Gi i th iu

- 1 -

NHNG NG TRM TI CHNH

NHNG NG TRM TI CHNH

- 2 -

Chng ti lun mong mun nhn c nhng kin ng gp ca qu v c gi sch ngy cng hon thin hn.

Gp v sch, lin h v bn tho v bn dch: publication@alphabooks.vn

Lin h v dch v bn quyn: copyright@alphabooks.vn

LORDS OF FINANCE Copyright Liaquat Ahamed, 2009

All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part in any form.

This edition published by arrangement with The Penguin Press, a member of Penguin Group (USA) Inc.

NHNG NG TRM TI CHNH Bn quyn ting Vit 2010 Cng ty Sch Alpha

Khng phn no trong xut bn phm ny c php sao chp hay pht hnh di bt k hnh thc hoc phng tin no m

khng c s cho php trc bng vn bn ca Cng ty Sch Alpha.

Ba: Nguyn Ngc Thy Bin tp vin Alpha Books: Bi Thu H

Gi i th iu

- 3 -

LIAQUAT AHAMED

NHNG NG TRM TI CHNH

Phng Lan Kim Ngc dch Trng c Hng - hiu nh

NHXUTBNTHII

NHNG NG TRM TI CHNH

- 4 -

L i ta

- 5 -

LI TA Nhng ng trm ti chnh Ngun gc ca cc cuc i khng hong? Cuc i Suy thoi nhng nm 1930 l s kin kinh t ni bt nht ca th k XX. N gn nh l mt trong nhng nguyn nhn dn ti cuc Chin tranh Th gii th Hai, to iu kin cho ch ngha pht xt hnh thnh c. Cuc i Suy thoi cng khuyn khch nh hnh mt h thng phc li x hi mi M i ph vi i ngho trn lan. khp ni, cuc i khng hong khin ngi dn mt nim tin vo ch ngha t bn phi iu tit.

C rt nhiu phn tch v nguyn nhn ca cuc i khng hong nhng hu ht u cho rng cuc i khng hong 1929 l kt qu ca rt nhiu bin c vt ngoi tm kim sot ca cc c nhn cng nh chnh ph. Tuy nhin, Liaquat Ahamed, nh qun l u t chuyn nghip ti Ngn hng Th gii Washington, D.C. ng thi l gim c iu hnh ca hng qun l u t c nhn Fischer Francis Trees and Watts li cho rng quyn lc tp trung trong tay mt s ch ngn hng l nguyn nhn chnh gy ra cuc i khng hong 1929. John Maynard Keynes, nh kinh t hc thn tng, vit trong mt lun vn nhan Cuc i suy thoi nm 1930 (The Great Slump of 1930), xut bn vo thng Mi hai nm rng: th gii vn ang sng trong bng ti ca mt trong cc thm ha kinh t ln nht ca lch s hin i.

Tc phm mi nht ca Liaquat Ahamed Lords of Finance m chng ti ly tiu l Nhng ng trm ti chnh a ra mt ci nhn mi v bn cht ca cuc khng khong ton cu v cn l li nhc nh chng ta v nhng tc ng to ln tim n t cc quyt nh ca mt s t ch ngn hng, sai lm ca h, v v nhng hu qu khng khip c th xy ra nh hng n c nhn loi.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 6 -

Cc ng trm ti chnh to nn nhan cun sch ny l bn ng ch ngn hng trung ng chi phi thi k sau chin tranh: Benjamin Strong ca Cc D tr Lin Bang Hoa K ti New York; Montagu Norman, lnh o lu i ca Ngn hng nc Anh; mile Moreau ca Ngn hng nc Php; v Hjalmar Schacht, lnh o Ngn hng Quc gia c. Vo nhng nm 1920, bn nhn vt ny mang trong mnh y nhng b n v danh ting; i khi h c m t nh l cu lc b c quyn nht ca th gii.

Cuc khng hong va qua nm 2008-2009 c so snh vi cuc i suy thoi 1929-1933 vi nhiu im tng ng nhng cng c vi s khc bit. Cuc khng hong hin ti nm 2008-2009 cng lm cho ngi ta quan tm nhiu hn ti cuc i suy thoi trong qu kh. Cuc i suy thoi to ra s tn ph c bit nghim trng. Nh Liaquat Ahamed vit: Trong sut 3 nm khng hong , GDP thc t trong nhng nn kinh t ln gim 25%, mt phn t nam gii trong tui lao ng mt vic lm Suy thoi kinh t to ra s khn kh cha tng thy khp ni trn th gii, t nhng tho nguyn bao la Canada ti nhng thnh ph ng c cht chi Chu .

Ahamed cho rng c hai nguyn nhn chnh to ra cuc i suy thoi. Th nht l vic ti phc hi mt cch thiu nh hng ch bn v vng vo nhng nm 1920. Th hai l nhng mn n chnh ph khng l, bao gm c nhng mn bi thng chin ph ca c, h qu ca Chin tranh Th gii th Nht.

Trong Nhng ng trm ti chnh, chng ta s gp g cc nhn vt tiu biu nh mt Montagu Norman d kch ng v b n; mt mile Moreau a nghi theo ch ngha bi ngoi, mt Hjalmar Schacht ngo mn nhng ti nng, v Benjamin Strong c v ngoi y nhit huyt nhng n cha bn trong l mt con ngi mang nhiu gnh nng v b tn thng nghim trng. Sau Chin tranh Th Gii th Nht, cc ch ngn hng ny n lc xy dng li nn ti chnh th gii. B qua nhng mu thun, h lin minh vi nhau hng vt qua ni kinh hong khng ca ring ai. l vic lm pht ang e da ch ngha t bn. cn l mt tng lai u m khi ng h thi gian quay ngc v th gii tr v Ch kim bn v.

L i ta

- 7 -

Trong vng mt thi gian ngn gia thp nin 1920, h phn no thnh cng. Tin t th gii n nh, ngun vn bt u lu thng t do trn ton cu. Tuy nhin, nhng k h trong h thng ti chnh bt u xut hin bn di lp v ca s bng n pht trin th. Ch kim bn v m ngi ta tng l mt ci t em li s bn vng ha ra li ch l mt ci o khoc mng khng hn khng km. V nn kinh t ton cu bt u trt dc mt cch thm hi m cuc i khng hong kinh t 1929 l mt v d in hnh.

Khng ging nh bt c mt s bin ng kinh t no ang din ra ngy nay, cuc i khng hong v ct mc 1929 vn c xem l bc ngot ln ca bin ng ti chnh th gii. Mt cu chuyn k y li cun, hp dn vi nhng s kin rt t ngi bit n, nhng cu chuyn hu trng ca nn ti chnh th gii Nhng ng trm ti chnh l mt li nhc nh hiu nghim v nhng tc ng to ln ca nhng quyt nh ca cc ch ngn hng, v s sai lm ca h, v v nhng hu qu khng khip c th xy ra nh hng n c nhn loi.

Nhng ng trm ti chnh ca Ahamed c vit da trn nhng cng trnh nghin cu ca cc kinh t gia danh ting nh Milton Friedman, Anna Schwartz, Charles Kindleberger, Barry Eichengreen v Peter Temin. Nhng Ahamed khc bit ch ng ch ra nhng con ngi, nhng c nhn c th v nhng lc lng chnh tr gy ra cuc khng hong.

Khng ging nh hu ht cc tc phm vit v nguyn nhn ca cuc i khng hong 1929, Nhng ng trm ti chnh c ng o c gi n nhn bi tnh tit lch s hin thc nhng vn m tnh vn hc nh li Niall Ferguson vit. Khng nhng th, Nhng ng trm ti chnh cn k li cu chuyn mang tnh bi kch ca 4 ng trm ti chnh, nhng ngi khng th nhn xa hn khun kh thng thng ca thi k . Cun sch l mt bc tranh lch s y cun ht, p

Xin trn trng gii thiu vi c gi mt tc phm s v chi tit v bi cnh ti chnh th gii. Thi gian khc i nhiu nhng bn cht ca nn ti chnh c l vn khng thay i.

H Ni thng 8/2010 N G U YN CN H B N H

C E O A l p h a B o o k s

NHNG NG TRM TI CHNH

- 8 -

L i ta

- 9 -

Mc Lc

GII THIU ..........................................................................................................................................................13

Phn I. CN BO BT NG THNG TM 1914

1. M u ..................................................................................................................................33 2. Ngi n ng k d v c c ........................................................................................... 38 3. V ph thy tr tui.............................................................................................................. 52 4. i tay tin cy ..................................................................................................................... 65 5. V thanh tra ti chnh ........................................................................................................... 82 6. Nhng thng ch tin t ...................................................................................................... 96

Phn II.

SAU TRN I HNG THY 1919 - 1923 7. Nhng cm hng in r .................................................................................................... 124 8. Ch Shylock ........................................................................................................................160 9. Di sn man r ..................................................................................................................... 189

NHNG NG TRM TI CHNH

- 10 -

Phn III. GIEO CN GI MI 1923 - 1928

10. Cy cu ni gia hn lon v hy vng ............................................................................. 216 11. Khi u Dawes ................................................................................................................ 232 12. V b trng vng............................................................................................................. 260 13. Cuc chin ................................................................................................................................ 288 14. Nhng t gi d u tin ............................................................................................... 321 15. Mt hp nh whisky ......................................................................................................... 346

Phn IV. MT CN BO KHC 1928 1933

16. Lao vo cn lc................................................................................................................. 364 17. Qut sch s sa a .......................................................................................................... 407 18. Trc trc ng c ............................................................................................................. 436 19. Khu pho hng trn mt trn ....................................................................................... 456 20. Nhng ci cm vng......................................................................................................... 486

Phn V. KT CC 1933 1934

21. Bn v vng trong cn say ................................................................................................. 517 22. on ngi vn i ............................................................................................................ 544 23. Li kt ............................................................................................................................. 564 Chuyn i cc gi tr tin ......................................................................................................573

L i ta

- 11 -

Montagu Norman trn tu Duchess of York, ngy 15/8/1931

NHNG NG TRM TI CHNH

- 12 -

Gi i th iu

- 13 -

GII THIU

gy 15/08/1931, mt thng co bo ch c ng ti: Thng c Ngn hng Trung ng Anh quc b m nh do phi gnh chu nhiu p lc nng n trong nhng thng va qua. Theo

li khuyn ca bc s, ng tm gc li cng vic v i ngh nc ngoi thay i khng kh. V thng c l Montagu Collet Norman, D.S.O khng nh mi ngi vn lm tng, ng nhiu ln t chi vinh hnh c phong tc, vy nn, ng chng phi l Hu tc Montagu Norman hay Hun tc Norman g ht. Du vy, ng vn t ho c mang my ch D.S.O sau tn mnh Distinguished Service Order Hun chng Cng trng Xut sc, hun chng cao qu th nh ca qun i trao thng cho mt qun nhn v lng dng cm vt bc.

Norman vn chn ght bo gii n tn c v ni ting v nhng g ng sn sng lm thot khi con mt tc mch ca cc phng vin i du lch bng tn gi; nhy xe la; thm ch trong mt ln, ng cn tro qua thnh mt chic tu bin trn thang dy gia lc sng to gi ln. Tuy nhin, trong dp ny, khi chun b ln con tu Duchess of York ti Canada, ng by t mt thi ci m n khng ng. Vi nng lc ni nng tuyt kho c tri ph cho nhng con ngi thuc tng lp ca ng v nhng ngi sinh ra nc Anh, ng tuyn b vi cc phng vin ang bu kn trn cng rng, Ti cm thy mnh cn ngh ngi cht t bi thi gian qua ti gp nhiu chuyn cng thng. Do sc khe vn cha c hi phc hon ton nn ti ngh mt chuyn du lch trn con tu xinh p ny s tt cho mnh.

N

NHNG NG TRM TI CHNH

- 14 -

Th trng tinh thn mong manh ca ng khng cn l mt b mt trong gii ti chnh sut mt thi gian kh di. Ch mt s t dn ngoi o bit c s tht bn trong rng trong hai tun qua, khi cuc khng hong ti chnh th gii ln n nh im v h thng ngn hng chu u ng trn b vc sp , v thng c ny b suy nhc thn kinh trm trng do phi hng chu v vn p lc nng n. Thng co bo ch ca Ngn hng Anh quc, c ng ti khp cc t bo t San Francisco cho ti Thng Hi, gy nn c sc ln i vi nh u t trn ton th gii.

Bao nhiu nm tri tri i k t ngy nhng s kin trn din ra, gi y tht kh c th hnh dung ni quyn lc v danh ting ca Montagu Norman ln lao n mc no vo giai on gia hai cuc chin tranh, ci tn ca ng ngy nay ch cn vng li rt t ting vang. Nhng vo thi , ng c coi l v thng c ngn hng Trung ng c tm nh hng su rng nht th gii, ni nh t New York Times, l v cha t ca [mt] ch v hnh. i vi Jean Monet, ng trm ca Lin minh chu u, Ngn hng Trung ng Anh quc khi y l thnh tr ca nhng thnh tr v Montagu Norman l ngi cai tr thnh tr . ng l ngi ng c knh n.

Trong sut thp k va qua, Norman v cc thng c ng u ba ngn hng Trung ng ln khc l mt phn ca th c bo ch phong l cu lc b c nht v nh trn th gii. Norman, Benjamin Strong thuc Ngn hng D tr Lin bang New York (New York Feral Reserve Bank), Hjalmar Schacht thuc Ngn hng Trung ng c (Reichsbank), v mile Moreau thuc Ngn hng Trung ng Php (Banque de France) hp thnh b t bn thng c ngn hng Trung ng m nhn s mnh ti thit gung my ti chnh th gii sau Chin tranh Th gii th Nht.

Song n gia nm 1931, ch cn Norman l thnh vin duy nht ca b t tr li. Strong mt nm 1928 tui 55, Moreau ngh hu nm 1930, v Schacht t chc nm 1930 do xung t vi b my chnh ph v quay sang ve vut Adolf Hitler v ng c Quc x. Do vy trng trch lnh o th gii ti chnh c t trn ln vai ngi n ng Anh quc

Gi i th iu

- 15 -

tnh tnh mu m nhng b n ny, con ngi c n ci tinh nghch, phong thi h h thc thc y cht kch, vi b ru ca Van Dyke1, v trang phc kn o: chic m rng vnh, tm o chong di, v chic kim ci c vt bng ngc lc bo lp lnh.

i vi v thng c ngn hng quyn lc nht th gii th vic b suy nhc thn kinh trong khi nn kinh t ton cu ang phi tri qua nm th hai ca mt cuc suy thoi cha tng c tin l trc qu l mt iu bt hnh tht s. Nn sn xut hu ht cc quc gia u sp - hai quc gia b thit hi nng n nht, M v c, quy m sn xut thu hp ti 40%. Cc nh my trn khp th gii cng nghip - t nhng xng lp rp t ti Detroit cho n nhng xng thp Ruhr, t nhng xng dt la Lyons cho n nhng xng ng tu Tyneside - u ng ca im m, nu khng th cng ch hot ng cm chng. ng trc mc cu st gim, cc doanh nghip phi ct gim gi thnh sn phm ti 25% tnh t thi im kinh t bt u suy thoi.

Nhng i qun tht nghip vt vng khp hang cng ng hm cc th trn v thnh ph ca cc nc cng nghip. Ti M, nn kinh t ln nht th gii, khong 8 triu n ng v ph n, tng ng vi 15% lc lng lao ng, mt vic lm. 2,5 triu ngi Anh v 5 triu ngi c, hai nn kinh t ln th nh v th ba th gii, cng nh ng vo hng ng nhng ngi tht nghip. Trong s bn u tu kinh t ln, ch c Php l c v c bo v phn no khi s tn ph t cn bo ang honh hnh khp th gii, song n gi ngay c nn kinh t ny cng bt u chng kin s st gim.

Nhng tp thanh nin v n ng tht nghip khng c vic g lm ngy ngy vt v l la khp cc gc ph, trong cng vin, qun bar v tim c ph. Cng ngy cng c nhiu ngi ri vo cnh n khng ngi ri, do chng cn tin trang tri cho mt ch d khim tn nht, kt qu l nhng khu chut ti tn c xy ct cu th t kin

1 Tn gi khc ca Anthony van Dyck (1599 1641) l mt ha s H Lan thi k Baroque. Van Dyck tr thnh ha s cho triu nh Anh v ni ting vi nhng bc chn dung vua Charles I cng hong gia. Phong cch ca ng nh hng nhiu ti nhng ha s v chn dung ngi Anh nhng th h tip theo.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 16 -

ng hng, st vn, thng ng du nhn, vi nha, v thm ch c v xe hi mc ln nhan nhn cc thnh ph nh New York v Chicago ngay gia cng vin Trung tm cng c hn mt khu tri nh th. Cc khu nh tm tng t cng ri rc khp ngoi Berlin, Hamburg, v Dresden. M, hng triu ngi lang thang ri b bu khng kh m m ca ngho i ang ba vy cc thnh ph ln ng hng tm kim mt loi bt k loi cng vic no.

Tht nghip dn n bo lc v ni lon. M, nhng cuc cp bc lng thc, thc phm xy ra nh cm ba Arkansas, Oklahoma, v khp cc bang min Trung v Ty Nam. Anh, cng nhn m t chc biu tnh, ri n cng nhn xng bng v cc th dt. Berlin gn nh ri vo tnh trng ni chin. Trong sut cc cuc bu c vo thng Chn 1930, ng c Quc x, li dng s s hi v chn nn cng cc ca dn tht nghip v chiu bi buc ti tt c nhng lc lng khc t qun ng minh n nhng ngi cng sn v dn Do Thi v gy ra bao au kh cho nc c, ginh c gn 6,5 triu phiu bu, nh tng s gh ca ng ny trong Quc hi c t 12 ln 107 gh v a n thnh ng phi ln th hai gp mt ti Quc hi sau ng Dn ch X hi. Trong khi trn cc ng ph, cc nhm ngi theo ng c Quc x v cc nhm ngi cng sn ng , x xt vi nhau hng ngy. Cn B o Nha, Brazil, Argentina, Peru v Ty Ban Nha, o chnh l tnh trng ph bin.

Mi e da kinh t ln nht hin nay n t h thng ngn hng ang sp . Thng Chn nm 1930, Bank of United States (d mang tn nh vy song y l mt ngn hng t nhn khng c v th chnh thc no) sp , tr thnh v ph sn ngn hng ln nht trong lch s nc M, lm ng bng khong 200 triu -la trong cc ti khon tin gi. Thng Nm nm 1931, ngn hng ln nht nc o, Creditanstalt, ngc nhin thay, chnh l s hu ca gia tc Rothschild, vi gi tr ti sn ln ti 250 triu -la, cng nh ng ca. Ngy 20 thng Su, tng thng Herbert Hoover cng b lnh tm hon tr tt c cc khon n v khon bi thng chin ph pht sinh t cuc chin tranh va qua trong vng mt nm. Vo thng By, Danatbank, ngn hng ln th ba c, gc ng, gy hong lon trn ton b h thng ngn hng c v khin dng

Gi i th iu

- 17 -

vn o t ri b t nc ny. Th tng c, Heinrich Bruning, bn ra tuyn b v ngy cc ngn hng ng ca, trong gii hn s tin mi cng dn c c th rt khi ti khon ngn hng ca mnh, v tm ngng thanh ton cc khon n nc ngoi ngn hn. Ch cui thng , khng hong lan n tn London, ch n cc ln ca c; gi y, London bng hong nhn ra rng vic thu n lc ny tr thnh bt kh thi. t nhin phi i mt vi mt cnh hung cha tng lng c trc rng nc Anh s khng cn kh nng hon thnh ngha v ca mnh, cc nh u t trn khp th gii bt u x i rt vn khi London. Ngn hng Trung ng Anh quc buc phi vay ti 650 triu -la t cc ngn hng Php v M, bao gm c Ngn hng Trung ng Php v Ngn hng D tr Lin bang New York, trnh lm cn kit kho d tr vng ca mnh.

Khi dng ngi tht nghip ngy cng di thm, cc nh bng ng ca, gi cc nng tri lin tc tt dc, v cc nh my b b hoang, ngi ta bt u bn tn v ngy tn th. Ngy 22 thng Su, nh kinh t hc danh ting John Maynard Keynes pht biu trc cc khn gi Chicago rng, Ngy hm nay chng ta ang sng gia thm ha khng khip nht ca th gii hin i thm ha khng khip nht hon ton bt ngun t cc nguyn nhn kinh t. C ngi ni vi ti rng Moscow ngi ta xem y nh l cuc khng hong nh im cui cng ca ch ngha t bn, v rng trt t x hi hin thi ca chng ta s khng th tn ti qua giai on ny. Nh s hc Arnold Toynbee, ngi c kin thc su sc v s thnh suy ca cc nn vn minh, vit trong bi bnh lun thng nin v cc s kin trong nm cho Hc vin Hong gia v s v quc t nh sau, Vo nm 1931, n ng v ph n trn khp th gii suy ngm nghim tc v bn lun thng thn rng h thng x hi phng Ty c th s sp v ngng hot ng.

Sut ma h nm y, mt l th c Montagu Norman vit t vi thng trc gi n v ng nghip ca ng ti Ngn hng Trung ng Php l Clment Moret, c ng ti trn mt bo. Tr phi c s can thip ca nhng bin php cu nguy quyt lit, bng khng h thng t bn trn khp th gii vn minh s v ch trong mt nm, Norman tuyn b, thm cht ging cay c ng u i dnh ring cho

NHNG NG TRM TI CHNH

- 18 -

ngi Php, Ti mong rng li tin on ny s c lu li phc v cng tc kho cu trong tng lai. Ngi ta cn n i rng trc ngy ln ng sang Canada ngh dng, ng xut vic in s lng thc trong trng hp t nc phi quay v vi nn kinh t hng i hng do tc ng t s sp tin t trn khp chu u.

Trong nhng thi im khng hong, cc thng c ngn hng Trung ng u tin rng vic lm khn ngoan hn c l tun theo li rn m cc b m vn khuyn bo con ci mnh sut bao th k qua: Bit th tha tht, khng bit th da ct m nghe. Cch lm ny gip trnh c tnh th tin thoi lng nan xy ra nh cm ba vi cc vin chc ngnh ti chnh ang phi ng ph vi trng thi hong s - h c th a ra nhng tuyn b chnh thc thnh tht ht mc v ri chm ngi cho bo ng, nhiu lon, hoc c th c gng xoa du cng chng, song phng php ny li thng phi vin n nhng li di tr trng trn. Vy nn khi mt ngi ng v tr ca Norman li sn lng ni trng ra v nguy c sp ca nn vn minh phng Ty, th l mt s nh ng qu r rng v m , rng ng trc cn bo kinh t, cc nh lnh o ca gii tin t cn kit tng v ang sn sng tha nhn tht bi.

Norman khng ch l v thng c ngn hng li lc nht th gii, ng cn c gii ti chnh v chc sc thuc mi ng phi, hi nhm chnh tr tn th nh mt nhn vt cc k c tnh v sc so. Chng hn, bn trong thnh tr ca lin minh ti phit House of Morgan, khng c li khuyn hoc kin ca ai li c trn trng hn hi vin cao cp ca hng ny, Thomas Lamont, sau ny xng tng ng l ngi thng thi nht m ng ta tng gp. bn kia chin tuyn chnh tr, B trng Ti chnh Anh, Philip Snowden, mt nhn vt ng h phe X hi bng tt c tm lng nhit thnh vn thng xuyn d bo v s sp ca ch ngha t bn, cng vn v vit rng Norman dng nh va bc ra t bc chn dung v mt vin cn thn p trai nht tng m hoc c triu nh ca N hong, rng s cm thng ng dnh cho nhng ni au m t nc phi hng chu tht du dng tru mn, khc no tnh m vi con th, v rng ng c tha lng t tin gip khi gi nim hng khi, vt xa mi thc o thng thng.

Gi i th iu

- 19 -

Norman gy dng c danh ting l mt ngi c u c sng sut trn c lnh vc kinh t v ti chnh nh s ng n rt mc trong quan im ca ng v nhiu vn . K t ngy chin tranh kt thc, ng lun l ngi kch lit phn i vic o m chi li tng khon bi thng chin tranh m nc c phi tr. Trong sut nhng nm 1920, ng cn lin tc bo ng rng th gii ang thiu ht ngun d tr vng. V t nhng ngy u tin, ng cng by t lo ngi v him ho t bong bng th trng chng khon M.

Song vn c mt vi ting ni n l khng khng cho rng chnh ng v cc chnh sch m ng theo ui, nht l nim tin cng nhc, gn nh mang mu sc thn hc ca ng v nhng li ch ca ch bn v vng, l nguyn nhn dn n thm ha kinh t ang tn ph phng Ty. Mt trong s nhng con ngi k trn l John Maynard Keynes. Mt ngi khc na l Winston Churchill. Ch mt vi ngy trc khi Norman ln ng sang Canada trong chuyn ngh bt c d, Churchill, ngi mt gn ht s tin tit kim trong v sp Ph Wall hai nm v trc, vit th t Biarritz gi cho ngi bn ng thi l cu th k ca mnh, Eddie Marsh, nh sau, Tt c nhng ngi ti gp dng nh u l m cm thy c iu g khng khip sp xy ra trn th trng ti chnh... Nu iu ny tr thnh s tht, ti hy vng chng ta s treo c g Montagu Norman ln ngay tc khc. Chc chn ti s t co y chnh l k ng lo vi mnh.

S SP ca nn kinh t th gii ko di t nm 1929 n nm 1931 - ngy nay ch c gi bng ci tn ngn gn Cuc i suy thoi - l s kin kinh t c nh hng su sc nht trong th k XX. Khng c t nc no thot khi nanh vut ca n; trong sut hn mi nm rng, tnh trng bt n m n gy ra t nhng ngy khi u bao trm khp th gii, hy hoi mi phng din ca i sng vt cht v x hi v ph nt tng lai ca c mt th h. Cng chnh t n m sinh ra cnh hn lon chu u trong sut thp k tha ho suy tn thuc nhng nm 1930, dn n s ln ngi ca Hitler v ch ngha pht xt c, v kt cc bng bi kch ton cu chm vo Chin tranh Th gii th Hai, mt cuc chin tranh thm ch cn au thng m mu hn c Chin tranh Th gii th Nht.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 20 -

Cu chuyn v qu trnh tt dc t s pht trin bng n vo nhng nm 20 ca th k cho ti cuc i suy thoi c th c k theo mun vn phng thc khc nhau. Trong khun kh cun sch ny, ti chn cch nhn t v th nhng ngi nm trng trch vn hnh bn ngn hng Trung ng ln nht th gii: Ngn hng Trung ng Anh quc, H thng D tr Lin bang, Ngn hng Trung ng c, v Ngn hng Trung ng Php.

Khi Chin tranh Th gii th nht kt thc vo nm 1918, mt trong s nhng i tng b tn hi nng n nht do hu qu ca cuc chin chnh l h thng ti chnh th gii. Trong sut na cui th k XIX, mt gung my ti chnh quc t tinh vi, u no t ti Thnh ph London, c xy dng trn nn tng ch bn v vng v em theo n l s tng trng r rt ca thng mi v ca ci trn ton cu. thi im nm 1919, c my ch cn nm p chiu. C Anh, Php, v c u tin gn st n b vc ph sn, nn kinh t ca cc nc ny phi on mnh gnh nhng khon n khng l, dn chng ri vo cnh ngho i cng cc do gi c tng vt, ng tin mt gi. Sau chin tranh, ch c nc M tri dy vi sc mnh kinh t ngy cng di do hn.

Thi y cc chnh ph u tin rng tt hn ht l giao cc vn ti chnh cho cc thng c ngn hng Trung ng gii quyt; do vy s mnh khi phc nn ti chnh th gii ri vo tay ca bn ngn hng Trung ng thuc bn t nc vi tim lc kh d nht: Anh, Php, c v M.

Cun sch ny s ln li nhng n lc ca cc thng c ngn hng Trung ng k trn nhm ti thit h thng ti chnh th gii sau Chin tranh Th gii th nht. N m t lm th no m ch trong mt giai on ngn ngi gia thp k 1920, c gng ca h t ra c kt qu: tin t th gii c bnh n, dng vn bt u lun chuyn t do khp ton cu, v tng trng kinh t hi phc tr li. Nhng n bn di ci v ngoi thnh vng ca cc thnh ph giu c, nhng vt rn nt bt u xut hin trong ch bn v vng, th c mi ngi tin tng s l chic che ch cho trng thi n nh ha ra ch l mt manh o b cht nch. Nhng chng cui cng ca cun sch s m t nhng n lc gng gng in cung v v ch sau cht ca cc thng c ngn hng Trung ng khi h

Gi i th iu

- 21 -

vt ln ko nn kinh t th gii khi trt su vo vng xoy st gim ca cuc i suy thoi.

Nhng nm 1920 l thi i m cc thng c ngn hng Trung ng c t vo tay quyn lc khng l v uy tn to ln, rt ging ngy nay. c bit l bn nhn vt thng tr hon ton cu chuyn ny: ti Ngn hng Trung ng Anh quc l mt Montagu Norman b n v d b kch ng; ti Ngn hng Trung ng Php l mt mile Moreau, u c sc mi bi ngoi v hoi nghi; ti Ngn hng Trung ng c l mt Hjalmar Schacht cng nhc v kiu ngo song ht sc thng thi v khn ngoan; v cui cng, ti Ngn hng D tr Lin bang New York, mt Benjamin Strong vi chic mt n ca nhit huyt v ngh lc nhm che giu mt con ngi b tn thng su sc v ang phi gnh nhng gnh nng qu sc.

Bn nhn vt k trn ng trung tm cc s kin trong phn ln thi gian ca thp k . Cuc i v s nghip ca h mang li mt ca s c nht v nh ngi ta c th soi vo giai on ny ca lch s kinh t, gip hi t thi k lch s phc tp ca nhng nm 1920 ton b cu chuyn au thng v cay ng v nn ha bnh b sp , v nhng mn n v khon bi thng chin tranh, v siu lm pht, v nhng qung thi gian khn kh chu u v s phn vinh M, v qu trnh pht trin bng n ni tip bng mt t v bung xung mt quy m nh hn, mt tm nhn vn, gn gi hn.

Mi ngi trong s li ri nh sng soi t tinh thn dn tc thi mnh sng theo mt cch ring. Montagu Norman, vi nim tin tng m cht hip s vin vng ng dnh cho trc gic bt ton ca mnh, khc ha mt nc Anh vn cn chm m trong thi qu vng xa xa, cha th t iu chnh thch ng vi mt v th mi, thp km hn, trn trng quc t. mile Moreau, bng u c hp hi v th dai, phn nh chnh xc mt nc Php ch bit thu mnh li t lim lp nhng vt thng r mu do chin tranh gy ra. Benjamin Strong, ngi n ng hnh ng, i din cho mt th h mi nc M, ch ng d phn vo vic mang tt c sc mnh ti chnh ca t nc ra hng gnh vc cng vic chung ca th gii. Ch c Hjalmar Schacht, vi tnh tnh ngo mn kh chu, t

NHNG NG TRM TI CHNH

- 22 -

ra lch tng so vi mt nc c tht trn yu ui m ng l ngi i din, song c l ng cng ch n thun bc l mt s tht c giu kn v tm trng thc ca t nc ny ang n su bn trong m thi.

Cn c g tht chua xt trong s i nghch gia quyn lc m bn ngi n ng ny tng thu tm v thc t rng h gn nh bin mt hon ton khi nhng trang s. Mt thi c bo ch xng tng nh Cu lc b c nht v nh trn th gii, bn ci tn tng vang di n th, b vi lp di ng gch vn ca thi gian, gi khng cn cht ngha no i vi mi ngi.

Thp k 1920 l qung thi gian ca s chuyn i. Tm mn h xung bo hiu mt thi i khp li v mt thi i mi m ra. Cc ngn hng Trung ng vn cn thuc s hu t nhn, mc tiu ch cht ca h l bo ton gi tr tin t v dp tt nhng cuc hong lon lin quan n h thng ngn hng. H mi ch bt u nghing theo nim rng chnh h l lc lng nm gi trng trch bnh n nn kinh t.

Trong sut th k XIX, cc thng c ca Ngn hng Trung ng Anh quc v Ngn hng Trung ng Php l nhng nhn vt ng trong bng ti, ni danh trong gii ti chnh song li gn nh v hnh trong con mt ngi i. Tri li, vo thp k 1920, cng kh ging thi nay, thng c cc ngn hng Trung ng tr thnh tm im ch ca cng lun. Nhng li n i v cc quyt sch v cuc hp kn ca h ng nhan nhn trn cc t nht bo trong khi h phi i mt vi v vn s v v vn kinh t kh ging vi nhng g m nhng ngi k tc h ang phi gii quyt ngy nay: bin ng trn cc th trng chng khon, ng tin bt n, v cc dng vn t chy t mt trung tm ti chnh ny sang mt trung tm ti chnh khc.

Tuy nhin, h phi lm vic theo nhng kiu cch lc hu, vi s tr gip ca nhng cng c cn rt th s v cc ngun tin m mnh c sn. Cc s liu thng k kinh t mi ch bc u c thu thp. Cc thng c lin lc vi nhau qua th t vo ci thi m mt l th phi mt n mt tun i t New York sang London hoc, trong nhng tnh hung c bit khn cp, l in tn. Ch n nhng giai on cui ca tn bi kch, h mi bt u c lin lc qua in thoi, song cng gp khng t kh khn.

Gi i th iu

- 23 -

Nhp cuc sng thi cng rt khc. Cha c ai bay t thnh ph ny qua thnh ph khc. l thi hong kim ca giao thng ng bin, mt chuyn tu vt i Ty Dng i mt nm ngy, v ngi ta i du lch mang theo c y t, cng nh mt b cnh dnh ring cho cc bui tic ti l yu cu bt buc trc khi tham d ba n. l thi i m Benjamin Strong, ngi ng u Ngn hng D tr Lin bang New York, c th bin sang chu u trong sut bn thng rng m chng khin my ngi phi nhu my ng s vt i Ty Dng vo thng Nm, ri dnh c ma h i li gia th cc nc chu u hi kin vi cc ng nghip ca mnh, thnh thong li dng chn cc khu ngh dng hay sui nc khong xinh p x hi, v cui cng n thng Chn th quay v New York.

H sng trong lng mt th gii va mang tnh quc t li va m cht a phng ch ngha n k quc. l mt x hi m , nhng khun mu chng tc v quc gia c tha nhn nh nhng thc t thay v b coi l nh kin, mt th gii trong Jack Morgan, con trai ca ngi Pierpont Morgan oai hng, c th t chi d phn vo mt khon vay dnh cho nc c da trn lun im ngi c l th dn hng hai hoc phn i vic bu ngi Do Thi hoc ngi Thin Cha gio vo y ban Gim th Harvard v mt g Do Thi th trc nht l mt ngi Do Thi, th nh mi l ngi M, cn mt k theo Thin Cha gio La M, ti e rng, thng sm vai con chin xong ri mi sm n vai ngi M. Trn lnh vc ti chnh, trong sut qung thi gian t cui th k XIX n u th k XX, d London hay New York, Berlin hay Paris, u c mt s phn chia rnh r. Mt bn l cc hng ngn hng ca dn Anglo-Saxon: J.P. Morgan, Brown Brothers, Barings; bn kia l cc hng ngn hng c dnh dng ti dn Do Thi: bn chi nhnh ngn hng ca gia tc Rothschild, Lazards, h thng ngn hng Do Thi c hng mnh ca Warburgs v Kuhn Loeb, v nhng thnh phn khng theo phe no nh Ngi Ernest Cassel. Mc d dn Anglo-Saxon theo o Tin lnh, ging nh nhiu ngi thi nay, thng ght dn Semite2 nh xc t i, song hai

2 Ngi Semite l nhng ngi thuc nhm cc chng tc ni ting Semitic bao gm ngi Do Thi, ngi A Rp, ngi Aramean, ngi Cathaginia, ngi Ethiopia v ngi Phoenicia.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 24 -

lc lng ny vn i i nhau bng mt lng tn trng d dt. Ni g th ni, gii ny cng ton nhng nh trng gi coi khinh gii con bun nh rm nh rc. l mt x hi c th tr nn thin cn v t mn, th vi nhng vn nh tht nghip v ngho i. Ch c v cng l mt phn trong cu chuyn ca chng ta th nhng dng chy nh kin ngm ny mi thc s tr nn mo m, c c.

Khi ti bt tay vo vit v bn thng c ngn hng Trung ng ni trn v vai tr ca tng ngi trong qu trnh un nn th gii i trn con ng dn n cuc i khng hong, c mt nhn vt khc lin tc xut hin, gn nh xen vo gia cu chuyn ca chng ta: l John Maynard Keynes, nh kinh t hc li lc nht thuc th h ca mnh, mc d khi xut hin ln u vo nm 1919, ng ch mi ba mi su tui. Khi tng cnh hung ca tn bi kch dn dn phi by y au n, ng t chi gi im lng, khng khng i sm ch t l mt vai c thoi d rng phi din bn ngoi sn khu. Khng ging nh nhng ngi khc, ng khng phi ngi c quyn ra quyt nh. Trong sut nhng nm thng , ng ch n thun l mt quan st vin c lp, mt bnh lun vin. Song ti mi bc ngot ca kch bn, ng lun ng , thp th ni cnh g, vi tr thng minh m tnh hi hc v bt knh, t duy minh bch v lun lun hoi nghi, v trn tt c l nng lc suy ngh ng n ng kinh ngc.

Keynes t ra l mt i trng hu ch cn bng li vi bn v thng c kia trong cu chuyn sp ti ca chng ta. H u l nhng v cha t v i trong gii ti chnh, nhng ngi cm cn ny mc ca cc l thi chnh thng, th dng nh cm t chnh h. Tri li, Keynes l mt k tnh tnh cay c, mt ging vin trng i hc Cambridge, mt triu ph tay trng lm nn, mt ch bt, mt nh bo v l mt tc gi n khch, ngi vt thot s ng thun cng nhc c th dn n nhng thm ho tng t. Mc d tui i ch km bn v tai to mt ln ni trn c mt thp k, song c l ng sinh ra trong mt th h hon ton khc bit.

HIU C vai tr ca cc thng c ngn hng Trung ng trong sut cuc i khng hong, vic cn lm trc nht l hiu c th no l mt ngn hng Trung ng v trang b thm mt cht kin thc v

Gi i th iu

- 25 -

phng thc vn hnh ca n. Cc ngn hng Trung ng l nhng t chc ti chnh cc k b n, chi tit y v cc hot ng bn trong lng nhng t chc ny tinh vi b him ti mc rt t ngi ngoi, ngay c cc nh kinh t hc, c th hiu ht c. Ni mt cch c ng nht th ngn hng Trung ng l mt ngn hng c trao c quyn i vi vic pht hnh tin t.3 Quyn lc cho php ngn hng Trung ng kim sot gi tn dng - chnh l li sut - do c th quyt nh lng tin lun chuyn trong nn kinh t.

Mc d ng vai tr l nhng t chc quc gia quyt nh chnh sch tn dng ca c t nc, song thi im nm 1914, hu ht cc ngn hng Trung ng u thuc s hu t nhn. V vy cc ngn hng ny chim c mt a ht phc hp k d, v c bn n c ngha v gii trnh trc cc gim c, ch yu l nhng ngi cng hot ng trong ngnh ngn hng, chu trch nhim tr c tc cho cc c ng, nhng li c ban cho nhng quyn lc ti thng phc v cc mc ch hon ton phi li nhun. Tuy nhin, khng ging nh ngy nay, khi nhim v ca cc ngn hng Trung ng c lut php quy nh r l bo m s bnh n gi c v n lc t n trng thi ton dng nhn cng, vo nm 1914, mt mc tiu ti quan trng, thc cht l l quan trng hn tt thy, ca cc t chc ny l bo ton gi tr tin t.

thi im , tt c nhng ng tin ch cht u da trn ch bn v vng, ch ny neo cht gi tr ca mt ng tin tng ng vi mt lng vng nht nh. V d, ng bng, c nh ngha tng ng vi 113 grain4 vng nguyn cht, grain l n v o khi lng c gi tr bng khi lng ca mt ht in hnh ly t on gia bng la m. Tng t nh vy, ng -la c nh ngha tng ng vi 23,22 grain vng cng tui. Do tt c cc ng tin u c n nh gi tr theo vng, h qu tt yu l gi tr tng i gia cc ng tin cng l khng

3 S c quyn ny khng nht thit phi l tuyt i. Anh, trong khi Ngn hng Trung ng Anh c trao c quyn i vi tin t vo nm 1844, cc ngn hng Scotland vn tip tc pht hnh tin t v nhng ngn hng no Anh c hng c quyn ny t trc cng c c cch. Nhng t giy bc t nhn cui cng Anh c cc ngn hng Fox, Fowler and Company, mt ngn hng Somerset pht hnh vo nm 1921. 4 Grain (phin m ting Vit: Gren) l n v o khi lng, 1 grain = 0,0648 gram.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 26 -

i. Do , chia t l 113/23,22, ta c c 4,86 -la th bng mt bng. Lut php quy nh tt c tin giy u phi c t do chuyn i thnh vng vi gi tr tng ng, v mi ngn hng Trung ng ch cht phi lun trong t th sn sng cung cp lng vng cn thit i ly bt k s tin no di dng ng tin do chnh mnh pht hnh ra.

Vng c s dng nh mt loi tin t trong sut nhiu thin nin k. Nh vo thi im nm 1913 chng hn, khong hn 3 triu -la, tng ng vi mt phn t lng tin lun chuyn khp th gii, di dng cc ng vng, cng thm 15% l ng bc, v 60% cn li l tin giy. Tuy nhin, tin xu c bng vng ch l mt phn, v cng khng phi phn quan trng nht, trong bc tranh chung.

a s vng tin t trn th gii, chim gn 2/3 tng lng vng tin t, khng ho vo cc dng lu thng m c chn su di t, c cht y trong kt st ca cc nh bng di dng cc thi vng. tng quc gia, mc d mi nh bng u nm gi mt lng vng nht nh, song kho vng quc gia li tp trung trong cc kt st ca ngn hng Trung ng. Kho bu b mt ny cung cp ngun d tr cho c h thng ngn hng, quyt nh cung tin v tn dng trong nn kinh t, v ng vai tr nh chic m neo cho ch bn v vng.

Cc ngn hng Trung ng c trao quyn pht hnh tin t thc cht l in tin nhm m bo c quyn ny khng b lm dng, lut php quy nh mi ngn hng Trung ng phi duy tr mt lng vng thi nht nh lm i ng cho lng tin giy m n pht hnh. Nhng quy nh ny li thin bin vn ha ty tng quc gia. V d, ti Ngn hng Trung ng Anh quc, ch c 75 triu bng Anh in trong t u tin l c min tr, cn li bt c lng tin giy no vt qu con s ni trn phi c i trng bng vng vi gi tr tng ng chnh xc. Mt khc, Cc d tr Lin bang M (FED) li b buc phi t c mc 40% tng lng tin t pht hnh ra di dng vng v khng c mt trng hp min tr no ht. Cc quy nh d c khc bit n u th tc dng ti thng ca n vn l neo cht s lng mi ng tin vo kho d tr vng trong ngn hng Trung ng ca t nc mt cch t ng v gn nh my mc.

Gi i th iu

- 27 -

Nhm kim sot dng tin t lu thng trong nn kinh t, ngn hng Trung ng iu chnh cc mc li sut khc nhau. Hnh ng ny cng tng t nh vic di chuyn cc nm nt ln hoc xung dc theo cc rnh trn mt b iu chnh tin t khng l vy. Khi vng dn y cc kt st, ngn hng Trung ng s gim chi ph tn dng, khuyn khch ngi tiu dng v doanh nghip vay tin, nh bm thm tin vo h thng. Ngc li, khi vng khan him, li sut c y ln, ngi tiu dng v doanh nghip s gim vay n, v tin c rt bt khi lu thng.

Do gi tr ca mt ng tin c lut php buc cht vo mt lng vng nht nh v v lng tin t c th c pht hnh ra nn kinh t b neo vo lng vng d tr, cc chnh ph ch c tiu pha trong phm vi ngn qu mnh c; d c gp lc eo hp tin mt, h cng khng th thao tng ni gi tr ng tin ca mnh. Nh , lm pht c duy tr mc thp. Vic d phn vo ch bn v vng tr thnh tm m ay danh d, mt tn hiu cho thy chnh ph nguyn hin mnh cho mt ng tin n nh v cc chnh sch ti chnh chnh thng. Tnh n nm 1914, c 59 quc gia rng buc ng tin ca mnh vo vng.

Hu nh chng c my ai nhn ra y l mt h thng mong manh n nhng no, n c xy dng da trn mt nn tng qu hn hp. Tng lng vng tng c khai thc trn ton th gii k t bui bnh minh ca loi ngi thm ch cn chng lp y mt cn nh hai tng xy kiu thnh th. Khng ch c vy, nhng ngun cung vng mi va khng n nh li va kh lng, thng l khai thc c n u hay n y, v ch trong trng hp ngu nhin tnh c th lng vng sn c mi tm p ng cc nhu cu ca nn kinh t th gii. Kt qu l, trong nhng giai on thiu vng cc cuc tm kim vng mi, nh qung thi gian gia cc t x i tm vng California v Australia vo thp k 1850 v cc pht hin Nam Phi vo thp k 1890, gi c hng ha trn ton th gii u st gim.

Cng chng thiu nhng ngi ch trch kch lit ch bn v vng. Nhiu ngi trong s ch n gin l nhng k lp d. Tuy nhin, cng c nhng ngi khc tin rng vic cho php s tng trng tn dng b gii

NHNG NG TRM TI CHNH

- 28 -

hn bi s lng vng, c bit trong cc giai on gi c st gim, s gy thit hi cho cc nh sn xut v ngi vay n nht l ch cc nng tri, nhng ngi ng c hai v th trn.

Pht ngn vin ni ting nht i din cho quan im ng h vic ni lng tin t v tn dng l Williams Jennings Bryan, mt h ngh s theo ch ngha dn ty xut thn t bang Nebraska, mt bang tng i thun nng. ng mit mi vn ng nhm ph v th c quyn ca vng v xut m rng c s tn dng bng cch thm bc vo nh mt kim loi d tr khc. Ti i hi ng Dn ch t chc nm 1896, ng pht biu mt trong nhng bi din vn tuyt vi nht trong lch s nc M vi thut hng bin sng to chn mui c chuyn ti qua cht ging anh thp su lng ca mnh ng trc hi ngh, ng ch mt cc ch ngn hng min ng v tuyn b hng hn, Qu v n y cho chng ti hay cc thnh ph ln ng h ch bn v vng; chng ti xin tr li rng cc thnh ph ln l thuc vo nhng vng t mu m rng ln ca chng ti. C thiu ri cc thnh ph ca qu v v cha li nhng nng tri ca chng ti, cc thnh ph ca qu v s li mc ln nh c php l. Nhng c th ph hy cc nng tri ca chng ti xem, ri c di s m ln trong lng cc thnh ph ca qu v... Cc v khng th em chic vng gai sit ln u nhn dn lao ng c. Cc v khng th ng inh nhn loi ln cy thp gi bng vng kia.

Song l kiu thng ip ch tn ti trong mt khong thi gian v cng ngn ngi. Mi nm trc ngy Bryan pht biu bi din vn trn, hai k i tm vng Nam Phi, trong bui do chi ngy ch nht ngang qua mt trang tri ti Witwatersrand, tnh c pht hin ra mt mm t cha va vng. ha ra l phn l thin ca mt trong nhng bi vng ln nht th gii. Tnh n thi im bi din vn ca Bryan ra i, sn lng vng tng vt ln ti 50%, Nam Phi vt mt M tr thnh quc gia sn xut vng ln nht th gii, v cn kht vng lng du. Gi c ca tt c cc loi hng ha, c bit l cc mt hng nng sn, li bt u tng tr li. Bryan sau c bu lm ng c vin i din cho ng Dn ch ra tranh c tng thng vo nm 1900 v thm mt ln khc vo nm 1908, song ng cha bao gi thng c.

Gi i th iu

- 29 -

Mc d gi c ln xung theo nhng chu k ln di ch bn v vng ty theo ngun cung kim loi qu di do hay khan him, song cc ng cong ny c hnh dng kh thoi v rt cc gi c vn quay tr li mc ban u. C th ch bn v vng kh thnh cng trong vic kim ch lm pht, nhng n khng c kh nng ngn nga nhng t pht trin kinh t bng n v ri v bung l, v vn ang tip tc l, mt c trng ca bc tranh kinh t. Nhng bong bng v khng hong ny dng nh n su bn r trong bn cht ca loi ngi v l thuc tnh c hu ca h thng t bn. Mt thng k cho thy, tnh t u th k XIX n nay, c tng cng su mi cuc khng hong khc nhau tng xy ra tuy nhin, cn hong lon ngn hng u tin c ghi vo s sch l vo nm 33 sau Cng nguyn khi Hong Tiberius phi ra lnh rt mt triu ng vng t cng kh bm vo h thng ti chnh La M c i hng ngn chn s sp ca ton h thng.

Mi chng hi trong cu chuyn ca chng ta li tp trung vo nhng chi tit khc nhau. Mt s phn bt ngun t th trng chng khon, phn khc li t th trng tn dng, cng c phn bt ngun t th trng ngoi hi, thm ch l t th gii hng ha. i khi chng ch tc ng ln mt quc gia duy nht, nhng cng c lc li nh hng n mt nhm quc gia, ha hon lm mi m rng phm vi trn ton th gii. Tuy nhin, tt c u mang mt khun mu chung nht: mt chu k ng dng n k l i t lng tham n ni s hi.

Cc cuc khng hong ti chnh thng m u vi biu hin tng chng nh rt v hi l ln sng tm l lc quan trong gii u t. Qua thi gian, c thc y bi thi khinh sut trc ri ro ca cc ch ngn hng, tm l lc quan ny s bin hnh thnh t tin thi qu, thm ch c lc b y ln n mc cung di. t pht trin bng n s din ra trong mt khong thi gian di hn s mong i ca bt k ai. Ri mt c sc t ngt v ra mt v ph sn, hay mt v thua l ln cha tng thy, mt scandal ti chnh dnh dng n gian ln hoc la o. D s kin l g i na, n s khuy ng s thay i t ngt v su sc trong tm l mi ngi. Ni hong lon bt u lan trn khp ni. Do cc nh u t phi thanh l ti sn mnh ang nm gi trong bi cnh th trng st gim, mc thua l s ngy cng gia tng, ngn hng phi thu

NHNG NG TRM TI CHNH

- 30 -

hp cc khon cho vay, v ngi gi tin s hi x i rt tin khi ngn hng.

Nu tt c nhng tai ha xy ra trong sut cc giai on bi kch ni trn ch n thun l chuyn cc nh u t v ch n ngu dt nn tin mt tt mang th chng ai thm quan tm. Song vn trc trc mt ngn hng ny li thng nh ng ni hoang mang v nhng vn c th ny sinh cc ngn hng khc. V bi cc t chc ti chnh c mi lin h rt cht ch vi nhau, li thng cho nhau vay cho nhng khon tin kch s, d mi ch l th k XIX, nn nhng kh khn mt khu vc ny d dng lan ra ton b h thng. Chnh xc l v tt c cc cn khng hong u c kh nng ly lan trn din rng, e da lm xi mn s c kt ca c h thng, do cc ngn hng Trung ng phi ra tay can thip. Bn cnh nhim v duy tr s cn bng ca ch bn v vng, cc ngn hng Trung ng cn gnh vc mt trng trch th hai l ngn chn tnh trng hong lon ngn hng v cc cuc khng hong ti chnh khc.

Cc ngn hng Trung ng nm trong tay nhng cng c cc mnh c th i ph vi nhng cn khng hong kiu ny c th l c quyn in tin v kh nng iu phi kho vng di do, tp trung vi s lng ln ca mnh. Song d c tt c nhng th v kh quyn nng ni trn, th mc tiu ti thng ca mt ngn hng Trung ng trong cn khng hong ti chnh thc ra va gin d li va m h chnh l gy dng li nim tin i vi cc ngn hng.

Nhng t suy thoi tng t khng phi l hin tng qu hy hu trong lch s. Khi ti vit nhng dng ny vo thng Mi nm 2008, th gii ang ng gia mt cn hong lon y nh vy cuc khng hong ti t nht trong 75 nm va qua, tnh t nhng t x i rt tin khi ngn hng thuc giai on 1931 1933 s c m t r nt trong my chng cui ca cun sch ny. Cc th trng tn dng ang ng bng, cc t chc ti chnh lo tch tr tin mt, chuyn cc ngn hng ph sn hoc b thu tm xy ra hng tun, cc th trng chng khon chao o. Khng g c th ti hin trng thi mong manh ca h thng ngn hng hay uy lc ca mt cuc khng hong ti chnh r rng v sinh ng hn

Gi i th iu

- 31 -

vic vit v chnh nhng vn ny t tm cn bo. Tn mt chng kin thng c cc ngn hng Trung ng trn th gii v cc quan chc ngnh ti chnh vt ln vi tnh hnh thc ti c th ht cch ny n cch khc khi phc nim tin, dn ht sc lc tm huyt vo gii quyt kh khn, ngy ngy phi ng u vi nhng thay i t ngt v bt ng trong tm l th trng cng cng c thm bi hc rng khng c vin n thn k hay cng thc gin n no c th gip chng ta i ph vi nhng cn hong lon ti chnh. Trong n lc v v gii u t ang hoang mang v xoa du cc th trng bt kham, thng c cc ngn hng Trung ng c hp li hng chin u vi mt trong nhng th lc mnh m v kh lng nht ca tm l hc m ng. Chnh k nng h ph by khi lo li con thuyn kinh t trong cc cn bo qua nhng vng nc cha ai tng i qua cui cng s gy dng hoc hy hoi hon ton thanh danh ca h.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 32 -

Phn I.

CN BO BT NG THNG TM NM 1914

M u

- 33 -

1

M u

Giai oan o qua la mot chng d thng trong tien trnh kinh te cua loai ngi, rot cuoc roi cung i en hoi ket vao thang Tam nam 1914!

John Maynard Keynes, Nhng hau qua kinh te cua hoa bnh

Vo nm 1912, London ng trung tm ca mt mng li tn dng quc t tinh vi v phc tp, c xy dng trn c s ch bn v vng. H thng ny mang theo n s tng trng r rt ca thng mi v ca ci trn ton cu. Giai on bn mi nm trc khng phi chng kin mt cuc chin tranh ln hay mt cuc cch mng v i no. Nhng tin b cng ngh ca khong thi gian gia th k XIX - ng st, tu hi nc, v my in bo - lan ra khp th gii, m ra nhng a ht rng ln cho cc hot ng tha thun v thng mi.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 34 -

Thng mi quc t bng n khi dng vn t chu u c t do lun chuyn khp ton cu, cung cp ngun ti chnh di do cho cc thng cng n , cc n in cao su Malaya, n in bng Ai Cp, cc nh my Nga, cc ng la m Canada, cc m vng v kim cng Nam Phi, cc tri gia sc Argentina, tuyn ng st ni Berlin ti Baghdad, v c hai knh o Suez v Panama. Mc d h thng ny vn thng b rung chuyn bi nhng cuc khng hong ti chnh v hong lon ngn hng, song cc thi k suy thoi trong lnh vc thng mi thng ch tn ti trong mt thi gian ngn ngi v nn kinh t th gii lun hi phc nhanh chng.

Hn tt thy mi th, thm ch cn vt trn c nim tin vo thng mi t do, hay l tng v mt h thng thu thp v b my chnh ph nh gn, ch bn v vng chnh l totem5 kinh t ca thi i ny. Vng l mu ca h thng ti chnh. l chic m neo ca hu ht cc ng tin, n cung cp nn tng cho cc ngn hng, v trong nhng giai on chin tranh hay hong lon, n ng vai tr nh mt phng tin d tr an ton. i vi tng lp trung lu ang pht trin nhanh chng trn ton th gii, nhng ch th ng gp mt phn rt ln vo qu tin gi, ch bn v vng cn hn c mt h thng ti tnh nhm kim sot hot ng pht hnh tin t. N gip cng c c tnh cn trng v cn kim, nhng phm cht tt p ca thi i Victoria6, trong cc chnh sch cng. Theo nhng t ng ca H. G. Wells th n cha mt s trung thc ngc nghch cao qu. Trong gii ch ngn hng, d London hay New York, Paris hay Berlin, n c tn th bng mt nim sng tn gn nh mang mu sc tn gio, c coi nh mt mn qu ca thng , mt b chun mc ng x vt khng gian v thi gian.

Vo nm 1909, nh bo ngi Anh Norman Angell, sau ny l bin tp vin ti Paris cho n bn ting Php ca t Daily Mail, cho xut bn

5 Totem: vt t, vt th c coi nh biu tng ca mt nhm ngi (c th l mt gia nh, mt b tc), c tc dng ph tr v bo v cho nhm ngi . 6 Thi i Victoria l cm t ch thi k ca N hong Victoria, ko di t thng Su nm 1837 n khi N hong qua i vo thng Mt nm 1901, mt thi k vi nhng tin b chnh tr, qun s v cng nghip rc r ca nc Anh. Trong giai on ny, nc Anh c s pht trin vt bc v tr thnh cng quc hng u trn th gii.

M u

- 35 -

mt cun tiu lun vi tiu o nh th gic ca chu u (Europes Optical Illusion). Lun im trong tc phm khim tn ca ng l nhng li ch kinh t thu c t chin tranh u rt ho huyn - l ngun gc ca tiu cun sch - v mi lin kt thng mi v ti chnh gia cc quc gia hin nay su rng n khng mt quc gia khn ngoan no li mun tnh n chuyn gy chin. Tnh trng hn lon v kinh t, c bit l s chia r tn dng quc t, ny sinh t mt cuc chin tranh gia cc Th lc ln s gy tn hi cho tt c cc bn v k chin thng cng s phi chu nhiu mt mt khng km g ngi chin bi. Ngay c trong trng hp chin tranh bc pht chu u, th n cng s sm kt thc m thi.

Angell ng mt v tr rt thch hp vit v s tng thuc ton cu. Sut cuc i mnh, ng sng nh mt k du mc. Sinh ra trong mt gia nh trung lu x Lincolnshire, khi cn nh tui ng c gi n hc ti mt trng trung hc Php ti St. Omer. Ln mi by, ng tr thnh bin tp vin mt t bo ting Anh Geneva, theo hc mt trng i hc y, sau , do bi quan v tng lai ca chu u, ng nhp c vo M. D ch cao hn mt mt su v c vc ngi nh th, ng vn lao mnh vo cuc sng ca mt ngi dn lao ng chn tay, lm vic ct lc California trong sut by nm tri, th loi cng vic khc nhau: trng nho, o knh ti tiu, ng du b, a th, v i vng, ri cui cng v lm phng vin cho t St. Louis Globe-Democrat v t San Francisco Chronicle. Quay v chu u vo nm 1898, ng chuyn n sng Paris, ti y ng vo lm vic cho t Daily Mail.

Tiu lun ca Angell c xut bn thnh sch vo nm 1910 di tiu o tng ln (The Great Illusion). L l cho rng s tn bo ca chin tranh v bn cht thiu hiu qu v mt kinh t khin n khng th c chp nhn nh mt cng c quyn lc ca nh nc gi trng ch nga ca cng chng trong thi i vt cht . Tc phm ny nh c n nhn nng nhit. n nm 1913, cun sch bn c hn mt triu bn v c phin dch sang 22 th ting, bao gm ting Trung, ting Nht, ting A Rp, v ting Ba T. Hn 40 t chc c thnh lp truyn ti thng ip ca cun sch i khp ni. N c khng t nhn vt tai to mt ln trch dn li, trong s c Hu tc Edward Grey, B trng Ngoi giao Anh; B tc von Metternich; v Jean Jaurs, lnh t

NHNG NG TRM TI CHNH

- 36 -

ng X Hi Php. Ngi ta n rng ngay n Hong c Wilhem, ngi ni ting v bn tnh hiu chin hn l v lng yu chung ho bnh, cng tng by t s lu tm i vi hc thuyt ny.

Mn xut chng nht ca Angell phi k n Reginald Brett, T tc nh ng Esher, mt nhn vt quyn qu c t tng t do, ng thi l ngi bn ch thit ca Vua Edward VII. Mc d T tc Esher khng t ln c tin c gi nhng trng trch ln trong chnh ph, song ng li thch c gi nguyn chc ph soi kim tnh trng Lu i Windsor v tip tc vn dng uy quyn mnh c gy nh hng t hu trng. Quan trng hn c, ng l thnh vin sng lp y ban Phng v quc, mt t chc phi chnh thc nhng c quyn lc cc ln c thnh lp sau tht bi ca Chin tranh Boer7 nhm tho lun v xut cc khuyn ngh lin quan n chin lc qun s ca quc Anh.

Vo thng Hai nm 1912, y ban ny bt u theo di cc vn lin quan n thng mi thi chin. Phn ln tu bin ca cc thng nhn c thi c bo him ti hng Lloyds of London, v y ban mt phen cht ing khi nghe v ch tch ca Lloyds chng thc rng trong trng hp chin tranh n ra, nu cc tu b ca c b Hi qun hong gia ph hy, th theo cc lut s ca hng, Lloyds c trch nhim danh d cng nh ngha v hp php phi b p nhng tn tht ni trn. Nh vy, gi s Anh v c c gy chin vi nhau, cc cng ty bo him ca Anh s buc phi bi hon cho nhng chin hm ca Hong c b nh m. Kh nng ny khin cho ring vic mu tnh mt cuc xung t chu u tr nn v cng kh khn ri.

Chng trch ti sao trong cc bui thuyt ging v o tng ln ti i hc Cambridge v i hc Sorbonne, T tc Esher khng ngn ngi tuyn b rng cc nhn t kinh t mi r rng minh chng cho s ng ngn ca chin tranh, v rng thm ha thng mi, tn hi v

7 Chin tranh Boer c hai thi k, ln th nht t 16/12/1880 n 23/3/1881. Chin tranh Boer ln th hai l cuc chin chnh v c lch s nu n nhiu hn, t 11/10/1899 n 31/5/1902. Cuc chin xy ra gia quc Anh v hai nc c lp ti nam chu Phi : Orange Free State v Cng ha Nam Phi (cn gi l Cng ha Transvaal). Sau hn 3 nm u tranh gay go, hai nn cng ha ny phi u hng v chu khut phc quc Anh.

M u

- 37 -

mt ti chnh v nhng ni au m mi c nhn phi gnh chu do mt cuc chin chu u s l qu to ln, n mc ngi ta thm ch cn khng dm ngh ti chuyn gy chin. T tc Esher v ngi Angell ng v nhng li ch xong xnh v chi ph t ca chin tranh. Song qu tin tng vo l tr ca cc quc gia v b m hoc bi nhng thnh tu kinh t phi thng ca thi i - giai on m sau ny c ngi Php gi bng cm t y cht th La Belle poque, thi i hon m - h nh gi sai hon ton kh nng bng pht mt cuc chin ko theo s tham gia ca tt c cc cng quc chu u.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 38 -

2

Ngi n ng k d v c c

NM 1914

Bat ky ke nao en gap bac s tam ly eu can phai kiem tra lai cai au mnh.

SAMUEL GOLDWYN

TH BA, ngy 28 thng By, nm 1914, Montagu Norman, khi y l mt trong nhng hi vin ca hng ngn hng thng nhn Anglo-M Brown Shipley, ln London gii quyt cng chuyn trong ngy. ang vo gia ma ngh l, v nh hu ht nhng ngi khc cng tng lp mnh, ng dnh phn ln thi gian ca tun va qua v vng nng

Ng i n ng k d v c c

- 39 -

thn chi. ng ang trong qu trnh gii th t cch hi vin ca mnh, do buc phi c mt thnh ph trong thi gian ngn. Cng trong bui chiu ngy hm , c tin rng o tuyn chin vi Serbia v bt u tn cng Belgrade. D hay tin, song Norman, cm thy trong ngi rt khng khe do p lc t nhng cuc thng thuyt nhc nhn, quyt nh quay tr li nng thn.

C ng ln a phn nhng ngi dn Anh khc u khng tng tng ni ch trong vi ngy ti, c t nc s phi i mt vi cuc khng hong ngn hng ti t nht trong lch s; rng h thng ti chnh quc t mang li s thnh vng phn vinh nhng y cho th gii s v hon ton; v rng, ch trong vng cha y mt tun l, gn nh ton b chu u, trong c nc Anh, s chm trong mu la chin tranh.

Thc ra, cng nh nhng ngi ng bo ca mnh, Norman khng tm lm n cuc khng hong nung nu trong lng chu u sut thng va qua. Ngy 28 thng Su, hong t o Franz Ferdinand, ngi tha k ngai vng ca quc o, v v l Sophie b mt nhm cc phn t qu khch ngi Serbia m st bng bom ti Sarajevo. C v nh y ch l mt chng m mu na trong lch s vn khng m ca khu vc Balkan. V vic ny cui cng cng chim lnh trang nht trn cc t bo Anh khi o ra ti hu th gi ti Serbia vo ngy 24 thng By, buc ti chnh ph nc ny ng lo vi cc phn t m st v e do s gy chin. Nhng ngay c n nc , th hu ht mi ngi vn v t tn hng tip nhng ngy ngh thnh thi ca mnh. Ngi ta cng kh lng lo lng thi qu v mt cuc khng hong Trung u cho c, khi chnh Th tng H. H. Asquish cng t ra ht sc ung dung v mt hai i dnh my ngy cui tun v tn Berkshire chi golf cho th thi u c; cn Ngoi trng, Ngi Edward Grey, theo l thng, v ngh h ti cn nh g Hampshire i cu c hi.

l mt trong nhng ma h p nht nc Anh, bu tri trong xanh khng mt gn my sut nhiu ngy lin tip, nhit m p va phi. Trc Norman cng c mt chuyn i ngh ko di hai thng M, nh mi nm, ng dnh hu ht thi gian New York v Maine. ng mi quay li Anh vo hi cui thng Su, ri li tn hng thm mt thng

NHNG NG TRM TI CHNH

- 40 -

By thnh thi London, hi lng vi thi tit hin ho, t tp cng cc bn b c Eton, v tiu khin bng cch ti sn Lords xem cricket, nim am m ca c gia nh. Cui cng ng cng tho thun xong vi cc cng s ca mnh v vn rt vn v i theo con ng ring. l mt quyt nh au n. ng ngoi ca ng tng l hi vin cao cp ti Brown Shipley, mt chi nhnh ca hng u t M Brown Brothers, trong sut hn 35 nm tri. Bn thn Norman cng lm vic y t nm 1894. Nhng th trng suy km cng nhng xung t ny sinh vi cc thnh vin khc ca hng khin ng khng cn s la chn no khc ngoi vic ct t nhng mi quan h ny.

Norman quay v Gloucestershire vo bui sng th T, ngy 29 thng By, th nhn c mt bc in khn gi ng quay v London gp. ng bt chuyn xe la cng ngy, lc n ni th tri ti mt, qu mun tham d cuc hp in r ca triu nh Ban Gim c Ngn hng Trung ng Anh quc. Norman l thnh vin ca cu lc b c nht v nh ny t nm 1905.

D bn mi ba tui, Norman vn cha lp gia nh v sng mt mnh trong cn nh hai tng rng ln sang trng, Thorpe Lodge, to lc ngay cnh cng vin Holland, pha ty London. Ngi nh ny cng by gia nhn l hai mn ti sn xa x nht ca Norman. Khi ng mua li cn nh ny vo nm 1905, n l mt ngi nh rch nt th thm; trong by nm tip , ng cng hin ht tm sc ca mnh ci to hon ton cng trnh ny. ng t tay thit k phn ln ni tht cn nh, bao gm c c k t trong . B nh hng su sc bi nhng l tng ca William Morris8 v tro lu th cng m ngh thi by gi, ng thu nhng th th cng ti kho bc nht v t mua nhng vt liu t tin nht, thm ch thnh thong trn ng t thnh ph tr v nh, ng cn tt qua xng mc ch o th thuyn lm vic.

8 William Morris (1834 - 1896): nh thit k, ngh s, nh vn, nh x hi hc ni ting ngi Anh. ng l mt thnh vin ca Hi phn Raphael (Hi ny c thnh lp nm 1848, bao gm cc ha s, nh vn, nh th v nh ph bnh Anh; mc tiu ca hi l ci cch ngh thut theo hng i ngc li vi cch tip cn m h coi l qu my mc ca nhng ngi ng h Raphael) v l ngi c nhiu ng gp quan trng cho tro lu th cng m ngh ti Anh, tro lu ny qung b v cao phong cch trang tr gin d v c in.

Ng i n ng k d v c c

- 41 -

Phi ni l, th hiu ca Norman trong chuyn trang hong nh ca kh c tnh, thm ch c phn k quc. Ngi nh c p bng nhng loi g l lng nhp t chu Phi v chu M, khin c to nh mang mt bu khng kh kh hnh v u m ta nh tu vin ca mt nh triu ph. Trong nh c rt t chi tit trang tr: vm ca dn vo nh c p gch lp lnh, trng nh khm x c song thc ra ch l mt loi silicone cng nghip; hai tm thm thu ln ca Nht thu hnh nhng con cng treo trn tng; v mt chic l si khng l xy theo kiu Italia hi th k XVII. l chn n nu ca ng, trnh xa khi th gii x b. mt bn chi nh, ng cho xy mt phng nhc vm nhn, ti y ng hay t chc cc bui ho nhc nho nh: cc nhm t tu chi nhc thnh phng ca Brahms hoc Schubert, i khi ch c mt mnh Norman l khn gi. V di tng trt, ng ci to mnh t nh thnh mt khu vn xinh xn rp bng cy n qu, pha trn l mt bao ln ni ng dng ba vo ma h.

Mc d cng c cht ti sn tha k, song ngoi cn nh k trn, Norman sng kh gin d. ng giao ht bt ng sn m cha mnh li Much Hadham, vng Hertfordshire, cho em trai, ng ny kt hn v c mt gia nh nh. V phn mnh, ng t hi lng vi cn nh g nh nm trong khun vin in trang ny.

B NGOI CNG nh cch n vn ca Norman khng h c nt g ging vi mt vin chc ngn hng. Vc ngi cao dong dng, vng trn rng v chm ru nhn ng bc, ng c bn tay thon di ca mt ngh s hoc mt nhc cng. Trng ng ging mt nh qu tc bc ra t nhng bc ha ca Velzquez9 hay mt triu thn vo thi vua Charles nh hn. Din mo th vy, song dng di th gia nh Norman th khng ch vo u c: c cha v m ng u xut thn t hai gia tc ngn hng quyn th v danh ting nht nc Anh.

Sinh nm 1871, ngay t thu u th, dng nh cu b Montagu Norman cha bao gi tht s thch nghi c vi cuc sng. T lc sinh ra cu m dt m do v kh s v nhng cn au na u. B m tnh

9 Diego Rodrguez de Silva y Velzquez (1599 1660) l ha s ngi Ty Ban Nha, ng l ha s ng u ti triu nh ca Vua Felipe IV. ng l ha s theo trng phi ch ngha c nhn ca giai on Baroque ng i, cng l mt ha s v tranh chn dung quan trng.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 42 -

tnh nhy cm v hay lo xa ca cu (bn thn b cng mc bnh trm cm v o tng kh nng) ra sc bao bc con trai. Ging nh ng ni v b, cu vo trng Eton hc. Nhng khng ging nh ng ni, b, ch rut, v sau ny l em trai, nhng ngi u ln lt tr thnh i trng i cricket XI, Montagu khng bc l c t cht g ni tri trong mi trng ganh ua v th thao, v khng th ho nhp vi mi ngi - cu c n, tch bit v lun lun u su. Nm 1889, cu vo hc ti Kings College Cambridge, song vn khng thot khi cm gic bun chn v lc lng, cu ri trng ch sau mt nm.

Ngay c khi tr thnh mt chng thanh nin, Montagu dng nh vn gp khng t kh khn trn con ng tm kim chnh mnh. ng dnh ra vi nm lang thang khp chu u, sng Dresden mt nm, ti y ng hc ting c v nghin cu trit hc suy nghim, v sng Thy S mt nm. n nm 1892, ng tr li Anh vo lm vic ngn hng ni gia nh mnh gp c phn, Ngn hng Martins, cha v ch rut ca ng u l hi vin y. ng gi chn giao dch vin tp s ti chi nhnh Ph Lombard. Do khng my tha thit vi nhng nghip v nhm chn ca ngnh kinh doanh ngn hng thng mi, n nm 1894, ng quyt nh chuyn sang ngn hng ca ng ngoi, Brown Shipley. Hot ng chnh ca ngn hng ny l cung cp ngun ti chnh cho cc giao dch thng mi gia M v Anh, ch t cng vic ny cng cho ng c hi ri khi London v ng c hn hai nm lm vic ti cc vn phng ca Brown Brothers thnh ph New York. ng tm thy cuc sng mi M, min t c t s rng buc, gii hn hn, t do hn v khng th cu nh ci th gii hp hi ca ngnh ngn hng London. Thm ch ng cn tnh chuyn hn li M.

Song thay vo , ng li tm thy s gii thot trong chin tranh. Vo thng Mi nm 1899, Chin tranh Boer n ra. Norman tham gia lc lng dn qun t nm 1894, t c mi ma h ng li gp mt trong cc kho o to qun s ko di chng vi tun l. n lc y ng ln n chc i t v lp tc xung phong xin c ra chin tuyn. Norman chng phi l ngi qu i tn sng quc. Thc ra, ng c v b kch ng bi tng lng mn mun kim tm nhng cuc phiu lu v khao kht mun vt thot trng thi sinh tn trn tc hin ti hn.

Ng i n ng k d v c c

- 43 -

Khi ng n Nam Phi vo thng Ba nm 1900, qun i Anh gm 150.000 qun ng ti y ang b cun vo mt cuc chin tranh du kch khc lit vi qun ni dy ngi Boer gm khong 20.000 ngi. ng c giao nhim v ch huy mt n v chng qun ni dy, nhim v ca n v ny l tiu dit cc nhm bit kch ngi Boer. Trn chin a, Norman dng nh lt xc thnh mt con ngi khc hon ton. D phi sng trong nhng iu kin ngt ngho, n ung kham kh, kh hu nng bc gh ngi v thiu ng trin min, ng vn thch th c nm tri him nguy v tm thy cho mnh mt s t tin hon ton mi m. Gi y, con cm thy mnh tr thnh mt ngi khc..., ng vit nhng dng ny gi cho cha m. Ngi ta nhn v pha trc v cm thy tiu tan ht nhu kh khi ngh n ngy phi tr v vi cuc sng vn minh.

Cui cng ng c trao thng hun chng D.S.O - hun chng cng trng xut sc, phn thng cao qu th nh dnh cho mt qun nhn v lng qu cm vt bc. vn l mt trong nhng thnh tu khin ng t ho nht - trong sut nhiu nm tri, ngay c khi ln n hng vua bit mt, cha bit tn trn th gii, vn l danh hiu duy nht ng i c gn vo tn mnh trong n bn xut bn ti Anh ca cun sch Ai l ai. Song iu kin sng khc nghit gy tn hi khng nh i vi th trng yu ui ca ng, v n thng Mi nm 1901, ng mc chng vim d dy nng v c cho gii ng.

Tr li vi cuc sng thng nht, ng dnh trn hai nm sau khi phc li sc khe, trong c my thng tnh dng ti bit th ca ch rut ti Hyres dc b bin Riviera, v t em lng say m vng t Cte dAzur th mng. Phi n tn nm 1905, ng mi c th tr li lm vic ton thi gian ti Brown Shipley, trong vng su nm k tip, ng l mt trong bn hi vin ch cht ca hng - l qung thi gian c bit mt mi i vi ng, lun lun chn nn v nhng bt ng khng bao gi dt vi cc ng nghip v chin lc kinh doanh.

Nhng chnh i t mi l nhn t c nh hng nng n nht ti Norman. Vo nm 1906, cuc nh hn tht bi y ng vo cn suy nhc thn kinh u tin. Sau , ng xut hin cc du hiu kinh in ca chng ri lon lng cc: nhng giai on hng phn ni tip bng

NHNG NG TRM TI CHNH

- 44 -

trng thi bi quan trm ut nng n. Thng ngy Norman vn l mt ngi bn hu ha nh bc nht, song ti khi b dy v bi nhng cm xc u m, m thng tnh trng ny ko di hng tun l, ng tr nn v cng cu knh bn gt, lun m mnh trong u lo bun gin v sn sng trt ln u tt c mi ngi xung quanh. Sau nm 1909, cc t hng phn - trm cm ny cng bin chng ti t hn cho n thng Chn nm 1911, ng qu ng. c cc bc s khuyn nn ngh ngi hon ton, trong ba nm tip ng ch lm vic cm chng, v dn dn lui vo sng n dt. ng i du lch ti ngy, dng nh ang c gng kim tm iu g . ng dnh hn ba thng i xuyn Ai Cp v Sudan t thng Mi Hai nm 1911, mt nm sau, ng li ln ng sang Ty n v Nam M.

Ti Panama, mt gim c ngn hng ng quen gi ng nn n khm ch bc s tm thn ngi Thy S Carl Jung. Norman lp tc quay v chu u v sp xp mt cuc hn Zurich. Vo thng T nm 1913, sau khi mt vi ngy thc hin nhiu xt nghim khc nhau, bao gm xt nghim mu v dch ty, v bc s tm thn tr tui mi ni danh thng bo vi Norman rng ng ang mc chng lit ton th tun tin (general paralysis of the insane - GPI), thi y ngi ta dng thut ng ny m t nhng bin chng v thn kinh xut hin giai on tin trin th ba ca bnh giang mai, v rng ng s cht ch trong vi thng na. Mc d mt vi triu chng ca GPI tng i ging chng ri lon lng cc - chuyn bin t ngt t trng thi hng phn sang trng thi u ut hoang mang v ngc li, v nhng tng sng to bt pht ni tip bng mun t t, hay o tng v s xut chng ca bn thn - song y thc cht l mt chn on sai lm cht ngi.

Qu bng hong, Norman n tham vn kin ca mt bc s ngi Thy S khc, Roger Vittoz, mt chuyn gia v cc chng suy nhc thn kinh. ng nn li Thy S ba thng na tham gia qu trnh tr liu ca bc s Vittoz. Vittoz pht trin mt phng php gip gim nh cng thng thn kinh, vi cc k thut tng t nh nhng k thut c s dng trong thin nh. Cc bnh nhn ca ng c hng dn cch t trn an bn thn bng cch tp trung tr c vo mt lot cc hnh th phc tp, hoc i khi ch l hng suy ngh vo mt t no . Sau ny Vittoz tr nn rt ni ting trong mt s hi nhm x hi London, trong s

Ng i n ng k d v c c

- 45 -

nhng bnh nhn ca ng c c qu b Ottoline Morrell, Mulian Huxley v T. S. Elliot.

Vi ring bn thn Norman, l im khi u ca mt chui di nhng tri nghim v nhng tn ngng thn b v hot ng tm linh s i theo sut cuc i ng. C lc ng l mt tn tp s ca thuyt thn tr10. n nhng nm 1920, ng li ng theo t tng ca mile Cou, nh tm l hc ngi Php, ng ny chuyn thuyt ging v nhng quyn nng ca s t hon thin bn thn thng qua qu trnh t k m th c thc. y l mt kiu tro lu t duy tch cc kiu mi rt c a chung thi by gi. Thm ch Norman cn theo i c thuyt thng linh11. Rt cuc ng ngh ra th tng l i, n c c ln ng dm qu quyt vi mt ng nghip rng mnh c th i xuyn tng. Bi chng ngy thng ng vn c ci th c tn hng cm gic khoi tr khi bn ct ngi khc bng nhng suy ngh d thng ca mnh, nn mi ngi kh m on bit c ng ang ni tht hay a.

C l khng c g ng ngc nhin khi Norman ni ting l ngi lp d v k quc. Nhng ngi quen ca ng thnh ph xem ng nh mt ngi n ng k d v c c, ti ti li giam mnh trong cn nh sang trng, m chm trong m nhc ca Brahms, mt ngi thch trch dn nhng cu ni ca v hin nhn Trung Hoa Lo T. V r rng ng cng chng thm gng sc ha nhp vo th gii ca nhng hi nhm thnh ph London na. Mi quan tm ca ng ch yu xoay quanh cc vn m hc v trit hc, nn d rt tin tng mt s vin chc ngnh

10 Thuyt thn tr (Theosophy) l tng hp nhng gio l ca hi Theosophia, ra i nm 1875 vi hai sng lp vin l Helena Petrovna Blavatsky v Henry Steel Olscott. V khoa hc, cc nghin cu ca hi Theosophia nhm tm ra nhng nguyn l tim n trong t nhin v gii p tt c nhng thc mc ca con ngi v t nhin. V tn gio, gio l ca hi ch ra rng mi tn gio u l s biu l mt phn ca chn l duy nht, do vy khng c vn ng sai v chia r. 11 Thuyt thng linh, hay duy linh (spiritualism), l tn ngng n thn, trong cng khng nh s tn ti ca Cha tri. im c bit ca thuyt ny l n cho rng c th giao tip vi hn ma ngi cht thng qua cc ng ng b ct, qua ngi sng bit c nhng b mt v cuc sng sau khi cht. Thuyt ny khi pht M v pht trin thnh vng trong giai on t thp nin 1840 n thp nin 1920, c bit l ti cc quc gia ni ting Anh.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 46 -

ngn hng trong nhm bn hu thn thit nht ca mnh, ng vn a c dnh thi gian giao lu vi nhng con ngi c t tng phng khong thuc gii ngh s v nh thit k hn.

N TH NM, ngy 30 thng By, v vic ban u c v ch l mt rc ri khu vc Balkan xa xi gia mt bn l mt ch ang li tn v bn kia l mt trong nhng quc gia b nh nm di quyn tr v ca n r rng dn leo thang, bin thnh mt cuc chin tranh trn phm vi chu lc. p tr cuc tn cng ca o ln Serbia, Nga ra lnh tng ng vin trn ton quc. Ngay t nhng ngy mi manh nha, cuc khng hong chnh tr quc t ko theo cuc khng hong ti chnh. Cc sn chng khon Berlin, Vienna, Budapest, Brussels v St. Petersburg phi tm ngng giao dch. Vic ng ca hng lot cc sn chng khon chu u ngoi tr sn chng khon Paris, khin cho ln sng bn tho c phiu tp trung ht vo London.

Th su, ngy 31 thng By, Norman n vn phng ca mnh ti thnh ph, nm pha bc Ngn hng Trung ng Anh quc, ng nhn thy ton th cng ng ti chnh u ng lng nht tr phn i vic nc Anh c bt c mt hnh ng no dnh lu n cuc xung t ti chu u. B trng Ti chnh Anh David Lloyd George v sau thut li chuyn Walter Cunliffe, thng c Ngn hng Trung ng Anh quc, mt ngi vn kim li v him khi bc l cm xc thi qu, cng phi tha thit cu xin vi i mt m l: Xin hy gi t nc trnh xa khi cuc chin ny. Chng ta s chu tn hi th thm nu b li vo cuc.

London l th ti chnh ca c th gii, v s sng cn ca thnh ph ph thuc ch yu vo ngun ti chnh nc ngoi hn l t hot ng cung cp ngun vn cho cc ngnh cng nghip ni a. Cc ngn hng thng nhn hu ht u ng tr s nhng ta nh quy qun xung quanh Ngn hng Trung ng Anh quc, nhng ci tn l tinh hoa ca gii ti chnh Rothschilds, Barings, Morgan Grenfell, Lazards, Hambros, Schroders, Kleinworts, v Brown Shipley mang li bu khng kh thn thnh cho thnh ph London; h nm trong tay trng trch gim st gung my vay n quc t ln nht m lch s th gii tng c chng kin. Hng nm mt t -la tri phiu nc ngoi c pht hnh

Ng i n ng k d v c c

- 47 -

thng qua cc ngn hng London. Ring trong nm va qua, hng Barings v Ngn hng Hng Kng Thng Hi phi hp cung cp mt khon vay tr gi 125 triu -la cho Trung Quc; Hambros a khon vay cho Vng quc an Mch ra th trng, Rothschilds cam kt bao tiu s tri phiu tr gi 50 triu -la ca Brazil v ang trong giai on m phn cung cp mt khon n na; cn c cc t pht hnh tri phiu khc cho Rumania v cc thnh ph Stockholm, Montreal, v Vancouver. Vo thng T, Schroders thm ch cn ng ra pht hnh 80 triu -la tri phiu cho chnh ph quc o, t nc s sm tr thnh lc lng i ch vi nc Anh trong chin tranh. Tt c nhng hot ng vay n ni trn v nhng mn li nhun i km vi n s tiu ma ht mt khi chin tranh n ra.

Vic ng ca cc sn giao dch chng khon trn khp chu u, v nguy c hot ng vn chuyn vng s b cm, ko theo s v ca ton b ch bn v vng, t ra mt mi him ha st sn. Trong hon cnh hin ti, cc nc chu u kh lng, nu nh khng mun ni l khng th, chuyn tin ra nc ngoi thanh ton cc khon n thng mi ca mnh. Cc ngn hng thng nhn ng ra bo lnh cho tt c nhng giy t ni trn u ng trc b vc ph sn.

Ch cc ngn hng khng phi l nhng ngi duy nht hong s trc nhng him ha ang rnh rp trt t ti chnh th gii xut pht t nguy c chin tranh n ra. Ngay c B trng B ngoi giao, Hu tc Edward Grey, ngi t cc c s nghip ca mnh vo tha thun m h vi nc Php v cng l nhn vt st sng nht vi chuyn nh m, cng phi cnh bo i s Php rng cuc xung t sp ti s y nn ti chnh ca ton chu u vo cnh hn lon, rng nc Anh ang phi i mt vi mt cuc khng hong ti chnh v kinh t cha h c tin l trc , v rng trng thi trung lp ca nc Anh l phng cch duy nht gip ngn chn s sp hon ton ca tn dng chu u.

Vo hi mi gi sng th Su, mt t thng bo c dn ln ca ra vo sn giao dch chng khon, trong tuyn b sn s b ng ca cho n khi c thng bo mi, ln u tin k t ngy thnh lp vo nm 1773.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 48 -

Cc ngn hng trong khp thnh ph bt u t chi chi tr ng sovereign vng12 cho cc khch hng. Chng my chc dng ngi di dng dc ni nhau ng ch bn ngoi Ngn hng Trung ng Anh Quc, ngn hng duy nht vn c ngha v hp php phi i cc t bc nm bng thnh cc ng vng. Khng c tnh trng hong lon, m ch l mt bu khng kh quan ngi su sc. Khi m ng, trong c nhiu ph n ng nn nng m nhng t giy bc mnh c, c a vo sn trong ca Ngn hng, th mt nhm cn ng hn nhiu gm ton nhng k ngoi cuc hiu k cng t tp trn nhng bc thm ca ta nh Royal Exchange nm pha i din. T Time a tin rng mc d phi c ti hng trm ngi, rt nhiu ngi trong s l ngi nc ngoi, ng xp hng trong sut ngy hm , song khng h c mt du hiu nh no ca tnh trng mt trt t. Hin thc ny tri ngc hon ton vi cc bo co v s hong lon n t nhng thnh ph khc chu u v c l ch c th c l gii bi mt nguyn nhn duy nht, theo nh s qu quyt ngo mn ca t Time, l bn tnh lnh lng v pht i truyn thng ca dn Anh. n ngy k tip, m ng t tp bn ngoi Ngn hng Trung ng thm ch cn ln hn na, song vn khng thy xut hin tm l hong s thc s. Du vy, phng bt trc, vn c cc nhn vin bo v ngn hng, trong trang phc o ui tm mu hng cam ni bt, o chn , v m chp cao, ng vai tr nh lc lng cnh st c bit, v c quyn bt gi ngi nu cn thit.

Trn ng ph c th cha xy ra tnh trng bo lon, song ni s hi trn qua phng hi ng qun tr tt c cc ngn hng thng mi ln. Trong sut su thng va qua, h tham gia mt cuc tranh lun gay gt vi Ngn hng Trung ng Anh quc bn v kh nng p ng nhu cu ca kho d tr vng mi ngn hng cng nh chnh Ngn hng Trung ng trong trng hp mt cuc khng hong nh th ny bng pht. Vo thng Hai, mt bin bn nhc nh c chuyn ln hi

12 ng sovereign vng l ng tin vng ca Anh c pht hnh ln u vo nm 1489 v n nay vn cn c sn xut. Mt ng sovereign vng c gi tr danh ngha tng ng mt bng, song trn ng tin c bit ny khng h c du hiu g biu hin gi tr ca n.

Ng i n ng k d v c c

- 49 -

ng cc ch ngn hng cnh bo rng trong trng hp chin tranh bng n, cc quc gia ngoi bang s c c mt th quyn lc ng s, v s khng ngn ngi s dng n mt cch tn nhn, l kh nng gy ra nhng ri lon trn lnh vc ti chnh bng cc i c rt vng. Gi y, ng trc vin cnh nhiu khu vc ln ca thnh ph London c th b tn ph, cc ngn hng thng mi ri vo trng thi hong lon v ua nhau rt vng khi ti khon ca mnh ti Ngn hng Trung ng Anh quc. T mc 140 triu -la vo th T, ngy 29 thng By, kho d tr vng thi ca Ngn hng ny gim xung cn cha n 50 triu -la vo th By, ngy 01 thng Tm. Ngn hng Trung ng Anh quc, trong mt ng thi nhm thu ht thm tin gi v hm li st gim ca kho d tr vng, tuyn b tng li sut ln mt mc k lc cha tng c trc l 10%.

Trong khi , trn phm vi chu lc, cuc khng hong tip tc leo thang khng g ngn cn ni. Nc c tr a hnh ng tng ng vin qun s ca Nga bng mt lnh tng ng vin ca chnh mnh vo th Su, ngy 31 thng By, v pht i mt ti hu th trong yu cu Php phi tuyn b quan im trung lp v chuyn giao hai thnh tr l Toul v Verdun bo chng cho thi hu ho ca mnh. Ngy tip theo, c tuyn chin vi Nga, v Php cng t pht lnh tng ng vin trn ton quc. n Ch Nht, tnh hnh ng ng, rng ch trong vi gi na, nc Php, nhm gi cam kt lin minh vi Nga, cng s tuyn chin vi c. Cui tun , Norman nh in cho cc cng s ca mnh ti Brown Brothers New York thng bo, Tin ca chu u ang rt u m.

Ch sau my ngy cui tun, tm trng ca ton th nc Anh xoay chuyn mt trm tm mi trc cuc chin tranh va bng n. Khi ang l Ngy Ngn hng ng ca ca thng Tm, hng ngn con ngi hng hc kh th ri khi nh, b nh nng rc r ko ra ng, h h nhau v trung tm London trn con ng t qung trng Trafalgar dc theo Whitehall ti in Buckingham, m ng ln ng ca tt c t v xe but, hng hi h reo v cng ht vang nhng bi ca anh hng - La Marseillaise cng nh God save the King - v ku gi hnh ng.

NHNG NG TRM TI CHNH

- 50 -

Th Hai, theo l thng thnh ph s vng tanh trong Ngy hi Ngn hng thng Tm. Song thay vo , Norman li cng 150 vin chc ngnh ngn hng khc t hp ti Ngn hng Trung ng Anh quc. l mt cuc hp mt y bo tp. Nh Lloyd George, B trng Ti chnh Anh, sau ny nhn xt, Cc nh t bn ti chnh trong cn bn lon phc ha nn mt hnh nh khng ly g lm anh hng lm. Rt nhiu ngi c mt hm khng bit h mt ht nhng g mnh c hay cha. Nhng ting la r ln m m v mt ch ngn hng thm ch cn gi nm m d d v pha thng c ngn hng Trung ng. Cuc hp i n quyt nh xut vi B trng Ti chnh cho ko di Ngy hi Ngn hng thng Tm thm ba ngy na c thm thi gian ch tnh trng hong lon lng du bt. B Ti chnh cng a ra tuyn b rng cc tt c cc khon n thng mi s t ng c gia hn thm mt thng na trong khi Ngn hng Trung ng Anh quc quyt nh u l gii php tt nht nhm gii cu cc ngn hng thng nhn ang ng trc him ha mt kh nng tr n hay thm ch l ph sn13.

Trong nhng ngy u, mi quan tm trc mt ca Norman ch n gin l m bo Brown Shipley s tn ti c. Nu khng, ng s khng cn hy vng rt vn ra. Sut my ngy cui tun, hng trm khch hng M ca hng ny vn cn mc kt chu u xm ng xm cc vn phng Pall Mall, c gng chuyn cc th tn dng thnh tin mt. Song n khi tnh hnh bt ri ren, c mt vn tr nn sng t, l hu ht cc hot ng kinh doanh ca hng u tp trung M, t nc hin vn cn phn ph trong trng thi trung lp, nh vy hng ny s tng i c bnh yn v s. Tuy nhin, vi t cch l mt thnh vin ca Ban qun tr Ngn hng Trung ng Anh quc, Norman t nhn thy mnh phi dnh phn ln thi gian gii quyt cc s v ca Ngn hng, c bit l c gng tm ng thot khi m cung ca nhng khon n cha c chi tr.

K l thay, nhng p lc nng n ca khong thi gian ny, cng thm khi lng cng vic khng l khin cho ng chng cn my thi gian suy

13 Cui cng chnh ph nhn gnh ht phn ri ro pht sinh t cc khon n thng mi ny cho n khi chin tranh kt thc.

Ng i n ng k d v c c

- 51 -

ngh dng nh li lm du bt nhng ri lon thn kinh ca ng. Nh ng vit trong th gi n mt ngi bn M, Ti vi u vo cng vic t sng sm n m khuya, v khng thy bun b hay bc dc cht no, thm ch ti cha bao gi c cm gic phn chn hn trong vi nm tr li y. Theo mt cch d thng nhng rt tht, r rng cuc chin tranh s c tc ng tt i vi ng.

Hjalmar Schacht