικά µίσησε το σώµα.

Από το πρώτο του κείµενο, τα σηµαντικότερα της περιόδου εκεί-νης, στις αρχές του αιώνα θα µπορούσε κανείς να τον εντάξει στηνσχολή του ασκητισµού. Το “όφις και κρίνος”, ένα ηµερολόγιο καθα-ρά προσωπικό από την εµπειρία του και τη µύησή του στην ερωτικήδιαδικασία και την άρνησή του πια να δεχθεί την ικανοποίηση τηςηδονής. Μυήθηκε στον έρωτα από µια µεγαλύτερή του δασκάλα πουτου δίδασκε τα Γαλλικά και έκτοτε έφτασε σε µια απόσταση από τοίδιο το ερωτικό αντικείµενο, που διαχέεται σε όλο του το έργο.

Aυτό τον οδήγησε, όντως, σε µια ασκητική συµπεριφορά στηνζωή και όχι µόνο στο προσωπικό του έργο. Για να φτάσει κάποιαστιγµή σε εκείνο το λεγόµενο “µετακοµµουνιστικό” του πιστεύω,που είναι η “Ασκητική” του (Salvatores Dei), ένα από τα σηµαντικό-τερα κείµενα, νοµίζω, του αιώνα του.

Τα κείµενα αυτά, η συµπεριφοpά, η προσωπική περιπέτεια, ο α-γώνας, το συνεχές µυητικό ταξίδι ήταν το έργο του. Δεν το θεωρώκαθόλου τυχαίο ότι µυήθηκε στον Τεκτονισµό. Ήταν η τάση του ναµυηθεί, που τον οδήγησε εκεί. Είναι η εµπειρία του από αυτήν ακρι-βώς τη συµµετοχή, που τον έκανε να είναι ένας µυητικός ταξιδευ-τής. Για αυτό ακριβώς, πιστεύω, ότι το µέγα έργο του Καζαντζάκη,

Ï ×ñéóôüò îáíáóôáõñþíåôáé, 1956. Ï ôåëåõôáßïò ðåéñáóìüò, Áããëéêü åîþöõëëï, 1975.ÆïñìðÜò, Áããëéêü åîþöõëëï, 1956.

Page 9: Nikos Kazantzakis

17

ÌåãÜëç ôïõ ç áãùíßá ãéáôçí ýðáñîç, åÜí Ý÷åé íüçìáÞ äåí Ý÷åé íüçìá ï áãþíáò.Êáé ç êáôÜëçîç üôé vüçìáÝ÷åé ï áãþíáò, áíåîÜñôçôá

áðü ôï áðïôÝëåóìá,üôé ïõóéáóôéêÜ åêåßíï ðïõìåôñÜåé åßíáé ï áíÞöïñïò

÷ùñßò ï êáèÝíáò íáðåñéìÝíåé ôïí Ýðáéíï ôçò

áãïñÜò êáé ôùí óïöéóôþí.Áõôüò Þôáí ï ÊáæáíôæÜêçò

ùò áóêçôéêüò Üíèñùðïò,áõôüò ðïõ ïõóéáóôéêÜ,

ìßóçóå ôï óþìá.

που φωτίζει και το θεατρικό του κείµενο, είναι η παραγνωρισµένηκαι σχεδόν συκοφαντισµένη από πολλούς λογίους του καιρού µας,“Οδύσσεια”, το µεγαλύτεροέπος της λευκής φυλής, µεέκταση 33.333 στίχους γραµ-µένο 7 φορές από την αρχή.Αυτό είναι το έργο της ζωήςτου, ένα έργο κατ'εξοχήν µυ-ητικό. Ο Οδυσσέας του, πουείναι ο Προµηθέας, ο Καπο-δίστριας, ο ΚωνσταντίνοςΠαλαιολόγος, ουσιαστικάδεν είναι τίποτε άλλο, παράένας ανιχνευτής του αγνώ-στου.

Ξεκινάει την εποµένη τηςµνηστηρoφονίας στην Ιθάκηκαι κάνει ξανά πάλι το ταξί-δι. Αλλά το ταξίδι αυτή τηφορά δεν γίνεται µέσα στοµύθο αλλά µέσα στον πολιτι-σµό, στα ήθη των λαών,στους πoλέµoυς, στις εµφύ-λιες συρράξεις, στις επανα-στάσεις του καιρού του. Περ-νάει από τις ανατολίτικες πε-ριοχές, από µυστικές θρη-σκείες για να φτάσει κάποτε στο Νότιο Πόλο και να χαθεί εκεί µέσαστους παγετώνες, στο άγνωστο, το λευκό τοπίο, για να επιστρέψειξανά. Αυτή είναι η παρακαταθήκη που µας άφησε.

Δεν ευτύχησε να δει το ευρύτερο θεατρικό του έργο να παίζεταιόσο ζούσε. Αυτός και ο άλλος αδικηµένος της γενιάς του, ο Σικε-λιανός καταδικάστηκαν στην σιωπή από το λεγόµενο εµπορικό θέα-τρο της εποχής, αφού δεν παίχτηκε κάν, ούτε η νέα µετάφραση τουΦάουστ. Έχω τη χαρά να διαχειρίζοµαι το αρχείο του Ροντήρη, σεένα τουλάχιστον σηµείο του, υπάρxoυν επιστολές του Καζαντζάκηπου ρωτάει πότε θα παιχθεί ο Φάουστ µου. Και παιζόταν συνέχεια οΦάουστ του Χατζόπουλου, του 1915.

Page 10: Nikos Kazantzakis

18 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

Δε θα µιλήσω για τις παρέες της λογιότητάς µας. Αλλά εκεί έ-γκειται όλο το πρόβληµα. Υπήρχαν παρέες. Και ο Καζαντζάκης και οΣικελιανός πολλές φορές και συκοφαντήθηκαν και έµειναν έξω απόαυτό το παιχνίδι της πνευµατικής ζωής του τόπου. Ο µεν Σικελιανόςκατηγορήθηκε πολύ συχνά, για φανφαρονισµό και φασισµό. Προ-σήψαν αυτή τη κατηγορία όταν οργάνωσε τις Δελφικές γιορτές. Καιγια τον Καζαντζάκη θυµάστε ακόµα και µέχρι τον θάνατό του, έφτυ-ναν πάνω στο φέρετρό του κάποιες από τις πνευµατικές οµάδες στηνΕλλάδα. Αυτό φαίνεται σε όλα του τα έργα. Όλοι του οι ήρωες είναιάνθρωποι που παλεύουν απέναντι σε αυτές ακριβώς τις οργανωµέ-νες πλειοψηφίες, που αποτελούν δόγµατα, αποτελούν ολοκληρωτι-σµούς, αποτελούν ουσιαστικά ηθικούς κώδικες, οι οποίοι προστα-τεύουν συµφέροντα. Ή ακόµα και απαγορευµένες αίθουσες, µέσαστις οποίες δε µπορείς να διεισδύσεις, εάν δεν έχεις ουσιαστικά τοκλειδί που σου προσφέρουν µε ανταλλάγµατα.

Όλοι οι ήρωές του παλεύουν κόντρα στον καιρό, στα κύµατα, στιςκαταιγίδες, στις οργανωµένες, µειοψηφίες. Άνθρωπoι οι οποίοι κου-βαλάνε τη µοίρα τους στη πλάτη τους. Πολύ συχνά αναφέρεται σεαυτή την εικόνα, όταν ο Παλαιολόγος, ο Καποδίστριας, ακόµα και οΧριστόφορος Κολόµβος, σαν τον Άγιο Χριστόφορο, που οδηγούν απέ-ναντι, περνάνε τη θάλασσα κουβαλώντας το Χριστό στη πλάτη τους.

Αυτή είναι ακριβώς η εικόνα όλων των ηρώων του. Σχεδόν θαµπορούσε κάποιος - αυτό θα µπορούσε να θεωρηθεί σαν αρνητικόσχόλιο - να αλλάξει ουσιαστικά τα οµιλούντα πρόσωπα και να µηνέχει αλλάξει το περιεχόµενο των πραγµάτων. Ένα συνεχές έργο, µια

Ï êáðåôÜí Ìé÷Üëçò, Ãáëëéêü åîþöõëëï, 1969. Ï âñá÷üêçðïò, 1960. ÁíáöïñÜ óôïí ÃêñÝêï, 1961.

Page 11: Nikos Kazantzakis

19

Ôá êåßìåíá áõôÜç óõìðåñéöïpÜ,

ç ðñïóùðéêÞ ðåñéðÝôåéá,ï áãþíáò, ôï óõíå÷Ýò

ìõçôéêü ôáîßäé,Þôáí ôï Ýñãï ôïõ.

Äåí ôï èåùñþ êáèüëïõôõ÷áßï üôé ìõÞèçêå óôïí

Ôåêôïíéóìü.¹ôáí ç ôÜóç ôïõ

íá ìõçèåß,ðïõ ôïí ïäÞãçóå åêåß.

παραλλαγή πάνω στο ίδιο µοτίβο είναι τα κείµενά του.

Αυτό δεν σηµαίνει βέβαια ότι καθένα από αυτά δεν έχει το ιδιαί-τερο ενδιαφέρον. Προσωπικά πιστεύω ότι το θέατρο του Καζαντζά-κη, το ποιητικό αυτό έργο των µέσων και του 20ου αιώνα στην Ελλά-δα, δεν έχει σε τίποτα να ζη-λέψει, ως προς την ποιητικήτου δύναµη, τη φιλοσοφικήτου θέση αλλά ταυτοχρόνωςκαι την ιδεολογική του δυνα-µική, από τα ανάλογα έργατης ίδιας εποχής του Έλλιοτή του Γέϊτς. Για να µιλήσουµεγια τους µεγάλους ποιητικούςσυγγραφείς. Ακόµα και τουΚλωντέλ.

Δε καταλαβαίνω γιατί οΚαποδίστριάς του ή ο Κολόµ-βος του, είναι λιγότερο σηµα-ντικό κείµενο, από τα έργατου Κλωντέλ ή από το ανά-λογο και σε δοµή αλλά και σεθεώρηση βίου έργο του, το“φονικό της εκκλησίας”.Αλλά παρόλα αυτά, σε αυτή τηµίζερη εποχή που ζούσε, πουήταν πιο µίζερη από την δική µας σήµερα, αφού τώρα υπάρχει µίαάλλου είδους κατανάλωση τέτοιων πραγµάτων, την εποχή εκείνη υ-πήρχε µιζέρια µεγαλύτερη, µε αποτέλεσµα ο Καζαντζάκης να µεί-νει στο περιθώριο ως θεατρικός συγγραφέας. Θα µπορούσε να είχεγωνιοποιήσει το θέατρό µας σε άλλες περιοχές από ό,τι ουσιαστικάευδοκίµησε.

Πρέπει εδώ, πάντως, να τιµήσω ουσιαστικά ένα πνευµατικό άν-θρωπο του θεάτρου, που πίστεψε το θέατρο του Καζαντζάκη. ΤονΑλέξη Σολωµό, που ανέβασε όλα τα έργα του Καζαντζάκη, µεταθα-νάτια. Ακόµα και τα πιο τολµηρά, για να απευθυνθούν σε ένα κοινό,που δεν είναι πάντα ώριµο να συλλάβει τέτοια προβλήµατα. Όπωςείναι το έργο του, “Σόδοµα και τα Γόµορρα”, το οποίο παίχτηκε στοφεστιβάλ του Ηρωδείου και κατόρθωσε να γίνει αποδεκτό, αφού

Page 12: Nikos Kazantzakis

20 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

δεν είναι τυχαίες, ούτε συνηθισµένες οι θέσεις που προβάλλει σεαυτό ο Kαζαντζάκης, δεδοµένων και των “συκοφαντικών” συµφρα-ζοµένων που συνόδευαν το έργο του κάθε φορά, και της πάγιας επι-θετικότητας µιας µερίδας του τύπου εναντίον του.

Μη ξεχνάµε ότι για χρόνια ολόκληρα πολεµήθηκε ακόµα και ηυποψηφιότητά του για το Νόµπελ, αφού ο µακαρίτης Σπύρος Μελάςταξίδευσε ειδικά στη Σουηδία για να αποκλείσει το ενδεχόµενο οΚαζαντζάκης να πάρει το Νόµπελ. Λειτουργώντας και όχι µονάχαως “πνευµατικός άνθρωπος”, αλλά και ως πολύ σηµαντικός δηµο-σιογράφος της εποχής εκείνης, ο οποίος ευτύχησε να είναι πολλέςφορές ο ειδικός σχεδόν αποκλειστικός δηµοσιογράφος την εποχήτου Ελευθερίου Βενιζέλου.

Υπάρχει µια ολόκληρη συνοµωσία εναντίον του, η οποία εµπόδισεαυτό το έργo να γονιµοποιήσει την Ελληνική πνευµατική ζωή. Να γί-νει κτήµα του µεγάλου κοινού. Να φτάσουν κάποια στιγµή τα µείζoναέργα του να περάσουν στην εκπαίδευση και να φτάσουµε στην εποχήµας ώστε να ευτυχήσει επιτέλους να δει ο Καζαντζάκης την εκπαι-δευτική πλευρά του µε την εισαγωγή πριν λίγα χρόνια, της µετάφρα-σης της Ιλιάδος ή της Οδύσσειας που έκανε µαζί µε τον µακαρίτηΓιάννη Kακριδή. Σε µια εποχή που ακόµα και αυτό ήταν ένα είδοςµικρής κατασυκοφάντησης του έργου του, γιατί η γλωσσική του συ-µπεριφορά, ο γλωσσικός του κώδικας, την εποχή που η γλώσσα µαςείχε αρχίσει να αλλoιώνεται και είχε αρχίσει να απλοποιείται, εθεω-ρείτο δύσκολο κείµενο που χρειαζόταν µετάφραση. Άρα ουσιαστικάπάλι στο βάθος και η πράξη αυτή τον συκοφαντούσε, αφού όταν µπή-

×ñéóôüò, 1928. Åíäåéêôéêü áðü ôï ãõìíÜóéï Çñáêëåßïõ, 1901.

Page 13: Nikos Kazantzakis

21

Ìå èáññïýí ëüãéï,äéáíïïýìåíï, ãñáöéÜ.

Êáé äåí åßìáé ôßðïôåáð' áõôÜ.

Ôá äÜ÷ôõëÜ ìïõ,üôáí ãñÜöù,

äåí ìåëáíþíïõíôáé,áéìáôþíïõíôáé.

Èáññþ äåí åßìáéðáñÜ ôïýôï:

ìéá áðñïóêýíçôç øõ÷Þ.

κε στην εκπαίδευση πια, δεν ήταν κατανοητός.

Αυτή λοιπόν τη µεγάλη προσωπικότητα και µέσα από τη θεατρικήτου παρουσία, που, όταν παίζεται, οι ηθοποιοί έχουν εµπειρίες ανά-λογες µε αυτές του µεγάλου ποιητικού θεάτρου, δηλαδή µε τους µε-γάλους µονολόγους του Σίλερ, του Γκαίτε, ή του Σαίξπηρ. Εξ άλλουΣαιξπηρικό ήταν το πρότυπό του.Είχε ως όραµα να γίνει ο Σαίξπηρτης Ελλάδας. Και αυτός και ο Σι-κελιανός. Να γράψουν δηλ. ποιη-τικό έργο, να ασχοληθούν µε τα ι-στορικά πρότυπα, όπως το δικό τουµεσαίωνα ουσιαστικά εκµεταλλεύ-τηκε και ο Σαίξπηρ, να ξαναδούντο κόσµο µέσα από τους µεγάλουςιστορικούς και άλλους µύθους. Η“Mέλισσά” του δεν είναι ιστορικόέργο ουσιαστικά. Αναφέρεται στηκόρη του Περίανδρου. Και να ξα-ναπεί, να µιλήσει τη µεγάλη απο-ρία, τη µεγάλη φιλοσοφική απορία,τη µεγάλη του αγωνία, για την ύ-παρξη µέσα από τους µεγάλουςµύθους, αυτό που είναι πάντα ου-σιαστικά το κλειδί των µεγάλωνποιητικών κειµένων, τουλάχιστοντου θεάτρου. Αυτόν λοιπόν τον α-δικηµένο συγγραφέα τιµάτε από-ψε και σε αυτόν το χώρο και θα ή-θελα µε την ευκαιρία αυτών των εορτασµών, της επετείου από το θά-νατό του, να ευχηθώ µήπως κάποια στιγµή τον επανανακαλύψουµεπραγµατικά και όχι µέσα από τις ψευδείς εντυπώσεις που δηµιούρ-γησαν οι κινηµατογραφικές µεταφορές του Ζορµπά.

Ευχαριστώ

Må ôá ëüãéá ôïýôá ðåñéÝãñáøå ôïí åáõôü ôïõ ôï 1950ï Íßêïò ÊáæáíôæÜêçò

Page 14: Nikos Kazantzakis

22 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

"...ÓôÜèçêå áøçëÜóå ìéáí ôÜðéá ÷ïñôáñéáóìÝíç.Êïßôáîå ðÝñá ôï ðÝëáï,÷ï÷ëáêéóôü, êáôÜìðëáâï,íá óôñáöôáëßæåé óôïí Þëéïêáé íá ÷Üíåôáé, ðÝñá,êáôÜâïññá, êáôÜ ôçí ÅëëÜäá ...áíáóôÝíáîå"

Page 15: Nikos Kazantzakis

23

ôïõ È. Ð. ÔÜóéïõ

Ãéá ìéááíèñùðïãñáößá

ôïõ Í. ÊáæáíôæÜêç

ÐñïïßìéïÐñïïßìéïÐñïïßìéïÐñïïßìéïÐñïïßìéï

α) Μια απ' τις (λίγες, φεύ) παρηγοριές µας,είναι και το γεγονός οτι βελτιώθηκε κάπως τοκριτικό πνεύµα στη Χώρα µας: Δέν νοιώθουµευποχρεωµένοι να κρατάµε (σώνει και καλά) ήθυµιατό ή πέτρες στα χέρια. Και τον παράξενοαθλητή τον Καζαντζάκη, έχοµε νοµίζω σήµερατην πνευµατική πολυτέλεια να µπορούµε να τον µελετάµε, σφαιρι-κότερα - µας προσφέρεται δηλαδή η δυνατότητα να κερδίσοµε τηνουσία του, πιο εύστοχα.

Αυτά που ακολουθούν, είναι µια απόπειρα συµβολής στην επα-νεξέταση του θέµατος "Καζαντζάκης" ενός θέµατος "που είναι σεσυνεχή εκκρεµότητα, και η σοβαρή επανεκτίµησή του αναβάλλεταισυνεχώς" (Α. Μπερλής, "Ένας άλλος κόσµος", το Δένδρο, σελ. 83).Τα πενήντα χρόνια που πέρασαν απ' τον θάνατό του, βοηθούν βε-βαίως προς τούτο.

Απ' την άλλη µεριά πάλι, πώς να τολµήσεις να πλησιάσεις ένατέτοιο διαµέτρηµα µε (το αναγκαίο βέβαια) µικροσκόπιο στο χέρι: Οκίνδυνος της σµικρότητας καραδοκεί - ανάξιος δε πάλιν όν ευρήσειψειρίζοντα. Από µια τέτοια όµως περιπέτεια, ακόµα κι ο ηττηµένοςθα βγεί κερδισµένος: Θα µείνει απάνω µας κάτι απ' το άρωµα τηςΜοναδικότητας µε την οποία τολµήσαµε να αναστραφούµε.

β) Μια βασική παρατήρηση τώρα: Σ΄αυτά που ακολουθούν, θεω-ρήσαµε σκοπιµότερο να αποπειραθούµε µιαν ανάλυση του Ανθρώ-που καθόλου, αντί για την παρουσίαση των επιµέρους δραστηριο-τήτων του - και µάλιστα των λογοτεχνικών µόνον, όπως γίνεται συ-νήθως. Ελπίζεται οτι έτσι, απ' το γένος των ιδεών θα παραχθεί ευ-

Page 16: Nikos Kazantzakis

24 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

χερέστερα το είδος: Ξέροντας τον Άνθρωπο, µπορείς καλύτερα νακαταλάβεις (και ν' απολαύσεις) το έργο του. Προς τούτο, µας ενθαρ-ρύνει κι η ίδια η Ελένη Σαµίου λέγοντας: "Θά 'πρεπε κι εµείς νακρίνοµε τον Καζαντζάκη όχι από το τί έκαµε (ή τί αυτό αξίζει), παρατι ήταν αυτό που ήθελε να κάµει", (Ασυµβίβαστος, 13). Μας προάγει

δηλαδή προς την ουσία τουΑνδρός.

Βέβαια, απ' την άλληµεριά, είναι θράσος να θεςνα µπεις στις φρένες καιστα σωθικά τ' Ανθρώπου -κι ο αναµάρτητος την πύληνπρώτος διίτω…

1. ÅéóáãùãÞ1. ÅéóáãùãÞ1. ÅéóáãùãÞ1. ÅéóáãùãÞ1. ÅéóáãùãÞ

α) Πρέπει επίσης απ'την αρχή να σηµειώσοµεπως χρέος µας είναι να κα-τανοήσοµε τις πάµπολλεςΑντιφάσεις του Καζαντζά-κη.

Και ναι µεν, ένα ση-µαντικό µέρος αυτών των

αντιφάσεων δεν προέρχεται απ' το ίδιο το έργο του Καζαντζάκη, αλλ'απλώς αντανακλά τη δικιά µας κακοριζικιά (κατά τα µέσα του περα-σµένου αιώνα). Ένα άλλο όµως µέρος αυτών των αντιφάσεων,φαίνεται ότι οφείλεται στην αναµφισβήτητη ιδιοτυπία του Καζαν-τζάκη, και στις εσωτερικές συγκρούσεις τις οποίες η ιδιοτυπία αυτήµοιάζει να εκτρέφει (ή και να εκφράζει).

β) Και ας αρχίσοµε απ' την "αντίφαση" την πιο αθώα: Στην Ελλά-δα, σήµερα, ο Καζαντζάκης δεν πουλάει πολύ. Αντιθέτως, εκτός τηςΧώρας ανθεί και θάλλει η "καζαντζακική εκδοτική βιοµηχανία"(όπως την απεκάλεσε προ ετών το T.L.S.): Εξήντα τίτλοι έχουν µετα-φρασθεί σε καθεµία απ' τις γλώσσες αγγλική, γερµανική καιισπανική και σαράντα τίτλοι στα γαλλικά. Κι άλλες δέκα γλώσσεςδιαθέτουν ήδη όλα σχεδόν τα µεγάλα έργα του Καζαντζάκη. Αλλάκαι νέες αναµεταφράσεις κατά διαστήµατα παρουσιάζονται, καθώς

Page 17: Nikos Kazantzakis

25

και κάµποσες διδακτορικές διατριβές σε αµερικανικά πανεπιστή-µια! Η ερµηνεία αυτού του φαινοµένου µπορεί ίσως να συµβάλει κιαυτή στην ανάλυση που µας απασχολεί: Λένε λοιπόν ότι στις µετα-φράσεις δέν περισώζεται ο επίµονα περίτεχνος (και ιδιωµατικός ε-νίοτε) λόγος του πρωτοτύπου - κι εποµένως ο ξένος αναγνώστηςδεν σκοντάφτει στις λέξειςή στα παράξενα σχήµατάτους. Βολεύεται. Τοδιάβασµά του κυλάει αδιά-σπαστο κι απολαµβάνει τηγενικότερη πλοκή και τιςαδρότερες Ιδέες. Εδώόµως έρχεται αµέσως η α-ντίστιξη: Αυτός ο αναγνώ-στης χάνει. Χάνει τις απέ-ραντες χροιές των άτρι-φτων λέξεων. Και χάνει καιτο ανεβοκατέβασµα τουπυρετού, που φωλιάζει συ-χνά µέσα στη καζαντζακι-κή φράση - έστω κι αν κου-ράζει τους ανυπόµονους.Μάλιστα. Λοιπόν, θες ναπεις ότι ο µέσος Έλληναςαναγνώστης (που δεν πολυδιαβάζει Καζαντζάκη) θα προτιµούσε ένανλόγο πιο στρωτό; Υποθέτω πως ναι - αφού ακόµη και µερικοί Έλλη-νες κριτικοί, µέµφονται ετούτα ακριβώς τα χαρακτηριστικά των κα-ζαντζακικών κειµένων!

Κι έρχοµαι τώρα σ' αυτό που ενδιαφέρει τη δικιά-µας την από-πειρα να διαβάσοµε απευθείας τον άνθρωπο-Καζαντζάκη": Ο Κα-ζαντζάκης λοιπόν υποστήριζε την (εµφανώς ακραία) άποψη "εγώδέν χρησιµοποιώ ιδιωµατισµούς" - όλες αυτές οι λέξεις είναι πα-νελλήνιες. Σηµειώνει δε εν προκειµένω η Έλλη Αλεξίου ότι η συ-στηµατική καταγραφή ιδιωµατισµών απ' όλα τα µέρη της Ελλάδος,γινόταν απ' τον Καζαντζάκη "γιατί πίστευε πως η γλώσσα πρέπει ναπλουτίζεται µε τις κυριολεξίες, αδιάφορο αν µιλιούνται µόνο σεπεριορισµένες περιοχές", ("Ένας Μεγάλος", Ν. Εστία, Χριστούγεν-να, 1977). Μ' άλλα λόγια, ο Καζαντζάκης έµοιαζε να νοιάζεται για το

Page 18: Nikos Kazantzakis

26 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

πλούτος της µελλούµενης γλώσσας, κι ενδιαφερόταν λιγότερο ίσωςγια τον αντίκτυπο του έργου του σήµερα. Άλλωστε, είχε τεράστιαανάγκη απο κυριολεξίες "για να λευτερώσει τον Θεό" που σπαρτα-ράει µέσα του. Και τούτο το έργο δέν γίνεται βέβαια µε τις τριµµέ-νες1 ανεκφραστικές λέξεις και φράσεις. Κρατάµε ετούτο το βασικό

χαρακτηριστικό του συγ-γραφέα µας (έκφρασητων ανέκφραστων),έστω κι αν δεν είναι ιδι-αιτέρως πρωτότυπο.Κρατάµε όµως και τηγνώµη του ΜανώληΠρατικάκη για το ιδίω-µα του Καζαντζάκη: Τί"λεκτική ακρίβεια" καιτί "ορυκτός γλωσσικόςπλούτος" ("Μικρό σχό-λιο", Το Δέντρο, Μάϊος2007), λέει ο Πρατικά-κης.

Ακούγεται εξ άλλουκαι µια δεύτερη ερµη-νεία της επιτυχίας τωνέργων του Καζαντζάκη

στο Εξωτερικό: Οι ξένοι αναγνώστες γοητεύονται, λέει, απ' τις ε-κλεκτικές φιλοσοφικές του ιδέες κι απ' την συχνή "έλλειψη λύσης"στις έντεχνες και πολλαπλές συγκρούσεις που διαπιστώνει ή πλά-θει ο Καζαντζάκης. Αφήνω προσώρας το ερώτηµα "γιατί οι Έλλη-νες αναγνώστες δέν γοητεύονται το ίδιο" (άλλωστε δεν διαθέτοµεκαι συστηµατική απόδειξη περί τούτου) και βιάζοµαι να καταγρά-ψω αυτά τα άλλα δύο σπουδαία χαρακτηριστικά του Συγγραφέα µας:Το έµµονο φιλοσοφικό πάθος, απ' τη µια, και την ηρωική απελπι-σία, απ' την άλλη.

γ) Ετούτα τα πρώτα τρία βασικά χαρακτηριστικά του Καζαντζά-κη, προτίθεµαι να τα χρησιµοποιήσω ως συστατικά της ερµηνευτι-κής κλειδός την οποία θα θέσω στην κρίση σας πιο κάτω, προκει-

Áßãéíá, 1940.

1. "Ç óðÜíéá ëÝîç äßíåé ôç ãåõóôéêÞ ïõóßá ôçò ðáñèÝíáò "á÷ñçóéìïðïßçôçò [ëÝîçò]", (ÁðáíôçôéêÞåðéóôïëÞ óå êñéôéêÞ ôïõ Ë. Áëåîßïõ ãéá ôçí ìåôÜöñáóç ôïõ ÄÜíôç).

Page 19: Nikos Kazantzakis

27

µένου να πλησιάσοµε "εκ των ένδον" τον Καζαντζάκη, ήτοι:

- Προβολή και υπηρέτηση φιλοσοφικών ιδεών

- Κονταρoχτύπηµα και υπαρξιακά αδιέξοδα

- Πάθος για την έκφραση ετούτων των ανέκφραστων, µέσω τηςΤέχνης.

Μόλις διατυπώσουµετο υποψήφιο ερµηνευτικόσχήµα, θα φανούν (ελπίζω)και κάµποσες αντιφάσειςστην εργοβιογραφία τουΚαζαντζάκη. Θα φανείόµως και το µεγαλείον τηςιδιότυπης ζωής του, τηςαφιερωµένης (έµµονα καιαπελπισµένα) σε µια σειράαπό άπιαστα αλλά και µε-ταβαλλόµενα "ιδανικά".

2. Ìéá ðéèáíÞ2. Ìéá ðéèáíÞ2. Ìéá ðéèáíÞ2. Ìéá ðéèáíÞ2. Ìéá ðéèáíÞåñìçíåõôéêÞ èÝóçåñìçíåõôéêÞ èÝóçåñìçíåõôéêÞ èÝóçåñìçíåõôéêÞ èÝóçåñìçíåõôéêÞ èÝóç

α) Θα υποστηρίξω ότι οΚαζαντζάκης ήταν ένασπάνιο υβρίδιο πνευµατι-κού Ανθρώπου:

" Καταρχήν, και πριν απ' όλα, ήταν παθιασµένος µε την Ιστορίακαι µε τις Φιλοσοφικές Ιδέες - σε καµµιά περίπτωση δεν ήταν έναςαπλός Τεχνίτης του λόγου. Θα ιδούµε πιοκάτω πόσο δεινός αναλυ-τής της Ιστορίας και της Φιλοσοφίας ήταν και σε ποιό τραγικό φιλο-σοφικό "πιστεύω" αγωνιστικής Απ-Ελπισίας είχε καταλήξει (απόπολύ νωρίς).

" Όµως, έχοντας µια πιο πολυδιάστατη αντίληψη για το Είναι (νοιώ-θοντας οτι η Υπόσταση δέν προσπελαύνεται µόνον µε τη Διάνοια),ήθελε να τις βιώνει αυτές τις Ιδέες. ("Άλλοι γράφουν µε το µυαλό,άλλοι µε την καρδιά - κι εγώ γράφω µε τα νεφρά", έλεγε): Αγκάλια-ζε λοιπόν για ένα διάστηµα µια σπουδαία φιλοσοφική θέση ή ένανσπουδαίο φορέα Ιδέας (έναν Ήρωα), τα ζούσε ετούτα έντονα (γιακάµποσα χρόνια δε), τα ανέπλαθε - και τα ξανάβγαζε έξω ως Τέχνη.

Ìå ôïõò ãïíåßò êáé ôéò áäåëöÝò ôïõ (ç Áíáóôáóßá êÝíôñï êáé ç ÅëÝíçäåîéÜ), ÇñÜêëåéï 1900.

Page 20: Nikos Kazantzakis

28 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

Και για να το κάνει τούτο υποδύεται για ένα διάστηµα τον Ήρωα, τονΦιλόσοφο ή τον Πολιτικό, περίπου όπως στα αρχαία Μυστήρια οιµυούµενοι "παράσταιναν" θεατρικώς τον βίον του Ήρωος. Λέει κι οίδιος: "Χριστός, Βούδας, Λένιν, σταθµοί της πορείας απ' αυτούςέπρεπε να περάσω, αυτοί σηµάδευαν τα διάβατα του µυστικού που-

λιού", (Τετρακόσια Γράµµατα, σελ.νζ΄). "Σ΄όλη µου τη ζωή ήµουν κυ-ριεµένος απ' τις µεγάλες ηρωικέςψυχές"2, (Αναφορά, σελ. 190). "Θη-τείες" θα τις ονοµάσει ο ίδιος όλεςετούτες τις φάσεις της ζωής-του,όταν θα τις έχει "τελέψει όλες", (400Γράµµατα, σελ. ξθ΄). Κι ακούστε-τονπώς ο ίδιος περιγράφει την κινητό-τητα των ιδεών του: "Υπήρξα καθα-ρευουσιάνος, νασιοναλιστής, δηµο-τικιστής, επιστήµονας, ποιητής, σο-σιαλιστής, θρησκοµανής, άθεος,esthete - και τίποτε πια δεν µπορείνα µε ξεγελάσει", (Επιστολές προςτη Γαλάτεια, σελ. 152). Προσέξτε δεότι τον δρόµο της βιωµατικής υπό-δυσης Ηρώων, τον οποίο ακολούθη-σε ο ίδιος, τον υποδεικνύει αργότε-ρα και στην αγαπηµένη του Ελένη η

οποία θυµάται: "Αναρωτιέται ο Νίκος σε ποιόν καινούργιον θεό ήδαίµονα να τάξει την ψυχή-του. Και µε συµβούλευε, διαλέξτε µιαµεγάλη ψυχή, και αφοσιωθείτε ολότελα σ' αυτήν", (Ασυµβίβαστος,298). Τα πράγµατα λοιπόν µιλάνε από µόνα τους. Ήταν ένας παθια-σµένος Μετασχηµατιστής Ιδεών, ένας Καλλιτέχνης καταρχήν - πολύπερισσότερο παρά Διανοητής. Κι ήταν ετούτο η µεγάλη (έως τραγι-κή, όπως θα ιδούµε) πρωτοτυπία του, διότι απ' την άλλη µεριά διε-κήρυττε ότι: "Σκοπός µου ΔΕΝ είναι η Τέχνη, µα να εκφράσω µιαννέα έννοια της Ζωής" (Ασυµβίβαστος, σελ. 98). Το πολλαπλό αδιέ-ξοδο είναι ολοφάνερο.

Áßãéíá, 1940.

2. Åôïýôç ìÜëéóôá ç ðåñéïäéêÞ âéùìáôéêÞ ôáýôéóÞ-ôïõ ìå Ðíåýìáôá ìåãÜëá, õðïäçëþíåôáé ßóùò êéáð' ôçí ôÜóç ðïõ åß÷å íá áñÝóêåôáé íá ìïéÜæåé óôçí åìöÜíéóç ìå ôïí Íßôóå, ë.÷., Þ ìå ôïí Ôïëóôüç :(Äéçãåßôáé ðñÜãìáôé ðþò ôïí ðëçóßáæáí Üãíùóôïé Üíèñùðïé íá ôïõ ðïýíå "ìïéÜæåôå ìå ôïí Íßôóå","ìïéÜæåôå ìå ôïí Ôïëóôüç").

Page 21: Nikos Kazantzakis

29

" Και, σαν να µήν έφτανε αυτό, τον τράβαγε κατά καιρούς κι ηΔράση. Και απ' το φιλοσοφικό-του "πιστεύω", και απ' τη Συναν-θρωπική-του ευαισθησία, ήθελε κατά καιρούς να παρεµβαίνει στοκοινωνικό γίγνεσθαι - παρά το γεγονός ότι τέτοιου είδους δράσειςτον έβγαζαν απ' την έµµονη (µε νύχια και µε δόντια) συγγραφική-του τροχιά. Από τούτην τη βασική διχο-στασία ενδιαφερόντων, δηµιουργούντανκαι συνθήκες που µεγάλωναν τις πιθα-νότητες εµφάνισης "αντιφάσεων" στοπλαίσιο της πολιτικής δραστηριότηταςτου Καζαντζάκη…

Ιδού λοιπόν αυτή ήταν µια πρώτησυνοπτική διατύπωση του ερµηνευτικούσχήµατος, το οποίο προτίθεµαι να χρη-σιµοποιήσω, για να µπορώ να προσπε-λαύνω ει δυνατόν όλες σχεδόν τις µορ-φές του έργου και του βίου του Συγγρα-φέα µας. Προτίµησα να το διατυπώσω,σχηµατοποιηµένα έστω, απ' την αρχή -και να το θέτω σταδιακά σε κριτική διε-ρεύνηση - παρά να το παραγάγω βήµα-βήµα µε τρόπον επαγωγικό. (Ετούτο βέ-βαια µεγαλώνει την αποδεικτική-µουευθύνη, αλλά θα δούµε).

β) Κι ας αρχίσουµε την εξέταση τηςκαθεµιάς Συνιστώσας αυτού του σχήµατος.

"Ο Καζαντζάκης θα συγγράψει πάµπολλα έργα εµπνευσµένα απ'τη ζωή σπουδαίων ιστορικών Προσώπων και Μεσσιών: Θησέας, Μ.Αλέξανδρος, Φωκάς, Ιουλιανός, Παλαιολόγος, Κολόµβος, Καποδί-στριας, Οδυσσέας, Άγιος Φραγκίσκος, Μουχαµέτης, Προµηθεύς,Βούδας, Χριστός…

Αντιλαµβάνεται κανείς πόσα χρόνια συναπτά θα απαιτήθηκαν γιατην µελέτη του "βίου" και της εποχής ετούτων των Ηρώων. Ο Κα-ζαντζάκης ήταν λοιπόν ενας ακάµατος Μελετητής της Ιστορίας δενήταν ο Αισθητής που υµνεί την "ωµορφιά" - όπως πλήθος µεγάλωνλογοτεχνών. Ήτανε καταρχήν ο σεβαστικός ακροατής του µόχθουκαι του πόνου του ανθρώπινου γένους. Το πώς θα τα µετέπλαθε όλα

Ìå ôçí ìçôÝñá ôïõ êáé ôéò áäåëöÝò ôïõ (çÁíáóôáóßá áñéóôåñÜ êáé ç ÅëÝíç äåîéÜ).

Page 22: Nikos Kazantzakis

30 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

τούτα ("Μετασχηµατιστή Ιδεών", τον είπαµε πριν), είναι ένα άλλοθέµα. Εδώ, ας συγκρατήσοµε αυτή τη χαρακτηριστική και βασικήιδιότητα του Ανδρός: Ήταν καταρχήν ένας Διανοούµενος που έσκυ-βε µε λαχτάρα στο παρελθόν των Ανθρώπων. Ένας αδηφάγος ανα-γνώστης της Ιστορίας.

"Διανοητικής κατηγορίας είναι καιµια άλλη (ακόµα πιό θεµελιώδης)ιδιότητα του Καζαντζάκη: Ήταν πα-θιασµένος µε τη Φιλοσοφία, και µά-λιστα µε τη Μεταφυσική-της εκδοχή- από πολύ νωρίς. Το θέµα θα µαςαπασχολήσει και πιο κάτω στα Κεφ.3 και 4· ενδεικτικά όµως αναφέροµεεδώ τα εξής µόνον:

- Φαίνεται ότι ήδη απ' την ηλικίατων 23 ετών έχει προσανατολισθείκοσµοθεωριακά, και τολµά να 'πει(στο πρωτόλειό-του "Η Αρρώστεια τουΑιώνος", 1906) : "Ξέροµε τί µας πε-ριµένει. Ύστερα απ' τον τάφο, τίποτε.Ίσως υπάρχει Θεός, αλλά τί µας εν-διαφέρει". Κι ας µή βιασθεί κανείς ναπαρερµηνεύσει ετούτη τη στάση σανµια αγοραία αθεΐα - διότι ο Καζαντζά-

κης θα παραµείνει σ' όλη-του τη ζωή απελπισµένα Μεταφυσικός.

-Θέλω δηλαδή να 'πω ότι εξαιτίας του ίδιου αυτού του αγνωστι-κισµού, οι µεταφυσικές ανησυχίες-του θεριεύουν, και παίρνουναµέσως την αγωνιστική µεγαλορρήµονα µορφή που θα συναντάµεσ' όλη τη ζωή του Συγγραφέα µας: "Το αίνιγµα δεν είναι κρυµµένοστις Λαγόνες σου. Τα χέρια σου είναι µικρά και αδύναµα, και δεναγκαλιάζουν όλη-µου την ψυχή. Πάνω απ' τ' άστρα, ένας µαγνήτηςστέκεται και µε σέρνει […]. Μη µε κρατείς δεµένο. Πάνω απ' τηχαρά της ζωής είναι εκείνο που ζητώ" ("Όφις και Κρίνο", 1906).Μια σχεδόν αντιερωτική Μεταφυσική δηλαδή.

-Κι' αυτή η υπαρξιακή "Μεγάλη Νοσταλγία" του οµολογείται καιτην επόµενη χρονιά: "Εσείς οι πραχτικοί [άνθρωποι των συµβιβα-σµών], χαµογελάτε µε ειρωνία για όσους πηδούν και σπουν τα πό-

Áßãéíá, 1927. Óôï íáü ôçò Áöñïäßôçò.

Page 23: Nikos Kazantzakis

31

δια τους για να περάσουν τους γκρεµούς κάποιου Ανήφορου πουφέρνει σε κάποια Κορφή". ("Φασγά", 1907) Ετούτο το κείµενο θαµπορούσε να το είχε γράψει και 50 χρόνια µετά. Ιδού λοιπόν έναστηµόνι ιδεολογικής υπαρξιακής σταθερότητας - για έναν άνθρωποτου οποίου βαλθήκαµε να µελετάµε τις αντιφάσεις…

Απ' όσο ξέρω, δέν έχει ίσως προσεχθεί ότι αυτό το αγωνιστικόµεταφυσικό πάθος του Καζαντζάκη χρονολογεί-ται απ' την αρχή του έργου του, και κρατήθηκεπερίπου σταθερό σ' όλη του τη ζωή. (Εδώ δενέχοµε καµµία αντίφαση…)

Απ' τα 1907, η βασική αυτή ροπή προς τηΦιλοσοφία θα εκδηλωθεί συστηµατικότερα, µετρεις τουλάχιστον σπουδαίες δραστηριότητες:Θα συντάξει την επί Υφηγεσία Διατριβή-του µεθέµα τον "Ο Νίτσε στη Φιλοσοφία του Δικαίου",και θα φοιτά κανονικώς στο College de Franceπαρακολουθώντας τη διδασκαλία του ίδιου τουBergson! Εξ άλλου, οι µεταφράσεις ξένων έρ-γων τις οποίες ο Καζαντζάκης εκπονεί για βιο-ποριστικούς λόγους (εκδ. οίκος Γ. Φέξη) σταχρόνια της νεότητάς-του, αφορούν φιλοσοφικάκυρίως θέµατα: Μόνον στο διάστηµα 1911-1915, ο Φέξης δηµο-σιεύει καµµιά εικοσαριά τέτοιους τίτλους από µεταφράσεις Καζαν-τζάκη (James, Νίτσε, Eckermann, Darwin, Buchner, Bergson, Πλά-των!). Έχοµε λοιπόν να κάνοµε καταρχήν µε έναν Καζαντζάκη Φιλό-σοφο, από κάθε άποψη. Κι εδώ τίθεται το ερώτηµα: Γιατί λοιπόν δενέκαµε "σταδιοδροµία" φιλοσόφου; Γιατί άραγε προτίµησε να διαβείτα σύνορα της Φιλοσοφίας;

γ) Σ' αυτό το ερώτηµα, εδώσαµε προηγουµένως µιαν υποψήφιααπάντηση: Ένοιωσε ίσως ότι η Υπόσταση δεν συλλαµβάνεται µόνονµε τη Διάνοια, αλλά "ξυν όλη τη ψυχή" - µε το Βίωµα και µε τηνΤέχνη. Πότε και πώς έφτασε ο Κ. σ' αυτήν την (φιλοσοφική, και πάλι)αντίληψη, η οποία έµελλε να σηµαδέψει όλη-του τη ζωή;

- Ίσως λοιπόν οι δύο ετούτες Κατευθύνσεις του Είναι (και ο προ-βληµατισµός της συναίρεσής-τους), ίσως να ξεκίνησαν παιδιόθεν,όταν αναφερόταν στα γονικά του: "Πώς να µπορέσω να συνταιριάξωτους δυο τούτους στρατευόµενους µέσα µου: τη φωτιά και το χώµα"

Page 24: Nikos Kazantzakis

32 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

("Αναφορά στον Γκρέκο").

-Ως ένας απ' τους επαρκέστερους Μαθητές του Bergson, ο Κα-ζαντζάκης ήταν από νωρίς πεπεισµένος ότι "τα όρια της ανθρώπι-νης Διάνοιας είναι µικρότερα απ' ό,τι φανταζόταν ο Κάντ [οΜπέρξονας] επικαλέστηκε πρώτος τη συνεργασία διαίσθησης και

διάνοιας για τις φιλοσοφικές µελέ-τες. […]. Πρέπει να ξεχάσετε τη µο-νοµερή διανοητική µέθοδο που ωςτώρα ακολουθούσαµε όταν θέλαµενα γνωρίσουµε µια φιλοσοφία - µιανεξήγηση δηλαδή της ΣυνολικήςΖωής". (Στο δοκίµιο "H. Bergson")

- Στον "Βούδα"-του, ο Κα-ζαντζάκης βάζει τον Μάγο να 'πειετούτους τους στίχους τους σηµα-διακούς για την ατέλεια των νοητι-κών λειτουργιών: "Κακόµοιροι άν-θρωποι. Πιασµένοι στα δίχτυα τηςσάρκας, µάχονται να ξεδιχτύσουν,να σωθούν - και πέφτουν σε δίχτυαπιο πυκνά, στα δίχτυα του Νού. Κιαυτό το λένε σωτηρία".

- Έτσι, ο Καζαντζάκης διε-ρωτάται, τί είναι άραγε το σωτήριο µάθηµα που χρειάζεται ένας Δια-νοούµενος (ένας "καλαµαράς");

Και απαντά: "Ό,τι χρειάζεται ένας καλαµαράς για να σωθεί [εί-ναι]: πρωτόγονη µατιά, δηµιουργική αφέλεια να βλέπει για πρώτηφορά τα πάντα (να δίνει παρθενιά στα αιώνια καθηµερινά στοιχεία),[…]

- και τ' άγριο γάργαρο γέλιο που γκρεµίζει όλους τους φράχτες.[Κι όταν δεν τον χωρούν τα λόγια] ν' αρχίζει να χορεύει" (Απ' τον"Αλ. Ζορµπά").

Ιδού κάµποσες (πειστικές νοµίζω) ενδείξεις των αντιλήψεων τουΚαζαντζάκη εκείνων που πιθανότατα τον ώθησαν να αποπειραθείνα "κρυσταλλώσει" ορισµένες φιλοσοφικές Ιδέες, να τις στεριώσειµε τρόπον όµως β ι ω µ α τ ι κ ό - να τις περάσει απ' τον κόσµο τηςδιανοητικής Αφαίρεσης στον κόσµο της Τέχνης - µιας Τέχνης µάλι-

Éïýëéïò, 1918.

Page 25: Nikos Kazantzakis

33

στα για χρήση καταρχήν ατοµική, που δέν φιλοδοξεί να επικοινωνείαναγκαστικά µε τους Άλλους. Σκοπός της: "η συµφιλίωση του Θεούκαι του Ανθρώπου. Θέλησα να λυτρωθώ απ' αυτήν την έµµονη ιδέαµ' ένα έργο Τέχνης" (Γράµµατα, σελ. λστ'). "Γιατί καθώς ξέρετε, ό,τιµ' ενδιαφέρει δεν είναι ο άνθρωπος µα αυτό που τόσο ατελώς ονο-µάζω Θεό", ("Ασυµβίβαστος", σελ. 236).

Γι' αυτό ίσως εδήλωνε "Με τραβά ο διάπυ-ρος κύκλος της θεότητας· και η Τέχνη δεν µεχωρά" (20 Φεβρ. 1918, Ασυµβίβαστος, σελ.87). Η ηρωική πορεία και οι οιονεί - Αντιφά-σεις του, είχαν αρχίσει από τότε…

δ) Πράγµατι, ένα τέτοιο φιλόδοξο "µεταφυ-σικό" σχέδιο απαιτεί έναν Βίο Ανηφορικό καιµια Τέχνη Ακροβατούσα. Χρησιµοποιώντας τιςίδιες τις εκφράσεις-του, θα λέγαµε ότι "τοχώµα κι η φωτιά θα συνταιριάξουνε", η "δι-αίσθηση θα βραχυκυκλώνει τη διάνοια", "ο άν-θρωπος θα περνάει ίσως µέσα απ' τις τρύπεςτου διχτυού µε το οποίο µας τυλίγει ο Νούς",αν καταφέρει να ζήσει έναν βίο συνεχούς αυ-τοϋπέρβασης. Όλα ετούτα λοιπόν σηµαίνουνότι ο Κ. αναζητούσε µια συναίρεση Νου καιΚαρδιάς - και ξέροµε ότι ετούτο το πάθος γιαµιαν τέτοιαν ανήκουστη Ενοποίηση, µπορεί κανείς να το κατασιγά-σει µε δυο τρόπους: Ή µε την Ασκητική ζωή ή µε την µεγάλη Τέχνη.

" Κι ήταν ο Καζαντζάκης κατ' αρχήν ένας ΑΣΚΗΤΗΣ:

- "Πάνω απ' τη χαρά της ζωής είναι εκείνο που ζητώ", ("Όφις καιΚρίνο", 1906)

- "Ο Καζαντζάκης ανήκει σ' έναν τύπο ανθρώπου […] που η κα-λύτερη ονοµασία του θα ήταν ίσως “Ο Μονιάς”- όπως ο Καζαντζά-κης αποκαλεί τον Οδυσσέα του", µας λέει ο Πρεβελάκης ("Επιστο-λές", σελ. ιβ'). Και συνεχίζει (ιδ', ιε'): "Τέτοιοι (άνθρωποι) ζουν κατάκαιρούς σαν ασκητές, αναζητώντας επίµονα µιαν ικανοποιητικήθεωρία για τον κόσµο και για τον άνθρωπο […]. - και σκανδαλίζουνκαι τον ουµανιστή και τον κοινωνικό άνθρωπο". Ο Κ. σκανδάλισεπράγµατι και τους δύο! Ο Πρεβελάκης ήταν ίσως ο πρώτος που αι-τιολόγησε τις Καζαντζακικές Αντιφάσεις, που µας απασχολούν εδώ.

Ìå ôçí ÅëÝíç óôçí áðïéêéáêÞ Ýêèåóç óôïÐáñßóé, 1931..

Page 26: Nikos Kazantzakis

34 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

-Και, πράγµατι, από πολύ νωρίς, ο συγγραφέας-µας θα πάρειτον οµµαθιών-του και θα πάει µε τον Σικελιανό σαράντα µέρες στοΆγιον Όρος (1914), - "και νιώθαµε µ' ολόκληρο το κορµί-µας πωςµας ανακρατούσαν φτερούγες αγγέλων" ("Αναφορά στον Γκρέκο").Άσχετο αν σε λίγο θα οµολογήσει πως δεν την µπορούσε αυτής της

µορφής την Ασκητεία: Είχε περάσεικιόλας η φάση αυτής της Υπόδυσης…

- Μπορούσε όµως µιαν άλλη µορ-φή - και την ακολούθησε σ' όλη τουσχεδόν τη ζωή: Μιαν ασκητική αφιέ-ρωση να ξεχειλώσει τις δυνατότητεςτης Τέχνης - προκειµένου να εκφρά-σει µια κατεξοχήν βιωµατική Κοσµο-θεωρία !

"Ετούτης όµως της δεύτερης µορ-φής η ασκητεία καταπιανόταν να µα-

στορεύει την ενοποίηση Νου και Καρδιάς, µέσω της ΤΕΧΝΗΣ: Στοβάθος της Συνείδησης, η Ενότητα αυτή µπορεί βεβαίως να βιώνεται- µένει όµως ο φοβερός αγώνας για την έκφρασή-της, για την αι-σθητοποίησή-της για το ανέβασµά-της απ' τα βάθη της Συνείδη-σης στην επιφάνεια των αισθήσεων - µε το πινέλο, το καλέµι, τιςνότες ή την πένα. Έλα όµως που ο στόχος αυτής της µεγαλοπιασµέ-νης ψυχής του Κ. παραήταν υψηλός (δηλώνει πως θέλει να σώσειτον Θεό - µια ζωή ολόκληρη) ! Και, πώς να σώσεις τον Άχραντο µεέναν κονδυλοφόρο…

Η τραγικότητα του Καζαντζάκη έγκειται ακριβώς στον υπερφι-λόδοξο στόχο που είχε θέσει. Τραγικότητα διπλή και αξιοσέβαστη:

(i) Ν' ανηφορίζεις, να στέκεσαι στην άκρη της Αβύσσου και νά'χεις το θράσος να την εκφράσεις κιόλας! Ακούστε τον ίδιο τον Κα-ζαντζάκη πώς απελπίζεται, όταν περιγράφει τη συγγραφή τηςΟδύσσειάς του: "Η ζωή µου είναι χαµένη, δεν απέδωκα τίποτα -χάνοµαι µέσα σε αραδιάσµατα αλφαβητικών στοιχείων, δίνω στηνκαρδιά µου χ α ρ τ ί για να φάει- σα να ΄ταν κατσίκα!" : Έχει ίσωςεπίγνωση της "αναντιστοιχίας προθέσεων και αποτελέσµατος […].Το µεταφυσικό υπερθάρρος δεν µπορεί να κρύψει τον πανικό" (Δ.Φωτόπουλος, "Η επιστροφή του Οδυσσέα", Το Δέντρο, Μάιος 2007).Ο ίδιος ο Κ. όµως θα κάµει την ευστοχότερη διάγνωση : "Ό,τι γρά-

ÌáñìÜñéíç ðëÜêá óôï óðßôé ôïõ ÊáæáíôæÜêç óôïÇñÜêëåéï ÊñÞôçò.

Page 27: Nikos Kazantzakis

35

φω δεν θά 'ναι ποτέ άρτιο ως τέχνη. Γιατι η πρόθεσή µου ξεπερνά ταόρια της Τέχνης", (Σηµειωµατάριο, 18.08.1918). Ό,τι λέγαµε… Κιαυτή ακριβώς είναι η πρώτη όψη της τραγικότητάς του.

(ii)Η δεύτερη όψη αυτής της τραγικότητας είναι το γεγονός ότι µεµιαν τέτοια µεγαλόστοχη ενασχόληση, δεν έχεις και πολλές δυνα-τότητες να συναµιλήσεις µε το µεγά-λο κοινό και µε τους οµοτέχνους σου:Διότι, εύλογα, πάρα πολύ λίγοι απ'όλους αυτούς νοιώθουν την ανάγκη ναεκφράσουν τα υπαρξιακά (έως καικοσµοθεωριακά) τους βιώµατα µέσωτης Τέχνης. Προτιµούν άλλες λύσεις:

- Τη Σιγή - µια κατάσταση που ται-ριάζει καλύτερα στα Άρρητα, αλλά δενείναι έκφραση3, ή

- Την έλλογη διανοητική ανάλυση- παρ' όλο που ετούτη γυροφέρνειµόνον και οριοθετεί το πρόβληµα(αλλ' έχει το πλεονέκτηµα του σταθε-ρού εδάφους δεν τρελλαίνεσαι).

Έτσι λοιπόν, ο Συγγραφέας µας,ακροβατώντας ανάµεσα στην Τέχνη και την Υπέρβαση ήταν από χέρικαταδικασµένος στην Μοναξιά. Οι νέοι καιροί, εξ άλλου, µετατόπι-ζαν τα ενδιαφέροντα των Κοινωνιών-µας, γεγονός που µετατόπιζεκαι το λογοτεχνικό ιδεώδες: Οι επικές διηγήσεις δεν ταιριάζουν µετον νεωτερικό σχετικισµό-µας, ούτε µε την ανάγκη-µας να εκφρά-σοµε την καθηµερινότητα µ' έναν λόγο πιο ελλειπτικό και χαµηλό-τερων τόνων. Ετούτη η πληµυρίδα των νέων αναγκών, απέκοψε τονΚαζαντζάκη στην νησίδα του σχεδόν µόνον. Αλλ' όχι λιγότερο σηµα-ντικόν και Μεγάλο. Και ακριβώς η σηµερινή µας ωριµότητα, µαςδίνει τη δυνατότητα να ξανακωπηλατήσοµε και να πάµε να τον βρούµεεκεί στο νησί-του. Με την ίδια ίσως λαχτάρα µε την οποία βλέποµεστον ύπνο-µας τους Πατεράδες-µας, κι ευθύς απεκδυόµεθα τον "µο-ντέρνον" εαυτό µας…

3. "Èáññþ, áíþôåñï ðñÜìá áðï ôç óéùðÞ äåí õðÜñ÷åé", (Ï Áóõìâßâáóôïò, óåë. 258) - Üó÷åôï áíäåí ôçí áóêïýóå ãéá ðïëý…

Óôï óðßôé ôïõ ÃêñÝêï óôï ÔïëÝäï (Éóðáíßá), ìðñïóôÜóôïí ðßíáêá, “Ï ¢ãéïò ÐÝôñïò ìåôáíïþí”, 1950.

Page 28: Nikos Kazantzakis

36 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

3. Ï éóôïñéêüò - öéëïóïöéêüò áíáëõôÞò3. Ï éóôïñéêüò - öéëïóïöéêüò áíáëõôÞò3. Ï éóôïñéêüò - öéëïóïöéêüò áíáëõôÞò3. Ï éóôïñéêüò - öéëïóïöéêüò áíáëõôÞò3. Ï éóôïñéêüò - öéëïóïöéêüò áíáëõôÞò

Ας πάρουµε τώρα µία-µία τις πλευρές του ανθρώπου. Ας θυµώ-µαστε όµως ότι καµµιά απ' αυτές δέν λειτούργησε πάνω στον Κα-ζαντζάκη ανεξάρτητα απ' τις άλλες. Μιλήσαµε ήδη στην § 2.β γιατην πολυετή και έµµονη ενασχόληση του Συγγραφέα-µας µε 10-15

µεγάλα ιστορικά πρόσωπα, η οποία µάλι-στα µετουσιώθηκε και σε αντίστοιχα έργαθεάτρου και Μυθιστορήµατος. Μιλήσαµεεπίσης και για την συνεχή µελέτη της Φι-λοσοφίας: Ο Καζαντζάκης µελέτησε (καιτις περισσότερες φορές µετέφρασε πλεί-στα έργα) δέκα περίπου φιλοσόφων.

Νοµίζω λοιπόν ότι µπορούµε να ξεκι-νήσουµε µε µια φιλική για τον Καζαντζά-κη διαπίστωση: Πέρασε µ' όλο-του τοσώµα απ' το ποτάµι του παρελθόντος τηςΑνθρωπότητας: των Ηρώων, των Μεσσιώνκαι των Φιλοσόφων. Η νεοελληνική γραµ-µατεία δεν διαθέτει πολλούς λογοτέχνεςµε τέτοιο ρωµαλέο φιλοσοφικό υπόβα-θρο. Κι είναι ετούτη µια ουσιώδης ιδιο-τυπία του Καζαντζάκη. Επιτρέψτε µου µά-λιστα να υπογραµµίσω το γεγονός ότι πριν

απ' την αισθητική ανάπλαση την οποία επεφύλασσε στον φιλοσοφι-κό λόγο, ο Καζαντζάκης ήταν σε θέση να δίνει και µια στέρεα δια-νοητική ανάλυση των φιλοσοφικών ιδεών: θα αναφερθώ σε δύοπαραδείγµατα.

Το πρώτο αφορά τον Μπερξόν. Η οµιλία του Καζαντζάκη στονΕκπαιδευτικό Όµιλο ("Δελτίο", 22.01.1913) είναι απ' τα πιο κρυστάλ-λινα κείµενα που έχουν γραφθεί διεθνώς για τον φιλόσοφο του elanvital. Σηµειώνω µάλιστα ότι ο λόγος του Καζαντζάκη στο κείµενοαυτό είναι φιλοσοφικός και λόγιος - τίποτε απ' τις (συνήθεις αλλού)απόπειρές του να οξύνει την εκφραστικότητα µέσω των λέξεων. Ε-τούτο το κάνει εδώ µέσω των αναλυτικών φράσεων. Δείγµα διανοη-τικής διεισδυτικότητας, έξω από κάθε ποιητική µετάπλαση που πι-θανώς θ' ακολουθήσει. Απαντώντας στους άξεστους ντετερµινιστές,ο Κ. βάζει τον Μπερξόν να λέει: "Λέγοντας πως τα ίδια αίτια φέρ-

Ãêüôôåóãêáìð, 1926.

Page 29: Nikos Kazantzakis

37

νουν τα ίδια αποτελέσµατα, παραδέχεσαι κατ' ανάγκην ότι είναι δυ-νατόν να ξανάρθει στη συνείδηση µία και η αυτή αιτία (όπως τούτογίνεται στον φυσικό κόσµο). Συγχέεις δηλαδή πάλι τον ετερόγενοχρόνο µε το οµόγενο διάστηµα. Δύο στιγµές [όµως, είναι] αδύνατοννα ξανάρθουνε στη συνείδηση όµοιες η κάθε στιγµή περιέχει τηνπροηγούµενη [συν] και κάτι άλλο. Για τον Φυσικό, η ίδια αιτία παρά-γει το ίδιο αποτέλεσµα γιατον Ψυχολόγο όµως, µια βα-θειά εσωτερική αιτία, µιαφορά µόνον δίνει το αποτέ-λεσµά της και ποτέ πιά".

Θα επισηµάνω δε ότι οέµµονος δηµοτικιστής Κα-ζαντζάκης, στον φιλοσοφι-κό λόγο δεν διστάζει να χρη-σιµοποιεί τις µετοχές"διαρρεύσας" (χρόνος) και"διαρρέων" (χρόνος), ως α-παραίτητους τεχνικούς θαέλεγα όρους σ' αυτό το χρηστικό επίπεδο. Το ίδιο κάνει και µε τονσεβασµό του τελικού "ν" στην αιτιατική ενικού των αρσενικών ονο-µάτων: Σ' αυτό το κείµενο, το βαθύ γλωσσικό-του αίσθηµα δεν ανέ-χεται την αµφισηµία ουδέτερου και αρσενικού: Και συχνά γράφει"τον χρόνο", "ζωντανόν οργανισµό", "σκοπόν έχει", κλπ.

" Εξ άλλου, περηφανεύεται ότι µελέτησε κατ' έκταση και βάθοςτον Νίτσε - ο οποίος θα τον επηρεάσει, όπως ξέροµε, πάρα πολύ γιαένα διάστηµα: "την αµερόληπτον κρίσιν επί του Νίτσε έτι µάλλονκατέστησε δυσχερεστέραν η ατασθαλία και επιπολαιότης νιτσεϊστώντινών, οίτινες οικτρώς καταντώσιν οτέ µέν αναρχικοί δηµοκράται,οτέ δε µοναρχικώτατοι δεσποτικοί και συνήθως γελοίοι", (Διατριβήεπί Υφηγεσία, σελ. 20). Και είναι όντως ετούτη µια πολύ πρωτότυπηγια την εποχή-της ερµηνεία του νιτσεϊκού "σκανδάλου".

" Θα επηρεασθεί όµως πολύ κι απ' τις ιδέες του Spengler περίΜεσσιανικής Καταστροφής. "Μονάχα ύστερα απ' τις φλόγες έρχε-ται η Αγάπη "πρώτα ο κόσµος ετούτος θα γίνει στάχτη, κι ύστερη θαφυτέψει ο Θεός το καινούργιο του αµπέλι λίπασµα καλύτερο απ' τηστάχτη δέν υπάρχει". (Ο τελευταίος πειρασµός, σελ. 362). Τέτοια

Óôï ãñáöÝéï ôïõ óôçí Áíôßìð (Ãáëëßá), 1956.

Page 30: Nikos Kazantzakis

38 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

ερµηνεία δίνει, ίσως, ακόµα και στον ισπανικό εµφύλιο: "Όλοι αυ-τοί οι άνθρωποι, κυριεµένοι απ' την ανάγκη της µ ε τ α β α τ ι κ ή ςεποχής-µας, αλληλοσκοτώνονται […] πίσω απ' τις πρόσκαιρες µά-σκες που φορούν, κόκκινες ή µαύρες", (Ταξιδεύοντας-Ισπανία, σελ.144). Ο Καζαντζάκης είχε δια βίου εµµονές ανάλογες µε τη θέση

αυτή τού εξτρεµιστή προφήτηSpengler, του συγγραφέα της "Πα-ρακµής της Δύσης". Τα λέει στην"Ασκητική", τα λέει και στα θεατρι-κά - θα καταστραφεί ο παλιός πο-λιτισµός και θά 'ρθει καινούργιος.Οραµατίζεται τη συντέλεια του δυ-τικού πολιτισµού περιδιαβαίνονταςτα ερείπια της Ποµπηίας : "Να δώ-σει ο Θεός, έτσι να περπατήσω καιστους έρηµους δρόµους του Παρι-σιού και της Λόντρας", (Γράµµατα,να') - αν και ετούτη η αφάνταστασκληρή ιδέα πρέπει αλλού να απο-δοθεί και θα µας απασχολήσει ξανάστην § γ.

Ωστόσο, ο Καζαντζάκης δεν ήτανφιλόσοφος. "Υποταγή σ' έναν ρυθρόανώτερό-µου, που ξέρω πως θα µεφάει, κι όµως χαίροµαι […] Έχωεσωτερική ταπεινοφροσύνη γιατί

ξέρω καλά πως το τέρµα όπου θα φτάσω δεν ονοµάζεται Νίκη -παρά τίποτα. […] Τα ξέρω όλα αυτά , κι απ' την ανέλπιδη πίκρα-τουςαντλώ όλη τη χαρά, αντοχή, σιωπή κι όλη την εργατικότητα που µπο-ρεί να βαστάξει το σώµα κι η ψυχή µου", (Απάντηση στον Λ. Αλε-ξίου). Και λέει: "Βαθιές κι αγιασµένες οι πληγές που µου άνοιξε οΝίτσε, και δεν µπορούσαν τα µυστικά βοτάνια του Μπέρξον να τιςθαραπέψουν. [… ]. Ό,τι βαθύτατα πεθυµούσα δεν ήταν η γιατρειά -ήταν η πληγή" (Αναφορά, σελ. 328).

Με τέτοια ψυχολογικά δεδοµένα, καταλαβαίνει κανείς ότι η Φι-λοσοφία ως διανοητικό ενέργηµα δεν ήταν η λύση για τον Καζαν-τζάκη. Το ξαναλέει κι ο ίδιος: "Η ιδέα η αφηρηµένη η άσαρκη ηφιλοσοφική, δεν µπορεί να χορτάσει την ψυχή τη σαρκοβόρα", (Ε-

ÌïíÞ Äáöíßïõ, 1924.

Page 31: Nikos Kazantzakis

39

πιστολές προς τη Γαλάτεια, αρ. 51).

Κατά συνέπειαν θα περάσει, παραλλήλως (στην αρχή) ή ολοκλη-ρωτικώς (αργότερα), στο ενέργηµα που είναι η Τέχνη.

4. Ç ôÝ÷íç4. Ç ôÝ÷íç4. Ç ôÝ÷íç4. Ç ôÝ÷íç4. Ç ôÝ÷íç

"Διότι πράγµατι λέγαµε ότι την συναίρεση του Νου και της Καρ-διάς (την αναγκαιότητατης οποίας την ένοιω-σε πρώτα φιλοσοφικά)- µέσω της Τέχνης θαµπορούσε να την απο-πειραθεί. Και ναι µενείχε προλάβει να 'πει"Σκοπός-µου δεν είναιη Τέχνη, µα να εκφρά-σω µιαν νέα έννοια τηςΖωής" (Ασυµβίβαστος,σελ. 28) - αλλά αυτόδεν τον εµπόδισε ναχρησιµοποιεί της Τέ-χνης τα µαγέµατα, µια ζωή ολόκληρη - ακριβώς για να εκφράσει τοΚοσµοείδωλό-του. Το λέει άλλωστε µόνος-του: "Αφήνοντας πίσουτις παλιές θεωρίες (το ίδιο παντού), γλύτωσα απ' την Επιστήµη πουµε είχε κυριέψει, (γλύτωσα) αργότερα απο τη Φιλοσοφία - έτσι τώραθα γλυτώσω κι από την Τέχνη αγαπώντας-την πολύ, δινόµενος όλοςσ' αυτήν", (02.05.1925, Ασυµβίβαστος, σελ. 150) - δηλαδή εξαντλώ-ντας όλες τις όποιες δυνατότητές-της, κι ό,τι βγει. Αυτήν την απε-λευθερωτική δύναµη της Τέχνης την είχε βιώσει νωρύτερα: "Με βα-σάνιζε ο καϋµός µιας συµφιλίωσης του Θεού και του ανθρώπου.Όταν µεγάλωσα, θέλησα να λυτρωθώ από αυτή την έµµονη ιδέα µ'ένα έργο τέχνης", (400 γράµµατα, λστ'). Κι ο οξυδερκέστατος Πρε-βελάκης θα διαπιστώσει αργότερα πως "όταν οι ψευδαισθήσεις γιαµιαν αφιέρωση στο επαναστατικό κίνηµα έχουν διαλυθεί, το µόνοκαταφύγιο που αποµένει, είναι η ποιητική δηµιουργία: ο Λένιν έκα-µε τόπο στον Οδυσσέα", (Γράµµατα, σελ. ξα΄).

" Η Τέχνη λοιπόν, λιµάνι καταφυγής αλλά και ταρσανάς επανα-φυγής, καλείται να υπηρετήσει τα πιο δυνατά και τα πιο ποικίλονταεν χρόνω βιώµατά του Καζαντζάκη. Κάθε τόσο όµως συνειδητοποι-

Ìå ôçí ÅëÝíç óôï óðßôé ôïõò óôçí Áíôßìð (Ãáëëßá).

Page 32: Nikos Kazantzakis

40 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

εί το ανέφικτον του (ουσιαστικώς µεταφυσικού) στόχου του: "Αν ονους δεν µπορεί (δεν είναι έργο του να επιχειρήσει πέρα απ' τα σύ-νορα την ηρωική απελπισµένη έξοδο4), νά 'ταν να µπορούσε η καρ-διά µου!", (Ασκητική, σελ. 16). "Συµπυκνώνω σε µιαν αστραπόχαρηστιγµή τη σπορά, το φύτρωµα, το άνθισµα, το κάρπισµα και την εξα-

φάνιση […]. Αχ, την αστραπή ετούτη ν'ατενίζουµε, να την κρατήσουµε µιαστιγµή, να την οργανώσουµε σε ανθρώ-πινο λόγο", (Ασκητική, σελ. 61). Εδώείµαστε λοιπόν: Να οργανώσουµε σεανθρώπινο λόγο την Αστραπή5. Αυτόπάλευε ο έρµος. Αλλ' αυτό το θαύµα,προφανώς, γίνεται µόνον µέσω µιαςΜεγάλης Τέχνης - άλλο βέβαια που οίδιος δέν θέλει να το παραδεχτεί πωςκάνει Τέχνην: "Όλοι εδώ παίρνουν τηνΑσκητική, σαν έργο τέχνης - κανέναςσαν κραυγή αναζήτησης και τρόµου",(Ασυµβίβαστος, σελ. 207).

Νοµίζω λοιπόν ότι µάλλον φάνηκεκαθαρά πως ο Καζαντζάκης, κατεχό-µενος απ' το πάθος αναζήτησης ενόςΚοσµοειδώλου, ζει σφοδρά µέσα στηνΤέχνη, αλλ' είναι κι αδιάκοπα ανικα-νοποίητος απ' την Τέχνη6.

"Με το δίκιο-του ίσως - στον βαθ-µό τουλάχιστον όπου ο ίδιος ανέµενε ότι η δια της Τέχνης αισθητο-ποίηση του µέσα Χάους, θα του επέτρεπε να αναγνώσει τα µέσαΧάος του. Όπως όµως ξέρουµε, τα Άρρητα και τα σκολιά δεν εκ-φράζονται εύκολα. Ο Στοχαστής εντωµεταξύ φλέγεται και ξάφνουβρίσκει µπροστά-του έναν Ήρωα: Έναν συγγενικό Διανοητή ή ένανΑγωνιστή µε πρωτότυπες ιδέες και δυνατή δράση - ή κι έναν Μεσ-σία ακόµη. Και τότε λειτουργεί η Αρχή των συγκοινωνούντων ψυχο-δοχείων. Όλη η ορµή-σου, η ανέκφραστη κι η ανικανοποίητη, διο-

Ìå ôçí ÅëÝíç óôç Ðßæá, 1951

4. Ôï âëÝðåôå üôé ôï ìüíï ðïõ ôïí åíäéáöÝñåé åßíáé ç ÕðÝñâáóç, óõíå÷þò êáé ðÜëéí…5. Êé ýóôåñá óïõ ëÝåé èá ôïí êñßíïõí ïé Öéëüëïãïé Þ ïé èåùñçôéêïß ôçò Ëïãïôå÷íßáò ìüíïí Ý÷ïõíüìùò Üñáãå åðáñêÞ áñìïäéüôçôá;6. "¢ëëá Þèåëá, Üëëá Ýðñåðå íá êÜíù, Üëëá ßóùò ìðïñïýóá íá êÜíù - êé ç æùÞ ìïõ ðÞãå ÷áìÝíç.¼ëá áõôÜ ðïõ ãñÜöù åßíáé, ôï îáíáëÝù, Ersatz", (Áóõìâ. óåë.428)

Page 33: Nikos Kazantzakis

41

χετεύεται προς τον Ήρωα: Μήπως άραγε ετούτος έχει πραγµατώσειόσα εγώ ψυχανεµίζοµαι; Τον µελετάω λοιπόν εµµόνως, τον βιώνωκατόπιν και µπαίνω στο πετσί-του τελικά - λέω ό,τι έλεγε, κάνω ό,τιέκαµε· µε την ελπίδα πάντοτε ότι θα 'βρω έτσι και της δικιάς-µουψυχής την Εκπλήρωση µέσω ενός δοκιµασµένου Προτύπου.

Κι είναι όλη ετούτη ηδιεργασία µια ξεκάθαρα"θεατρική" πράξη - άραείναι µια πράξη εν Τέ-χνη, δεν είναι εν Λόγω (οοποίος απλώς υποβοη-θεί). Και υποβάλλω στηνκρίση-σας την υπόθεσηεργασίας που διατύπω-σα ήδη στην §2: Ο Κα-ζαντζάκης αγκάλιαζεζεστά για ένα διάστηµαµιαν Ιδέα ή έναν Ήρωα,µέσω βιώµατος καιµέσω υποδύσεως, καιδονούνταν στην ίδια συ-χνότητα7. Έτσι, θέτω στην κρίση-σας έναν Καζαντζάκη Ηχείο τερά-στιο, µε µια γερή χορδή µέσα-του, που τεντωνόταν κάθε φορά και σ'έναν άλλο τόνο) για να βγάζει κατά διαστήµατα άλλες φωνές-τιςποικίλες φωνές της Ανθρωπότητας. "Τόξο είµαι στα χέρια-σου Κύ-ριε. Τεντωσέ-µε να µη σπάσω. Μη µε παρατεντώσεις γιατί θα σπά-σω. Παρατέντωσέ-µε κι ας σπάσω", (Πρατικάκης, 2007).

Κάποτε όµως, "τέλευε η θητεία" του (400 Γραµ. ξθ΄) στον κάθεΉρωα που τον είχε "κυριεµένο" (Αναφορά, 190). Και τότε; Τότε ο Κ.ξαναγύριζε έµµονα στην Οδυσσειά-του, µε την ελπίδα να βρει Πό-ρον µόνος του…

" Εις τούτο το µεταξύ όµως, όποιοι από µας:

- δεν έχουν µονοφάϊ το ελλειπτικό χαµηλότονο ύφος του σύγχρο-νου λογοτεχνικού συρµού,

- όσοι παραδέχονται την αναπόφευκτη αναλογία ανάµεσα στο

7. "Ó´üëç-ìïõ ôç æùÞ Þìïõí êõñéåìÝíïò áð' ôéò ìåãÜëåò, çñùéêÝò øõ÷Ýò" (ÁíáöïñÜ, óåë. 190). "Êéáóýíåéäá äéáôýðùóá 'ÇñáêëÞ', '×ñéóôü', 'Âïýäá', ãéá íá æÞóù ôïí ôñüðï åêöñáóÞò ôïõò",(Áóõìâßâáóôïò, 98), ôá ëÝåé ï ßäéïò, äåí ðïëõ÷ñåéÜæåôáé ôçí åñìçíåßá ìáò.

Ìå óõììáèçôÝò ôïõ óôï ãõìíÜóéï. ÇñÜêëåéï, 1901.

Page 34: Nikos Kazantzakis

42 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

ύψος του στόχου και στο ύφος του λόγου (άλλο Αισχύλος - κι άλλοΕυριπίδης),

- κι όσοι, τέλος, δεν σκιάζονται να οµολογήσουν πως, ναι, µερι-κές νύχτες νοιώθουν λίγη απ' την απελπισία του Jaspers πάνω στις

Οριακές Καταστάσεις,

όλοι αυτοί, λέγω, "σοφώτεροι τωνµη απατηθέντων"8, ενδέχεται να εκ-τιµήσουν καλύτερα τον στίχο: "πέ-τρες, νερό, φωτιά και χώµατα, θαγίνουν όλα πνέµα κι η λασποφτέρου-γη βαριά ψυχή γλυκά θα ξεκορµίσει,και θ' ανεβεί σα φλόγα γαλήνη - καιθα χαθεί στον ήλιο", (Οδύσσεια, σελ.27-30). Μια άποψη που επιτέλουςδεν είναι µακριά και απ' τις σύγχρο-νες αντιλήψεις της Θεωρητικής Φυ-σικής.

Ο Καζαντζάκης παρά ταύτα, βρή-κε στην Τέχνη κι άλλες χαρές - τατελευταία χρόνια ιδίως: Στον πρόλο-γο του "Ζορµπά" δηλώνει πως από'δώ και πέρα θα 'ρθει σε νηφάλιαθερµή επαφή µε τους ανθρώπους(όχι µε τις λέξεις, αλλα µε ζωντανούςανθρώπους). Κι είδε η ανθρωπότη-τα ολόκληρη (ιδίως οι "µέσοι" ανα-

γνώστες - όχι η elite) τί ανθρωπιά µας έδωσαν τα καζαντζακικάµυθιστορήµατα. Ο κουρασµένος µεταφυσικός ταξιδευτής, είχε δι-πλώσει τα κουπιά-του, κι ήρθε ξανά στη ζεστασιά του συνανθρώ-που9- µέσω της Τέχνης πάλι.

"Ας ξανάρθοµε όµως πάλι στο µεγάλο και αλυσιτελές κονταρο-χτύπηµά-του µε την "οργάνωση της Αστραπής σε ανθρώπινο λόγο",µε την "έκφραση της νέας ζωής", και µε την εντολή του Θεού "άνοι-

Í. ÊáæáíôæÜêçò, Á. Óéêåëéáíüò

8. ÊáôÜ ôïí ïñéóìü ôïý øåõäï-ÁñéóôïôÝëç ðåñé ôñáãùäßáò.9. ËÝåé ç ÅëÝíç Óáìßïõ : "ÊÜðïôå ï ÏäõóóÝáò íéêÜåé ôïí êáëáìáñÜ: áìáñôßá ï êüóìïò áðÜíù íÜ'íáé ôüóï üìïñöïò, êáé óõ íá æåéò ìÝóá óôïõò ôÝóóåñéò ôïß÷ïõò êáé íá ôñÝöåóáé ìïíÜ÷á ìå ôïóõêþôé óïõ". Åðñüêåéôï âÝâáéá ãéá ìéá áíÜðáõëá ìüíïí ôüôå (Áýãïõóôïò 1925, Áóõìâßâáóôïò, óåë.152).

Page 35: Nikos Kazantzakis

43

"Ù, ÌÜíá, ðïõ êÜñðéóåòôï áóçìÝíéï äÝíôñï

ôçò æùÞò êé õðüôáîåòôï èÜìá, Þñèá óôï

ðåñéâüëé óïõ, ÷ôõðþôç èýñá ôïõ óðéôéïý óïõ,

êé åßìáé üëïò Ýíá êñßíïåõáããåëéêü êëåéóôü

êáé êáôáðüñöõñï,óáí äüñáôï óôï ÷Ýñé óïõ,

Áìáæüíá"

ξε τα µάτια-σου, θέλω να 'δω, στύλωσε τ' αυτιά-σου, θέλω ν' ακού-σω". Τί θα γίνει µ' όλα τούτα; Ο καιρός επείγει. "Βιάζουµαι", λέει οΚαζαντζάκης - αλλ' έχει δηλώσει πως απέτυχε! Σε τέτοιες περι-πτώσεις, µε τέτοια πίεση, η Συνείδηση δεν διαθέτει άλλους δρό-µους: Αφήνει πίσω-της τις άλλες φιλοδοξίες (τις γνώσεις, την έκ-φραση), κι ορµάει προς την Υ-πέρβαση. Θέλω δηλαδή να 'πωότι, υποσυνείδητα έστω, και γιαορισµένα διαστήµατα έστω, τοπάθος του ανθρώπου ρίχνεταικατά την Ανηφόρα της Μεταφυ-σικής - οµολογηµένης ή υποφώ-σκουσας. Έστω κι άν ετούτη η α-τραπός είναι άρρητη, κι είναι γιαπροσωπική χρήση µόνον…

5. Êé ç íÝá èñçóêåßá;5. Êé ç íÝá èñçóêåßá;5. Êé ç íÝá èñçóêåßá;5. Êé ç íÝá èñçóêåßá;5. Êé ç íÝá èñçóêåßá;

" Όλα τούτα µας φέρνουν τώραστην µελέτη της θρησκευτικότη-τας του Καζαντζάκη. Απ' τηνάλλη µεριά όµως ο Καζαντζάκηςείχε πολύ νωρίς καταλήξει σ'έναν ιδιότυπο Αγνωστικισµό - καιεποµένως δεν θα µπορούσε ναζητήσει παρηγοριά σε µια διαθέσιµη θρησκεία! Κι είναι ετούτο άλληµια µορφή της τραγικότητας του ανδρός: Να θες απ' τη µιά κάτιβαθύτερο κι αµεσότερο που δεν σ'το δίνει η Φιλοσοφία, να περνάςστην Τέχνη για να 'πεις τα ανείπωτα10, αλλά κι εκεί να µην καταφέρ-νεις το Ύψος που θα 'θελες - κι απ' την άλλη, να µην µπορείς ν'ακουµπήσεις ούτε και σε µιαν έτοιµη ζεστή θρησκεία!

Εδώ όµως χωρεί, νοµίζω, µια απόπειρα ανάλυσης αυτού του Κα-ζαντζακικού Αγνωστικισµού. Διότι, πρώτα-πρώτα, η συνεχής ανα-ζήτηση της θειότητας (σ' όλη-του τη ζωή) δεν µας επιτρέπει να κα-τατάξουµε τον Καζαντζάκη στους αδρούς αθέους µε τις καθαρά δια-νοητικές περί αθεΐας "βεβαιότητές"-τους: "Μπόρεσα να σταθώ στην

10. "Ðþò åãþ ï Üíèñùðïò ôçò áöÞò, íá êáôáíôÞóù íá ãñÜöù âéâëßá, [äçë.] íá ìåôáôïðßóù ôïíóêïðü-ìïõ, áð' ôï óþìá ôï èåñìü ôï éåñü ôïõ áíèñþðïõ, óô' Üøõ÷ï Üíáéìï ÷áñôß", (ÔåôñáêüóéáãñÜììáôá, óåë. 139).

Page 36: Nikos Kazantzakis

44 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

άκρα του γρεµού και να κοιτάζω την άβυσσο χωρίς φόβο µα, καιχωρίς αναίδεια" (Αναφορά, σελ. 329), λέει. Κι εξ άλλου, ο Οδυσσέ-ας-του τον Θεό θέλει να σώσει (δηλαδή να τον 'βρει και να τον νοη-µατοδοτήσει). Λέει: "Ο Οδυσσέας [κι] ο Θεός-µου τί αγωνία να

σωθούν καταφεύγοντας σ' ένανάρτιο στίχο - κι η καρδιά-µου λιώ-νει", (Ασυµβίβαστος, σελ. 141). Εξάλλου, "Ο Οδυσσέας ξεπερνάει τασύνορα του ανθρώπου και πάει -δηµιουργώντας τον Θεό µε τηνπλώρη του καραβιού του", (Ασυµ-βίβαστος, σελ. 146).

Ετούτα όλα, λέω, δέν µοιάζουνµε αγοραία αθεΐα, αλλα µάλλον µεένα ασίγαστο µεταφυσικό πάθος.Ήδη απ' το 1918 έγραφε: "Με τρα-βά ο ανώτατος διάπυρος κύκλοςτης θεότητας· και η Τέχνη δεν µεχωρά", (Ασυµβίβαστος, 87). Όλαλοιπόν µιλούν για έναν "αγωνιστι-κό αγνωστικισµό", δηλαδή για τηναναζήτηση µιας "Νέας θρησκείας"όπως θα την λέει κι ο ίδιος.

" Μαζί µε τον Άγγελο Σικελια-νό, σέβονται την πίστη των πατέ-ρων11, αλλά θέλουν και να στήσουν

µια Νέα Θρησκεία. Στην "Αναφορά στον Γκρέκο", θέλει να µετα-σχηµατίσει (και εδώ!) µια γνωστή θρησκεία, και να της δώσει συγ-χρονισµένη µορφή. Κι ακόµη, "Πρέπει ν' αναδιοργανώσουµε τονχριστιανικό ασκητισµό, να του φυσήξουµε πάλι δηµιουργική πνοή"(Αναφορά, σελ. 204). Όλα ίσως είχαν αρχίσει απ' τον καιρό της εφη-βείας του, όταν στο µάθηµα της Φυσικής πρωτάκουσε πως η Γη "δενείναι το κέντρο του Σύµπαντου" κι ότι "ο άνθρωπος δεν είναι το κα-νακάρικο πλάσµα του Θεού [παρά] δισέγγονος του πιθήκου", (Ανα-φορά, σελ. 116, 117). Ετούτο το πρώτο τ ρ α ύ µ α, τον έβγαλε φαίνε-

Ìå ôçí ÅëÝíç óôçí áðïéêéáêÞ Ýêèåóç óôï Ðáñßóé, 1931.

11. "Ðþò æÞóáìå ôç ñÜôóá ìáò, ôçí ðßóôç ôùí ðáôÝñùí,ðþò å÷áéñåôÞóáìå ôç æùÞ ðïõ õøþíåôáé óÜíóáÀôá ôçò èåßáò ÷Üñçò ðñïò ôá ïõñÜíéá", (Çìåñïëüãéï, óåë. 61)

Page 37: Nikos Kazantzakis

45

ται απ' την προστατευτική απλή Πίστη αλλά δεν τον αποµάκρυνε απ'τον δρόµο για Θεό. Μόνο που τώρα ο δρόµος έγινε µονοπάτι ανηφο-ρικό και κακοτράχαλο - µε αµφίβολο τέρµα… Το πάθος της θειότη-τας, όµως, έµενε. Τόσο, ώστε να γράφει στο "Συµπόσιον" (σελ. 61)ετούτους τους φοβερούς στίχους για την Παναγιά:

"Ώ, Μάνα, που κάρπισες το ασηµένιο δέντρο

της ζωής κι υπόταξες το θάµα,

ήρθα στο περιβόλι-σου, χτυπώ τη θύρα

του σπιτιού-σου,

κι είµαι όλος ένα κρίνο ευαγγελικό

κλειστό και καταπόρφυρο,

σαν δόρατο στο χέρι-σου, Αµαζόνα"

" Κι εδώ βρισκόµαστε µπροστά στην πιό παράξενη (αξιοσέβαστηεγώ θα την έλεγα) απ' τις Αντιφάσεις τού Καζαντζάκη. Η ενδιάθετηµυστική-του, ιδιοσυγκρασία θα τον στριφογυρίζει στον "διάπυροκύκλο της θεότητας", (Ασυµβίβαστος, 87) - παρά τον Αγνωστικισµότου.

" Αλλιώς δέν εξηγείται πώς, εβδοµηκοντούτης σχεδόν, γράφειστον Πρεβελάκη "Υπάρχει λοιπόν ένας θρησκευτικός mystique µέσαµου;", (Τετρακόσια Γράµµατα, σελ. 660). Ενώ, λίγα χρόνια νωρύτερα(1948) σηµειώνει στα τετραδιάκια-του: "Πρήστηκε το χείλι-µου τηνώρα πού 'γραφα στο µυθιστόρηµα ["ο Χριστός ξανασταυρώνεται"]πως πρήστηκε ο ήρωας που θά 'κανε τον Χριστό" (Ηµερολόγιο, σελ.247) - πεντακάθαρη ψυχοσωµατική θρησκευτική µέθεξη δηλαδή.

Εξ άλλου, ο προσεκτικός µελετητής του µέλλοντος ενδέχεται ναεντοπίσει και κάµποσες έµµονες τάσεις πανενθεϊσµού στον Καζαν-τζάκη. Ακούστε-τον:

- "Εµείς θα σώσουµε το Θεό µετουσιώνοντας την ύλη σε πνέµα",(Ασκητική, 72)

- "Να χυθώ να σµίξω µε τον Αόρατο. Να σωπάσει ο νούς, ν' ακού-σω τον Αόρατο να φωνάζει", (Ασκητική, 17)

- "Πέτρες, νερό, φωτιά και χώµατα θα γίνουν όλα πνέµα", (Οδύσ-σεια, στιχ. 28-30)

- "Ζεύτηκα στην αιώνια ρόδα κι εγώ, µαζύ µε τα πουλιά και µε τ'άστρα, κι ένοιωθα θαρρώ για πρώτη φορά ποιά η αληθινή λευτεριά

Page 38: Nikos Kazantzakis

46 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

- να µπεις στο ζυγό του Θεού - θέλω να 'πω της αρµονίας", (400Γράµµατα, υστ')

- "Αγαπώ όλους τους ανθρώπους, κι ίσα [µ' αυτούς] αγαπώ όλατα ζα, τα δέντρα, τ' άστρα - συναλθητές σαν µια ποµπή ιερή", (Στε-φανάκης, σελ. 527)

- "Ο φίλος-µου κάρφωσε το µάτι-του πάνω στην µυγδαλιά τηνανθισµένη µες στην καρ-διά του χειµώνα, έκανε τοσταυρό του σαν σε θαυµα-τουργό εικόνισµα κι έµει-νε άλαλος. Είπα στη µυ-γδαλιά: Αδελφή, µίλησέ-µου για το Θεό - κι η µυ-γδαλιά άνθισε", (Αναφορά,σελ. 233).

- "Πιστεύω στ' ανα-ρίθµητα προσωπεία πουπήρε ο Θεός στους αιώνες,και ξεκρίνω πίσω απ' τηνάπαυτη ροή Του την ακα-

τάλυτη ενότητα", (Ασκητική, σελ. 97).

- "Μακάριοι όσοι Σε λύτρωσαν: σµίγουν µαζύ σου Κύριε, και λενΕγώ και Συ είµαστε ένα", (Ασκητ. 98).

Όλα τούτα δεν έχουν νοµίζω προσεχθεί αρκετά. Κι έχουν επι-κρατήσει περισσότερο οι εντυπώσεις απ' τις οιονεί-µηδενιστικέςθέσεις του Καζαντζάκη. Υποβάλλω όµως στην κρίση-σας την άπο-ψη ότι και αυτές οι θέσεις είναι απλώς άλλη µια απελπισµένη "από-κριση" µιας βασανισµένης ψυχής. "Τί αγωνία", λέει, "να κυνηγάς τοΘεό. Έπαιρνα έναν δρόµο, άβυσσος έπαιρνα άλλον δρόµο, πάλι ά-βυσσος. Ξανάρχιζε η φυγή κι η καινούργια πορεία - κι άξαφνα ξε-χάσκιζε πάλι η ίδια άβυσσο. Μα τώρα στα γεράµατα, στέκοµαι ε-µπρός στην άβυσσο ήσυχα - δεν φεύγω πια", (Αναφορά, σελ. 452).

Προσέξτε όµως ότι ο Καζαντζάκης ετούτην την Άβυσσο θέλει νατην καρπίσει!. Τούτο είναι το σηµαντικό. Ακούστε: "Πώς µπορείς ναφτάσεις στο σπλάχνο της Άβυσσος και να την καρπίσεις; Αυτό, δενµπορεί να ειπωθεί. Ο καθένας έχει και τη λύτρωση τη δική του,απόλυτα ελεύθερος", (Ασκητική, 96). Ιδίως µάλιστα όταν, λίγο προ-

ÃõìíáóéáêÜ ÷ñüíéá, 1898. Áõôüò óôïí êýêëï.

Page 39: Nikos Kazantzakis

47

τύτερα, ο Καζαντζάκης είχε ρητώς σηµειώσει πως "ο καθένας, αφούτελέψει τη θητεία-του σε όλους τους άθλους, […], ωριµάζει ολάκε-ρος σιωπηλά αιώνια µε το Σύµπαντο", (Ασκητική, 96).

Ετούτες είναι νοµίζω οι πιο κυρίαρχες θέσεις του Συγγραφέα-µας, η δε µονόχνωτη αποµόνωση της φράσης-του "το ένα τούτο δενυπάρχει" δεν αντιπροσωπεύει ολόκληρη την εµπειρία του βίου του.Παρά είναι άλλη µιά απ' τις κραυγές-του, όταν εβίωνε τιςGrenzsituationen - όπως κι καθένας µας.

Άλλωστε, η κραυγή αυτή δεν είναι παράένα διαφορετικό όνοµα της σκοτεινής Αβύσ-σου - την οποία παρά ταύτα ο Καζαντζάκηςήθελε να την καρπίσει ! Ας µη µιλάµε λοι-πόν αβασάνιστα για "µηδενισµό"12…

6. Ï ìïíéÜò êé ç êïéíùíßá6. Ï ìïíéÜò êé ç êïéíùíßá6. Ï ìïíéÜò êé ç êïéíùíßá6. Ï ìïíéÜò êé ç êïéíùíßá6. Ï ìïíéÜò êé ç êïéíùíßá

" Κι όµως, ο Καζαντζάκης δεν ήταν έναςβέρος Αναχωρητής. Ήταν Μονιάς - αλλά ο-ρεγόταν πάντοτε την κοινωνική δράση (άλληµια απ' τις τραγικές Αντιφάσεις του).

- "Θα µάθω µια τέχνη - µαραγκός. Έτσιθα δουλεύω στη Ρουσία τρεις ώρες τη µέρα,και θα γυρίζω στα χωριά. Εκεί θα δοκιµάζω τον Λόγο που φέρνω",(Επιστολές προς τη Γαλάτεια, σελ. 120)

- "Να µπορούσα να 'κανα το πήδηµα. Ν' αφήσω πίσω µου στονάλλο όχτο τα γραψίµατα και την ποίηση, και να µιλήσω στους αν-θρώπους […]. Να συµπλέξω την ιδέα-µου µε τις σύγχρονες ανά-γκες (οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτικές). Η ιδέα η αφηρηµένη, ηάσαρκη, η φιλοσοφική - δεν µπορεί να χορτάσει την ψυχή τη σαρ-κοβόρα", (Επιστολές προς τη Γαλάτεια, σελ. 171)

- "Για να φτάσω στον Σκοπό-µου χρειάζεται ένα πήδηµα, που µόνουπόδειγµα ζωής µπορεί να 'ναι - ποτέ Τέχνη και γράψιµο", (Ασυµβί-βαστος, 98).

Όλα τούτα, καθώς κι η θητεία-του στο Υπουργείο Κοινωνικής Πε-ριθάλψεως επί Βενιζέλου (αλλά κι η µετέπειτα προεδρία-του στη

12. Ðéï óùóôÜ ï ÐñåâåëÜêçò õéïèåôåß ôïí ÷áñáêôçñéóìü "çñùéêüò ðåóéìéóìüò", ðáñÜ "çñùéêüòìçäåíéóìüò" üðùò ôïí åßðáíå Üëëïé, (Ê. Óôåñãéüðïõëïò, ÄÝíôñï, 148).

Page 40: Nikos Kazantzakis

48 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

Σοσιαλιστική Εργατική Ένωση), σηµαίνουν ξακάθαρα ότι ο Καζαν-τζάκης εστόχευε σ' ολόκληρη την Ύπαρξη, όπως αυτή επιβεβαιώ-νεται (i) στον Κόσµο (Επιστήµη), (ii) στο µέσα Χάος (Τέχνη) και (iii)στου Διπλανού την ψυχή (Φιλότητα κι Αλληλεγγύη). Και, στο σηµείοαυτό, νοµίζω ότι έχοµε υποχρέωση να αποδώσουµε δικαιοσύνη στον

Συγγραφέα-µας. Δεν µπορούµε ν' α-ποµονώνουµε τα επιµέρους επίπεδατης πολυεδρικής προσωπικότηταςτου: Ήθελε να είναι (και κατά διαστή-µατα υπήρξε) Επιστήµων/ Φιλόσο-φος, Καλλιτεχνίτης καί Πολιτικός.

Κι ενώ απ' την πρώτη ιδιότητα πέ-ρασε γρήγορα (κρατώντας έστω τουπόβαθρο ενός ορθολογισµού ιδιό-τυπου), στην τελευταία ιδιότητα µπαι-νόβγαινε κατά διαστήµατα - οι περι-στάσεις κι ο χαρακτήρας-του δεν ευ-νοούσαν την µακρόπνοη πραγµάτω-ση του προς τη Δράση έρωτός του. Γι'αυτό και κατά διαστήµατα κουράζε-ται - και επιστρέφει σ' ό,τι εκείνοςέβαζε πάνω απ' όλα , δηλαδή το "χρέ-ος" να βρει και να εκφράσει σε Λόγοένα Κοσµοείδωλο13:

- "Να χαίρονται, να τρων καλύτε-ρα, να φωτίζονται οι ανθρώπινες µά-ζες, είναι βέβαια σκοπός άξιος τουανθρώπου. Μα εγώ όλα τούτα τα θε-

ωρώ µικρές πρακτικές illusions, ψίχουλα για την καρδιά µου", (Α-συµβίβαστος, 270).

- "Ό,τι θα 'θελα πάνου απ' όλα είναι να µπορούσα να δουλέψω,ακινητώντας σ' ένα σηµείο", (Ασυµβίβαστος, 271).

- "Τον Σβάιτσερ τον γνώρισα πάρα πολύ αργά. Είχα πάρει ολότε-λα άλλο δρόµο για να εκτελέσω το χρέος µου".

Ìå ôïí ÐáíáÀô Éóôñáôß.

13. Åíï÷ëïýìáé ðïõ êÜìðïóïé åñåõíçôÝò âáöôßæïõí áõôÞí ôçí ôÜóç ôïõ Ê. ìå ôïí üñï "éäåïëüãçìá".Óôçí ðáãêüóìéá ðåñéðÝôåéá ôïõ ðíåýìáôïò äåí Ýëëåéøáí ðïôÝ ïé ìåãÜëåò ÁöçãÞóåéò êáé äåí Ý÷ïìåêáíÝíá äéêáßùìá íá óôåíåýïìå ôç Ëïãïôå÷íßá ìÝóá óôçí ðåñéãñáöÞ ôùí äéáðñïóùðéêþí ó÷Ýóåùíôçò ãåéôïíéÜò-ìáò ìüíïí.

Page 41: Nikos Kazantzakis

49

Τί λέγαµε; Αν είχε γνωρίσει τον γιατρό του Λαµπαρενέ νωρύτερα,θα τον είχε "βιώσει/ υποδυθεί" κι αυτόν, για να δονηθεί όπως εκεί-νος…

" Είχε όµως προηγηθεί ο Λένιν. Και µάλιστα ως (οιονεί αναµενό-µενο στην ψυχή του Καζαντζάκη) επιστέγασµα του καταστροφικούµεσσιανισµού του Spengler. Έτσι κι αλλιώς, ο Καζαντζάκης έρρεπεπρος µιαν "εκδικητικό-τητα προς τους καλοκα-θισµένους" που λέει κιο Πρεβελάκης (Τετρα-κόσια Γράµµατα, µα΄).Κι είχε προηγηθεί καιµια δυσερµήνευτηκραυγή-του όταν µιανύχτα, χαµένος σ' έναβουνό, αντίκρυσε απόµακριά τα φώτα ενόςχωριού: "Θα σας σφά-ξω όλους". Τώρα, µετάτην ρωσική επανάστα-ση, ο Καζαντζάκης βιώνει στο πετσί-του τον Μπολσεβίκο, και γρά-φει στη Γαλάτεια σχετικά µε τους Εκµεταλλευτές: "Αυτοί ξεπέφτουν,ατιµάζουν αποχτηνώνονται εµείς µαθαίνοµε να σιχαινόµαστε καινα µισούµε και νά 'µαστε ανένδοτοι. Όλος ο κόσµος τρεκλίζει, αγω-νιά, χάνεται· αυτό δεν µπορεί να βαστάξει πολύ", (Επιστολές προςτη Γαλάτεια, 112-119). Ετούτη η χορδή-του, αυτή τη φορά, συντονί-ζεται επικίνδυνα µε την περιρρέουσα βουή: "Φωτιά! Να το µέγιστοχρέος-µας σήµερα. Φωτιά, να καθαρίσει η γης. Μισούµε, είµαστεάδικοι, σκληροί", (Ασκητική, 80)· "Έναν σκοπό ανώτερό µας - όπουθα χρησιµέψουν και θ' αγιάσουν οι µόχτοι-µας και τα εγκλήµατα",(Ασκητική, 51). Ακόµα και τα εγκλήµατα αγιάζουν µέσα σε ένα ποι-ητικό κείµενο-κραυγή…

Κι εδώ πια, ετούτη η µέθη, αυτός ο συντονισµός µε τον περίγυρο(για έναν Μεγάλο Σκοπό, έστω) εύκολα θα µπορούσαν να κατηγορη-θούν ως αµοραλισµός ή και ως αφέλεια. Ας µην ξεχνάµε όµως ότι ηΑσκητική είναι ένα βιβλικό ποίηµα - δεν είναι πολιτική διακήρυξη.Κι ύστερα, σκεφθείτε ετούτον τον ευαίσθητο άνθρωπο να ζει στην

Óôçí áõëÞ ôçò villa Manolita óôçí Áíôßìð, Ãáëëßá, 1948.

Page 42: Nikos Kazantzakis

50 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

κατεστραµµένη Γερµανία µετά τον Α' Παγκόσµιο Πόλεµο. Να βλέ-πει την απέραντη δυστυχία ενός εξαθλιωµένου λαού στους δρόµους,κάθε µέρα14. Σκεφθείτε λοιπόν αυτές τις συνθήκες - κι ίσως να ιδεί-τε µε συµπάθεια αυτό το "ποιητικό" µίσος του.

Πολύ δε περισσότερο που δεν ήταν µαρξιστής ("το µεταφυσικό-µου αίσθηµα δεν είναι αρκετά στοιχειώ-δες"), δεν ήταν κοµµουνιστής ("αυτήντην πνευµατική ψώρα δεν την έπα-θα15"), κι απάνω απ' όλα: που οµολο-γεί "δεν είµαι άνθρωπος της δράσης16".

"Παρ' όλ' αυτά, όµως, συµφωνεί µετην µπολσεβικική ταχτική! Σε βαθµόπου θα δηλώνει (1929) ότι "ο κοµµου-νισµός σήµερα είναι ο µόνος κανόναςδράσης" (Ασυµβίβαστος, 273). Και ναψέγει τον παλιό συµπορευτή-του τονΠαναΐτ Ιστράτη για ένα τσουχτερό άρ-θρο που δηµοσίευσε, κριτικάροντας ο-ρισµένες κακές καταστάσεις στη Σο-βιετική Ένωση. Και να σκεφθεί κανείςότι στο ίδιο γράµµα-του προς την Ελέ-νη Σαµίου, στα 1929 (Ασυµβίβαστος,274), ο Καζαντζάκης παραδέχεταιφαρδιά πλατιά ότι "χωρίς άλλο, αυτάπου λέει ο Παναΐτ είναι αλήθεια" ! Άσεπου την ίδια ακριβώς χρονιά, γράφει

στον Πρεβελάκη περί Ρωσίας: "Οι επαναστάτες έγιναν βολεµένοι,οι βολεµένοι γρήγορα καταντούν συντηρητικοί, και σιγά-σιγά οι συ-ντηρητικοί γίνονται αντιδραστικοί", (400 Γρ., σελ. 152). Παρά ταύτα,λέει: "Το άρθρο αυτό (του Ιστράτη) θα κάµει κακό στη Ρουσία - καιµε κάνει ν' αγαναχτώ". Περιέργως, δυο χρόνια πρίν (1927) είχε κι οίδιος διαπιστώσει ότι "υπάρχει στη Ρουσία κάποιο

Ìå ôïí ößëï ôïõ Èåüäùñï ×áéñÝôç, ÇñÜêëåéï , 1901.

14. Áêïýóôå ìå ðüóçí êáôáíüçóç åéóÜãåé ôïýôï ôï äýóêïëï èÝìá ç ÅëÝíç Óáìßïõ óôçí ÅéóáãùãÞôïõ "Áóõìâßâáóôïõ", óåë. 18: "Ìå ôçí êáñäéÜ ðõñùìÝíç, ï Üíôñáò ôïýôïò ôñéãõñíïýóå ôá óïêÜêéáôïõ Âåñïëßíïõ ðáñáêïëïõèþíôáò ôçí ôñáãùäßá ôïý íéêçìÝíïõ. Ãõíáßêåò îÝóôçèåò ðåéíáóìÝíåò, íáðáñáäßíïõíôáé óôá ðåæïäñüìéá. ÌéêñïìÜíåò íá ðåôÜíå ôá ìùñÜ-ôïõò óôï ðïôÜìé […]. ÁðüìáêñéÜ, ç öùíÞ ôïõ ËÝíéí áêïõãüôáí ìáõëéóôéêÜ".15. Ôåôñáêüóéá ãñÜììáôá, óåë. ìæ´16. Ôåôñáêüóéá ãñÜììáôá, óåë. 273

Page 43: Nikos Kazantzakis

51

embourgeoisement, οι arrivistes είναι arrives και δεν σαλεύουν",(Ασυµβίβαστος, 271). Αλλά κι ακόµα νωρίτερα (1925), είχα καταλή-ξει, λέει, στο συµπέρασµα ότι εκείνοι που θα δηµιουργήσουν τηννέα Kultur δεν είναι οι κοµµουνιστές. "Ποτέ οι κατώτερες τάξειςδεν δηµιούργησαν πολιτισµό" (Στεφανάκης, 196). Βαρειές κουβέ-ντες δηλαδή. Κι αντιφατικές…

Κι η Αντίφαση συ-νεχίζεται: Ακόµα καιπολύ αργότερα, θα"δικαιολογήσει" τηνεισβολή τών σοβιετι-κών τάνκς στην Ουγ-γαρία (Δέντρο, 177)µε ανάλογη αντίφα-ση:

-Ναι µεν "ολό-κληρος ο ουγγρικός- λαός ήταν δυσαρε-στηµένος. Είχε βα-ρεθεί τη ρωσική κα-τοχή γιατί: α) κάθεκατακτητής είναι α-παίσιος, β) οι Ρώσοι φερθήκανε σκληρά και εκµεταλλευθήκανε α-συνείδητα ψυχικές, οικονοµικές και πνευµατικές πηγές του τόπου".

- Όµως "αν η αντίδραση έβγαινε νικήτρια […], θα κινδύνευε σ'όλη την Κεντρική Ευρώπη ο κοµµουνισµός. Ο ρωσικός στρατός ήτανυποχρεωµένος να επέµβει. Η επέµβαση ήταν βίαιη, άγρια, απάν-θρωπη. Ο καπιταλισµός εκµεταλλεύτηκε ξεδιάντροπα τη βιαιότητατης επέµβασης".

Δυστυχώς, σ' αυτό το κείµενο η κάθε φράση αντιφάσκει µε τηναµέσως προηγούµενή της…

Εδώ λοιπόν, δεν κινδυνεύοµε να αδικήσοµε τον Συγγραφέα-µαςαν πούµε ότι µάλλον έµπλεξε ως αλεπού στο παζάρι: Άµα δεν είσαιτελικά άνθρωπος της δράσης (όσο κι αν το επιθυµούσες), κι ότανδεν είσαι πολιτικός (αφού άλλες είναι νυχθηµερόν οι προτεραιότη-τές σου17) - πώς µπορείς να αναδέχεσαι συνυπευθυνότητα για φαι-νόµενα, στα οποία αφενός δέν συµµετέχεις και για τα οποία αφετέ-

Ìå ôçí ÅëÝíç, ôçí Ìåëßíá Ìåñêïýñç êáé ôïí Æõë ÍôáóÝí óôï “Ï ×ñéóôüòîáíáóôáõñþíåôáé” óôéò ÊÜííåò, 1957.

Page 44: Nikos Kazantzakis

52 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

ρου δεν διαθέτεις όλα τα δεδοµένα για να τα κατανοήσεις; Άλλω-στε, στα 1929, ο ίδιος ο Καζαντζάκης γράφει στον Πρεβελάκη: "Γιατη Ρουσία, άλλοτε που µε ατέλεια την ήξερα, µπορούσα να µιλώώρες (και µε βεβαιότητα) συµπληρώνοντας µε τις επιθυµίες-µου (ήµε τις ιδέες µου) ό,τι δεν ήξερα", (Τετρακόσια Γράµµατα, 180). Ανα-

γνωρίζει δηλαδή την τάση-του για"ευχολογικές πεποιθήσεις". Κι όµωςτόλµησε. Κι έγραφε (στα 1925, στην"Οµολογία Πίστεως") : "Ακλονήτωςπιστεύω, ζώµεν το τέλος της αστικήςκοινωνικής τάξεως. Η τάξις των ερ-γαζοµένων µοιραίως θα την διαδεχ-θεί". Μακάρι να ήξερε τί έγραφε…

Ήθελε όµως, µε την µεγάλη καρ-διά του, διψούσε κοινωνική δικαιοσύ-νη18. Αργότερα όµως έµαθε - κι αυτόείναι προς τιµήν του. Στο Σοσιαλιστι-κό Μανιφέστο (1945) άλλα θα 'πει :

(i)Το κόµµα των µπολσεβίκων εκ-µηδένησε µε τη βία τους αντιπάλους-του, τους στέρησε τα πολιτικά-τουςδικαιώµατα και δηµιούργησε ένακράτος διχτατορικό.

(ii) Το κόµµα µας θα καταλάβει τηνεξουσία µόνον µε την συγκατάθεση

της πλειοψηφίας του λαού.

(iii) Η γραµµή (µας) δεν µπορεί να καθορίζεται απ' τα συµφέρο-ντα της πολιτικής ξένου κράτους.

Και διερωτάται κανείς εδώ:Τί απέγιναν εκείνες οι "µετακοµµου-νιστικές", απάνθρωπα σπεγκλεριανές, απόψεις του, του 1929; "Νααιστανόµαστε αηδία µπροστά στην επιπόλαιη αισιοδοξία [των κοµ-µουνιστών]. Μπήκαµε στην εποχή τούτη τη φοβερή για νά 'ρθει ηλύτρωση, η καταστροφή του κόσµου τούτου, κι η δηµιουργία ενός

ÖïéôçôÞò óôï ÐáíåðéóôÞìéï Áèçíþí, 1902.

17. "Ôñåëüò ï Ýñùôáò ôçò ìïíáîéÜò. ÌïíáîéÜ áäõóþðçôç, áìåßëéêôç, Üãéá. ¼ôáí ðåèÜíù, èá ðÜñùíá ìðÜóù óôïí ðáñÜäåéóï ôï ìÜíôáëï ðïõ ôñáâïýóá êÜèå íý÷ôá êáé êëåßäùíá ôçí ðüñôá,áíáôñé÷éÜæïíôáò áðü åõôõ÷ßá", (Áóõìâßâáóôïò, 275-276).18. "Ï ÊáæáíôæÜêçò ðßóôåõå ðùò ÷ñÝïò-ìáò Þôáí íá âïçèÞóïõìå ôï íÝï êüóìï" (ôçí ÅÓÓÄ) "íáóôåñåùèåß óôá ðüäéá-ôïõ êáé íá ðñïêüøåé", (Åë. Óáìßïõ, Áóõìâßâáóôïò, 270).

Page 45: Nikos Kazantzakis

53

άλλου, όπου η λατρεία της µηχανής, της λογικής και του πραχτικούσκοπού να θεωρούνται ανάξια αγαθά", (400 Γράµµ., 155). Ετούτο τοεξώφθαλµα πολιτικό κείµενο, βρίσκεται στους αντίποδες των κα-ζαντζακικών θέσεων του σοσιαλιστικού µανιφέστου, του οποίου οιτίµιες πολιτικές θέσεις θα γίνουν ακόµη σαφέστερες σε σχετικήσυνέντευξη του Καζαντζάκη σε αθη-ναϊκή εφηµερίδα, όπου (Παπαθανασό-πουλος, 83-85):

-Προφητικότατα εδήλωνε: "ακλό-νητα πιστεύω πως η άµεση µορφή πουθα πάρει η πραγµατικότητα σ' όλον τονπολιτισµένο κόσµο είναι η σοσιαλιστι-κή δηµοκρατία […], ως ικανοποιητικήκαι δίκαιη λύση στα φοβερά και κατε-πείγοντα προβλήµατα της εποχής πουζούµε". (Τώρα, η εποχή που ζούµε δενοδηγεί στην "καταστροφή του κόσµουκαι της λογικής"),

- Άφοβα (και ουτοπικά) οραµατιζό-ταν την ολοκλήρωση της Ελλάδας µεεδάφη ("Β. Ηπείρου, Ανατολικής Θρά-κης και Κύπρου"…

- Και πάλι άφοβα (και δικαιότατα)έθετε ως προαπαιτούµενο "να πάψειη αδελφοκτόνα διχόνοια, να γαληνέψει η οµαδική-µας ψυχική πα-ράκρουση". Καίρια και σπουδαία θέση - διότι όντως παράκρουσηήταν αυτό που µας κατέτρυχε τότε.

Οραµατιζόταν, πάντως, τη σύσταση ενός ενιαίου σοσιαλοδηµο-κρατικού κόµµατος - πρόβλεπε όµως τον ρόλο του εαυτού-του ωςµεταβατικό. Έτσι, αυτή τη φορά δεν ερχόταν σ' αντίφαση µ' αυτόπου συνήθιζε να λέει: "Είµαι µια ηθική συνείδηση. Δεν ανήκω σεκαµιά ιδεολογία. Όταν ανήκεις σε κόµµα, δεν βλέπεις καθαρά", (Στε-φανάκης, 197).

Έχω λοιπόν σχηµατίσει τη γνώµη ότι η τελευταία αυτή σηµαντι-κότατη δήλωση του Καζαντζάκη ήταν η πιό αντιπροσωπευτική τουχαρακτήρα του.

Εποµένως, τη ρούσικη περιπέτειά-του εγώ την έχω κατανοήσει

Page 46: Nikos Kazantzakis

54 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

κάπως έτσι:

-Πρώτον (όπως λέγαµε) ως διακηρυγµένη πορεία προς την κοι-νωνική δικαιοσύνη, πορεία στην οποία εξ αγαθής προθέσεως πήγεµάλλον ξυπόλητος - και µπλέχθηκε στο δρόµο. Κι ήταν πολύ δύ-σκολο ν' αλλάξει ριζικά τον αρχικό-του θαυµασµό προς τους σοβιε-

τικούς19.

- Δεύτερον ωςέντονη υπαρξιακή συ-γκίνηση (αισθητικήςκατά βάθος φύσεως):"Μου αρέσει η πρώτηεπιφοίτηση, η σφο-δρή, η πυρφόρος ηφοβερή στιγµή. Τα ε-πίλοιπα, το πώς αυτήκαναλιζάρεται στηφρόνιµη καθηµερινήανάγκη, δεν µ' ενδια-φέρουν υπερβολικά",(Στεφανάκης, 200).

Ευτυχώς, λέω, που µε το τελευταίο επίρρηµα έσωσε την ουµανιστι-κή-του υστεροφηµία - διότι, αλλιώτικα, µια τέτοια ντιλεντάντικη α-ντίληψη για την Ιστορία δεν θα τον κολάκευε.

-Και τρίτον ως µια κατανοητή ανθρώπινη αναγνώριση των υπέ-ροχων δηµιουργικών χρόνων που πέρασε ταξιδεύοντας, τιµώµενοςκαι εργαζόµενος στη Ρωσία - δίπλα σ' έναν λαό σπουδαίον και δί-πλα σε µια καλλιτεχνία µοναδική20.

Όσο δε για τις εµµονές της 10-ετίας του 1920 υπέρ του "γαίαπυρί µιχθήτω", θέλω να τις αποδίδω στον απόηχο της εποχής κατάτην οποίαν, µε τον ένθεο ζήλο-του, ο Καζαντζάκης ήταν "κυριεµέ-νος" απ' τον Νίτσε και τον Spengler. Και διότι είπαµε: Ο Καζαντζά-κης τελικώς, δεν ήταν ούτε Φιλόσοφος, ούτε Πολιτικός - αλλά µα-χόταν συνέχεια µε τον εαυτό-του για να στήσει και να βιώσει έναατοµικό υπαρξιακό κοσµοείδωλο. Και το πλήρωσε ετούτο πανάκρι-

Ðñþôïò áðü áñéóôåñÜ óôç Êíùóóü, 1925.

19. ¢ó÷åôï áí åôïýôï äåí åðçñÝáóå ôçí áñíçôéêÞ Ýíáíôé ôïõ Ê. óôÜóç ôùí ÅëëÞíùí êïììïõíéóôþí(âë. ë.÷. ÐñáôéêÜêçò, óåë. 127)…20. "Äåí ëÝãïíôáé ïé óõãêéíÞóåéò ðïõ ìïõ Ýäùêáí ïé áíèñþðïé (ôçò Ñïõóßáò), ïé ðïôáìïß, ïéåêêëçóßåò, ïé ÷ùñéÜôåò, ïé åñçìßåò, ïé éäÝåò êé ïé ðñïóðÜèåéÝò ôïõò", (400 ÃñÜììáôá, 157).

Page 47: Nikos Kazantzakis

55

βα: Και µε τις Αντιφάσεις-του και µε την ανάλωση του εαυτού-τουαπό µια παµφάγα εσώτερη φλόγα…

"Κι όµως, ο Καζαντζάκης ήταν µια µεγάλη καρδιά.

Η σκληρότητα απέναντι του εαυτού-του, η απίστευτη εργατικό-τητα, η λιτότητα κι η µοναχικότητα που τον χαρακτήριζαν, δεν επη-ρέασαν καθόλου την πανθοµολογούµενη φυσική ευγένειά του. Ιδούµερικά ψήγµατα:

-Πνεύµα θυσίας: "Δουλειά στο Υπουργείο ως τα µεσάνυχτα. Έχωτον ηδονικόν ίλιγγο της υπερκόπωσης. Έχω αδυνατίσει πολύ. Είναικι αυτό µια µέθοδος να δίνει κανείς το αίµα-του για την Πατρίδα…",(Ασυµβίβαστος, 92).

- Αντοχή στην ανέχεια: Καταθέτει η τότε γυναικαδελφή-του ΈλληΑλεξίου: "Ο Φέξης δεν του 'δωσε κάτι λεφτά που του χρωστούσε. ΟΚ., µη έχοντας τη δεκάρα για το τραµ, ήρθε στο σπίτι µε τα πόδια.

Ï õðïõñãüò ÐåñéèÜëøåùò Óðõñßäùí Óßìïò åíçìåñþíåé ôï ÕÐÅÎ üôé ï Í. ÊáæáíôæÜêçò åðÝóôñåøåóôçí Ôéöëßäá ìåôÜ ôï óýíôïìï ôáîßäé ôïõ óôï Ðáñßóé, ôïí Áýãïõóôï ôïõ 1919, üðïõ åß÷å ðÜåéðñïêåéìÝíïõ íá åíçìåñþóåé ï ßäéïò ôïí ðñùèõðïõñãü Åë. ÂåíéæÝëï ãéá ôçí ôñáãéêÞ èÝóç ôùíÅëëÞíùí ôïõ ÊáõêÜóïõ êáé ôïõ Ðüíôïõ åîáéôßáò ôùí ðïëéôéêþí ôáñá÷þí ðïõ åðéêñáôïýóáí óôçíðåñéï÷Þ.

Page 48: Nikos Kazantzakis

56 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

Περάσαµε µε τσάι, χωρίς ψωµί ένα-δυο µέρες. Ο Νίκος απρόσβλη-τος: Το πρόγραµµα το ηµερήσιο της ζωής-του συνεχιζόταν αναλλοί-ωτο […] απ' τις έξη η ώρα το πρωί", (Έλλη Αλεξίου, "Ένας Μεγάλος"Ν. Εστία, Χριστούγεννα 1977).

-Μετριοφροσύνη: "Ο Κ. πρόλαβε τις πρώτες ενδείξεις της πα-γκόσµιας επιρροής-του, και ξέρουµεπώς τις δέχθηκε µε έναν χαριτωµένο,φιλοσοφηµένο, στωικό στοχασµό: "Μααυτό λοιπόν είναι η δόξα; Εγώ είµαι ένατίποτε", (Έλλη Αλεξίου, Ελευθεροτυ-πία 15).

- Μετριοπάθεια: Προς τον Λευτέ-ρη Αλεξίου για µια αρνητική "φιλολο-γική" κριτική που έκανε στον Καζαν-τζάκη: "Ό,τι καλό λες για µένα, µουφαίνεται υπερβολικό. Ό,τι µε ψέγεις,είναι αρµονισµένο µε τις αρετές και τιςαδυναµίες µου", (Στεφανάκης, 375).

- Μακροθυµία: "Ο Μάρκος Αυγέ-ρης (αρνητικός για τον Καζαντζάκηκριτικός) µαζύ µε την Γαλάτεια (πρώηνσύζυγος21 του Καζαντζάκη), πήγαν το1939 να κάνουν Πάσχα στην Αίγινα. ΟΚαζαντζάκης τους δέχεται στο σπίτι-του πολύ φιλικά. Δεν µνησικακούσε.Για δε τον "λίβελλο" του Αυγέρη, γρά-

φει στον Πρεβελάκη: "Διάβασα την κριτική ήσυχα, απλοϊκά, σχεδόνχαρούµενα. Η ανώτατη αµοιβή είναι να µην έχεις καµιάν αµοιβή",(Σ. Αλεξίου, Δέντρο, 19)

-Καλή προαίρεση: "Όταν οι αντίµαχοι των εσωτερικών-του αντι-θέσεων έπεσαν εξαντληµένοι στο πεδίο της µάχης, ο Καζαντζάκηςαπόµεινε ένας καλής προαίρεσης και αναµφισβήτητης καθαρότη-τας ανθρωπιστής", Ν. Βρεττάκος, στο Δ. Ραυτόπουλος, Δέντρο, 136).

- Ανθρωπισµός: "Συζητήσαµε µε τον Καζαντζάκη για την ανάγκηαναβίωσης του ανθρωπισµού - ενός νέου µαχητικού ανθρωπισµού,

ÅèåëïíôÞò óôïõò Âáëêáíéêïýò ðïëÝìïõò 1912 - 1913.

21. ¼ôáí ç ÃáëÜôåéá, 30 ÷ñüíéá ìåôÜ ôïí ÷ùñéóìü-ôïõò, èá ãñÜøåé ôïí ëßâåëëï "¢íèñùðïò êáéÕðåñÜíèñùðïò", ï Ê. èá ðåß: "ÊáûìÝíç ÃáëÜôåéá, äåí ôçò Üîéæå ôÝôïéï ôÝëïò", (Áóõìâßâáóôïò, 641).

Page 49: Nikos Kazantzakis

57

που θ' αναχαιτίσει τη βία και την ταπείνωση του ανθρώπου", (Α.Σβάϊτσερ, στον Στεφανάκη, 160)

-Φιλ-Ανθρωπία : "Να τεντώσω το µυαλό-µου, να δηµιουργήσωµια µεγάλη ιδέα, που να µπορέσει να δώσει καινούργιο νόηµα στηζωή, καινούργιο νόηµα στον θάνατο - και να παρηγορήσει τους αν-θρώπους", (400 Γράµµατα, κβ΄).

- Αφιλοκέρδεια: Όταν ο Καζαντζάκης αρρώστησε από ένα κακο-φορµισµένο εµβόλιο που του κάνανε στη Καντόνα, οι Κινέζοι έσπευ-σαν να του στείλουν ένα σηµαντικό ποσόν για τα έξοδα του νοσοκο-µείου. Κι ο Καζαντζάκης απαντά: "Η ηθική-σας υποστήριξη µαςφτάνει τα χρήµατα επιτρέψετέ-µας να τα στείλουµε πίσω. Ο κινεζι-κός λαός τα έχει περισσότερο από µας ανάγκη", (Στεφανάκης, 164).Και λέει ο Νίκος στην Ελένη καθώς πήγαινε στην Τράπεζα για ναεπιστρέψει το έµβασµα: "Κυττάξτε να µη χάσουν τίποτα µε την αλ-λαγή που έγινε σε µάρκα", (Ασυµβίβαστος, 651). Και να σκεφθείκανείς ότι είχε εντωµεταξύ αφίσει στους Κινέζους όλα τα έργα-του,παραιτούµενος όλων των δικαιωµάτων του! (Ασυµβίβαστος, 651).

- Αξιοπρέπεια στον πόνο (απ' την Τραγωδία "Προµηθέας Πυρφόρος):

ΜΑΝΑ: Τα σπλάχνα σου όλα τ' αντρειωµέναµε λύσσα τα ξεσκίζει και τα τρώειΠΡΟΜΗΘΕΑΣ : Κι εγώ, για πές µου,σούρνω φωνή - για πέρφανα σωπαίνω;ΜΑΝΑ: Δέ µε ρωτάς ο πόνος πώς θα πάψει,

µόνο ρωτάς πώς τον κρατάς τον πόνο!ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ: Αυτό µε νοιάζει µοναχά η ψυχή µου!-Φιλία: Όταν γινόταν λόγος για την υποψηφιότητά του για το

Nobel, (1946) ζητά να είναι συν-υποψήφιος µε τον Άγγελο Σικελια-νό, παρ' όλο που είχαν περάσει 25 χρόνια, αφότου του είχε γράψει"χωρίσανε πια οι δρόµοι µας". Σηµειώνει, στα 1946: "Έγραψα προ-χτές του Σικελιανού και του λέω να θελήσει να ενωθούν τα ονόµα-τά-µας αναπόσπαστα, γιατί στην αγάπη, ένα πράµα µοιραζόµενο,διπλασιάζεται", (400 Γράµµατα 544).

- Γενναιοφροσύνη: Όταν έχανε το Nobel, που δόθηκε στον J.R.Jimenez (1956), και στον Α. Camus22 (1957), τους γράφει αµέσως καιτους συγχαίρει µε πολύ-πολύ θερµά λόγια, (Ασυµβίβαστος, σ. 651).

-Μοναχικότητα: "Ήµουν πρόθυµος και µε µεγάλη χαρά να τουςβοηθήσω όλους τους αγαπούσα και τους πονούσα - µα απο µακριά.

Page 50: Nikos Kazantzakis

58 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

Αγαπώ µε πάθος τη µοναξιά, τη σιωπή", (Στεφανάκης, 180).

Κι όµως, όταν δούλευε για την παλιννόστηση των Ελλήνων απ'τον Καύκασο (1919), έγραφε: "Ο αγώνας, η επαφή µε τους ανθρώ-πους µου κάνουν πολύ καλό", (Ασυµβίβαστος, 91). Βέβαια, εδώ ήτανοι άνθρωποι γενικώς - όχι τα πρόσωπα στις κοινωνικές συνανα-

στροφές που µάλ-λον δεν του ταί-ριαζαν.

- Η νοηµατοδό-τηση της καθηµε-ρινότητας: Ήθελανµε την Ελένη ναπετάξουν κάτι πα-λιές τριµµένεςταρτάρικες πα-ντούφλες. Ο Κα-ζαντζάκης τις τύ-λιξε προσεκτικά σ'ένα πετσετάκιµαζύ µε ένα ρόδι("να το προσφέ-

ρουν οι παντούφλες στον Χάρο"), και τις έριξε τελετουργικά στηθάλασσα δεµένες µε µια πέτρα. "Ήξερε να δίνει γέψη στην παραµι-κρή καθηµερινή λεπτοµέρεια", θα γράψει πολύ αργότερα η Ελένη,(Ασυµβίβαστος, 287-288).

- Έρωτας: "Ευτυχία, όταν κάθε βράδυ θα κουβεντιάζουµε πάλισα δυο προνοµιούχες, αγαθές, αµόλευτες ψυχές και δυο σώµαταπου αγαπιούνται και θέλει το ένα το άλλο", (Ασυµβίβαστος, 291).

- Γυναίκες: "Στον πυρετό-µου έκλεινα τα µάτια κι έβλεπα κι απο-χαιρετούσα όλες τις αγαπηµένες µορφές. Όλες ήσανε γυναίκες. Ανπέθαινα, µόνο γυναίκες θά 'ρχουνταν να µε αποχαιρετήσουν και νακλαίνε. Το ξέρω, κανένας άντρας", (Ασυµβίβαστος, 142) (Ο "πύρι-νος κύκλος" απ' τις Εβραίες που του αφοσιώθηκαν στη Γερµανία -καθώς κι όλες όσες τον είχαν ερωτευθεί: Όλες τις ερωτευόταν -παρ' όλο που ο ίδιος σπάνια έδινε κεντρική θέση στον σωµατικό

Æåýãïò ÊáæáíôæÜêç êáé ôï æåýãïò Åõåëðßäç ìå ôïí Ðñüåäñï ôçò ÊéíåæéêÞò ÂïõëÞò.

22. Ï Camus èá ãñÜøåé áñãüôåñá óôçí ÅëÝíç ðùò "ï ÊáæáíôæÜêçò Üîéæå ôçí ôéìÞ åêáôü öïñÝòðåñéóóüôåñï", (Áóõìâßâáóôïò, 652).

Page 51: Nikos Kazantzakis

59

έρωτα).

- Τρυφερότητα: "Lenotsohka αγαπηµένη, καλό είναι να µη µιλή-σω πια µαζύ Σας απόψε. Δεν µπορώ να κρατήσω την καρδιά µου. Ανείστε µαζύ-µου, ίσως δεν θα 'λεγα τίποτα, µα θα βλέπατε πάλι ταµάτια-µου ξαφνικά να γεµίζουν δάκρυα. Κι ύστερα θα γελούσα, τι-νάζοντας το κεφάλι", (Ασυµβίβαστος, 186).

Σε όλα τούτα, εγώ λέω ιδού ο Άνθωπος Νίκος στην εσώτερή-τουκατάσταση, χωρίς την κόκκινη αρµατωσιά που φόρεσε για να πάεινα σώσει το Θεό…

" Εξ άλλου, ετούτην την δια βίου εκστρατεία για το στέριωµα τουκοσµοειδώλου-του ("για να οργανώσουµε σε ανθρώπινο λόγο τηνΑστραπή", όπως έλεγε), την ξεχνούσε, όταν ταξίδευε. Κι ήταν νοµίζωπαγκόσµιο φαινόµενο Ταξιδευτή-Διανοούµενου: Μήνες ατέλειωτουςέλλειπε, όταν κάθε τόσο έπαιρνε των οµµαθιών-του, κι ίσως δεν εί-ναι τυχαίο που διάλεξε τον Οδυσσέα για αρχηγό του. Προσοχή όµως:στα ταξίδια-του, τα ενδιαφέροντά-του γίνονταν πολύ πιο γήινα23 κιανθρώπινα: "Όταν, ύστερα από χρόνια, θέλω να φέρω στη µνήµη-µουτις τοτινές χαρές [του ταξιδιού], όχι οι πνεµατικές - άλλες χαρές πιόσωµατικές (πιό κοντά στη ζεστασιά του ανθρώπου) κάθουνται ασά-λευτες στη µνήµη και µε κοιτάζουν µε τρυφεράδα και θλίψη µεγάλη",(Αναφορά, 181). "Ένοιωσα πάλι πόσο η ευτυχία απάνω στη γης είναικοµµένη στο µπόι του ανθρώπου δεν είναι σπάνιο πουλί να το κυνη-γάµε, πότε στον ουρανό και πότε στο µυαλό-µας η ευτυχία είναι ένακατοικίδιο πουλί στην αυλή-µας", (Αναφορά, 182).

Κουβαλούσε όµως παρά ταύτα (στα Ταξίδια και παντού) την Κρή-τη! Διότι:

-Μικρός "ένοιωθα απάνω στους ώµους-µου την Κρήτη. Αν δενκάτεχα καλά το µάθηµα, η Κρήτη ντροπιάζονταν", (Αναφορά, 100)

- "Είµαι βαθύτατα ενωµένος µε όλο τούτο το νησί, όπως το λου-λούδι µε τις ρίζες του…", (Ασυµβίβαστος, 151)

- "Μόλις µπήκα στο µουσείο Greco, […] χτύπησε η καρδιά-µουσήµερα ένοιωσα σαν ποτέ την ψυχή µου. Η συνάντηση τούτη τωνδυό Κρητικών ήταν τόσο ορµητική…", (Ασυµβίβαστος, 184-185).

Ετούτες οι θέσεις είναι παράξενες για έναν κοσµοπολίτη-διε-

23. ºóùò ãé' áõôü óõíÝäåóå ôá ôáîßäéá-ôïõ ìå ôç Óõíåßäçóç ôçò Ãçò, áð' ôïí êáéñü ôçò áíáóôñïöÞò-ôïõ ìå ôïí Óéêåëéáíü.

Page 52: Nikos Kazantzakis

60 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

θνιστή σαν τον Καζαντζάκη. Αλλά είπαµε, ο Συγγραφέας µας εβίω-νε στο πετσί-του, "παρίστανε" ιδέες και πρόσωπα που κατά καιρούςτον κυριεύαν : Πώς να µην έχει κυριευθεί κι απ' τη γλυκειά πατρί-δα…

7. Ç áññþóôåéá,7. Ç áññþóôåéá,7. Ç áññþóôåéá,7. Ç áññþóôåéá,7. Ç áññþóôåéá,ï èÜíáôïò êáé ôïï èÜíáôïò êáé ôïï èÜíáôïò êáé ôïï èÜíáôïò êáé ôïï èÜíáôïò êáé ôïóèÝíïòóèÝíïòóèÝíïòóèÝíïòóèÝíïò

Πρίν απ' τον επί-λογο αυτής εδώ τηςανθρωπογραφικήςαπόπειρας, ας επι-τραπεί κι η υπόµνη-ση µερικών πολύγνωστών γεγονότωντου τέλους της ζωήςτου Συγγραφέα-µας.

" Ο Καζαντζά-κης γεννήθηκε µε

µια παράδοση λεβεντιάς και αγωνιστικότητας: "Σχεδόν δεν κοιµού-µαι µε κυρίεψε πάλι η µανία να εξαντλήσω τα θέµα. Μα ας είναι καλάο πατέρας-µου που µου 'δωκε θηριώδη υγεία", (Ασυµβίβαστος, 182).Έτσι νόµιζε τουλάχιστον στα 1926. Όµως ήταν γεννηµένος και µε µιασωµατική τροχοπέδη: Μετά τα σαράντα-του άρχισαν τα συµπτώµαταµιας σοβαρής ασθένειας του αίµατος. Εµφανίζονταν συχνές αλλερ-γίες και οιδήµατα στο πρόσωπο, συνοδευόµενες και µε συµπτώµατακόπωσης. Τα αντιµετώπιζε όµως µε την παροιµιώδη σκληρότητα προςτον εαυτό-του, εργαζόµενος όπως ξέρουµε εξοντωτικά. Παράδειγµα:"Η ψυχή-µου πάλευε µήνες µε τον 'Τρίτο Φάουστ' κι εξάντλησε τοκορµί. Η ψυχή επέµενε ανήλεη τυραννούσε τη σάρκα. Διαµαρτυρή-θηκε τέλος το κορµί, κατά την άναντρη µέθοδο που συνηθίζει - αρ-ρωσταίνοντας", (Ασυµβίβαστος, 637). Κι ετούτο το φαινόµενο "σκλη-ρή δουλειά" κι ύστερα "κάποια αρρώστεια", θα συµβαίνει αρκετά συ-χνά στη ζωή του.

Στα 1952, τέλος, σ' ένα νοσοκοµείο του Παρισιού γίνεται η διά-γνωση της σοβαρής ανωµαλίας της λέµφου που τον ταλαιπωρεί τόσα

Óôï ãñáöåßï ôïõ óôçí Áíôßìð (Ãáëëßá), 1956.

Page 53: Nikos Kazantzakis

61

24. Äåí Üêïõãå ôçí ðáëéÜ óõìâïõëÞ ôçò ößëçò-ôïõ ôçò Elisabeth ðïõ ôïõ 'ãñáöå (1926) "íáöñïíôßæåôå ôï óþìá-óáò, êáé íá ìçí ôï îå÷íÜôå ïëüôåëá" (Áóõìâßâáóôïò, 184).25. Åßíáé åíôõðùóéáêü êáé åäþ ôï èÜññïò ôïõ ÊáæáíôæÜêç üôáí åßðå óôçí ÅëÝíç "öÝñå ÷áñôß êáéìïëýâé" ãéá ôçí åîïõóéïäüôçóç ðñïò ôïõò Ãéáôñïýò. Êáé äïêéìÜæåé íá ãñÜöåé ìå ô' áñéóôåñü, ãéá í'áñ÷ßóåé íá óõíçèßæåé…

Êáé èÝëåé íá 'âãåé çÅëÝíç óôï ðáñÜèõñï

êáé íá öùíÜîåé:ÖåããÜñé, Üóôñá,

äÝíôñá, íý÷ôá ìáýñç -åóåßò ðïõ ôüóï óáò

áãÜðçóå -ï ÊáæáíôæÜêçò óáò

äåí åßíáé ðéÜ.

χρόνια. Και, σαν να µη φτάνει αυτό, µετά από µια σοβαρή µόλυνση,χάνει το 'να µάτι του… Στα 1954, στο νοσοκοµείο του Freiburg θαβαφτίσουν την αρρώστεια του, "καλοήθη λεµφοειδή λευχαιµία". Ηεργατικότητα όµως ενδυναµώνονταν24.

Θα µπαίνει πλέον κάθε χρόνο στο νοσοκοµείο για θεραπεία. Έτσιέκανε λοιπόν και το Μάρτη του 1957. Και παρ' όλο που ένοιωθεκουρασµένος, φεύγει µε την Ελένη για την Κίνα - θριαµβευτική καικαταπιεστικότατη - πορεία. Τον Αύγου-στο, βγαίνοντας απ' την Κίνα υποχρε-ώνεται να κάνει ένα εµβόλιο ευλογιάςκαι χολέρας στο δεξί-του χέρι: Ο γερ-µανός γιατρός-του όµως δεν τον είχεενηµερώσει ότι η κορτιζόνη, την οποίανέπαιρνε, δεν ήταν συµβατή µε τέτοιαεµβόλια. Κι εξ άλλου, ο Κινέζος υγιειο-νοµικός υπάλληλος θα του δώσει λαν-θασµένες οδηγίες για την περιποίησητου χεριού. Σε λίγο, το χέρι-του θα έχειγαγγραινωθεί. Επιστρέφοντας, µπαίνεισε νοσοκοµείο της Κοπεγχάγης, τουςσυνιστούν όµως να τον πάνε στοFreiburg για να είναι αρµοδιότερη ηθεραπεία εν σχέσει και µε τη λεµφο-πάθειά-του. Φθάνει πράγµατι σχεδόνκατάκοιτος στο Freiburg - και ώ του θάµατος, γίνεται καλά, χωρίςτελικώς να χρειασθεί να του κόψουν το χέρι25.

Όµως, εκεί, την άθλια εκείνη στιγµή καραδοκούσε η επιδηµίατης ασιατικής γρίππης που εκείνην την περίοδο έκανε θραύση στηΓερµανία. Κι ο Καζαντζάκης δεν θ' αντέξει άλλο ετούτη τη φορά…

" Τον περιµένει όµως τον θάνατο 74 χρόνια τώρα - ιδίως κατά τιςευτυχισµένες στιγµές της καθηµερινότητας: "Η εφήµερη στιγµήπαίρνει ξαφνικά έκταση και ένταση αιωνιότητας. Για τη στιγµή αυτή,αξίζει τον κόπο να γεννηθεί κανείς - και δεν πειράζει που θα πεθά-

Page 54: Nikos Kazantzakis

62 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

"Ìáæåýù ôá óýíåñãÜ ìïõ(üñáóç, áêïÞ, ãÝøç,üóöñçóç, áöÞ, ìõáëü),âñÜäéáóå ðéá,ôåëåýåé ôï ìåñïêÜìáôï,ãõñßæù óáí ôïíôõöëïðüíôéêá óðßôé ìïõ,óôï ÷þìá.¼÷é ãéáôß êïõñÜóôçêá íáäïõëåýù, äåí êïõñÜóôçêá,ìá ï Þëéïò âáóßëåøå"

νει", (Ασυµβίβαστος, 290).

Όµως, όπως θυµηθήκαµε και σ' όλα τα προηγούµενα, ο άθλος είν'βαρύς, κι οι ώρες µετρηµένες: "Να προλάβουµε να την τελειώσουµε[την Οδύσσεια του Οµήρου], να µήν κατέβω κουτσοπόδαρος στον Άδη",(Αναφορά, 11). "Έτσι µού 'ρχεται να κατέβω στο σταυροδρόµι και να

ζητιανεύω: Ελεηµοσύνη αδερ-φοί! Ένα τέταρτο της ώρας οκαθένας. Αχ, λίγον καιρό, ναπρολάβω, να τελειώσω το Έργο!΄Υστερα, καλώς να ορίσει ο Χά-ρος", (Αναφορά, 13). Ανθρώπι-νη απαντοχή, αλλά και καµάριγια το ανθρώπινο γένος: "Λυπό-µουν την ψυχή του ανθρώπου,θάµαζα τα κατοθρώµατά-του:Πώς µπόρεσε αυτό το ταπεινόµεταξοσκούληκο να βγάζει απ'το σπλάχνο-του τόσο µετάξιθεϊκό - κι άξαφνα µια χοντρήπατούσα περνάει και πατάει τοθαµατουργό σκουλήκι" (Ανα-φορά, 329). Εδώ µισοκρύβεταιµια διαµαρτυρία για τον παρα-λογισµό του θανάτου. Αλλ' έρ-χεται µια αξιόπρεπη παρηγο-

ριά: "Είµαστε εµείς οι θνητοί το τάγµα των αθάνατων - κόκκινο κορά-λι το αίµα µας και χτίζοµε νησί απάνω στην άβυσσο", (Αναφορά 18).Και θα υποστηρίξω πως ετούτο είναι το συνεπέστερο κλίµα του ηρωϊ-κού αγνωστικισµού του Καζαντζάκη.

Και ετοιµάζεται: "Ο ήλιος βασίλεψε, θάµπωσαν τα βουνά οι ορο-σειρές του µυαλού-µου κρατούν ακόµα λίγο φως στην κορφή τους,µα η άγια νύχτα πλακώνει - ανεβαίνει από τη γης, κατεβαίνει απ' τονουρανό. Και το φως ορκίστηκε να µην παραδοθεί µα το ξέρει, σωτη-ρία δεν υπάρχει - δεν θα παραδοθεί, µα θα σβήσει", (Αναφορά, 17).Έτσι, στα 1956, ο Καζαντζάκης υποπτεύεται: "Αποχαιρετώ, αποχαι-ρετώ… Γρήγορα θα κάµω ένα γύρο στον κόσµο ν' αποχαιρετήσω ό-λους τους τόπους που χάρηκα. Έχετε γεια", (Ασυµβίβαστος, 634).

Και στα 1957, στο Freiburg, είναι έτοιµος: "Μαζεύω τα σύνεργά-

Page 55: Nikos Kazantzakis

63

µου (όραση, ακοή, γέψη, όσφρηση, αφή, µυαλό), βράδιασε πια, τε-λεύει το µεροκάµατο, γυρίζω σαν τον τυφλοπόντικα σπίτι µου, στοχώµα. Όχι γιατί κουράστηκα να δουλεύω, δεν κουράστηκα, µα ο ήλιοςβασίλεψε", (Αναφορά, 17). Ή αλλιώς: "Λάµνει ο Οδυσσέας µε τακουπιά, κι έρχεται ήσυχα ο Θάνατος και καθίζει αντίκρα του, στηνπλώρα. Είναι απαράλλαχτος µε τον Οδυσσέα - γέρος κι αυτός µεάσπρα γένια, όλο πληγές. Χαµογελάει ο ένας στον άλλον, αρµενί-ζουν αµίλητοι. […] Κι ο Οδυσσέας σέρνει φωνή (πετιούνται απ' ταµνήµατα οι παλιοί συντρόφοι) και δίνει µε το χέρι το σηµάδι τουµισεµού: Όρτσα, παιδιά, και πρίµο φύσηξε του Χάρου το αγεράκι",(400 Γράµµατα, 479).

Κι η Ελένη κάνει τώρα την καρδιά-της κόµπο, και περιγράφει:“Από την πρώτη µέρα, όταν ήρθαν να του κάνουν κορτιζόνη, άπλωσετο µπράτσο και µουρµούρισε und jetzt Schluss! Τις λίγες ακόµαηµέρες που του 'ταν γραφτό να ζήσει, παράπονο δεν βγήκε απ' ταχείλη του. Διψώ, διψώ - όµως έλεγε συνέχεια.

Την άλλη νύχτα, κάποια στιγµή, τα µάτια-του γλάρωσαν.

― Νίκος µου, Νίκος µου, µ' ακούς αγάπη µου;

Έµεινε ακίνητος. Πήρα το αριστερό-του χέρι και το απόθεσα στοκεφάλι-µου: "Δώσ' µου την ευχή σου, Καλέ µου. Κάνε ν' ακλουθή-σω τον δρόµο που χάραξες".

Και θέλει να 'βγει η Ελένη στο παράθυρο και να φωνάξει: Φεγ-γάρι, άστρα, δέντρα, νύχτα µαύρη - εσείς που τόσο σας αγάπησε - οΚαζαντζάκης σας δεν είναι πια.

Ήταν η ώρα δέκα και είκοσι στις 10 Οκτωβρίου του 1957.

Η Άβυσσο που τον περίµενε να την καρπήσει - τον πήρε τελικάτον Νίκο-µας…

ÂÉÂËÉÏÃÑÁÖÉÊÅÓ ÐÁÑÁÐÏÌÐÅÓ1. Í.Ê. "Ï Öñåéäåñßêïò Íßôóå åí ôç Öéëïóïößá ôïõ Äéêáßïõ êáé ôçò Ðïëéôåßáò", Åêä. ÊáæáíôæÜêç,

20062. Í.Ê. "Óõìðüóéïí", Åêä. ÊáæáíôæÜêç, 19713. Í.Ê. "ÁíáöïñÜ óôïí ÃêñÝêï", Åêäüóåéò ÊáæáíôæÜêç, 20074. Ð. ÐñåâåëÜêçò: "Ôåôñáêüóéá ÃñÜììáôá ôïõ ÊáæáíôæÜêç óôïí ÐñåâåëÜêç", Åêä. Åë.

ÊáæáíôæÜêç, 19845. Åë.Í. ÊáæáíôæÜêç: "Íßêïò ÊáæáíôæÜêçò, ï Áóõìâßâáóôïò", Åêä. ÊáæáíôæÜêç, 19986. Í.Ê. "ÁóêçôéêÞ", Åêä. ÊáæáíôæÜêç, 20077. "ÍÝá Åóôßá", ÁöéÝñùìá Íßêïò ÊáæáíôæÜêçò, ×ñéóôïýãåííá,19778. È. Ðáðáèáíáóüðïõëïò: "Ãýñù óôïí ÊáæáíôæÜêç", Åêä. Êáóôáíéþôç, 20009. Ã.Å. ÓôåöáíÜêçò: "ÁíáöïñÜ óôïí ÊáæáíôæÜêç", Åêä. Êáóôáíéþôç, 200710. "ÂéâëéïèÞêç", (Ýíèåôïí Åëåõèåñïôõðßáò), ÁöéÝñùìá "Ï Üãíùóôïò ÊáæáíôæÜêçò", 27.07.200711. Çìåñïëüãéï 2007 Í. ÊáæáíôæÜêçò, Åêä. ÊáæáíôæÜêç, 2007

Page 56: Nikos Kazantzakis

64 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

Ο στοχαστής που δεν δίστασε να κοιτάξει τον Θεό και τονδαίµονα κατά πρόσωπο...

Κι όταν µιλάµε για Καζαντζάκη, µιλάµε για µια οντότηταφωτισµένη από γεννησιµιού της και µε αποστολή για την ανθρωπό-τητα.

Αν δεχθούµε ότι η Τέχνη του Λόγου δεν είναι άλλη από την κα-τεργασία της ψυχής κι αυτή µε τη σειρά της δεν είναι άλλη από τη"λάξευση του ακατέργαστου λίθου" κι αυτή µε τη σειρά της δεν εί-ναι άλλη από Άσκηση της Βασιλικής Τέχνης (όχι µιας τέχνης πουείναι προνόµιο των βασιλιάδων αλλά εκείνης που ως δεσπόζουσαθέληση προσδίδει στο πνεύµα κραταιή και αδάµαστη ισχύ, ώστε ναµην κάµπτεται µπροστά στο δίκαιο του ισχυροτέρου, εκφραζόµενοµάλιστα και εκδηλωνόµενο µέσα από την έµπρακτη Αγάπη, περι-βάλλει τελικά τον ασκούντα την τέχνη µε την πορφύρα και το στέµ-µα και τον καθιστά βασιλιά)... µέχρι την οικοδόµηση του Ναού τηςΑρετής, τότε ο αδ:. µας ο Νίκος έτσι κι αλλιώς, ως ένα πρόσωποµύθου, απέδωσε το έργο του στον Μεγάλο Αρχιτέκτονα. Ένα έργοόχι ταπεινά προσωπικό µα µε µήνυµα οικουµενικό και πανανθρώ-πινο, πως πίσω από κάθε πυρωµένη φιλοσοφική αγωνία, πίσω απόκάθε κακοτράχαλο ανηφορικό µονοπάτι, στις πιο απόκρηµνες γω-νιές του νου, πίσω από κάθε ιδέα που προάγει τόσο δα την ανθρώ-πινη σκέψη (που είναι και το κέντρο του Σύµπαντος), υπάρχει ο Θεός.

“ÍßêïòÊáæáíôæÜêçò”Ï Èåïóåâïýìåíïò, ï óôï÷áóôÞò, ï ôÝêôùíÏ Èåïóåâïýìåíïò, ï óôï÷áóôÞò, ï ôÝêôùíÏ Èåïóåâïýìåíïò, ï óôï÷áóôÞò, ï ôÝêôùíÏ Èåïóåâïýìåíïò, ï óôï÷áóôÞò, ï ôÝêôùíÏ Èåïóåâïýìåíïò, ï óôï÷áóôÞò, ï ôÝêôùí

ôïõ ÄçìÞôñç É. Ìðñïý÷ïõ

Áðüóðáóìá áðü ôïí êáôÜëïãï åêèåìÜôùí ôïõ “Ìïõóåßïõ ÊáæáíôæÜêç” óôï Éóôïñéêü ÌïõóåßïÇñáêëåßïõ ÊñÞôçò.

Page 57: Nikos Kazantzakis

65

"ÓÞìåñá ðïõ óáðßæåé ïêüóìïò êáé ç áôéìßá êé ï

óõìâéâáóìüòåîåõôåëßæïõí êáé ôéò ðéï

ãåííáßåò øõ÷Ýò, ìéáìïíÜ÷á ôá÷ôéêÞ åßíáé

ðñá÷ôéêÞ êáé óõìöÝñåé:Íá 'óáé áíÝíäïôïò!"

Όπως ο καθείς τον αντιλαµβάνεται. Όπως ο καθείς τον οραµατί-ζεται. Όπως ο καθείς τον θέλει. Άλλος δυνάστη. Άλλος Δεσπότη.Άλλος προφήτη. Άλλος σπασµένο στα δώδεκα αρχαία κοµµάτια.Άλλος εκδικητή. Και άλλος Φως, Ειρήνη και προπαντός Αγάπη. Μα,"θέλει η αγάπη φρόνεψη, θέλει ταπεινοσύνη...". Αυτή την Αγάπη γιαΟΛΑ µας την περνάει µέσα από τηνεφηµερότητα της Αθανασίας καιµέσα από την αθανασία της Εφη-µερότητας.

Αν δεν υπήρχε ύλη δεν θα υπήρ-χε ζωή. Αν δεν υπήρχε ζωή, δεν θαυπήρχε Λόγος, Σκέψη. Αν δεν υ-πήρχε Σκέψη δεν θα υπήρχεΈκφραση. Στα πρόσκαιρα ζωντανάσώµατα δύο ρέµατα παλεύουν: Οανήφορος προς τη σύνθεση και οκατήφορος προς την αποσύνθεση.Και τα δύο ρέµατα τεράστιες ακα-τάλυτες, άναρχες ορµές, πηγάζουναπό την Πρωτογενή Ουσία.

Αυτή την τέχνη λοιπόν, αυτός ο Μέγας Εργάτης την κατεργάστη-κε απ' όλα τα στάδια, τα ύψη και τα βάθη. Με καταδύσεις, έβγανεµια φούχτα Ζωή από τον πάτο της θάλασσας και την ίδια στιγµή,ξερίζωνε τα χέρια του απ' τις µασχάλες υψώνοντάς τα στον ουρανόγια να κόψει µια βούκα απ' το ζεστό ψωµί της Γνώσης. Από τη "Με-σηµβρία" µέχρι το "Μεσονύχτι", σ' έναν αέναο κύκλο δουλειάς καιτις πέντε ανυφάντρες µέσα του να υφαίνουν και να ξυφαίνουν τονκαιρό, τον τόπο, την ύλη και το πνέµα, πότε µε θλίψη, πότε µε υπο-µονή, πάντα νηφάλιος µε αντρεία στον ίλιγγο της ανηφόρας οικο-δοµώντας την άβυσσο.

"Πολλές φορές έχω ντραπεί στη ζωή µου, γιατί συνέλαβα τονεαυτό µου να µην τολµάει να κάνει ό,τι η ανώτατη µέσα µου παρα-φροσύνη - η ουσία της ζωής - µου φώναζε να κάµω".

Πήρε απ' τους ευεργέτες του (τα ταξίδια και τα ονείρατα), τα ερ-γαλεία για να βαδίσει αποφασιστικά στ' ανηφορικά µονοπάτια τηςαιµατηρής πορείας προς την Ψυχή, από τα έγκατα του Ναού.

Με ψυχικό οδηγό τον Ζορµπά, που τόνε δίδαξε µε το παράδειγµά

Page 58: Nikos Kazantzakis

66 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

του πώς ν' αγαπάει τη Ζωή και πώς ν' αψηφάει το θάνατο, έκαµεπράξη το παράγγελµά του; "Φτάσε, εκεί που δεν µπορείς..."

Κι έφτασε και πέρα κι από 'κει που δεν µπορούσε. Άγγιξε τιςαχτίδες του Άκτιστου Φωτός και δεν κάηκε. Δεν τις άγγιξε µε σε-µνότυφη συντριβή µα µε ταπεινή έπαρση. Δικαίωµα που δίνει ο νους

σ' αυτούς που µέσα στ' άξια χέ-ρια τους πιάνουνε πυρωµένοσίδερο τη Ζωή και τη φέρνουνστα µέτρα τους όπως ο Ζορµπάςκαι µε τα ηρωϊκά τους πόδιαξυπόλυτα πάνω στις κοφτερέςπέτρες της αµφισβήτησης, τηςαπόρριψης, του κουρνιαχτού καιτης λάσπης, βαδίζουνε ακατά-παυστα επιτελώντας το ανώτα-το χρέος: µέσα απ' την ηθικήτης Αλήθειας, που υπηρετεί τηνωραιότητα να µετουσιώνουν µεαλχηµικό τρόπο την ύλη σε πνέ-µα, όπως "ο φτωχούλης τουΘεού". Ο Ζορµπάς της Τέχνης,µπορεί να καταταχτεί σαν φι-γούρα στην πινακοθήκη των Α-γίων Αλητών. Ενώ ο Ζορµπάςτης Ζωής είναι η προσωπογρα-φία της σοβαρότητας, της αξιο-πρέπειας και του σεβασµού τουεπιούσιου µόχθου.

Στον "Βραχόκηπο" του χρέους, ο Καζαντζάκης συνέλαβε το όρα-µά του και µ' αυτό ρύθµισε τον στοχασµό του και την πράξη.

Ο "Τελευταίος Πειρασµός" είναι ένας ύµνος στη θυσία, µε τηνέννοια ότι αυτή υπηρετεί το καθήκον κάποιου προορισµού. Στο κο-ρύφωµα µιας αποστολής. Ο "Χριστός Ξανασταυρώνεται" συµβολί-ζει και αποδίδει την πικρή µοίρα του "ανθρώπου", του τέλειου ηθι-κού σκεύους, που δεν µπορεί να επικρατήσει πάνω στις δυνάµειςτης αχρειότητας και γίνεται το αδιάκοπο θύµα τους. Ο "Καπετάν Μι-χάλης", αποτελεί µια σταθερή ευκαιρία κι ένα καθαυτό µέσον γιατην ενατένιση ενός σκοπού που δίνει νόηµα στη ζωή, ικανό πιθα-

Page 59: Nikos Kazantzakis

67

νώς ν' αναπληρώσει µια χαµένη ελπίδα.

Η "Αναφορά στον Γκρέκο", είναι ένας επαναπροσδιορισµός τουανθρώπου στη βάση της αξιοσύνης του να σηµαδεύει την πορείατου ανάµεσα στα πάθη και στις ιδέες, σε µια γραµµή καµωµένη απόστάλες αίµα, ως τη µόνη αναγνωρίσιµη αξία: τον αγώνα ν' ανέβεικαι να φτάσει στην κορφή του Γολ-γοθά, να σταυρωθεί, ν' αναστηθεί, νασώσει την ψυχή του. Ξέροντας πωςη Σταύρωση, είναι ο µόνος δρόµοςγια την Ανάσταση.

Τί να πρωτοδιαλέξει κανείς και τίν' αφήσει, όταν σε όλα ανεξαιρέτωςτα έργα του, από τα περισσότερογνωστά µέχρι τα λιγότερο γνωστά,από την κορυφαία του "ΑΣΚΗΤΙΚΗ"(που αποτελεί ένα εγχειρίδιο ζωήςκαι αυτογνωσίας) µέχρι τα "Ταξιδιω-τικά" του, αντιµετωπίζει µε το ίδιοσέβας τις οριζόντιες και τις κάθετεςσχέσεις: τις σχέσεις των ανθρώπωνµεταξύ τους και τις σχέσεις των αν-θρώπων µε το Θείο. Βαθύτατα θρησκευόµενος, µε την ευρύτητα τηςλευτεριάς του πνεύµατος, άναβε καθηµερινά το καντήλι της προ-σευχής του, µε τη µυστική του φλόγα:

"Να σώσουµε τον Θεό που κινδυνεύει"

Υπήρξε σύµφυτος µε τις αρχές και τις αξίες του περιβάλλοντόςτου (γονιών και καταγωγής):

"Ο πατέρας µου ο Μιχάλης, αµίλητος, βαρύσκιωτος, αβάσταχος.Η µάνα µου, η Μαρία, µια άγια γυναίκα, που δεν γέλασε ποτέ της,µονάχα κοίταζε τους ανθρώπους µε υποµονή και καλοσύνη χαµογε-λώντας...".

Ταξίδεψε στην επίγεια διάσταση, προεκτείνοντας µε τη σαΐτα τουλόγου του µια αχτίδα του θεϊκού φωτός στα µάτια όλων.

Δείγµα κρητικής λεβεντιάς, ενάντιος σε κάθε φοβία, απόλυταπειθαρχηµένο πνεύµα στην εγκράτεια, µε στεγνή, δυνατή σάρκα γιανα µην πλαδαρεύει ούτε στιγµή ζωτικού χρόνου, ξεχώρισε απ' τοσωρό όχι από εγωισµό µα από αληθινή ανάγκη να πετάξει, νοιώθο-

Page 60: Nikos Kazantzakis

68 ανοικτή εκδήλωση Νίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος ΚαζαντζάκηςΝίκος Καζαντζάκης

ντας το σύµπαν να τον ακολουθάει σα σώµα.

"Σήµερα που σαπίζει ο κόσµος και η ατιµία κι ο συµβιβασµόςεξευτελίζουν και τις πιο γενναίες ψυχές, µια µονάχα ταχτική είναιπραχτική και συµφέρει: Να 'σαι ανένδοτος!"

Κι αυτό υπήρξε πάντα, ανένδοτος ως και στο θάνατό του, πουδεν ήταν θάνατος αλλά... ανύ-ψωση.

Στον Βαθµό του Δασκάλου

"Όρθιος όπως έζησε, παρά-δωσε την ψυχή του, σαν το βα-σιλιά που αφού γλέντησε στοµεγάλο τραπέζι, σηκώθηκε,άνοιξε την πόρτα και χωρίς ναστραφεί πίσω, διάβηκε το κα-τώφλι".

Από την ώρα που ο Χριστόςπόνεσε, ο πόνος άγιασε και νι-κήθηκε ο θάνατος.

Σταυρωµένος κι ο ίδιος,στην αιωνιότητα των λογισµών του και του αέρα της Κρήτης, σα στερ-νή ξοµολόγηση στου καθένα τ' αυτί ψιθυρίζει: "Τέλειωσα το µερο-κάµατό µου και φεύγω. Δεν φεύγω γιατί κουράστηκα µα γιατί ο ή-λιος βασίλεψε...".

"Νερό..." ήταν η τελευταία του λέξη.

"Πότε θα ξεδιψάσεις φλεγόµενη καρδιά µου..."

"Ανοίξτε, πόρτες και παράθυρα! Φωνάξτε...

Φεγγάρι, άστρα, δέντρα, νύχτα µαύρη, εσείς που τόσο

αγάπησε, ο Καζαντζάκης σας δεν υπάρχει πια!..."

Μη φοβούµενος τίποτα, µη ελπίζοντας τίποτα, όντας ελεύθεροςαπό τα εγκόσµια και ταπεινά, απαλλαγµένος από την αγωνία τουΆγνωστου, αφέθηκε στην Απόλυτη Πίστη του να τον ενώσει - ατενί-ζοντας το Γιούχτα - µε 'Κείνον που φορτώνεται όλες τις ελπίδες καιτα κλάµατα της Γης και τόνε λεν: ΘΕΟ.

Page 61: Nikos Kazantzakis

69

Ï Ñïò ÍôÝúëé õðïäÝ÷åôáé óôï ×ïõäÝôóé Çñáêëåßïõ ìáèçôÝò áðü üëç ôçí Åõñþðç ìå äáóêÜëïõòðáñáäïóéáêÞò ìïõóéêÞò áðü üëï ôïí êüóìï.

“ÐáñÜäïóç äåí óçìáßíå é“ÐáñÜäïóç äåí óçìáßíå é“ÐáñÜäïóç äåí óçìáßíå é“ÐáñÜäïóç äåí óçìáßíå é“ÐáñÜäïóç äåí óçìáßíå éóõíôÞñçóç”óõíôÞñçóç”óõíôÞñçóç”óõíôÞñçóç”óõíôÞñçóç”

“Η παράδοση περιέχει στοιχείαδιαχρονικής αξίας, περιέχει όµως καισυνήθειες που φθείρονται στονχρόνο. Η συνήθεια είναι έκφραση τηςπιο αδύναµης πλευράς τουανθρώπου. Στέκοµαι απέναντι σ’αυτό.Δεν έχω βεβαίως καµία δυνατότητανα προχωρήσω σε αντικειµενικόορισµό της διαχρονικότητας στην

παραδοσιακή µουσική, όµως είναι αυτό ακριβώς που ψάχνω όλααυτά τα χρόνια”.”Η world είναι µία µόδα αλλά οι µόδες δεν είναιαπαραίτητα κακές. Κάποιοι θα µείνουν σε αυτές τις µουσικές. Ηµουσική του δυτικού κόσµου στο σύνολό της, ενδιαφέρεται πολύγια την προσωπική έκφραση. Σε άλλες µουσικές παραδόσεις, ηέγνοια της µουσικής είναι να σε πάει πέρα από τα όρια του εαυτούκαι του προσώπου σου. Αυτό συναντάται έντονα σε θρησκευτικέςµουσικές παραδόσεις. Το δικό µου ενδιαφέρον βρίσκεται σε κάθεείδους µουσική η οποία διασώζει ένα πρωτογενές θρησκευτικόστοιχείο. Μην µε παρεξηγήσετε όµως. Έχω µια φυσική απέχθειααπέναντι σε οποιαδήποτε θρησκεία δογµατικού τύπου”. Από τηνσυνέντευξη στην “Καθηµερινή” της 14 Οκτ. 2007.