nieuwe huisvesting en strategie - home - isso€¦ · focus op toepassing van kennis isso voorziet...

n u m m e r 59

Starten met BIM Nieuw kennisoffensief Power Quality

pag 14

pag 2

pag 16

INFO d e c e m b e r 2 016

Nieuwe huisvesting en strategie

ISSOINFO DECEMBER 20162

. . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . .

Webinar over aantoonbare kwaliteit 5 groot succes

Nieuwe functionaliteiten ISSO-KennisBank 8

ISSO-kwaliteitscertificaten 9

The Internet of Knowledge 10

Dirk de Wit 11

Jeanpaul van den Haspel 11

Dennis van der Kooij 11

Zijn storingen in cv- en gkw-installaties 12 straks verleden tijd?

Kwaliteit inzichtelijk maken om vraag te 13 stimuleren

Starten met BIM: harde formules en 14 softe skills

Nieuw kennisoffensief Power Quality 16

Up-to-date vakmanschap staat centraal 18 in aangescherpte erkenningsregelingen

Herziene BRL 9500-01 vastgesteld en 19 van kracht

Nieuwe BRL 9500-05 en ISSO 82.5 20 voor zeer energiezuinige woningen

Erkenningsregeling Woningventilatie 20 stelt stevige eisen aan vakbekwaamheid

Nieuwe erkenningsregeling Langer 21 Zelfstandig Thuis Wonen van kracht

Nieuwe ISSO-publicatie 112 verstrekt 23 norm voor grootkeukenventilatie

ISSO-instructieboek Noodverlichting herzien op regelgeving 23

Belangrijkere rol voor procesengineering 24 klimaatinstallaties

WKO-expertisetool: hét middel om 25 vakmanschap up-to-date te houden

Verhoog de kenniskwaliteit van uw 27 medewerkers

Agenda 28

. . . BIJEENKOMSTEN

. . . KWALITEITSBORGING

. . . NIEUWS

. . . PROJECTEN

. . . CO LUM N

. . . VOORSTELLEN

. . . NIEUWE . . . UITGAVEN

Nieuwe strategie en inspirerende huisvesting gaan hand in hand

Het jaar 2017 wordt een belangrijk jaar voor ISSO. Het wordt een jaar waarin ISSO begint in een nieuw onder-komen, maar vooral ook waarin we de vernieuwde stra-tegie uitrollen. De installatiewereld - maar ook breder, de hele wereld van woningen en gebouwen - verandert razendsnel. Daarnaast zitten we midden in de digitale revolutie en als kennisinstituut voor installatietechniek speelt ISSO daarop in. Hoe we dat doen, komt aan de orde op 23 maart 2017 tijdens het Voorjaarsoverleg, waarin wij onze nieuwe aanpak presenteren.

‘De afgelopen maanden zijn we met onze medewerkers, net als met onze stakeholders in de sector en daarbuiten, in gesprek gegaan over onze strategie. Daarbij ging het om de vraag ‘Wat is de richting die ISSO moet inslaan?’, zegt directeur Rob van Bergen. ‘Een conclusie is dat ISSO zich veel nadrukkelijker dan in het verleden gaat bezig-houden met de toepassing van vakkennis. Dat leidt tot kwaliteit. Kennisontwikkeling blijft een belangrijke taak, maar minstens zo belangrijk is dat we ervoor gaan zorgen dat kennis wordt toegepast. Maar de methoden die we hiervoor tot nu toe ontwikkelen, zijn niet meer allemaal even effectief. De wereld is hierin veranderd ten opzichte van de begintijd van ISSO.’

FOCUS OP TOEPASSING VAN KENNISISSO voorziet van oudsher in de kennisbehoefte die aan-wezig is in de installatiesector, door het ontwikkelen van richtlijnen en afgeleide kennisproducten. Daarmee zijn vele onmisbare kennisproducten ontstaan, die belang-rijk zijn, een hoog aanzien hebben in de sector, en soms verankerd zijn in wettelijke regelingen. Van Bergen: ‘Maar veranderingen in de markt leiden er toe dat we deze werkwijze gaan herzien. De installatiesector heeft door de crisis forse klappen gehad. Misschien nog wel belangrijker is de conclusie dat meer kennis niet automatisch blijkt te leiden tot een hogere installatiekwaliteit en grotere vakbekwaamheid. Bij ISSO weten we hoe we kwaliteit rea-liseren en hoe we het kunnen omschrijven, maar tegelijk merken we dat die kwaliteit in de praktijk vaak te wensen overlaat. Iedereen kent de berichten in de media en de problemen die eindgebruikers hebben, zelfs of vooral in gloednieuwe woningen en kantoren. Met het aanbieden van steeds maar nieuwe kennis lossen we die problemen niet op. Wij gaan de helpende hand uitsteken om te zor-gen dat de kennis ook wordt toegepast. En dat gaat nu eenmaal niet door het van bovenaf op te leggen.’

ISSOINFO DECEMBER 2016 3

. . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . .

Nieuwe strategie en inspirerende huisvesting gaan hand in hand


. . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . .

Voorjaarsoverleg

Op 23 maart, tijdens ons voorjaarsoverleg, vertellen we graag over onze vernieuwde strategie. U hoort dan meer over het veranderingstraject dat bij ISSO gaande is. Aan de exacte invulling van het programma werken we nog volop, maar in elk geval zal de beken-de key-note spreker Ben Tiggelaar met u en ons in gesprek gaan over verandermanagement. Vervolgens vertaalt ISSO-directeur Rob van Bergen deze presenta-tie naar de ervaringen die ISSO daarmee heeft opge-daan, en die hebben geresulteerd in onze vernieuwde strategie. Daarnaast is er gelegenheid een kijkje te nemen in onze nieuwe huisvesting.

Wordt vervolgd!

Ben Tiggelaar

SAMENWERKING VERBREDENIn de vernieuwde strategie van ISSO is daarom een aanpak geformuleerd waarbij het kennisinstituut nog intensiever gaat optrekken met partners uit de wereld van consumenten, woningeigenaren en gebouweige-naren. Samen met deze partijen kan ISSO de vraag naar aantoonbare kwaliteit - naar puur vakmanschap - op gang brengen. ‘Wij gaan daarvoor multidisciplinaire pro-jectteams vormen die zich gesterkt weten met kennis en input vanuit die externe partners. Belangrijk daarin is dat we eerst de, wat wij noemen, ‘drivers’ formuleren: bij wie spelen de problemen en welke partners hebben we nodig om samen bewustwording te creëren? Als we dat in kaart hebben gebracht zoeken we de belanghebbenden erbij. Wie heeft belang bij een oplossing en wil dat deze kennis wordt toegepast. Vervolgens halen we ook de gebruikers erbij, de mensen die de kennis nodig hebben om hun probleem op te lossen. Zij kunnen bijvoorbeeld aange-ven in welke vorm die kennis gewenst is, hoe die moet worden vastgelegd en op welke wijze die het best kan worden toegepast. Kortom, onze projectteams gaan veel

nadrukkelijker zoeken naar de partijen die belang en baat hebben bij de toepassing van kennis. Zij moeten een stem krijgen - feitelijk nog meer dan dat - want zij spelen een bepalende rol bij de nieuwe projecten die wij opzetten.’

THEMATISCH EN PROJECTMATIGOm de strategie van ISSO concreet te maken, zijn er voor de komende periode thema’s geformuleerd waarop ISSO zich zal (blijven) focussen. Hoewel het nog altijd om een zeer breed vakgebied gaat, zijn de thema’s stuk voor stuk essentiële onderwerpen waarvoor de huidige markt direct en acuut toegepaste kennis nodig heeft. Die thema’s zijn o.a. comfort, gezondheid, innovatie, veiligheid, flexibiliteit en duurzaamheid. In al deze thema’s ligt de focus op een paar kern-factoren: aantoonbaar vakmanschap, internet of things, samenwerken en validatie.Omdat de vernieuwde strategie voor de ISSO-organisatie, nog meer dan in het verleden, een projectmatige manier van werken vereist, komt het bijzonder goed uit dat de mensen naar een nieuw onderkomen verhuizen. ‘Al gerui-me tijd beseffen wij dat de werkplekken en kantoorinde-ling van ISSO aan Kruisplein 25 in Rotterdam niet meer voldoet aan onze wensen. Ons huurcontract loopt af en we hebben op een steenworp afstand, in gebouw de Delftse Poort, een onderkomen gehuurd dat, vastgoed-technisch, een compleet nieuwe levensfase in gaat. De eigenaar zorgt er met allerlei duurzame technische voor-zieningen voor dat dit pand op termijn label A krijgt. Ook beschikt het gebouw over een up-to-date klimaatinstalla-tie, één van onze grote wensen.’

VERHUIZING NAAR DELFTSE POORTISSO verhuist op 15 december naar Delftse Poort. Een pand dat velen kennen als het Nationale Nederlanden-gebouw of het kantoor met de blauwe glazen gevel. De Delftse Poort ligt op twee minuten lopen van Rotterdam Centraal Station. Daarmee behoudt ISSO een uitstekende bereikbaarheid met het openbaar vervoer. ‘Op onze verdieping creëren we een open kantoorinrich-ting, zodat we kunnen volstaan met minder oppervlakte dan we nu hebben. De transparante ‘kantoortuin’ draagt bij aan onze onderlinge communicatie en samenwerking. Het kloppend hart is de ISSO-keukentafel, die straks let-terlijk midden op onze etage staat. Aan die tafel gaan we door met onze lunch- en werkgesprekken. Zoals gebrui-kelijk kan iedereen aanschuiven, ook onze gasten. Voor vergaderingen en instructiebijeenkomsten kunnen we ruimtes met alle faciliteiten reserveren in de eerste bouw-lagen van de Delftse Poort.’

Ons nieuwe adres:

Weena 505, etage 33

3013 AL Rotterdam



Webinar over aantoonbare kwaliteit groot succes

Kwaliteit aantoonbaar maken, is een cruciaal

onderdeel van de nieuwe bouwen installa-

tiepraktijk. Twee actuele ontwikkelingen die

daarmee te maken hebben, zijn de aanpas-

singen in de BRL6000 certificering en de Wet

kwaliteitsborging voor het bouwen. Deze

twee onderwerpen stonden centraal tijdens

het webinar van KvINL en ISSO op 17 oktober.

Een groot aantal deelnemers volgde de pre-

sentaties van directeur Wil van Ophem van

KvINL. De regie van het webinar was in han-

den van projectcoördinator Marco Hofman

van ISSO, tevens secretaris bij KvINL.

‘We gaan hier in op ingewikkelde materie’, waarschuwde Wil van Ophem bij aanvang van het webinar. In de wereld van kwaliteitsborging verdwaalt men al snel in een woud van termen, partijen en regels. Juist op dat vlak probeerde hij voor de kijkers duidelijkheid te scheppen. En dat lukte. Allereerst schetste Van Ophem de achtergronden van de nieuwe BRL6000 certificatie.

VIER BELANGRIJKE PUNTENBedrijven die zich bezig houden met het ontwerpen, installeren en beheren van installaties kunnen zich certifi-ceren voor de beoordelingsrichtlijn BRL6000. Wat betreft ontwerp en installatie moeten bedrijven in dat geval vol-

doen aan de algemene voorwaarden van het Algemeen Deel (AB) en aan het gekozen Bijzondere Deel (type en grootte installatie, discipline). In de BRL6000 zijn de eisen vanuit het Bouwbesluit aan de prestaties van installaties opgenomen, aangevuld met eisen aan documenten, processen, controles en de certificatie-instellingen. De BRL6000-serie is onlangs aangepast op vier belangrijke punten:• Ontwerpen en installeren is losgekoppeld van beheer

en onderhoud. De BRL6000-00, het algemene deel dat zowel ontwerp en installatie als beheer en onderhoud van installaties betrof, is in de nieuwe versie vervangen door de BRL6000-AB. De BRL6000-00 is alleen nog van kracht in combinatie met de BRL6000-21 voor bodem-energie, omdat die richtlijn is gekoppeld aan wetgeving.

• Aantoonbaar vakmanschap is nader uitgewerkt in con-crete vakbekwaamheidseisen, vertaald in eindtermen.

• Er is een aantal procedure-eisen opgenomen, bijvoor-beeld voor het uitvoeren van interne kwaliteitsaudits door de gecertificeerde bedrijven zelf.

• Voor de certificerende instellingen geldt nu dat ze moeten voldoen aan de nieuwe ISO-norm voor accre-ditatie.

STRUCTURELER TOETSEN‘Als u al gecertificeerd bent en kwaliteit levert, verandert er niet veel. U zult alleen zelf structureler de kwaliteit van uw installaties moeten toetsen,’ gaf Van Ophem aan. De nieuwe BRL6000 certificaten die sinds dit voorjaar zijn afgegeven, waren al aangepast aan de nieuwe richtlijnen.



I S S O - K E N N I S PA R T N E R SP L AT F O R M VO O R S A M E N W E R K I N G

M E E R I N F O R M AT I E O P W W W. I S S O. N L

Na 1 september 2016 zijn ook de bestaande BRL6000 cer-tificaten in aangepaste vorm naar de certificaathouders toegezonden. De nieuwe BRL6000 certificaten gelden voor minister Schultz van Haegen van Infrastructuur & Milieu ook weer als erkende kwaliteitsverklaring. Daarmee krijgt het BRL6000 certificaat zijn speciale status weer terug. Bij een dispuut met een opdrachtgever kan een bedrijf hiermee aantonen dat het aantoonbare kwaliteit levert, dat de werkwijze getoetst is aan het Bouwbesluit en geaccepteerd is door het ministerie.

NIEUW KEURMERKOm de aangescherpte kwaliteitsborging in de BRL6000 richtlijn op gepaste wijze in de markt te zetten, is een nieuw keurmerk geïntroduceerd: KvINL Gecertificeerd. Dit keurmerk vervangt het huidige KOMO Instal label. Van Ophem: ‘Het kwaliteitslabel KvINL Gecertificeerd maakt kwaliteit goed zichtbaar richting de markt en is tegen lagere kosten uit te geven. Het keurmerk gaat niet om de techniek, maar om het zichtbaar maken van kwaliteit. Het is een communicatie-instrument. Hiermee kunt u de

toegevoegde waarde van certificering onder de aandacht brengen bij uw opdrachtgevers.’Het KvINL Gecertificeerd keurmerk moet in de toekomst voor alle regelingen gaan gelden, meldt Van Ophem. KvINL gaat de keurmerken geleidelijk invoeren, zo veel mo - gelijk op natuurlijke momenten. Bijvoorbeeld bij aanpas-singen van de regeling of bij nieuwe weten regelgeving.

VAN PLANTOETSING NAAR AS-BUILT CONTROLEHet tweede deel van de presentatie betrof de Wet kwali-teitsborging voor het bouwen. Een wet die de gemoede-ren in de sector al enige tijd bezighoudt. Naar verwach-ting wordt de wet per 1 januari 2018 van kracht. ‘De wet heeft als doel de kwaliteitsborging te verbeteren. Op dit moment zijn gemeenten nog aan zet, zij verlenen vergun-ningen en houden toezicht op de naleving. Dat laatste is een formele taak, maar vaak gebeurt het niet waardoor er schijnzekerheid ontstaat. Dat gaat veranderen. We gaan naar een stelsel van zogeheten private kwaliteits-borging. Opdrachtgever en opdrachtnemer krijgen meer eigen verantwoordelijkheid voor het leveren van kwaliteit en het voldoen aan de vergunningseisen. We gaan van plantoetsing vooraf, naar as-built controle bij oplevering. Kwaliteitsborgers gaan bij nieuwbouw opleverdossiers opstellen en meeleveren met het gebouwdossier. Dat moet duidelijkheid creëren en ‘vingertje-wijzen’ voorko-men,’ legde Van Ophem uit.

BRL6000 HELPT KWALITEITSBORGERSEr is een directe link tussen de nieuwe BRL6000 en de Wet kwaliteitsborging voor het bouwen. De regeling is erop gericht om te kunnen worden opgenomen in het nieuwe stelsel van de Wet kwaliteitsborging voor het bouwen.

Gecertificeerd



FAQ

Deelnemers aan het webinar waren zeer interactief bezig op de achtergrond. Een groot aantal vragen kon dan ook niet worden beantwoord tijdens het webinar. Een greep uit de vragen en antwoorden die wel aan bod kwamen:

Hoe verhouden de KvINL erkenningsregelingen zich tot de Sterkin-regelingen?

‘Voor de techneut is er niet zoveel verschil. Zijn technisch werk moet immers voldoen aan de NEN-normen. Wel is het zo dat Sterkin ook in controle voorziet op de uitvoering van het werk. Dat hebben we binnen KvINL nog niet. Als ook wij nu die controle gaan toevoegen, groeien we diezelfde kant op. Afstemming ligt dus voor de hand, ook om verwarring bij opdrachtgevers te voorkomen.’

Wordt mijn BRL6000-21 certificaat voor bodemenergie-systemen straks ook vervangen door een certificaat met KvINL keurmerk?

‘Het bestuur streeft naar één keurmerk voor alle regelingen. Bij bodemenergie zal dat wat minder makkelijk zijn, want

daarop is wettelijke regeling bodemkwaliteit van toepassing. Dat document kunnen we niet zomaar aanpassen. Daarvoor moet eerst de regelgeving worden aangepast. We zijn daar-over wel in overleg.’

Hoe wordt straks het toezicht georganiseerd op de kwaliteitsborger?

‘Ook de kwaliteitsborging moet worden geborgd, anders haalt de wet haar doelstellingen niet. We zullen dus met name de kwaliteitsborgingsinstrumenten moeten toetsen op de criteria die daarvoor gaan gelden. Ook zullen we de kwali-teitsborgers zelf moeten toetsen. Wij zijn gewend dat te laten doen door de Raad van Accreditatie. Maar dat kan ook een ander orgaan worden.’

Het webinar ‘Kwaliteitslabel KvINL Gecertificeerd vervangt KOMO Instal’ is terug te zien op het ISSO YouTube-kanaal. Voor aanvullende informatie over de Wet kwaliteitsborging voor het bouwen verwijzen we u naar de website van het Instituut voor Bouwkwaliteit, www.stichtingibk.nl.

‘De kwaliteitsborger is een persoon of organisatie die niet alle kennis in huis heeft van de technische aspecten van installaties. Die gaan wij helpen met onze BRL6000 docu-menten, waarvan de kwaliteitsborger gebruik kan maken. BRL6000 certificatie zal in het nieuwe stelsel zwaar wegen. Het risico dat gecertificeerde bedrijven niet voldoen aan de kwaliteitseisen, is daarmee natuurlijk veel minder groot,’ benadrukte Van Ophem tijdens het webinar.

ALLEEN GEVOLGKLASSE 1 IN STARTFASEDe wet geldt vanaf 1 januari 2018 alleen nog voor bouwen installatiewerken met een laag risicogehalte. Het gaat dan bijvoorbeeld om installaties in nieuwbouwwoningen en kleine utiliteitspanden. Van Ophem: ‘In de wet komt gelaagdheid. Zo komt er onderscheid in risicoklassen van bouwwerken. Kort door de bocht komt het hier op neer: nieuwbouwwoningen onderin, ziekenhuizen bovenin. Daarnaast zijn er drie gevolgklassen benoemd, waarbij het gaat om het risico van niet functioneren van de instal-latie voor de gebruiker. Gevolgklasse 1 is een laag-risico gebied, daar gaat het bijvoorbeeld om een nieuwbouw-woning of woningrenovatie. Daar gaat de wet al in 2018 voor gelden. Gevolgklasse 3 kent de hoogste risico’s. Daar valt ongetwijfeld de binnenklimaatvoorziening in ope-ratiekamers onder, of de installaties van een industriële productielocatie. Die heeft de wetgever nog niet gede-tailleerd omschreven. De wet gaat daar dan ook pas veel later voor in.’

WERKWIJZE TOETSENKvINL gaat er in fases aan werken om alle erkenningen en certificeringen aan te laten sluiten op het nieuwe stelsel van private kwaliteitsborging. Ophem: ‘Zoals we het nu voorzien, passen de erkenningsregelingen bij de lage risico-classificatie en sluit de certificering meer aan bij de hogere risicoklassen. Voor gevolgklasse 1 gaan we de bestaande erkenningsregelingen uitbreiden met een aantoonbare controle. In de certificatieregeling zit u goed voor de hoge risico-klassen, voor zover we dat nu al kun-nen beoordelen. Voor de zeer hoge risico’s kunnen we in de toekomst eventueel nog een inspectie van installaties toevoegen, zoals we dat nu ook kennen in de beoorde-lingsrichtlijn voor het keuren van ventilatievoorzieningen.’De eerste erkenningsregeling voor woningventilatie inclu-sief aantoonbare controle die Marco Hofman heeft aan-gepast, is al gereed. ‘Daar leren we van, ook hoe we onze andere regelingen gaan aanpassen. In de tweede helft van 2017 willen we alle nieuwe erkenningsregelingen geïmplementeerd hebben.’

KvINL werkt mee aan een pilot met de implementatie van de Wet kwaliteitsborging in de bouw. Een grote opdracht-nemer vliegt momenteel een project aan als ware de wet al ingevoerd. Dat betekent dat er een kwaliteitsborger is die een dossier gaat opstellen en meeleveren. Zo kunnen de partijen toetsen of de voorgestelde werkwijze werkbaar is.



Nieuwe functionaliteiten in de ISSO-KennisBankkennisbank.isso.nl

Gratis kennis via de KennisBank

De ISSO-KennisKaarten zijn nu ook beschikbaar via de KennisBank. Deze informatie is voor de bezoeker gratis beschikbaar. Een KennisKaart is alleen te printen met een Plus-abonnement.

WAT ZIJN KENNISKAARTEN?Een KennisKaart is een factsheet met praktische informatie over een specifiek onderwerp uit de installatiesector. Deze informatie is digitaal te raadplegen en te printen. De informatie is kort en krachtig en gericht op praktische toepassingen. Het is een gebruiksaanwijzing, checklist én geheugensteuntje in één. Een uitkomst voor op de werk-vloer!

WELKE ONDERWERPEN WORDEN BEHANDELD?ISSO-KennisKaarten behandelen onderwerpen waarmee in de praktijk vaak problemen zijn. Bijvoorbeeld hoe je stankoverlast in riolering kunt vinden en verhelpen. Of hoe je een douchebak met warmteterugwinning moet installeren. We behandelen alle onderwerpen in de sector: van water en gas tot elektro en ICT.

VOOR WIE ZIJN DE KENNISKAARTEN?De meeste KennisKaarten zijn gericht op uitvoerende partijen, aangezien deze beroepsgroepen met praktische toe-passingen te maken hebben. Er zijn ook KennisKaarten voor consumenten.

PRINTENDe uitgaven zijn voortaan volledig te printen. Daarbij kan de gebrui-ker nu kiezen voor een html print.

REKENSERVICEIn de digitale ISSO-Handboeken, alle ISSO-Kleintjes en de nieuwste ISSO-publicaties zijn de formules interactief gemaakt. In het reken-blad kan de gebruiker de gege-vens invullen, waarna direct de uitkomst te zien is. Binnenkort zijn alle ISSO-uitgaven interactief.

MEER WETEN?De bovenstaande functionaliteiten zijn alleen beschik-baar voor gebruikers met een Plus- abonnement. Mocht u nog vragen hebben dan helpt Matthijs Plandsoen u graag verder. Hij is bereikbaar op werkdagen via 010 - 206 59 60 of via [email protected].

Alle gebruikers met een Plus-abonnement op de Kennisbank hebben twee nieuwe functionaliteiten tot hun beschikking, namelijk: • het printen van een complete uitgave • de rekenservice met interactieve formules



ISSO-kwaliteitscertificaten certificaten Novasole en Vaillant

Specialisten van ISSO hebben de software doorgerekend en gevalideerd aan de hand van de Energie Diagnose Referentie (EDR). Met een EDR kan een rekenmethode voor het ener-giegebruik in gebouwen het toepassingsgebied worden vast-gesteld en getoetst op betrouw-baarheid van de uitkomsten. De resultaten van de initiële audit zijn positief bevonden. Zo levert de rekenkern van de software betrouwbare uitkomsten.

ISSO voert controles uit op bepaalde onder-delen en producten van bedrijven die op ISSO-kennis gebaseerd zijn. Een positief resultaat bevestigen we met een ISSO-kwaliteitscertificaat. Dit kwaliteitscertifi-caat geeft (potentiële) klanten enige hou-vast in het grote aanbod van bedrijven.

VALIDATIE NA AUDITISSO ontwikkelt onder meer publicaties, handboeken en rekentools voor alle typen installatietechnieken, geba-seerd op de Nederlandse wetgeving en normatieve richt-lijnen binnen de installatiesector. Werkt u volgens onze producten en is software, een product, of een opleidings-traject gebaseerd op ISSO-kennis? Dan kunnen wij op uw verzoek een initiële audit uitvoeren en u daarop valideren.

ONLANGS UITGEGEVEN CERTIFICATEN:

• SOFTWAREPAKKET NOVASOLEOp 26 oktober is het ISSO-kwaliteitscertificaat+ verlengd voor softwarepakket Novasole (1 solar asset management, SAM). Novasole ontwikkelt diensten, producten en ken-nis rondom zonnestroomsystemen voor de PV-branche. Onderdeel daarvan is het softwarepakket Novasole, bedoeld voor het ontwerpen en de daarbij behorende berekeningen van PV-installaties. De software volgt de kennis en rekentools van ISSO.

• OPLEIDINGSPROGRAMMA VAILLANTHet Vaillant-opleidingsprogramma ‘Gekwalificeerd innovatiepartner’ VGIP is op 1 november opnieuw gecontroleerd en met succes afgesloten met een ISSO-kwaliteitscertificaat. Vaillant produceert onder meer cv- en hr-ketels, Geysers®, warmtepompen en zonneboilers. Installatiebedrijven die grondgebonden warmtepompen installeren, kunnen bij het bedrijf een opleiding volgen en een beroep doen op ondersteuning in de praktijk. De audit is uitgevoerd op het opleidingstraject en de toepas-sing van twee innoverende duurzame productgroepen. Het gaat om kennis op het gebied van warmtepompen en zonnewarmtesystemen. Heeft een installateur het theoretische deel van de opleiding goed afgerond, dan is hij in staat te slagen voor de Cito-examens op dit gebied. Inmiddels zijn er 26 partners VGIP-installateur.


. . CO LUM N . . . CO LUM N . . . CO LUM N . . .CO LUM N . . . CO LUM N . . . CO LUM N . . . CO LUM N . . . CO LUM N . .

The Internet of Knowledge (IoK - deel 1)

In onze omgeving worden steeds meer

‘dingen’ verbonden met het internet,

zodat ze kunnen communiceren met

ander ‘dingen’ en ‘systemen’. We noemen

dat sinds kort het Internet of Things (IoT).

Deze technologische ontwikkeling heeft

een eigen profeet in de Amerikaanse eco-

noom Jeremy Rifkin. Hij beschrijft deze

ontwikkeling in zijn boeken als de 3e

industriële revolutie die leidt tot een ‘zero

marginal cost economy’. Hij verkondigt

deze boodschap wereldwijd en wordt door

landen en regio’s ingeschakeld als toekom-

stadviseur.

De kern van zijn betoog is dat door al die

verbindingen via internet jouw eigen inves-

teringen overbodig worden. Een voorbeeld:

ik hoef zelf geen 3D-printer te hebben

om 3D te kunnen printen; ik gebruik de

printer van een ander via internet. En mijn

eigen zonnepanelen produceren energie

tegen ‘zero marginal costs’. Daar kan geen

traditioneel energiebedrijf tegen op! Deze

ontwikkelingen riepen bij mij de vraag

op wat voor invloed internet heeft op de

ontwikkeling en toepassingen van kennis.

Dan heb ik het specifiek over de kennis van

installatietechniek zoals wij die in gebou-

wen toepassen en die wij bij ISSO ontwik-

kelen en verspreiden voor installatieprofes-

sionals in de huisvestingskolom.

De eerste stap op weg naar het ‘ISSO

Internet of Knowledge’ (IoK) was om de

kennis die is vastgelegd in ISSO-publicaties

digitaal te ontsluiten via de webbrowser. Ik

noem dit voor het gemak IoK 1.0. Handig

achter je bureau of thuis achter de compu-

ter, maar meer ook niet. Daarbij was door-

zoekbaarheid van de publicaties natuurlijk

een extra voordeel; een verbetering ten

opzichte van de inhoudsopgave.

Hyperlinks waren de volgende stap op

weg naar IoK. In allerlei handleidingen en

hulpprogramma’s bij ontwerpsoftware

konden we nu verbindingen maken naar

ISSO-digitaal. ‘Wilt u meer weten over

de warmteverliesberekening, klik hier’.

Hiermee waren de mogelijkheden wel

ongeveer uitgeput. Vervolgens werden we

ingehaald door de mobiele devices. In de

loop van enkele jaren verplaatste de digita-

le huishouding zich van allerlei vaste appa-

raten naar ons mobieltje en de tablet. Die

hebben we bovendien de hele dag bij ons.

Zo verplaatst ons werkproces zich onweer-

staanbaar naar deze twee hulpmiddelen,

die bovendien in 1000 smaken en afmetin-

gen verkrijgbaar zijn. De app-ontwikkeling

nam een enorme vlucht.

De nieuwe ISSO KennisBank 1.0 is de eerste

stap naar het ontsluiten van kennis via

het IoK.

We zorgen ervoor dat de installatie-

professional op ieder moment, op

elke locatie, via elk denkbare device

en via iedere toepassing de KennisBank

van ISSO kan raadplegen. En we doen

meer. We ondersteunen hem bij het uit-

voeren van zijn werkproces via het IoK met

just-in-time kennis en protocollen om de

kwaliteitsborging te ondersteunen.

De ontwerper heeft in zijn BIM direct toe-

gang tot de achter gronden bij het toepas-

sen van een installatieconcept. De configu-

ratie en de prestatiegegevens kan hij direct

raadplegen én vastleggen in het digitale

gebouwdossier dat aan het BIM gekoppeld

is. Daarbij doorloopt hij de ontwerpstap-

pen op een gestructureerde manier.

Tijdens de realisatie legt de monteur de

gerealiseerde prestatie-eisen direct zelf

vast, weer ondersteund door de benodig-

de kennis en protocollen die via het IoK

direct met ISSO KennisBank verbonden

zijn. Geconstateerde afwijkingen leiden

direct tot de presentatie van een installa-

tiefouten-sjabloon waarbij de leerervaring

opgeslagen wordt in het persoonlijk vak-

manschapsdossier van de monteur.

Veel van deze ontwikkelingen staan nog

in de kinderschoenen. Deze kinderschoe-

nen ontwikkelen we overigens nu al wel

razendsnel binnen de Europa-brede projec-

ten BUS (Build Up Skills) en Prof-Trac.

En we maken via het IoK verbinding met

standaarden zoals Stabu Bouwbreed, Etim

en tools van diverse softwareontwikkelaars

zoals Vabi, BINK en BIOM en LCCvision, om

er maar een paar te noemen.

Wat we hier mee willen bereiken is dat de

installatieprofessional op ieder moment

toegang heeft tot de kennis en tools die hij

nodig heeft om zijn werk op het gewenste

kwaliteitsniveau te brengen. Zijn persoon-

lijke ontwikkeling als vakman is hier naad-

loos mee verweven en zo maken en exploi-

teren we samen gezonde, productieve en

duurzame woningen en gebouwen.

Rob van Bergen

Directeur ISSO

[email protected]


. . EVE N VOO RSTE LLE N . . . EVE N VOO RSTE LLE N . . . EVE N VOO RSTE LLE N . . . EVE N VOO RSTE LLE N . . .

Dirk de WitProjectcoördinator

Jeanpaul van den HaspelProjectcoördinator

(junior)

Dennis van der KooijProjectcoördinator

(junior)

‘Sinds juni werk ik bij ISSO. Op informele, maar wel serieuze wijze geef ik als pro-jectcoördinator vorm aan inhoudelijke en maatschappelijk relevante thema’s.’‘Met mijn opleiding Algemene Operationele Techniek heb ik jarenlang in de sector gewerkt als subsidieconsultant voor energie- en innovatieprojecten. Nog bepalender zijn mijn sociaal wetenschap-pelijke opleiding en mijn onderzoekende instelling, waarbij het vangen van de sociale werkelijkheid in een model mijn bijzondere interesse heeft. Juist met deze mix van achtergrond, werkervaring, opleiding, interesse en instelling ben ik een ideale kandidaat voor deze functie.’ ‘Voor ISSO heb ik onderzoek gedaan

naar de stagnatie van kennisverspreiding over innovaties binnen de installatie-sector om tot oplossingen te komen (onderdeel van Installaties 2020). Op dit moment ontwikkel ik Blended Learning bij het ISSO-Kleintje ‘Optimaliseren Klimaatregelingen’ en werk ik voor Prof/Trac, een project rond het opleiden van professionals voor BENG-gebouwen. Hiervoor bouw ik aan de relatie tussen het project en de lectoraten om daarmee de verspreiding te bevorderen van de kennis die in Prof/Trac ontwikkeld is.’‘Binnen ISSO is mij de hoge inzet op opleiding opgevallen van medewerkers in de installatiesector en de grote bij-drage daarin van sectorpartijen als OTIB

‘Mijn naam is Jeanpaul van den Haspel en ik ben sinds januari 2016 in dienst bij ISSO. ISSO is een hechte, betrokken orga-nisatie. Iedereen vindt het belangrijk dat we kwalitatief goede producten leveren waar de installatiesector iets aan heeft. Het is leuk om daaraan bij te dragen.’‘De afwisseling van het werk spreekt mij erg aan. Ik houd me nu vooral bezig met kwaliteitsregister QBIS.nl, duurzame projecten en e-learning modules. Voor QBIS.nl ben ik in gesprek met partijen buiten ISSO, terwijl ik mij voor de e-learn-ing modules kan verdiepen in de materie

en ook lesstof schrijf.’‘Ook in mijn vrije tijd verdiep ik mij graag in duurzame technieken en projecten. Ik zit bijvoorbeeld in de themacommissie van D66 Leiden, waar ik mij bezighoud met vragen over de economie en ver-duurzaming van Leiden en omgeving.’‘Vooral de technische innovaties voor de energietransitie spreken mij aan in dit vakgebied. Op het gebied van energie-opwekking, slimme decentrale ventilatie en energiebesparing is al zo veel moge-lijk. We moeten het alleen nog toepassen met elkaar!’

‘Ik ben Dennis van der Kooij, pas afgestudeerd in de opleiding Werktuigbouwkunde aan de Haagse Hogeschool. ISSO heb ik leren kennen tijdens mijn stage periode. Ik ben altijd nieuwsgierig geweest naar de kansen en mogelijkheden binnen de installatie-sector. Mijn wens om mij te specialiseren binnen de installatiesector, paste perfect bij ISSO. En zo ben ik sinds juli 2016 pro-jectcoördinator (junior).’‘Binnen een paar jaar word ik klaar ge-stoomd tot zelfstandig projectcoördi na tor. Om te kijken welke specialisatie het beste bij mij past, doe ik verschillende

projecten. Op dit moment werken collega Marco Hofman en ik aan de herziening van ISSO-publicatie 11 ‘Warmteterugwinning bij mechanische ventilatie- en luchtbehandelingssyste-men’. Daarmee was ik al begonnen in mijn stageperiode. Het project is over-zichtelijk genoeg om kennis te maken met de taken van deze functie en onder-tussen verbreed ik mijn kennis in de installatietechniek.’‘Bijzonder aan ISSO vind ik de enorme hoeveelheid kennis die de organisatie in huis heeft. Dat is voor mij als junior onge-looflijk leerzaam.’

en UNETO-VNI. Veel organisaties zetten zich (samen) in om de sector continu een stap verder te helpen.’


Zijn storingen in cv- en gkw-installaties straks verleden tijd?

. . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . .

In vrijwel alle utiliteitsgebouwen treffen we tegenwoordig zowel verwarmings- als koelinstallaties aan. Het gaat al snel over meer dan één miljoen installaties in Nederland. Het zou mooi zijn als die installaties allemaal optimaal functioneren tegen lage kosten. Maar wat wil het geval? Boosdoeners als corrosie en vervuiling veroorzaken storingen, zijn van negatieve invloed op het rendement en veroorzaken faalkosten.

ISSO gaat alle kennis rondom storingen in cv- en gkw-in-stallaties verzamelen, vertalen naar de praktijk en beschik-baar stellen in een publicatie, compleet met oorzaken en oplossingen. Alle betrokken partijen zijn geholpen met zo’n richtlijn, zoals de (ontwerpend) installateur, werk-voorbereider, monteur en beheerder. Om de publicatie (snel) te kunnen realiseren, zoekt ISSO crowdfunders, ofwel: partijen die dit project financieel kunnen onder-steunen.

CV- EN GKW-INSTALLATIES ZIJN COMPLEXIng. Irene van Veelen van ISSO is projectcoördinator van de publicatie. Zij is specialist in de onderwerpen water en gas. Wat zijn volgens haar de problemen met cv- en gkw-installaties? Van Veelen: ‘De installaties van nu zijn veel complexer dan de robuuste installaties van voorheen. Aan klachten uit de markt over moderne installaties ligt vaak hetzelfde probleem ten grondslag: vervuiling door corrosie. De oorzaken van die vervuilingen zijn verschil-lend. Zo zijn de moderne installaties opgebouwd uit diverse materialen. Hierdoor kan er zuurstof in de instal-latie komen, wat niet mag niet gebeuren bij gesloten systemen als cv- en gkw-installaties. Omdat we minder hoog hoeven te stoken, onder meer door goed geïsoleer-de gebouwen en zachte winters, kan de zuurstof vaak niet

meer ontsnappen. Op den duur geeft het vervuilingen, zoals kalkaanslag, slib of bacterievorming. Daardoor raken materialen beschadigd of verliest de installatie aan rende-ment.’

SLAGVAARDIG VOOR DE LANGE TERMIJN Hoe los je de storingen met cv- en gkw-installaties op? Van Veelen: ‘Je bent er niet met ad hoc-oplossingen, zoals het vervangen van een onderdeel of het reinigen van een klepje. Je moet de oorzaak kennen en wegnemen. Zo moet een ontwerpend installateur of werkvoorbereider de juiste materialen combineren. Ook bijvoorbeeld de waterdruk en de waterhardheid spelen een rol tijdens de realisatie en het beheer. Als monteur is het van belang alle opstartprocedures in acht te nemen, zoals het grondig spoelen van de leidingen. In de beheerfase zijn er weer andere do’s en don’ts. Het is zaak om kennis bij de hand te hebben van mogelijke problemen, oorzaken en oplos-singen bij cv- en gkw-installaties. Dan kun je slagvaardig zijn voor de lange termijn.’

SAMENWERKING IS GEBODENEen ISSO-publicatie kan al enorm bijdragen aan inzichten en oplossingen voor met name de lange termijn. Een dergelijke richtlijn legt gewicht in de schaal en heeft een breed draagvlak. De publicatie wordt geschreven door een grote groep deskundigen op het gebied van waterbe-handeling en corrosie. Dit gebeurt onder toeziend oog en met de inbreng van een ISSO-Kontaktgroep. Al die des-kundigen samen hebben een zelfreinigende werking. Eén van de deelnemers is Avf Water, specialist op het gebied van cv-, koelen proceswaterbehandeling. Dolf van den Berg, General Manager van Avf Water: ‘De installatiesector kan een probleem als dit alleen oplossen door samen te werken. Een dergelijke publicatie maakt dat mogelijk. We moeten de kennis samenbrengen van ontwerpers, instal-latiebouwers, onderhoudspartijen en leveranciers van componenten en complete installaties.’

WATERZIJDIG DEEL IS ZWAKKE PLEKWelke kennis brengt Avf Water in? Van den Berg: ‘Onze organisatie is van alle kanten betrokken bij de waterbe-handeling voor energiesystemen. We hebben kennis over alles wat je maar kunt bedenken bij het waterzijdige deel van installaties; van het ontwerp, concepten en monito-ring tot onderhoud, claims- en laboratoriumonderzoek. In de markt lopen we continu op tegen gebrek aan kennis rondom dit onderwerp. We zien vooral problemen met allerlei regelappendages: deze zijn in de loop van de tijd



Programma Gezond Binnenklimaat in Gebouwen:

Kwaliteit inzichtelijk maken om vraag te stimuleren

kleiner en daardoor kritischer geworden als het gaat om ook maar de minste verontreiniging. Eigenlijk kun je de energie-efficiency op lange termijn alleen garanderen met een goed ontworpen en onderhouden waterzijdig deel van de installatie. In de praktijk blijkt dat onderdeel juist een sluitpost te zijn. Partijen, zoals leveranciers, gebruikers en onderhoudspartijen, hebben juist belang bij investering in dat deel. Nu zien we dat leveranciers van componenten vooral bezig zijn met het afwijzen van schadeclaims, terwijl een constructieve oplossing nodig is.

Zo’n ISSO-publicatie kan dat bevorderen en daarom doen we mee aan de ontwikkeling van deze richtlijn.’ CROWDFUNDERSTot dusver zijn de crowdfunders van het project: Avf Water, Danfoss, Grünbeck Waterbehandeling Nederland, Kordes Advies, OTIB, Flamco, Resus, Bureauleiding, Spirotech, Vedotech . Kijk voor meer informatie op ISSO.nl (onder projecten) of neem vrijblijvend contact op met Irene van Veelen via [email protected].

De eenzijdige focus op de energiezuinigheid van gebouwen de laatste jaren, heeft andere kwaliteitsaspecten behoorlijk verdrukt. Als het gaat om het realiseren van gezonde, comfortabele en flexibele gebouwen, staat Nederland nog voor een fikse uitdaging. Met het meerjarenprogramma Gezond Binnenklimaat in Gebouwen pakt het verband van de samenwerkende kennisorganisaties deze uitdaging bij de horens. Door marktinitiatieven aan elkaar te knopen, maar ook door kwaliteit inzichtelijk te maken en zo de vraag te stimuleren.

Het Programma Gezond Binnenklimaat in Gebouwen staat voor het realiseren van gebouwen met een gezond en comfortabel binnenklimaat bij een zo laag mogelijk energiegebruik. Maar ook voor het flexibel maken van gebouwen zodat ze voor meerdere doeleinden zijn te gebruiken. Door de focus op kierdichte, energiezuinige gebouwen, is de aandacht voor de kwaliteit van het binnenklimaat verslapt. We moeten eigenlijk meer venti-leren en soms ook koelen, maar doen dat veel te weinig. Tegelijkertijd groeit de behoefte in de samenleving aan woningen waarin ouderen langer zelfstandig kunnen wonen, aan kantoren die het Nieuwe Werken kunnen implementeren en aan concepten die leegstaande kanto-ren omtoveren tot studentenflats.

HANDEN UIT DE MOUWENISSO, UNETO-VNI, TVVL, OTIB en KIEN hebben het initi-atief genomen voor het programma dat focust op juist deze kwaliteitsaspecten. Het verband krijgt daarin bijval van diverse wetenschappelijke, private en marktpartijen.

“Het is de hoogste tijd om de handen uit de mouwen te steken”, vindt programmamanager Marco Hofman. Vanuit ISSO, KvINL en NEN zet hij zich al jaren in voor het verbe-teren van onder meer het binnenklimaat in gebouwen. “Ik maak me zorgen om het binnenklimaat van gebouwen en de beperkte mate waarin de markt dat onderwerp oppakt. Hoewel onderzoekers en de media het thema al van alle kanten hebben belicht, is het in de markt nog weinig zichtbaar dat er iets mee gebeurt. Wat mij betreft draaien we de focus de komende tijd om: laten we begin-nen met het gezond en flexibel maken van gebouwen en in het verlengde daarvan bezien hoe we dat energiezui-nig kunnen uitvoeren.”

LABELS EN TOOLINGHet programma kent een andere insteek en aanpak dan gebruikelijk. Het delen van kennis en het opstellen van richtlijnen is nu eens niet het hoofddoel, maar min of meer bijzaak. “We moeten er voor gaan zorgen dat de eindgebruiker gaat vragen naar kwalitatieve gebouwen in de breedste zin van het woord. Energielabels kent ieder-een. Nu is het tijd om ook gezondheidsaspecten, produc-



tiviteit en flexibiliteit tastbaar en inzichtelijk te maken. Dat kan uiteraard ook via een label, maar nog mooier zijn digitale tools die direct inzicht geven in gezondheids-prestaties van gebouwen. We kunnen meetmethodes voor het binnenklimaat te vereenvoudigen, concepten voor ‘empathische’ en flexibele gebouwen verzamelen en toepasbaar maken. Als het besef gaat groeien wat een kwalitatief gebouw is en met je doet, zal de vraag groeien en de markt gaan leveren. Wij staan dan uiteraard klaar met kennisdocumenten, richtlijnen en normen om profes-sionaliteit en de kwaliteit te borgen in die markt.”

OOK GEZONDHEID BEHOEFT GARANTIESPrivate kwaliteitsborging, prestatiecontracten, energie-prestatievergoedingen: het zijn de nieuwe sleutelwoor-den van vandaag. Ze laten zien dat het borgen van de prestaties van gebouwen steeds belangrijker wordt. Niet alleen de energetische kwaliteit, ook het binnenklimaat, de gezondheid en productiviteit van de gebruiker behoe-ven duidelijke garanties. Ook daar draait het om in het Programma Gezond Binnenklimaat in Gebouwen. Het bevindt zich nu nog in de verkennende fase. In het najaar wordt een programmacommissie samengesteld, bestaan-de uit vertegenwoordigers van diverse wetenschap-pelijke, private en marktpartijen die zich bezighouden met gebouwinstallaties, binnenklimaat en energiedoel-stellingen. Ze werken samen aan het opstellen van een projecten- en activiteitenplan. Naar verwachting zal dat in het voorjaar van 2017 rond zijn. Voor de uitvoering van de verschillende activiteiten, strategieën en projecten die

daar uit voort komen, geldt een tijdsbestek van vier jaar. Marco Hofman van ISSO coördineert het meerjarenpro-gramma.

Het voorstel is om het programma over zeven lijnen te laten verlopen: • Coördinatie van de diverse initiatieven;• Normalisatie op het gebied van gezonde en comforta-

bele gebouwen;• Onderzoek en innovatie op het gebied van presta-

tie-bevorderende technieken en concepten;• Kennisontwikkeling op het gebied van gezonde, com-

fortabele en levensloopgeschikte gebouwen voor de eindgebruiker;

• Kwaliteitsborging van de gebouwen installatiepresta-ties;

• Opleiding en training van professionals die betrokken zijn bij het realiseren van gezonde, flexibele gebou-wen;

• Communicatie en marketing om de zichtbaarheid van de gezondheidsaspecten van gebouwen te vergroten.

INBRENG WELKOMVertegenwoordigers van sectoren die namens hun ach-terban een bijdrage willen leveren aan dit programma, ideeën willen ventileren of op dit initiatief willen reage-ren, kunnen contact opnemen met programmamanager namens het samenwerkingsverband kennisorganisaties Marco Hofman (tel.: 06 30 20 03 90, e-mail: [email protected])

De oorzaak voor veel van de huidige faalkosten in de bouw ligt bij een onvolledige en slechte voorbereiding. Daarnaast vindt er tussen bouwpartners een gebrekkige gegevensuitwisseling plaats. In de ontwerpfase blijkt ook

Starten met BIM: harde formules en softe skills

de aandacht voor de uitvoerbaarheid in de praktijk vaak onvoldoende te zijn. Als daarnaast dan ook de communi-catie tussen de partijen matig tot slecht is - en soms hele-maal ontbreekt - , is het wachten op afstemmingsfouten en faalkosten. Het is duidelijk, zeggen ook de samenstel-lers van de ISSO-publicatie 109 ‘Starten met een BIM’, dat een BIM zowel procesmatige als menselijke elementen bevat. Er komen veel vaktechnische disciplines samen, die op een goede manier aan elkaar moeten worden gekoppeld. Maar een BIM-model vereist ook menselijke eigenschappen die moeten samenvloeien. Belangrijkste is dat partijen in het bouwproces over de grenzen van hun eigen vakgebied en organisatie kunnen en durven te stappen.

OPENHEID EN VERTROUWENDe toepassing van het Bouwwerk Informatie Model is op dit moment nog volop in ontwikkeling. Dit blijkt ook uit

Werken met een digitaal Bouwwerk Informatie Model (BIM) maakt een onstuitbare ontwikkeling door. Alle disciplines in het bouwproces, van opdrachtgever en architect tot installateur en onderhoudsbedrijf, zul-len binnen nu en tien jaar in de utiliteit de methodiek onder de knie moeten krijgen. Uiteindelijk is BIM een effectieve en efficiënte methode om faalkosten te voor-komen. Om marktpartijen te helpen bij het implemen-teren van deze werkwijze bracht ISSO een verhelderen-de publicatie uit.




de vele parallelle initiatieven die er zijn bij de ontwikke-ling en toepassing van een BIM in de verschillende fasen van een bouwproject. Om de vele initiatieven te stroom-lijnen, hebben de verschillende brancheorganisaties in de bouwsector de handen nu ineen geslagen. Werken met een BIM kan een organisatie, groot of klein, ‘er niet even bij’ doen. Het vereist een andere manier van denken en werken. Openheid van informatie, samenwerking en ver-trouwen staan hierbij centraal.In 2013 publiceerde ISSO al de eerste versie van publicatie 109. De afgelopen maanden is deze versie geüpdatet, eind 2016 is die aangepaste versie verkrijgbaar. Die geeft dan meer inzicht in wat een BIM betekent en wat de rand-voorwaarden zijn voor gebruik van en implementatie in de organisatie. De publicatie is niet bedoeld als onderleg-ger voor contracten. Een BIM is heel duidelijk meer dan samen werken aan een 3D-model. Bij BIM gaat het ook over intermenselijke samenwerking en een open commu-nicatieve houding tussen alle projectleden. Dit blijkt ook uit de functieprofielen van de BIM-modelleur; van hem of haar wordt naast technische kennis vooral ook communi-catieve vaardigheden verwacht.

OP BASIS VAN KERNVRAGENEen project met een BIM bestaat uit verschillende aspec-ten. Omdat niet elk projectlid dezelfde informatie zoekt, is de informatie in publicatie 109 opgedeeld in logische paragrafen. Zo kan een ieder, op basis van een aantal basale vragen, via het schema de juiste informatie vinden.

Het gaat daarbij om de vragen:• Wat is BIM?• Is mijn organisatie klaar voor het werken met een BIM?• Hoe richt ik mijn proces in met een BIM?• Wat heb ik nodig om het proces te faciliteren?• Hoe beheer en onderhoud ik met een BIM?

DRIE PIJLERSVervolgens is de inhoud van de publicatie zodanig opge-bouwd dat de inrichting het proces van een bouwproject volgt. Dat betekent dat daarin drie pijlers aan bod komen: organisatie, proces en middelen. Elke organisatie die met een BIM begint, zal behoorlijk moeten investeren in deze pijlers. Daarom moet het werken met een BIM een strate-gische keuze zijn. Uiteindelijk zal de methode een aantal doelen dichterbij brengen, zoals:• Verbetering van de kwaliteit van de geleverde diensten

of producten,• Vermindering van faalkosten in bouwprojecten,• Versterken van organisaties zodat zij beter met de

klant, projectpartners en opdrachtgevers kunnen samenwerken.

SAMENSPEL TUSSEN MENSENIn tegenstelling tot het traditionele bouwproces verloopt het werken met een BIM volgens een glijdend proces. Dat betekent dat projectfasen naadloos in elkaar overlopen. Om inzicht te geven in dit proces, en omdat projecten vanaf initiatief tot en met gebruik niet vanzelf verlopen,



gebruikt de ISSO-publicatie de MKK-structuur. Hiermee is het mogelijk om via projectfasering duidelijk te maken wat gedurende een project met een BIM wordt verwacht. Omdat werken aan een BIM zoals eerder besproken een samenspel tussen meerdere personen is, besteedt de publicatie aandacht aan diverse samenwerkingsvormen. Behalve getraind personeel en een open organisatie met BIM-teams of -specialisten, heeft een bedrijf ook de juiste soft- en hardware en data (metadata, constructie-data, exploitatiedata, etc.) nodig. Deze middelen moeten passen bij het interne en externe datanetwerk. Veel pro-blemen die BIM-modelleurs ondervinden, komen voort uit trage netwerken. Om dit te voorkomen, behandelt de publicatie ook de verschillende vormen van informa-tie-uitwisseling. Denk daarbij aan de informatie die uit digitale bibliotheken afkomstig is, zoals objecten-, pro-ducten procesbibliotheken.

OOK VOOR BEHEER EN ONDERHOUDIn deze publicatie ligt de nadruk op installatieadviseurs, installateurs en organisaties die werkzaam zijn in beheer en onderhoud van installaties (facility management). De publicatie is echter opgezet vanuit een branche-breed perspectief. Daarom werkt hij ook prima als oriëntatie-in-strument voor alle overige betrokkenen werkzaam in de bouwkolom. Vanwege de behoefte bij de doelgroepen behandelt de publicatie meer dan alleen de realisatie van een bouwproject. Juist ook in de gebruiksfase van een gebouw kunnen partijen enorm veel voordeel hebben van een BIM. Daarom is in de vernieuwde uitgave het onderdeel ‘Hoe beheer en onderhoud ik met een BIM?’ flink uitgebouwd. Juist om gebouwen tijdens de econo-mische levenscyclus in optimale conditie te houden is duurzaam beheer en onderhoud noodzakelijk. In deze fase, waarin het grootste deel van de total cost of owner-ship ligt, kan een BIM goede diensten bewijzen. Zo geeft een BIM inzicht in de assets van een gebouw waardoor het als hulpmiddel kan dienen bij het beheer van het gebouw.

LEREN VAN BEST PRACTICESVerder is de hernieuwde publicatie uitgebreid met aspec-ten die betrekking hebben op LEAN. Verspilling van grondstoffen en het duurzaam omgaan met middelen en materialen kan in de bouw nog fors verbeteren. Deze publicatie doet daarin ook handreikingen die vervolgens in een BIM kunnen worden opgenomen. Ook heeft de publicatie meer aandacht voor de implementatie van het werken met een BIM in organisaties. Belangrijke input voor de publicatie is afkomstig van bedrijven die bij het gebruik van een BIM vooroplopen. Het zijn hun best practices die, in de vorm van wijze lessen en ervaringen, hebben bijgedragen aan de praktische richtlijn die ISSO-publicatie 109 uiteindelijk is geworden.


De behoefte aan spannings- en stroom-kwaliteit neemt toe nu gebouwen ‘all electric’ worden en bedrijfsprocessen er voor een groot deel afhankelijk van zijn. Maar technologieën als led en PV-systemen verstoren juist die kwaliteit. Tegelijkertijd zijn moderne apparaten gevoeliger voor storingen. Kortom, de problemen met een goede Power Quality (PQ) nemen toe. Met een nieuw kennisoffensief brengt ISSO het nut en de noodzaak van Power Quality onder de aandacht bij installateurs en gebruikers. Kennisbijeenkomsten, KennisKaarten, praktische filmpjes, cursussen en een ISSO-Kleintje gaan bijdragen aan verbetering.

Zonder adequate oplossingen voor PQ-problemen wor-den ontwikkelingen als smart grids vertraagd. Tevens leidt de problematiek tot hoge kosten bij bedrijven, kantoren en industrieën. Volgens schattingen bedraagt de schade in de EU-landen jaarlijks 150 miljard euro. Spanningsdips, harmonische vervuiling en blindstroom kunnen namelijk leiden tot brand, storingen in de bedrijfsprocessen en productie-uitval, maar ook tot slijtage en energieverlies in de installatie zelf. Het is aan de installateur om met kennis van zaken te voorkomen dat installaties of apparaten pro-blemen veroorzaken. Door bijvoorbeeld in het ontwerp rekening te houden met de inschakelstroom en de elek-tromagnetische compatibiliteit van elektrische en elektro-nische componenten. Ook de eigenaar of gebruiker heeft uiteraard verantwoordelijkheden. Die hoort te weten wat de oorzaken zijn van PQ-problemen, en hoe eigen ingrijpen en gebruik tot kwaliteitsverlies kan leiden. Zo is vaak niet bekend wat de risico’s zijn van het aanbrengen van pv-panelen of het vervangen van gloeilampen door ledverlichting.

TWEEDE FASE KENNISTRAJECTISSO is onlangs gestart met een tweede fase binnen het kennistraject Power Quality. Deze richt zich met name op installateurs en gebouwbeheerders in de utiliteit en kleine industrie. Juist hier is het belang van Power Quality groot en de gevolgen van verstoringen zijn er het sterkst voelbaar. Na de reeks KennisKaarten (te vinden via www.

Nieuw kennisoffensief Power Quality



kennisbank.isso.nl) en ondersteunende instructiefilm-pjes (te vinden op het ISSO YouTube kanaal) die we de afgelopen tijd introduceerden, is de verdiepende fase ingeluid met een webinar over het nut en de noodzaak van Power Quality. Deze kunt u nog eens nazien via ons YouTube kanaal. Tijdens de Vakbeurs Energie deden we het nog eens dunnetjes over met een presentatie voor met name gebouwbeheerders en facility managers. De belangstelling was hier zo groot dat er onvoldoende zitplaatsen waren voor de toehoorders. Een duidelijk teken dat ISSO hier een hot item te pakken heeft. Ook de kennisbijeenkomsten in de regio zijn de afgelopen tijd goed bezocht. Presentator ing. Christan van Dorst, lead engineer bij HyTEPS en specialist in Power Quality & Energy Efficiency, belichtte het thema ‘Power Quality en Elektromagnetische compatibiliteit’ daarin van alle kanten.

PQ NIET MEER VANZELFSPREKENDBegin volgend jaar komt daarnaast ook het naslagwerk ISSO-Kleintje Power Quality uit. Installateurs kunnen hiermee ‘on-the-job’ voor praktisch elk voorkomend PQ-vraagstuk of –probleem snel een antwoord vinden. U kunt het Kleintje Power Quality alvast reserveren door een

mail te sturen naar [email protected]. Verder start ISSO in 2017 een nieuwe cursus voor installateurs die te maken krijgen met PQ-problemen bij klanten. In deze cursus staan praktische oplossingen centraal. Projectcoördinator Arjan Schrauwen van ISSO: ‘Onjuiste meetwaarden van meetapparatuur in installaties, een flikkerende verlichting of computers die veelvuldig crashen: het zijn problemen die vaak zijn terug te voeren tot gebrekkige Power Quality. Met het nieuwe kennistraject bieden we inzicht in de problematiek en gaan we in op de invloed van systeem-storingen, dips en uitval op Power Quality. We grijpen de kennisbijeenkomsten aan om van spelers in het veld te horen waar de schoen wringt in de praktijk. Die knelpun-ten nemen we mee in de cursus en in nieuwe kennispro-ducten. Power Quality is een moeilijk grijpbaar begrip. Toepassingen als led, pv-panelen en frequentieregelaars zorgen ervoor dat Power Quality niet meer altijd vanzelf-sprekend is. Er is dan ook dringend meer kennis nodig om de spannings- en stroomkwaliteit te waarborgen. Niet alleen door lapwerk achteraf, maar vooral door er in het ontwerp rekening mee te houden. Daarnaast is het heel belangrijk dat we bedrijven informeren hoe problemen met Power Quality zijn te voorkomen.’


. . . K WALITEITSBORGING . . . K WALITEITSBORGING . . . K WALITEITSBORGING . . . K WALITEITSBORGING . . . K WALITEITSBORGING . . . K WALITEITSBORGING . . . K WALITEITSBORGING . . . K WALITEITSBORGING . . .

gastechnische installaties

onderhoud verwarmings- en

warmtapwaterinstallaties

zonnestroom-installaties (PV)

zonthermische installaties (Zth)

lichtreclame metalendakbedekking

warmtepomp- installaties

riolerings- installaties

elektrotechnischelaagspannings-

installaties

verwarmings- installaties

luchtbehandelings- installaties

watertechnischeinstallaties

Er is een groeiende behoefte bij installateurs, opdrachtge-vers en de overheid om kwaliteit beter te controleren en te borgen. Zo is het bijvoorbeeld niet langer aanvaardbaar dat een erkenning kan gelden voor iemand die twintig jaar geleden een vakdiploma heeft behaald en nooit meer iets heeft bijgeleerd. Een leven lang leren is nu het motto.

VAKMANSCHAP AANTOONBAAR OP PEIL HOUDENErkende bedrijven moeten het vakmanschap van hun personeel zodoende aantoonbaar op peil gaan houden. Dit wordt een belangrijke voorwaarde voor erkenningen. We zeggen in feite tegen de deskundige installateur: zorg ervoor dat je over vijf jaar nog steeds deskundig bent. KvINL heeft een structuur gecreëerd waarbinnen we het ‘bijhouden van het vakmanschap’ kunnen vormgeven. Er was al een soortgelijk systeem voor opleidingen in duur-zame energie. Dat is nu generiek gemaakt voor de hele installatiewereld.

STUDIEPUNTEN HALENAls een vakbekwaam persoon een examen haalt, krijgt hij of zij het aantal punten voor de aangetoonde kundigheid in de vorm van een bewijs van vakbekwaamheid. In de daarop volgende vijf jaar gaat er steeds een aantal pun-ten af. In de tussentijd kunnen deskundigen weer punten verdienen door bepaalde cursussen, seminars, lezingen of e-learnings te volgen. Opleiders of bedrijven die ‘opfris-kennis’ aanbieden, kunnen dit aanmelden bij de Centrale Opleiding- en Examencommissie (COEC) van KvINL. Die toetst of het aanbod, de inhoud en de kwaliteit aan de eisen voldoen. Zo ja, dan komen ze in het QBIS.nl register van geaccrediteerde opleidingen en examens te staan. Op

Up-to-date vakmanschap staat centraal in aangescherpte erkenningsregelingen

De komende twee jaar gaan alle (voorheen SEI-)erkenningsregelingen op de schop. In de nieuwe, zwaardere KvINL-erkenningsregelingen komt meer nadruk te liggen op het up-to-date houden van vakkennis. KvINL heeft voor de benodigde ‘opfriskennis’ een basisrichtlijn ontwikkeld die het aanbod, de kwaliteit, de geldigheid van de vakbekwaamheid en de studiepunten reguleert.

termijn verschijnt er op QBIS.nl voor elk vakgebied een overzicht van beschikbaar ‘opfrisaanbod’ en de studie-punten die daarmee zijn te verdienen. De nieuwe richtlijn is nog niet definitief. De komende tijd gaan de diverse vakcommissies van de COEC er voor hun eigen vakgebied nadere invulling aan geven. Zo kunnen er per vakgebied bijvoorbeeld andere termijnen gelden voor het verlengen van de vakbekwaamheid. Ook beslissen de commissies per vakgebied welk kennisaanbod goed is voor welke studiepunten.

OPFRISKENNIS EN ZELFCONTROLEBij elke nieuwe of aangepaste erkenningsregeling legt KvINL straks een directe link naar de COEC richtlijn voor het bijhouden van vakmanschap. Ook komt er in elke erkenningsregeling een paragraaf te staan over zelfcon-trole op de uitvoering van installatiewerk en rapportage daarover naar de klant. In die paragraaf worden ook de vereisten aan vakmanschap beschreven. Beide aanvul-lingen op de bestaande regelingen zijn erop gericht om kwaliteit beter te borgen. De twee nieuwe eisen kunnen de praktijk behoorlijk verbeteren en de ophef over instal-latiefouten een halt toeroepen.

VAN DUURZAME ENERGIE NAAR BRANCHEBREEDDe focus op vakmanschap in relatie tot erkennings- en certificeringsregelingen kwam oorspronkelijk vanuit Europa. De EU legde eisen op, waardoor duurzame instal-laties in gebouwen alleen ontworpen en geïnstalleerd mogen worden door vakbekwame, geschoolde installa-teurs die hun kundigheid bovendien kunnen aantonen met certificaten en diploma’s. KvINL heeft om die reden in 2013 een systematiek opgetuigd voor opleidingen waar-mee persoonsgebonden certificaten zijn te behalen. Toen was dat nog specifiek voor technieken die te maken heb-ben met zonne-energie, warmtepompen, bodemenergie en biomassa. De overheid, brancheorganisaties en de markt vroegen daarna om meer. Een soortgelijk systeem, met voorwaarden voor opleidingen, examens en studie-materialen, zou ook voor andere vakgebieden moeten gelden. Dat - en meer - is nu dus uitgewerkt in de nieuwe richtlijn.



A B C D E F G

Eind oktober is de herziene versie van de BRL 9500 deel 01 vastgesteld en daar-mee ook in werking getreden. De BRL 9500 is het onderliggende document voor het Nederlandse EPBD-procescertificaat ‘Energie-index, bestaande woningen’. Deze beoordelingsrichtlijn vormt de basis voor de kwaliteit van de certificering van de Energieprestatieadvisering (EPA).

Herziene BRL 9500-01 vastgesteld en van kracht

adviseurs gestimuleerd tot permanente bijscholing. Gecertificeerde bedrijven moeten zelf structureler gaan controleren of hun medewerkers de Energie-Index opna-mes goed uitvoeren en ook de certificerende instellingen scherpen hun controles aan.

GEVOLGEN CERTIFICAATHOUDERSKvINL is ervan overtuigd dat de aanpassingen de praktijk niet zullen verzwaren, maar eerder vereenvoudigen. Door concreter en duidelijker te omschrijven wat de richtlijnen bedoelen, zijn ze beter toepasbaar en kan de energie-prestatieadvisering verbeteren. De bestaande certificaten blijven geldig tot uiterlijk 1 juli 2017.

GEWIJZIGDE ONDERDELENDe wijzigingen in ISSO-publicatie 82.1 hebben betrek-king op:• Hoofdstuk 6 - Definitie collectieve installaties• Hoofdstuk 6.5 - Renovatiejaar volgens Qv-10 methode• Hoofdstuk 7.0 - Onderbouwing representativiteit bij

seriematige woningbouw of woningen in één complex• Bijlage - Rapportage huurder/bewonerDe wijziging in de BRL 9500-01 heeft betrekking op para-graaf 6.4, interne audits.

MEER INFORMATIEDe nieuwe papieren versie van de BRL 9500-01 is te bestellen via kennisbank.isso.nl. Hier is ook de digitale versie met een abonnement te raadplegen. De wijzigin-gen in ISSO-publicatie 82.1 zijn opgenomen in het Inter-pretatie- en Wijzigingsbesluitenoverzicht BRL 9500. Dit overzicht is te vinden op de website van KvINL. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met KvINL via (010) 206 65 50 of [email protected].

In het eerste half jaar van 2016 heeft KvINL op verzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken aanpassingen doorgevoerd in de BRL 9500. Het doel is de kwaliteit van het energie-indexrapport voor bestaande woningen en woongebouwen te verbeteren, maar ook de werkwijze te vereenvoudigen. Naar aanleiding van dit aanpassingspro-ject heeft het Centraal College van Deskundigen (CCvD) van KvINL op 23 juni 2016 een aantal wijzigingen vastge-steld. Deze hebben betrekking op de omschrijvingen in ISSO-publicatie 82.1, die vervolgens tegelijk met de aan-passingen in de BRL 9500-01 zijn doorgevoerd.

CONSEQUENTIES VAN AANPASSINGENMet de herziening zijn feitelijk geen technische eisen toegevoegd, maar is wel duidelijker gemaakt wat de richt-lijnen nu precies bedoelen. Ook zorgen de aanpassingen dat er meer controle op de uitvoering komt. De focus lag daarbij vooral op correcte opnames zonder fouten, verbetering in de nauwkeurigheid van de afgegeven ener-gie-index en duidelijkheid scheppen waar nodig (inter-pretatiedocumenten). Zo gaan er nieuwe criteria gelden waaraan exameninstellingen moeten voldoen en worden



Met name voor woningcorporaties en andere grote verhuurders zijn de nieuwe methode in de BRL 9500-05 en de hulpmiddelen uit ISSO-publicatie 82.5 van groot belang. De kosten voor realisatie van NOM-woningen lig-gen flink hoger dan die van minder energiezuinige wonin-gen. Om die extra investering in de huursector te kunnen doen, willen verhuurders een Energieprestatievergoeding (EPV) kunnen berekenen. Het komt erop neer dat de huur-prijs wordt verhoogd met het bedrag dat de huurder niet meer aan variabele energiekosten hoeft te betalen.

Nieuwe BRL 9500-05 en ISSO 82.5 voor zeer energiezuinige woningen

De komende jaren zullen we steeds meer ‘zeer energiezuinige woningen’ bouwen en renoveren. Deze woningen, ook wel ‘nul-op-de-meter’ (NOM-woningen) genoemd, bezorgen de bewoner netto geen variabele energiekosten meer. Maar die pres-taties van deze woningen moeten wel op een des-kundige en objectieve wijze worden vastgesteld. Daarvoor is een nieuwe methode vastgelegd in de BRL 9500-05. Met behulp van deze beoordelings-richtlijn en het bijpassende opnameprotocol kun-nen eigenaren van de woningen laten aantonen dat hun object, bij oplevering of renovatie de potentie heeft om zeer energiezuinig te zijn.

TRIAS ENERGETICABij nul-op-de-meter staat het principe van de trias ener-getica voorop. Zo heeft een NOM-woning een maximaal netto berekende warmtevraag. Ook moet de verhuurder, om in aanmerking te komen voor een EPV-vergoeding, met metingen aantonen hoeveel duurzame energie is opgewekt. Op basis van deze meting en de berekende netto warmtevraag zal de overheid de EPV bepalen. Met het opnameprotocol in de vernieuwde ISSO-publicatie kan een adviseur de gerealiseerde energiebesparings-maatregelen bepalen, maar ook de kwaliteit van de maat-regelen en daarmee de invloed op de netto warmtevraag. Het gaat dan om de netto warmtevraag van een woning onder standaard-condities, zoals die in de ISSO-publicatie zijn vastgelegd.

BORGING VAN HET PROCESUiteindelijk bepaalt de BRL 9500-5 de kwaliteitsborging van het proces van de netto warmtevraag van zeer energiezuinige woningen. Ook bepaalt deze BRL dat de warmtevraagrapportages alleen door adviseurs mogen worden afgegeven die volgens de BRL 9500-5 zijn gecer-tificeerd. De ISSO-publicatie 82.5 bevat alle middelen (gereedschappen) die de adviseur nodig heeft om aan de gestelde proceseisen in de BRL 9500-5 te voldoen voor de woningopname en de rapportage.

KvINL was dit aanleiding om met nóg grotere voortva-rendheid te werken aan strengere kwaliteitseisen in de afzonderlijke erkenningsregelingen. De erkenningsrege-ling Langer zelfstandig thuis wonen is de eerste regeling die uitgelegd is op de nieuwe EVI 2017. Direct daarna volgt de erkenningsregeling Woningventilatie.

STEVIGE EISEN VAKBEKWAAMHEIDDeze erkenningsregeling zal – net zoals Langer zelfstandig thuis wonen – verwijzen naar de EVI 2017. Ook de erken-ningsregeling Woningventilatie ‘nieuwe stijl’ bevat bedui-dend stevigere eisen waar het gaat om de vakbekwaam-heid waarover de monteurs moeten beschikken. Andere belangrijke onderdelen in de regeling zijn de verplichte controles op het eigen werk, het verstrekken van een opleverrapport en het verrichten van (controle)metingen.

Erkenningsregeling Woningventilatie stelt stevige eisen aan vakbekwaamheid

De nieuwe erkenningsregeling Woningventilatie zal verwijzen naar de Erkenningsregeling voor Installatiebedrijven (EVI) 2017. De EVI is onlangs aange-past. Deze EVI bevat feitelijk de algemene voorwaarden waaraan de erkenningsregelingen voor de afzonder-lijke vakgebieden moeten beantwoorden. Maar juist omdat in de afgelopen twaalf jaar er veel is veranderd, zijn er voor specifieke werkzaamheden eigen erken-ningsregelingen ontstaan. Deze zijn vaak gebaseerd op kennis en publicaties die binnen ISSO zijn ontwikkeld.

Zowel vanuit de samenleving als de politiek is grote druk uitgeoefend om de kwaliteit van het werk dat installatie-bedrijven leveren naar een hoger niveau te tillen. Voor



publicatie

77KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T V

OO

R D

E I

NS

TA

LL

AT

IE

SE

CT

OR

LEV

EN

SLO

OP

GE

SC

HIK

T W

ON

EN

ISBN 978-90-5044+285-5

Levensloopgeschikt wonen

Doelgroep van deze publicatie is:

adviseur installateur opdrachtgever

Integrale aanpak, klantbenadering en technische voorzieningen

O p l e i d i n g s - e n

o n t w i k k e l i n g s f o n d s

v o o r h e t T e c h n i s c h

I n s t a l l a t i e b e d r i j f

Erkenningsregeling Woningventilatie stelt stevige eisen aan vakbekwaamheid

TAKEN VAN TECHNISCH BEHEERDERZo moet de technisch beheerder erop toezien dat bij de realisatie van ventilatiesystemen volgenshet kwaliteitssysteem van het bedrijf wordt gewerkt. Tevens moet hij verklaren dat aan normen, regelge-ving, meetprotocollen en kwaliteitseisen is voldaan. Vervolgens moet hij alle gegevens voor de opdrachtge-ver vastleggen. Als de montage gereed is, laat de tech-nisch beheerder het ventilatiesysteem proefdraaien en controleert hij de werking van alle componenten en van het totale systeem. Hij verricht metingen voor de prestaties (luchthoeveelheden en geluidniveaus), stelt het systeem waar nodig bij en verhelpt tekortkomin-gen. Ook is hij volgens de erkenningsregeling verplicht de klant te informeren over de werking, de bediening en het onderhoud van het ventilatiesysteem.

Nieuwe erkenningsregeling Langer Zelfstandig Thuis Wonen van kracht

Opnieuw is er een erkenningsregeling aan de KvINL-reeks toegevoegd: de erken-ningsregeling Langer Zelfstandig Thuis Wonen. Installatiebedrijven die deze KvINL-erkenning willen hebben, kunnen zich vanaf nu melden. Deze regeling is geba-seerd op de kennis die binnen ISSO is ont-wikkeld en in onder meer ISSO-publicatie 77 beschikbaar is.

De afgelopen maanden heeft KvINL hard gewekt aan de totstandkoming van deze nieuwe regeling. Dit deed zij samen met een Technische Commissie met daarin diver-se installateurs en externe deskundigen, en in nauwe afstemming met de UNETO-VNI- Programmacommissie Wonen, Welzijn, Zorg. In de praktijk betekent deze rege-ling dat onder meer dat de E-installateur (installateur elek-trotechnische laagspanningsinstallaties) of W-installateur (werktuigbouwkundig installateur) erkend moet zijn en dat hij daar bovenop nog drie andere cursussen met goed gevolg moet hebben afgerond.

CERTIFICAAT HALEN VOOR E OF WHet zal regelmatig voorkomen dat installateurs alleen elektrotechnisch of alleen werktuigbouwkundig zijn opgeleid. Het is voor deze regeling echter een voorwaar-de dat elk installatiebedrijf een zogeheten technische beheerder in dienst heeft die op meerdere terreinen aantoonbaar specifieke kennis heeft verworven. In de praktijk zal het geregeld voorkomen dat de installateur E-erkend (installateur elektrotechnische laagspannings-installaties) of W-erkend (werktuigbouwkundig installa-teur) is. In dat geval moet hij/zij een tweedaagse cursus volgen om het certificaat van Training Elektrotechniek voor Werktuigbouw (E voor W) of Werktuigbouw voor Elektrotechniek (W voor E) te behalen. Een vrijstelling hiervoor kan alleen als de betreffende persoon zowel een E- als W-erkenning heeft. Daar bovenop moet hij nog drie andere cursussen met goed gevolg hebben afgerond.

SOFT SKILLS Een opvallend kenmerk van de erkenningsregeling Langer Zelfstandig Thuis Wonen is dat ook de soft skills waarover de installateur moet beschikken als voorwaarden zijn opgenomen. Om deze te verwerven moet de betreffen-de monteur de driedaagse cursus Comfortinstallateur volgen. Hierin ligt sterk de nadruk op het afnemen van


. . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGA . . . K WALITEITSBORGING . . . K WALITEITSBORGING . . .

GR

OO

TK

EU

KE

NV

EN

TIL

AT

IE

Deze publicatie is geschikt voor:

installateur adviseur gebouweigenaar

Op het gebied van:

energie & luchtbehandeling utiliteit milieu

PUBLICATIE 112

Grootkeuken-ventilatie

ISBN 978-90-5044-293-0





Publi. cover 112.indd 1-2 01-09-16 15:22

ErkendInstallateur

Nieuwe ISSO-publicatie 112 verstrekt norm voor grootkeukenventilatie

Met de lancering van ISSO-publicatie 112 over groot keukenventilatie zijn Nederlandse adviseurs en installateurs niet langer afhan-kelijk van Duitse richtlijnen en normen. Deze ISSO-publicatie bevat een norm en een uitgebreide beschrijving voor het ont-werpen, installeren en onderhouden van grootkeuken ventilatiesystemen. Daarbij gaat het vooral om de ventilatievoorzienin-gen in de keukens van scholen, horeca maar ook bij industriële voedselbereiders.

De ISSO-publicatie behandelt de interactie tussen de keu-kenventilatie en het ventilatiesysteem van het gebouw en de drukhiërarchie in dat gebouw. Ook onderwerpen als gemonteerde verlichtingssystemen in afvoerkappen, brandblussystemen of ontgeuringsinstallaties komen aan bod. Om geurhinder te minimaliseren, een goede binnen-luchtkwaliteit en thermisch comfort te garanderen, moet een grootkeuken zodanig ontworpen zijn dat luchtveront-reinigingen uit de ruimte worden afgevoerd. Het ontwerp

een zorgvuldige woningcheck en het voeren van een gedegen adviesgesprek met klanten. Deze cursus moet worden afgerond met een advies aan een ‘echte’ klant. Bij een positieve beoordeling van het advies wordt het certificaat uitgereikt. Een andere voorwaarde om te kunnen werken volgens de erkenningsregeling Langer Zelfstandig Wonen is het volgen van een tweedaagse cursus ‘Bewonersprofielen.’ Na het verkrijgen van de erkenning is de technisch beheerder verplicht elk jaar een ‘terugkombijeenkomst’ bij te wonen.

REGISTER COMFORTINSTALLATEURAls een installateur aan alle bovengenoemde voor-waarden voldoet, heeft de installateur voldoende kennis (ISSO-publicatie 77) en vaardigheden in huis om de KvINL-erkenning Langer Zelfstandig Thuis Wonen te verkrijgen. Is het installatiebedrijf vervol-gens ook nog aangesloten bij brancheorganisatie UNETO-VNI dan wordt het bovendien opgenomen in het register Comfortinstallateur. Dit betekent ook dat leden die al in dit register werden vermeld, dat alleen blijven als zij de KvINL-erkenning in hun bezit hebben. UNETO-VNI zal een actief pr-beleid voeren om het register en de daarbij aangesloten installatiebedrijven breed onder de aandacht te brengen. Het register kan door consumenten, zakelijke partijen, leveranciers, overheden et cetera worden ingezien.


. . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGA





INS

TR

UC

TIE

BO

EK

NO

OD

VE

RL

ICH

TIN

G

INSTRUCTIEBOEK

ISBN 978-90-5044-292-3

Dit instructieboek is geschikt voor:

installateur

Op het gebied van:

electro & ict veiligheid utiliteit

NoodverlichtingV E R S I E2 0 16

Nieuwe ISSO-publicatie 112 verstrekt norm voor grootkeukenventilatie

ISSO-instructieboek ‘Noodverlichting’ geeft eenheid en duidelijkheid in het projecteren, installeren en onderhouden van noodver-lichting. In editie 2016 zijn alle wijzigingen opgenomen in regelgeving en normen.

Behalve als instructieboek voor installateurs, dient het boek als lesmateriaal voor het Cito-examen en als basis voor het certificaat Noodverlichtings deskundige. Een gediplomeerd installateur staat vermeld in het kwaliteits-register QBISnl.nl en verhoogt zijn kans op opdrachten.

NEN-ENISSO-instructieboek Noodverlichting beschrijft onder meer:• de Europese NEN-EN 1838, norm over de luchttechni-

sche eisen van noodverlichting• NEN-EN-ISO 7010, de Europese standaard voor veilig-

heidssymbolen (voor nieuwbouw de standaard sinds 2013). Het boek behandelt de pictogrammen die van belang zijn.

BELANGRIJKSTE WIJZIGINGEN EN AANVULLINGENEditie 2016 is onder meer aangepast op wijzigingen in:• NEN 1010:2015 ‘Elektrische installaties voor laagspan-

ning’• NEN-EN 50172 ‘Noodverlichtingsystemen voor vlucht-

wegen’• NEN-EN-ISO 7010 ‘Veiligheidssymbolen’Het boek is aangevuld met onder meer kennis over accu’s in noodverlichting.

ISSO-instructieboek Noodverlichting herzien op regelgeving

HOE VERKRIJGBAAR?De uitgave is op papier of online verkrijgbaar via kennisbank.isso.nl.

De heruitgave is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van OTIB en Uneto-VNI.

van een grootkeukenventilatiesysteem is daarom cruciaal in het behalen van de eisen rondom de arbeidsomstan-digheden en voedselhygiëne.

OOK BEHEER EN ONDERHOUDDe ISSO-publicatie behandelt zowel het opstellen van het programma van eisen, het ontwerp, de uitvoering, instal-latie en de ingebruikname. Maar niet in de laatste plaats gaat de publicatie in op het beheer en onderhoud van

ventilatiesystemen van grootkeukens. Want na de opleve-ring moet de eigenaar samen met het onderhoudsbedrijf zorgen dat het ventilatiesysteem blijft doen waarvoor het ontworpen is, zodat de installaties schoon en veilig te gebruiken zijn. Hiervoor zijn dagelijkse reiniging en periodiek onderhoud noodzakelijk. Daarom komt ook het onderhoud aan bod, evenals methoden om te controleren of een grootkeukenventilatiesysteem – nog - goed werkt.De uitgave is beschikbaar via kennisbank.isso.nl


IEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . .

1RA11RA2

6TE3

6TE4

6TE5

6TE6

1TE3

1TE4

1TE1

1CP21TE2

1CP1

5TE4

5TE6

5TE5

5TE7

Besturing WP

Interne metingen en beveiligingen

BUS

Meetwaarden e.d.

Vrijgavesetpoint

Besturingspaneel Warmte pomp Automatiseringsstation

1TE1

1TE2

1TE3

1TE4

1RA

1

1CP1

1RA

2

1CP2

5TE4

5TE5

5TE6

5TE7

6TE3

6TE4

6TE5

6TE6

1RA11RA2

6TE3

6TE4

6TE5

6TE6

1TE3

1TE4

1TE1

1CP21TE2

1CP1

5TE4

5TE6

5TE5

5TE7

Besturing WP

Interne metingen en beveiligingen

BUS

Meetwaarden e.d.

Vrijgavesetpoint

Besturingspaneel Warmte pomp Automatiseringsstation

1TE1

1TE2

1TE3

1TE4

1RA

1

1CP1

1RA

2

1CP2

5TE4

5TE5

5TE6

5TE7

6TE3

6TE4

6TE5

6TE6

PR

OC

ES

EN

GIN

EE

RIN

G V

OO

R K

LIM

AA

TIN

ST

AL

LA

TIE

S

PUBLICATIE 95

Procesengineering voor Klimaatinstallaties

deellastgedrag van de installatie en hoe hij dat gedrag – bepalend voor onder meer het energiegebruik - kan beïnvloeden met geautomatiseerde functies. Hoewel de werktuigkundige ontwerper zelf niet de automatise-ringssoftware schrijft, is hij wel degene die beschrijft hoe de automatisering eruit moet komen te zien. Is dit niet nauwkeurig omschreven, dan moet de programmeur zelf aannames doen. Dit komt de juiste werking van de uitein-delijke installatie niet ten goede en leidt doorgaans tot hoger energiegebruik dan nodig. Er hangt dus veel af van het voorbereidende werk.

BASIS VAN AUTOMATISERINGSINSTALLATIEIn ISSO-publicatie 95 ‘Procesengineering voor Klimaatinstallaties’ staat die voorbereiding in detail beschreven. Voorbeelden maken duidelijk wat de pro-cessen inhouden en wat de invloeden zijn van bepaalde keuzes. De publicatie laat zien welke stappen de ont-werper dient te volgen, het geeft voorbeelden van sys-teemconcepten en laat voor de diverse systemen (lokale klimaatregeling, luchtbehandelingssystemen en energie-centrales voor gekoeld en verwarmd water) voorbeelden zien van procesengineering. Procesengineering, zo staat te lezen in de publicatie, begint bij het verkennen van de betreffende vertrekken van een gebouw. Op basis van het programma van eisen voert de ontwerper vervol-gens een comfort- en energieanalyse uit. Deze analyse leidt tot systeemconcepten voor het afgiftesysteem, het distributiesysteem en de energiecentrale. Deze worden uitgewerkt en gedimensioneerd. De ontwerper legt de systemen, apparaten en componenten vast in proces-schema’s en beschrijft de beoogde werking daarvan. Hij legt de manier van regelen, besturen en beveiligen van de klimaatinstallatie in vollast en deellast vast in een func-tioneel ontwerp. Dit is de basis voor de realisatie van de automatiseringsinstallatie.

CURSUS IN ONTWIKKELINGDe bijlagen van de publicatie bestaan uit hulpmiddelen en methodes om energieanalyses en gevolganalyses uit te voeren. Publicatie 95 volgt op publicatie 94 die twee jaar geleden uitkwam. Hierin staat het onderdeel regel-techniek van de procesengineering centraal. De twee publicaties vormen samen een compleet naslagwerk ter ondersteuning van de werktuigkundige ontwerper. De publicatie is verkrijgbaar via kennisbank.isso.nl.ISSO ontwikkelt momenteel een cursus rondom het toe-passen van procesengineering. ISSO-publicatie 95 zal daaraan ten grondslag liggen.

Belangrijkere rol voor procesengineering klimaatinstallaties

Klimaatinstallaties worden steeds complexer. De eisen aan de duurzaamheid en het energiegebruik ervan nemen toe. Om te kunnen bepalen hoe de (samen-gestelde) klimaatinstallatie automatisch zou moeten functioneren om de gewenste resultaten te bereiken, is systeemkennis cruciaal. De nieuwe ISSO-publicatie 95 ‘Procesengineering voor klimaatinstallaties’ zet voor het eerst alle belangrijke uitgangspunten van een systeemaanpak op een rij. Samen met ISSO-publicatie 94 ‘Regeltechniek voor klimaatinstallaties’ is het een onmisbaar kennisdocument voor de werktuigkundige ontwerper.

Procesengineering is het beschrijven van een automati-seringsinstallatie op basis van proceskennis. Het is een vak op zich. Bij het ontwerp van de automatische werking van een klimaatinstallatie gaat het om een minutieus samenspel van regelingen, sturingen en beveiligingen. De ontwerper moet inzicht hebben in het vollast- en


IEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . .

. . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . . . EDUCATIE . .

Belangrijkere rol voor procesengineering klimaatinstallaties

AFGIFTE: • Radiatoren• Convectoren• Vloerverwarming• Wandverwarming• Betonkernactivering

OPWEKKING:• Cv-ketels/cv-combiketels• Warmtepompen• Externe warmtelevering (stadsverwarming)• Warmte-/krachtinstallaties• Thermische zonnesystemen

In ISSO-publicatie 50 komen de volgende warmteafgifte- en opweksystemen aan de orde:

• Luchtverwarming (indirect gestookt); alleen de aspecten over warmteopwekking en distributie van het warmwater in het primaire circuit.

Met de WKO-expertisetool heeft de installa-tiewereld een bijzonder hulpmiddel tot zijn beschikking. Een instrument dat een flink aantal gestandaardiseerde WKO-concepten en monitoringseisen bevat. De tool zorgt voor een rapportage van het ontwerp, con-form de certificeringseisen zoals die gelden voor de BRL 6000-21. Bovendien verzekert de gebruiker van deze tool zich van actuele kennis waarmee de vakman aantoont dat hij zijn kennis up-to-date houdt. Om de tool op een goede manier toe te passen, is nu ook de cursus WKO-expertisetool beschikbaar.

De WKO-expertisetool sluit één op één aan bij de ISSO-publicatie 39 ‘Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude opslag (WKO)’. Hoewel de theoretische kennis voor het ontwerpen van WKO-systemen met deze publicatie beschikbaar is, was al snel duidelijk dat het ontwerpen van een WKO-systeem niet eenvoudig is. Met de WKO-expertisetool heeft een installateur, adviseur, engineer, maar ook de beheerder of exploitant hét middel in handen om relatief snel en accuraat een WKO-systeem, maar ook de installaties daar-om heen, te berekenen. Primaire taak van deze tool is het maken van vermogens- en energieberekeningen van de gebouwinstallatie en de energiecentrale met bodemener-giesysteem. Daarbij draait het om drie hoofdelementen: het gebouw, het ondergronds deel en de energiecentrale.

WKO-expertisetool: hét middel om vakmanschap up-to-date te houden

ZORG VOOR GOEDE INPUTBij het gebruik van de WKO-expertisetool is de juiste input van essentieel belang. Op basis van de gegevens van de gebouwinstallatie kunnen de configuratie en de afmetingen van de energiecentrale en het WKO-systeem worden vastgesteld. Als de gegevens van de gebouwin-stallatie beschikbaar zijn, is er uiteindelijk een keuze uit drie concepten: • WKO met warmtepomp• WKO zonder warmtepomp• WKO aangesloten op LBK Essentiële input van de gebouwinstallatie zijn de ont-werpuitgangspunten, het vermogen voor verwarming en koeling, de stooklijnen en de energiebehoefte. Van het gebouw moet men zaken als afmetingen, U-waarden en ventilatie-eigenschappen invoeren. Vervolgens is het mogelijk om vanuit het invoerscherm van het gebouw, op basis van onderdelen als transmissie, koellast en lucht-behandeling, grafieken te genereren met de vermogens-vraag voor de drie verschillende concepten.Met de tool bepaalt de gebruiker voor de energiecentrale de opbouw, de energieanalyse, het vermogen van de opwekkers en de energiebalans. Verder kan hij of zij de instellingen variëren, de regeneratie bepalen en de voor-zieningen die je daarvoor wilt treffen. Hiervoor is een uit-gebreid invoerscherm beschikbaar, zodat men de energie-centrale zoveel mogelijk naar eigen wens kan inrichten.

DIMENSIONERING ONDERGRONDS DEEL Voor het ondergrondse deel van het WKO-systeem bevat de tool informatie over de bodemeigenschappen via het DINO-loket van TNO, maar ook via een webservice op


.. . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . . . EDUCATIE . .

systeem te dimensioneren en conceptkeuzes te maken. We zorgen ook dat praktische vaardigheden de hoofdrol vervullen in deze cursus. Elke cursist moet een casus uit-werken, zodat hij de geleerde theorie direct in de praktijk leert brengen.’ Uiteindelijk moet de cursist in staat zijn een rapportage van het ontwerp op te leveren conform de certificeringseisen zoals die gelden voor de BRL 6000-21.‘Op die manier helpt de cursus om te leren werken met de software van de expertisetool, zodat je als gebruiker ook alle elementen weet te benutten om tot een effectief ont-werp te komen, zoals gestandaardiseerde WKO-concepten en monitoringeisen. Bovendien kun je dan bestaande WKO-systemen doorrekenen of een analyse van de bestaande situatie uitvoeren. Vanzelfsprekend is dit ook de manier om een WKO-systeem beter te beheren en in te regelen.’

VAARDIGHEDEN ACTUEEL HOUDENVolgens Hooijkaas is de cursus in combinatie met de WKO-expertisetool juist ook interessant voor vakmensen die al met WKO-systemen werken. ‘Niet alleen omdat je dan op de hoogte bent van de huidige inzichten, maar vooral omdat deze tool zorgt dat een vakman zijn vaar-digheden up-to-date houdt. De komende twee jaar gaan alle erkenningsregelingen op de schop. In de nieuwe, zwaardere KvINL-erkenningsregelingen komt meer nadruk te liggen op het up-to-date houden van vakkennis. Ben je een erkend installatiebedrijf dan moet je het vakmanschap van je mensen dan ook aantoonbaar op peil houden.’Binnen de nieuwe erkenningssystematiek zegt de sector in feite tegen de deskundige installateur: zorg ervoor dat je dat over vijf jaar nog steeds up-to-date bent. Met het gebruik van de WKO-expertisetool en de cursus lever je daaraan een flinke bijdrage. Er gaat straks ook een pun-tensysteem van kracht om aan te tonen dat een vakman up-to-date blijft. Ongetwijfeld gaan de cursus en het gebruik van de WKO-expertisetool aan die puntensyste-matiek een bijdrage leveren.

VIA ISSO EN BODEMENERGIENLDe software is geïnitieerd door de Rijksgebouwendienst en verder ontwikkeld door ISSO. Belangrijkste onderleg-ger voor de expertisetool is de ISSO-publicatie 39. De WKO-tool wordt aangeboden via kennisbank.isso.nl. De tweedaagse cursus ‘WKO-expertisetool’ wordt geor-ganiseerd door de brancheorganisatie BodemenergieNL. Meer informatie en een inschrijvingsformulier vindt u op www.bodemenergienl.nl.

basis van postcode. Vervolgens kan, met die info, de COP van het ondergronds deel worden bepaald. Als de invoer compleet is, kan de gebruiker in dit instrument de hydrau-lische simulatie starten. Het is ook mogelijk de effecten van de gekozen configuratie te analyseren. De simulatie is daarmee een belangrijk onderdeel en resultaat van de tool, omdat de gebruiker daarmee de hydraulische uit-werking op basis van het gekozen energieconcept goed in beeld krijgt.‘Ontwerpers, installateurs en adviseurs zijn de meest voor de hand liggende doelgroep als gebruiker van de WKO-expertisetool’, vertelt Willem Hooijkaas, secretaris van de brancheorganisatie BodemenergieNL. ‘Maar wij zien ook een heel duidelijke functie voor exploitanten en gebou-weigenaren. De WKO-expertisetool is verder een prima middel om bestaande situaties te toetsen. Zo kun je op effectieve wijze de verbeterpotenties in beeld brengen. Hij is dus zeker niet alleen voor de ontwerp- of installatie-fase, maar ook zeer bruikbaar in de beheerfase.’

CURSUS WKO-EXPERTISETOOLHooijkaas: ‘Om te zorgen dat de expertisetool zo optimaal mogelijk wordt gebruikt, hebben we samen met ISSO de cursus ‘WKO-expertisetool’ ontwikkeld. Via deze specia-lisatiecursus leren deelnemers, al gebruikmakend van de software van de tool, om zaken als de energievraag van het gebouw te bepalen, het bijbehorende bodemenergie-


.. . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . 2016 . . . EDUCATIE . . . . . EDUCATIE . .

Breng uw medewerkers binnen een dag(deel) op de hoogte van de huidige weten regelgeving in hun vakgebied met Incompany instructies.

Best handig: zo’n instructie in uw bedrijf. De instruc-teur brengt uw medewerkers snel op de hoogte van de (nieuwe) normen en regelgeving. Daarbij informeert de instructeur uw medewerkers over actuele technische ont-wikkelingen. De instructie is praktijkgericht en compact:

uw medewerkers kunnen de nieuw verworven kennis snel toepassen in de praktijk. Hebben uw medewerkers actuele kennis van zaken dan verhoogt u de kenniskwali-teit van uw bedrijf en versterkt u het vertrouwen van de opdrachtgever.

MEER WETEN?Heeft u vragen over de Incompany instructies dan beant-woorden wij die graag. Laat u vrijblijvend informeren door Susanne Suvaal op het nummer (010) 206 59 48 of stuur een bericht naar [email protected]

Verhoog de kenniskwaliteit van uw medewerkers

Incompany instructies

ISSO heeft instructies over alle onderwerpen waarover ook ISSO-uitgaven verschenen zijn, bijvoorbeeld: • Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen• Ontwerpen met ISSO-publicaties (verschillende onder-

werpen mogelijk)• Warmtepompen (op basis van ISSO-publicaties 72 en 98,

wordt afgesloten met een examen) • Gasvoorschriften in de praktijk (op basis van Kleintje Gas)• Ventilatievoorschriften in de praktijk (op basis van Kleintje

Ventilatie)

• Veilige Leidingwaterinstallaties (op basis van Kleintje Legionellapreventie)

• Praktijkinstructie Keerkleppen• Legionellapreventie in Koeltorens (op basis van ISSO-

publicatie 55.3)• Regels voor gebouwriolering (op basis van de NTR 3216)• Regeltechniek voor klimaatinstallaties (op basis van ISSO-

publicatie 94)

Kijk voor meer suggesties op www.ISSO.nl


. . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . .

ISSO Info is een uitgave van

ISSO Weena 505

3013 AL Rotterdam

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

Tel. 010 - 206 59 69

Fax 010 - 213 03 84

[email protected], www.isso.nl

kennisbank.isso.nl

ISSO, het kennisinstituut voor installatie techniek, houdt zich bezig met het identificeren van

kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze

kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van

ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.

Vormgeving: Stijlmeesters

Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers, Therese van Warmerdam en Stijlmeesters

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade,

veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen.

Colofon

Bijeenkomst Data Locatie

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen (5 dagen) 2, 9, 16 februari 2017 en Rotterdam

9, 16 maart 2017

Voorjaarsoverleg 23 maart 2017 Rotterdam

Lezing Nut en Noodzaak van Power Quality 7 maart 2017 Nunspeet

Legionellaveilig beheren van Koeltorens Basis: 16 februari 2017 regio Utrecht

Risico Analist (3 dagen): 9, 16 maart en

11 april 2017

Opleiding tot inspecteur vaste brandstoffen SCIOS Scope 5-a (5 dagen) 15, 22, 29 maart 2017 en Ruinerwold

5, 12 april 2017

Energiebesparing in industriële gebouwen 6 april 2017 Rotterdam

Meer informatie vindt u op isso.nl

Agenda 2017

nieuwe huisvesting en strategie - home - isso€¦ · focus op toepassing van kennis isso voorziet...

Documents