NHAxUATBAN DM HOC QUOC GIA THANH PHO HO CHi MINH

DhlHQC Quoe GIA THANH PHO HO CHIMlNH

1RUONGDhlHQC KHOAHQC xAHQI &NHAN VAN

KHOA NIlAN HQC Nhi~u tac ghi

Nhiing thanh t\fU " nghien eUu btrtYe dau

eiia Khoa Nhan hoc III

NHA XUAT BAN D~I HQC Qu6c GIA THANH PHO HO CHI MINH- 2012

10. Khufrt Thu H6ng, 1977, Gia- al1117 truyin th6ng - m9t s6 tu li?u

nghie11 cuu xCi h(5i lwc.

1 L Nguy,§n Hung Khu, 2005. Van hoa Ling xrr cua t9c ngwn Gie­Trieng nhll1 tic phong t~c han nhiil1. Lu?n van Th?C sI. TP.HCM.

12. Biru Lich, Nhan cluing lwc Wl IU9'C khilO than t(5c h9C. Ura

Thieng.

13. Vl1 Dlnh LQ"i. 1994, Gia alnh va han nhan truyinth6ng 6' ale dan

t(5c Malayo-Polynexia Truong son - Tay Nguyen. NXB. KHXH,

HN.

14. Sigmund Fieud, 2001, Ngu6n g6c cUa van hOa va ton giao. V4t t6 va cam ky. NXB DHQGHN.

15. Ui Van La, D~ng Nghiem V?n, 1968, So' lU9'C gi61 thi?u cac

nhomdan t(5c T(lY, NUl1g, Thai o' Vi?t Nam. NXB KHXH. HN.

16. D~ng Thi Kim Oanh, 2002. Han nhan cUa nguoi Khmer a6ng

b6.ng song Cu'u Long. Lu?n van Th?C sy. TP.HCM.

17. Tr~n NgQc Them, 2003, TIm v~ ban silc van hOa Vi?t Nam. NXB

T6ng hQp TP.HCM.

18. Tu li~u v~ lich sir va xa hOi dan t<)c Thai, 1977. NXB KHXH.

HN.

19. D~ng Nghiem V?n (CM bien), 1998, Dan t(5c h9C ac;zi cuong.

NXB Giao D\lc.

234

THUONG THAO BE TAl L~ vA SANG T~O "TRUYEN THONG": TIEN TRINH

TAl CAU TRUC LE H(H CQNG BONG TAl MOT LANG BAC BO* .. .

Luong Van Hy (Hy V. Luong) & Truong Huy~n Chi**

TOM TAT

Qua phan tichti~n trinh tai l4p li h(5i c(5ng a6ng tc;zi 111(5t lang o'

Bilc b(5, bai viit nay l4p lu4n: a) truyin th6ng luon aLC9"C sang tc;zo, du

la co nhu71g nguyen tdc, nhung quy lu4t van hoa xCi h(5i it ai aijt win

il~ ili tranh cCii, sica il6i, hay tai tc;zo il6i 1116i, vi nguoi ta ch6.p nh411 110

nhu 111(5t pluin hdn nhien cUa cu(5c s6ng; b) ti~n trl11h sang tc;zo truy~n th6ng lien quan a~n sv thuong thcw cua nhiiu clILI thi v61 I1hung tdng

noi ila dc;zng, il~11 nhiiu II? tu tU'ong ilia phuong va xuyen ilia phu'ong kMc nhau, va il~n nhung il(5ng thai phuc tc;zp trong quan h? ila chi~u trang c(5ng il6ng ilia plnrong cung nhu giuv c(5ng il611g aia phuong va

I1hil nuo'c; va c) Mt qua cUa ti~n tril1h thuong thao tren o' cap c(5ng il6ng co nhung yiu t6 khang hoan toan luong tnco'c aU9'c 0' cap a(5 VI 1110, va khOng phai luc nao ciing ili thea 111(5t khuon mdu I1h6.t ilinh.

Tic kh6a: If thuy~t nhah h9C, il(5ng tMi thay il6i van hoa xCi h(5i, "truy~n th6ng ", nghi l£ li h(5i c(5ng il6ng, gioi, lang Bilc B(5

• Tu li~u sir dv.ng trong bai nay la mot phftn nho cila kh6i ill li~u di~n da t(li lang Hom Thj. ChUng t6i xin cam on HOi d6ng Khoa hQc Xa hQi va Nhan van Canada (Social Sciences and Humanities Research Council of Canada) va f)(li hQc Toronto oa tm trQ' cho nghien cUu cila chung t6i t(li Hom Thi· ChUng t6i rung xin tri an lanh O(lO va cae gia dinh 0' Hom Thj da t(lO di~u ki~ cho nghien cUu khoa hQc cila chUng t6i, Chung t6i ciing xin cam on Vi~n Van h6a NgM thu~t Vi~t Nam (Bo Van h6a, Th€ thao, Du Ijch) da cho phep in l(li bm nay tir mot quy€n sach do Vi~n t~p hgp bm va,

•• GS,TS. Luong Van Hy, Khoa Nhful hQc, f)(li hQc Toronto, Canada. TS. Truong

Huy~n Chi, nghien CUu doc I~p

235

1. D~T vAN DE

Trong hai th~p nienvua qua, doi s6ng l~ nghi va l~ hoi & Vi~t Nam da tr& nen sinh dQng nhi€u so vOi thOi kY tnrac d6i mOi (Luong 1993, 1994, 2007, Kleinen 1999, Malamey 2002, Endres 1998, 2001, va 20ll, Le H6ng L9 2007, Luong H6ng Quang 1997, Taylor 2004, Truong 2004, Fjelstad and Nguy~n Thi Hi€n 2006, Digregorio and Salemink 2007, Salemink 2007, Nguy~n Kim Hi€n 2008, v.v ... ). L~ nghi vong dOi nguoi nhu l~ cuOi, l~ tang, cling nhu l~ nghi va l~ hoi cua toc hQ, cua cong d6ng lang xa, va tren cQng d6ng (nhu l~ hoi Ba Chua Kho & B~c Ninh, hay Ba Chua Xu & Chau D6c), cling nhu khong gian cua nhi€u l~ nghi nay, d€u tr& nen sinh dong.

Trong bill nay, chung toi di vao dong thai cua doi s6ng l~ nghi va l~ hoi & Vi~t Nam, qua vi~c phan tfch di~n cUu khong gian l~ nghi cong d6ng va nhling l~ nghi hQi lang t~i lang Hom Thi, xa Lien Bao, huy~n Tien Du, tinh B~c Ninh (cach Ha Noi khoang 30 cay S6).1 Ngoai vi~c mo.1a hoi lang trong m6i tuong quan vOi nhling dQng thai kinh tS, xa hQi, van h6a, va chinh sach nha nuac, chung toi cling dua ra mot s6 nh~n xet ban d~u v€ 9 nghIa mang tinh 19 thuYSt cua nhling tu li~u nay. N6i mot cach khac, chung toi mu6n d~t nhling tu li~u v€ dill s6ng l~ nghi va l€ hQi Clla Hoill Thi trong khung cua nhling cuoc tranh lu~n gifra mot s6 tnrOng phai Ii thuySt khac nhau v€ l€ nghi va l€ hoi trong nhan hQC xlI hoi van h6a Tay phuong. Qua phan tfch tiSn trinh tai I~p l~ hOi cong d6ng ~i mot lang, bill nay l~p lu~n: a) truy€n th6ng Iuon

1 Bm vi€t nay S11 d1,ll1g tIT li~u eua Luang Van Hy tlr nhUng eUQe khao sat: sau {] Hom Thi vaG niim 1990 va g§n nhu hang niim, trong nhUng ehuy€n ell ngik ngay han, tlr 2000 dfu 2006 (g6m ea dip hQi lang niim 2002), k€t hqp vo; tu li~u di~n dii eua Truang Huy~n Chi VaG eu6i niim 2001 va dfur niim 2002, tw trung VaG vi~ t6 ehue hQi lang Hom Thi.

236

dugc sang t~o; b) tiSn trinh sang ~o truy€n th6ng lien quan dSn SlJ thuong thao cua nhi€u chu th@ vOi nhfrng tiSng n6i da ~ng, dSn nhi€u h~ tu tuang dia phuong va xuyen dia phuong khac nhau, va dSn nhling dQng thai phuc ~p trong quan h~ da chi€u trong cQng d6ng dia phuong cling nhu giua cQng d6ng dia phuong va nha nuac; va c) kSt qua cua tiSn trinh thuong thao tren & c~p cong d6ng c6 nhling ySu t6 khong hoan toan IUOng tnrac dugc & cfrp dQ vI mo, va khong phai hie nao cung di theo mot khuon mfru nh~tdinh.

2. TIEP C~ LE NGID TIT NHiJ'NG LANG KiNH LY TIIUYET KHAc NHAU

Stanley Tambiah dinh nghla ritual hay l€ nghi (g6m ca ySu

t6 l€ trong l€ hOi), la mot cach thong tin qua bi~u tugng, bao g6m nhling chu6i (sequences) ngon ill va hanh dQng dugc th~ thuc va thuOng quy h6a (formalized, conventionalized), tuong

d6i it thay d6i (rigid), co dQng v€ m~t 9 nghIa, va 9 nghIa cua nhi€u hanh vi va bi~u tugng tnlng l~p nhau (redundant va repetitive) (Tambiah 1985, tr.125-146). Theo dinh nghIa nay thi ritual g6m ca TIhfrng l€ nghi va l~ hoi, cung nhu nhling khia c~nh l€ nghi cua nhi€u hi~n tugng khac nhu mot phi en toa xu an.

Chung toi ~ s~p nhling 19 thuySt v€ l€ nghi trong nhan hQc van h6a va xa hoi Tay phuong vao ba tnrOng phai chinh:

2~1. TruOng pMi If thuyk chUr: nang

L9 thuySt chuc nang c6 hai nhanh chinh: chuc nang d6i vOi

ca thS (quan diSm cua B. Malinowski) va chuc nang xa hoi

(quan diSm cua Emile Durkheim va duqc triSn khai them trong nhfrng cong trinh cua Radcliffe-Brown).

237

Ly thuy~t cua Malinowski nhfin m?nh d~n chuc nang tam sinh 1y cua 1~ nghi va nhfrng phong tl,lc khac. Trong mQt thi d\l n6i ti~ng v~ dm s6ng nguoi Trobriand a m9t dao o' Thai Blnh Duong, Malinowski phan tich la khi danh ca a trong d~m rna khong g~p nguy hi~m, nguoi Trobriand khong dn phai ti~n hanh I~ nghi phil pMp gi. HQ chi dl,l'a vao ki~n thuc va tay ngh~ cua chinh hQ. Tuy nhien, khi ra bi~n danh ca, d9 rill 1'0 tang cao va k~t qua cling bfip benh hon. Nhling ngu phu Trobriand thuOng lam l~ va phil phep d~ trftn an chinh minh v~ m~t tam Ii, mong duqc an toan va duqc me ca to (Malinowski 1954 [1928]). Do d6, ly thuy~t cua Malinowski dua ra m9t gia thuy~t la moi truong cang bftt tr~c va k~t qua cang bftp benh tm con nguoi l?i cang dn d~n 1~ nghi phu pMp. Trong b6i canh Vi~t Nam, n~u di theo quan diem ly thuy~t Malinowski, chung ta se giii thich quy mo cua IS h9i ngay ca.ng IOn nhu H9i Ba chua Kho hay Ba chua Xu la do tam 1y bftt an, nhfit la cua nhling ngum buon ban, trong doi s6ng v6i dQ c?nh tranh cao cua thi truOng va xa h9i. Hi~n illQng nhling ngum buon ban di IS va t? l~ ngay cang nhi~u, dung tir quan di~m chuc nang, c6 th~ giai thich Ia do muc d9 rui 1'0 cua ho?t d9ng buon ban cao hon so v6i nhfrng ngh~ khac nhu giao d\lc (xem them Le H6ng Ly, 2007 va Nguy~n Kim Hi~n, 2008, duqc thao lu~n them du6i day).

Phan tich cua Durkheim va Radcliffe-Brown d~ cao chuc nang cua IS hQi va IS nghi d6i v6i cQng d6ng va xa hQi (Radcliffe-Brown 1952). N~u chung ta cho r~ng mQt phien xu an c6 khia c?nh mang tinh IS nghi cua n6, tm phien xu nay khong chi la nhfrng trao d6i gifra quan toa va bi cao va nhling ngum khac tham gia phi en toa. N6 khong chi la quy~t dinh cua toa an v6i bi cao. B~ng nhfrng thong tin va thong di~p rna n6 chuyen tai t6i mQi ngum trong xa h9i, phien toa con c6 chuc nang kh~ng

238

dinh uy quy~n cua nha nu6c va h~ th6ng tu phap, cling nhu cung c6 mQt s6 quy lu~t cua xa hQi. Tuong W nhu th~, mQt l~ nghi nhu h9i lang c6 chuc nang truy~n d?t thong tin v~ nhling quy u6c vS tOn ti trong c9ng d6ng cling nhu c6 kha nang tang tinh doan k~t cua m9t c9ng d6ng so v6i nhling c9ng d6ng khac.

2

2.2. Lj thuy& eau trUe

Ly thuy~t cfiu truc d~t trQng tam vao vi~c ly giai IS nghi va l~ hQi qua y nghla cua khong gian, thm gian, va hanh vi (g6m ca

trang ph\lC, ngon tir, cu chi) trong l~ nghi va l~ hQi. Ly thuy~t du trUc c6 ngu6n g6c tir cae cong mnh ngon ngfr hQc cua Ferdinand de Saussure va Roman Jakobson, duqc Claude Levi­Strauss dua vao nhan hQc van h6a xa hQi, ·va duqc Edmund Leach va Victor Turner ung d\lng vao vi~c nghien cuu IS nghi va

IS h9i (Leach 1976; Turner 1967).

Theo ill duy cua truong phai du truc, y nghla cua nhling s~p x~p v~ khong gian hay hanh vi cu chi chi c6 the hieu dUQ'c dh du khi duqc d~t trong quan h~ d6i l~p v6i nhling hanh vi cu chi khac. M9t thi d\l nho la vi~c gifr ngum th~ng CUng va bu6c chan cung khong di d9ng ban chan cua ong dam trong l~ nghi a

2 M9t nhanh cua thuy~t ch{)'c nang phan tfch chuc nang cua l~ nghi trong moi tru<'mg sinh thai (Rappaport, 1 967). Toi (HVL) ding t'iim xem vi~c ling d1}ng ly thuy~t hanh d9ng ngon tu (speech act theory) trong vi~c phan tfch l~ nghi (cua Stanley Tambiah [Tambiah, 1979], Emily Ahem [Emily Martin, Ahem, 1979], va mi)t s5 nha nhan h9C khac) la n~m trong khung ly thuy~t chUc nang, vi ly thuy~t hanh di)ng ngon tu n6i chung nh§n m<iinh d~n nhfrng quy uac d6ng nhit trong mi)t ci)ng d6ng ngon tlr (wong thfch v&i quan diSm cua Durkheim). (rng d1}ng nay quan tam d~n chUc nang cua ngon tu trong l~ nghi trong vi~c thay d6i thl,fC t~ d6i v&i ngmTI tham gia vao l~ nghi nay. Kirsten Endres la ngmTI d~u tien u-ng d1}ng cach phan tich nay vao Ihghi a Vi~t Nam (Endres, 2010 va Endres, 2011).

239

dinh lang Hoai Thi, thea quan- di~m cftu trUc, chi c6 th~ duqc

dt nghla trong quan h¢ d5i l~p vOi nhiing bmJc di thong thuOng trong dOi s5ng thuOng ngay. M9t tm dl:l nih trong b5i canh Hoai Thi 1a v@ m~t khong gian, cac nha cftu trUc lu~n se cho la 9 nghla cua vai tro cua cac cl:l ong a Binh chi c6 the hieu duqc d~y du khi d~t trong quan h¢ d5i nghjch vOi cac Cl:l ba va phai nft a Chua.

2.3. Tru'img pluii lj thuy& mau thuan

TruOng phai 19 thuy~t mau thu~n chiu anh hu6ng cua hQc thuySt Macxit, va c6 kSt hqp it nhiSu v6i h~u cftu trUc lu~n (post­structuralism) cua Michel Foucault va h~u hi¢n d~i lu~n

(postmodernism) trong khoa hQc xa h9i va cac nganh nhan van a phuong Tay. TruOng phai nay dlJa tren cac gia thuy~t sau day:

- H~ th6ng van h6a, xli h9i, kinh tS va cmnh tri khong nhit thiSt Ia m9t thlJc th~ thu~n nhit, va tv trong h~ th5ng c6 nhfrng mau thu~n ill nhiSu g6c d9 khac nhau (gioi, giai cftp,v.v ... )

- LS nghi va IS h9i, cling nhu ngon ill, d6ng m9t vai tro quan trQng trong tiSn trlnh phan h6a va cung c5 SlJ phan h6a vS kinh tS va quYSn IlJc trong xa h9i. N~u hQc thuySt Macxit nhin m~nh VaG phan h6a giai cftp, tm h~u ciu trUc lu~n va h~u hi~n d~i lu~n khong xem vin dS giai cftp la nSn tang quan trQng nhit trong nhfrng mau thu~n xa h9i.

M9t m~t, cac nha 19 thuy~t mau thu~n nhu Eric Hobsbawm cho dng trong cai gQi Ia truYSn th5ng bao g6m nhfrng cach hanh xu, quy uac, IS nghi va IS h9i - thvc ra c6 nhiSu ph~n r5 r¢t duqc t~o dvng mOi va c6 nhiSu ph~n khac cling chi duqc dvng nen trong vong vai thS ky tra l~i day (Hobsbawm, 1983: 1). M~c du tinh lien tl;lc va kS thira qua khu cua truYSn th5ng

240

duqc d@ cao, nhung thlJc ra truy@n th6ng l~i bao g6m m9t ti~n trinh sang t~o ra l€ nghi, va ti~n trinh nay di€n ra cang nhanh khi xli h9i dang chuy~n bi~n m~nh. CM truySn th5ng duqc sang t~o nay, thea Hobsbawm, c6 ba lo~i: (a) lo~i d~ gay dvng hay bi~u tuqng h6a tinh doan k~t trong m9t t~p th~; (b) lo~i d~ gay dvng hay hqp Ii h6a (legitimizing) th~ ch~ va uy quySn xli h9i; va (c) lo~i d~ giao dl:lc va gay dvng niSm tin, h¢ gia tri, va phong cach hanh xu (Hobsbawm, 1983: 9).

M~t khac, m9t s5 nha 19 thuy~t mau thu~n chiu anh hu6ng cua thuy~t Macxit cling phan uch kY hon vS tuong quan cua 1€ nghl v6i nSn kinh t~ cmnh trio Trong nghien CUu cua minh a nong thon Colombia, Michael Taussig tim hi~u vS niSm tin va l€ nghi cua nhiing nguOi nong dan lam a nhiing d6n diSn mfa trong m9t h~ kinh tS tu ban: hQ tin r~ng l€ nghi v6i quy giup hQ lam vi~c nhanh hon va thu nh~p cao hon. Tuy nhien, hQ cling cho r~ng nhiing d6ng tiSn hQ kiSm them duqc la tiSn cua quy va vi v~y khong th~ dung lam v5n d~ kinh doanh san xuit, vi c6 lam tm cling mit v5n. Cmnh niSm tin va l€ nghi nay la m9t cach thfch nghi cua nhfrng nguOi nong dan dli bi tach ra kh6i 15i s5ng tuong trq c5 truySn va phai h9i nh~p VaG CU9C s5ng d~y c~nh tranh cua m9t nSn kinh t~ tu ban. Taussig cling l~p lu~n la niSm tin cho·r~ng tiSn cua quy khong th~ lam v5n sinh 16i cling phan anh m9t SlJ thiSu tin tu6ng VaG tu ban chu nghla (Taussig, 1980).

Trong g~n hai th~p nien vira qua da c6 ngay cang nhiSu nhfrng nghien cUu vS l€ nghi va l€ h9i a Vi~t Nam cua ca cac nha nghien cUu Vi~t Nam l~n nuac ngoai.

M9t dong phan uch quan trQng a Vi¢t Nam vS l€ nghi va nhfrng biSn d5i trong l€ nghi trong nhfrng nam cu5i cua th~ IcY 20, tuy khong dS c~p dSn 19 thuySt chuc nang trong nhan hqc

241

hay khoa h9C xa hOi Diy phuong, da quan tam nhi~u d~n chuc nang cua l~ nghi. Phan tfch hi~n tu9ng ba Chua Kho a B~c Ninh, Le H6ng Ly k~t lu?n: "Vi~c thO- ba Chua Kho n6i len m~nh tTOng giai do~n chuyen d6i rir kinh t~ bao c~p xa hoi chu nghla sang kinh t~ thi tmang, mot giai do~n v6i nhi~u xao tron (confusion), bi~n vi (dislocation), va h6n don (chaos) ... nguoi ta hoo· nen giau c6 va tr~ng tay v6i mot t6c dO ch6ng m~t qua nhilng buon ban va d6i chac h9P phap cling nhu b~t h9P phap. Nhling ngum hoa nen giau c6 b~t ngo- thuang eho la nho- may m~n va d~ng sau em may m~n nay, la on eua th~n linh. Ni~m tin nay khi~n h9 d~n d~n [ba Chua Kho] de mm;m ti~n cho kinh doanh ngay eang dong va d~ du xin sv che cho· va lam an phat d~t" (Le H6ng Ly 2007, tr. 512). Cling trong phan tich sau cua mInh v~ huy~n tho~i va hi~n tuQTIg l~ cung ba Chua Kho a B~e Ninh, Nguy~n Kim Hi~n d~t mot cau hoi trong khung cua 1y thuy~t ehu·c nang rir g6c dO ca. nhan ngum tham dv VaG l~ nghi: "phai chang S1,t" dan xen, mau thu~n, va thi~u minh b~ch cua cac M chu~n mvc mang tfnh phap 1y k€ tren l~i chinh la mot tTOng nhling manh d~t t6t, nuoi duong sv phat tri€n cua ni~m tin VaG mot th~ gi6i song song, th~n bi, va thong qua d6, ni~m tin VaG hi~u Ivc eua hanh vi di vay (va cho vay) ti~n am a quy rna qu6e gia?" (2008, tr. 317, xem them Nguy~n Thi Hi~n 2008, tr. 11).

Phat bieu v~ nhilng tfnh ch~t va chuc nang cua 1~ hoi mot. each chi ti~t hon ca c6 Ie la nhilng ehuong vi~t cua Le Trung Vli (1992). Tac gia cho r~ng hoi lang c6 nhilng chuc nang nhu phan anh va bao lUll truy~n th6ng; chuc nang tuyen truy~n va giao dl,lC; va ehue nang huang thlJ va giai tn, tTOng d6 ehue nang d~u tien dUQ'e nh~n m~nh. Tac gia d~e bi~t nh~n m~nh, hoi lang "la cO" hoi d~ bi~u duong sue m~nh cong d6ng, la dip dan lang quy tI,l chung quanh vi th~n v6i m1.lC dich cu6i cung la cung c6 y thuc

242

cong d6ng va du mila ngh~ nang" (U Trung Vli, 1992, tr. 201). f)i~u nay d6ng thoi cling hung h9P vOi tinh eh~t qu~n th~ va tinh bi€u duong va hi~u tri~u rna thea tac gia hoi lang mang d?m net. Di~u dang luu y la, Le Trung Vli cling nhu h~u h~t nhling h9C gia khac thua nh?n va ap d1.lTIg cach nhin nh?n c6 tfnh du trUc -chue nang nay, dSu nh~t lo~t nh~n m~nh tinh d6ng quy thu~n nh~t cua cae quan M xa hoi thea chiSu tfch evc, ca dong cO" l~n k~t qua cu6i cilng cua vi~c tham dV VaG l~ hoi la sv doan k~t, ruc la "m6i quan h~ [ ... ] tbt d~p ca ba chiSu: ca nhan - ea nhan, ea nhan - eong d6ng, eong d6ng - ca nhan" (Le Trung Vli, 1992, tr. 198, xem them Dinh Gia Khanh va Le Hfru T~ng, 1994).

V Oi cong d6ng, day la cO" hoi thu?n ti~n d~ t?p h9P m9i

thanh vien c6 chung mot khat V9ng sbng, mot niSm tin g~n b6 thanh mot khbi, d~ bi~u duong va minh chUng eho uy quySn eua minh. V 6i m6i ca nhan, day la dip "cai toi va danh" hoa nh?p voi "em ta chung" [ .... ]. Chinh tTOng thm di~m nay, va chi thm di~m 'nay - thieng lieng, dinh ky, truac sv chUng ki~n va ban phuc cua vi th~n ho m~nh cong d6ng - th~n thanh hoang lang -cong d6ng dn d~t duQ'c sv th6ng nh~t y chi - ti~n d~ cho sv th6ng nh~t hanh dong, eho suc m~nh v?t ch~t cua ea cong d6ng -vbn la diSu r~t c~n thi€t eho cuoc sbng sau d6 [ .... ] (Le Trung Vli, 1992, tr.198-199).

C6 Ie chinh vi quan ni~m c~u truc - chuc nang xuyen su6t va ehu d~o nay rna it e6 nghien cUu vS l~ hoi nao g~n day d~t v~n dS nghi v~n tinh d6ng quy thu~n nh~t trong ~ong d6ng nm di~n ra 1~ nghi hay l~ hOi, va Sl,f doan k€t cua cac quan h~ xa hoi boc 10 trong hoi lang. Chua c6 cong trinh nao trong nuac chi ra Sl,f da d~ng va phuc t~p, th?m chi ca nhfrng mau thu~n tiSm nang duQ'c hi~n thi ho~c tang cuang cua cac quan h~ xa hoi giua nhfrng chu th~ tham gia VaG Sl,f ki~n nay. N€u c6 chang khi d~ c?p d€n sl,f

243

qmh tranh giua cac nh6m ngucn trong mQt sv ki~n l~ hQi, nhfrng nha nghien cUu thuOng c6 xu huang gan cho hi~n tUQng nay y nghla tieu cvc, nhu gQi d6 Ia "y thuc C\lC bQ phuOng hQi", va xSp chung VaG nhfrng m~t tieu cvc dn lo~i be cua l~ hQi (Le Quy DUc, 1996, tr. 24).

MQt quan diSm phan tich chinh thfmg trong khoa hQc xii hQi Vi~t Nam sau thOi ky 1954 nh~n m~nh dSn man thufin giai c~p thea cach nhln Macxit, du khong phu nh~n chuc nang cua l~ nghi cQng d6ng trong vi~c tang dQ cQng cam cua nhfrng nguOi.

tham gia va trong vi~c c6 kSt cQng dang . Nh~n xct Clla Nguy~n H6ng Phong v~ vi~c thO- cung thanh hoang va 1~ nghi xii thon

tieu biSu cho cach phan tich nay:

Qua tin ngu5ng thanh hoang ta th~y biSu hi~u tinh th~n cQng d6ng xii thon r~t r5 r~t. .. Tinh th~n nay thS hi~n a ch6 cac thanh vien xii thon coi :rninh nhu mQt ph~n tiI trong mQt kh6i th6ng nh~t c6 lien h~ hfru ca vOi nhau ... Cai ao tuang v~ m6i lien h~ cQng d6ng phan anh trong tin ngu5ng tren day trong di~u ki~n xii hQi phong kiSn dii t~o di~u ki~n cho giai c~p ap bUc, b6c lQt c6 thS lqi d\lng d~ cung c6 uy thS tinh th~n cua n6, d~ ngu dan, va d~ tiSn hanh tang cUOng ap buc, b6c lQt nhan dan ... (Nguy~n H6ng Phong, 1959, tr. 161-162)

Trong cac l~ s6c vQng, tu~n tiSt, tinh th~n cQng d6ng thong qua vai tro cua bo liio thS hi~n r~t ro, con trong l~ k.Y phuc thl tinh th~n d~ng cfrp cling thS hi~n r~t ro. Cm hlnh thuc long trQng, uy nghi, b~ v~ nhu mQt bu6i thiSt tri~u cua tS k.Y phuc cling con c6 tac d\lng d~ cao uy thS tinh th~n cho d~ng cfrp tren trong xii

thon nua. Con nhln VaG tac d\lng xii hQi thl du nhfrng tS tI;r biSu hi~n tin ngu5ng cua nhan dan chang nua cling chi c6 tac d\lng tieu cvc d6i vOi dOi s6ng nhan dan. N6 bi~u lQ nhfrng nhuqc

244

di~m, nhung giOi h~n, nhfrng nh~n thuc rna h6, sai l~ch cua nhan

dan v~ thS giOi trong xii hQi cli. Nen a trong d6 khong c6 cai gi

la truy~n th6ng t6t dyp c6 thS rut ra duqc ... N6 Ia nhfrng me tin dn phai tieu trir d~n d~n (sdd, 176 - 177)

Chia se vOi quan diSm tren cua Nguy~n H6ng Phong v~ g6c

dQ nhln tlr t6ng thS cua nha nuac la dong phan tich l~ nghi va l~ hQi kha ph6 bi~n trong cac nha nghien CUu a Vi~t Nam g~n day, vOi khung khm ni~m "truy~n th6ng" va"hi~n d~i". Tuy khong

con nh~n m~nh dSn mau thu~n giai c~p va khong con cm nhln

cvc doan v~ l~ nghi xua, nhung cae nha nghien cUu trong dong phan tich nay chia se gia dinh la c6 thS chQn lQc nhfrng ySu t6 cua truy~n th6ng trong tiSn trinh hi~n d~i h6a. Gia djnh c6 thS

th~y ro trong mQt bai viSt cua Binh Gia Khanh: ''ling hQ S\I t6ng hqp thong minh c6 tinh th~m my cac ySu t6 truy~n th6ng va ySu t6 hi~n d~i, cac ySu t6 ban dia va cac ySu t6 ngo~i nh~p trong hQi l~ dan gian cling nhu trong cac hoat dQng van h6a khac" (Dinh Gia Thanh, 1994, tr. 29). Theo cach nhin nh~n nay, trong khi nhfrng mi;lt tich cvc cua l~ hQi nhu gia tri c6 kSt cQng d6ng va bao lUll truy~n th6ng dn phai duqc duy tri, thl nhfrng mi;lt tieu cvc khuynh huang thuang m~i h6a l~ hQi ("buon th~n ban thanh"), nhfrng bi~u hi~n khac nhau va cvc doan cua tin ngu5ng dan gian ("me tin di doan"), hoi;lc nhfrng ho~t dQng duqc coi la "hu t1)c va t~ n~n xii hQi" khac dn phai bi h~n chS va lo~i be (Le Quy Buc 1996, tr. 24-25, Bi;lng Nghiem V~n, 1999). MQt s6

cling dii c6 g~ng tim cach dua ra nhfrng dinh nghla phan tach ro rang giua "tin ngu5ng" va "me tin di doan" (Nguy~n Chi B~n, 1999), hoi;lc chi ra r~ng nhfrng hi~n tuqng duqc coi la tieu cvc chi la loai ~m glri s6ng nho- VaG khong gian thieng cua l€ hQi (Nguy~n Chi B~n 2000, tr. 48). Nhfrng phan tich trong khung khai ni~m truy~n th6ng va hi~n d~i g~n day a Vi~t Nam tuang

245

thfch voi chfnh sach hi~n d<;l.i h6a va phat tli~n "m(>t n~n van h6a

tien tiSn d~m da ban s~c dan tOc". Trong chu tnrong nay, thi truy~n th6ng l§ nghi va l§ hoi khong phii bi 10<;l.i bo hoan toan rna dn dugc ch9n 19C. Tuy nhien, trong khung phan tfch nay, khm ni~m "truy~n th6ng" va "hi~n d<;l.i" n6i chung dugc xem nhu hai ph<;l.m trU dugc khm quat h6a, tuong d6i c6 diM, va dUQ"c phan thanh hai d~u cua ClJC h<;l.n, rna khong nhln nh~n r~ng d6 c6 th~ la m(>t qua trlnh lien Wc tm t<;l.O va sang t<;l.O (xem ben duOi).

Cac nha nghien cUu nuac ngom v~ Vi~t Nam g~n day ph~n Ian phan tfch l§ nghi va 1§ hoi Vi~t Nam ill quan diSm cua thuySt

mau thu~n. H9 quan tam nhi~u hon d~n SlJ da d;;tng cua quan

diSm chu thS v~ l§ nghi va l§ hoi (thi dlJ, Malamey, 2002 va

Taylor, 2004), nhling mau thu~n gifra nhling quan di~m nay, va

tiSn trlnh giao thoa hay hOi tho<;l.i cua nhling quan diSm nay trong

tuong quan v6i quan M quy~n IlJc (g6m ca quy~n llJc kinh t~) giii:a nha nuo'c va cong d6ng dia phuong cling nhu trang cong

d6ng dia phuong (Luong, 1994 & 2007; Kleinen, 1999; Truong,

2004; DiGregOlio, 2007).

Thong qua trQng diSm la dOi s6ng l§ hOi lang xli va ClJ thS

hon nfra la hoi lang a Hom Thi, chung toi l~p lu~n la:

1. Mot m~t, ti~n trlnh sang t<;l.O truy~n th6ng la mot ti~n trlnh

lien Wc, vOi muc do sang t<;l.O khong phii la nho, va m~t kha.c, c6

nhling nguyen t~c, nhling quy lu~t van h6a xli hoi it ai d~t v~n d~ dS tranh clii, sua d5i, hay tm t;;tO d5i mOi, VI nguOi ta ch~p nh~n n6 nhu mot ph~n hiSn nhien cua cuoc s6ng lang xli (taking for

granted as a part of reality). Ch~ng h<;l.n, a Hom Thi va nhi~u Hmg B~c BO, SlJ phan b6 khong gian thieng ho~c nm cong cong

g~n vOi giOi va mang tfnh d6i ng~u : nam/nfr : mnhlchua.

246

2. Ti~n tl1nh sang t<;l.O truy~n th6ng lien quan d~n SlJ thuong thao cua nhi~u chu thS voi nhling tiSng n6i da d<;l.ng, dSn nhi~u h~ tu tuang dia phuong va xuyen dia phuong kha.c nhau, va d~n nhfrng d(>ng thai phuc t;;tp trong quan M da chi~u trong cong d6ng dia phuong cling nhu gifra cong d6ng dia phuong va nha nuac;

3. K~t qua cua ti~n trlnh thuong thao tren a cftp c(>ng d6ng c6 nhfrng y~u t6 khong hoan toan luemg truac <luQ"c o· cftp d(> VI rna, va khong phai luc nao cling di thea mot khuon m~u nh~t dinh.

Tu g6c d(> 19 thuy~t, trong phan tfch nhling d(>ng thai cua dOi s6ng l§ nghi va l§ hoi, chung Wi cho la m~c du truong phai 19 thuySt mau thu~n c6 nhling d6ng g6p quan trQng, nhung nhfrng h9C gia su dlJng quan diSm nay cling dn lUll tam hon d~n nhfrng nguyen t~c rna nhling nguOi trong cu(>c khong d~t v~n d~ tranh cm va sua d5i.

3. KHONG GIAN LE NGill CQNG DONG vA Sl/ SANG T~O TRUYEN THONG

3.1. Bai ciinh ljch sir

Truac nam 1945, cac cong trinh tin ngu5ng cong cong a Hoai Thi g6m c6 dinh, chua, nghe, miSu cua ca than va mot s6 am tha nho cua x6m. DInh lang Hom Thi tha D6ng Long Cong Chua, mot cong chua cua tri~u Ly (s6ng VaG cu6i th~ kY XII). Theo cac cau chuy~n kS cua cac ClJ cao nien trong than, D6ng Long Cong chua trong chuy~n du hanh tham chua Hoa Long, dli bi cam, qua dOi va an tang t;;ti than Hom Thj, sau d6 dUQ"c cac tri~u vua phong lam nhan th~n thanh hoang. Nghe la mo cua vi cong chua nay. Theo cac ClJ trong lang, thl dSn thoi kY chi~n

247

tranh 1946-1954, l~mg v§.n con hai chua (Ngo Linh tv va D<;li bi tv, gOi nom na la chua ngoai va chua trong). Theo mot C\1 ba, thi Chua Trong (D<;li bi tv) "ngay xua r~t to, c6 5 gian Tam bao, 5 gian gac chuong .... Ngoai ra con c6 18 gian ti~p khach doc va ngang, c6 cay da hai nguoi om, sa xu6ng ruong".3 Chua Trong a c<;lnh dinh lang. Chua Ngoai (Ngo Linh tv), thea mot c\1ong, "c6 hai gian, hai mai, va hai thap". Ngoai ra, lang can c6 mot miSu thO- "cac ba cac co".

ThCri ky chi~n tranh 1946-1954 la khffi diSm cua vi~c thu

h~p d~n khong gian l~ nghi cong cong o' Hoai Thi· Mot ph~n Dinh bi pha VaG nam 1949 trong chu tnrong tieu th6 khang chiSn, khi dan Hmg ch<;ly len lang DiSm trong b6i canh quan doi Phap nhay du xu6ng g~n lang. Chua Trong cua lang cling bi chay VaG nam 1949. S~c th~n cling bi du kich d6t nam 1951 vi khong ai dam mang v~ nha, rna d~ o' dinh thi sO' ro1 VaG tay 11nh Phap. Khoang 1957, nha tiSn tS cua dinh bi pha d~ lam nha van h6a, va khu yVC dinh tra thanh kho hop tac VaG nam 1964. Theo mQt C\l 100 tu6i, Chua Ngoai bi pha VaG khoang 1966-1968, va nay chi can l<;li hai thap chua. Cac C\l ba sinh hO<;lt chua a ben ngoai Nghe (mQ cua Thanh Hoang), nhung cac bat huong va nhiSu tuong a chua Hoai Thi bi dua ra ao. Khong gian ngoi dinh VaG d~u th~p nien 90 con r~t nho h~p (chi con h~u cung hay con gOi la "chuoi v6"), va ph~n con l<;li cua dinh cling nhu chua d~u a tlnh tr<;lng tuong d6i suy S\lP trong khoang b6n th~p kYo

Khong nhfrng khong gian rna ca sinh hO<;lt I~ nghi cQng d6ng cling bi gi6i h<;ln nhi~u, va nhfrng l~ nghi cua cac C\l ong ben dinh cling g~p nhiSu kh6 khan va gi6i h<;ln hon l~ nghi cua cac C\l

3 M9t C\l ong cho bi~t Ia chUa nay chi c6 7 gian nha khach

248

ba ben chua. L€ cua cac C\1 ba o· chua, 2 l~n1thang VaG ngay dm va mung mot, chua bao gio' gian dO<;ln. NguO'c l<;li, tlr nam 1954 dSn khoang 1958, cac C\l ong khong con duO'c phep lam l~ cung Thanh Hoang 2 l~n1thang 0' Dinh. Sau d6, nhling l~ nghi v§.n con ph~n nao t6n t<;li, nhung duO'c gian luO'c r~t nhi~u, Vao ngay "Sl,T l~" mung Muoi thang Gieng fun lich, khong con t~ l~, Tuy nhien, thea mQt Cl) ong nguoi lang, trong nhfrng nam My nem born danh pM mi~n B~c (1968-1973), v§.n c6 cac gia dinh dem IS ra dinh VaG ngay Sl,T l~. Mot ph~n cling vi khong can phfrn tiSn t~ trong ki~n trUc dinh, cho nen trong thCri gian d6, ph\l niX da duO'c cho phep bu&c vao ben trong h~u cung d~ lam l~ kh~n Thanh Hoang du mong di~u t6t lanh cho gia dinh minh.

Khoang d~u nhfrng nam 1970, vi~c tho' cung Qa duO'c khoi ph\1c tro' l<;li nhung v~n trong ph<;lm vi h<;ln chS, ruc la chi gi6i h<;ln trong vi~c quet don h~u cung dinh va th~p huong kh~n Thanh Hoang VaG nhfrng ngay tu~n tiSt chfnh. Nhfrng nguoi cao tu6i dt crr nhau lam cong vi~c nay, nhung nguCri dSn luot chiu trach nhi~m d6 khong duO'c gOi la "ong dam" nhu tnr&c.

Nhfrng gian dO<;ln va gian thi~u n6i tren cua dOl s6ng l~ nghi cong d6ng mot phfrn nho la do kinh tS con nhiSu kh6 khan, nh~t la trong thai kY chi~n tranh Vi~t - Phap va Vi~t - My, nhung 19 do chfnh ySu la v~ m~t 9 thuc h~, Nha nu&c xem sinh hO<;lt l~ nghi la duy tam, khong phu hqp v6i hi~n d<;li va khoa hoc. Nha nu&c clIng xem nhfrng sinh hO';lt nay la Sl,T phung phf tai v~t c6 thS duO'c sir d\lng hfru hi~u hon d~ xay dl,TTIg va phat tri~n cling nhu d~ h6 trO' cho chiSn tranh.

Khong gian va sinh hO';lt a dinh g~p nhiSu kh6 khan hon a chua, mot 19 do quan trong la quan diSm cua Nha nu&c: dinh cling nhu phai nam la trung tam quy~n ll,Tc lang xa tru6'c Cach

249

m~ng, trong khi chua va cac Cl,l ba khong phai la trung tam

quySn h,rc va Nha nuac cling khong cho dng hQ c6 kha nang gay kh6 khan cho chinh quy~n. MOt ph~n khac, khac v6'i ben dinh, chua gin li~n v6'i mOt l~ nghi vang dOl nguOl d.t quan trQng la dam tang (cling nhu nhling 1§ nghi dinh ky cho nguOl qua c6 ti~p di~n sau dam tang khoang 2-3 nam k~ ti~p). Cac cl,l ba a chua, qua vi~c du sieu cho nguOl da khu~t, da gin ch~t sinh ho~t chua van l~ nghi vang dOl nguOl, mOt lanh Vl)'C rna Nha nuac chi c6 th~ gian di h6a chu khong th~ huy bo dUQ"c.

NguQ"c l~i, vi~c tha, l~ t~, va l~ mac Thanh Hoang khong lien quan gi d~n l§ nghi vong dOl nguOl, va Nha nuac dia phuong cling mu5n huy bo h~n (xem Luong 1993, tr. 289). TInh hinh

tren a Hom Thi phan anh xu huang chung t~i B~c BQ va B~c Trung BO sau thai kY dOc l~p.

Sang th~p nien 1990, dai s5ng va khong gian l~ nghi va l§ hOi cOng d6ng a Hoai Thi tra nen sinh dOng hon. Vao nam 1990, khi mQt doan nghien cuu khoa hQc xa hOi (c6 Luong Van Hy) bit d~u lam vi~c a Hoai Thi, trong ngay r~m va mung mOt hang thang, khoang 2/3 trong s5 66 cac Cl,l ba tren 49 tu6i tham gia l~ Ph~t ben chua, va khoang 40% - 50% trong s6 53 Cl,l ong cling a dO tu6i nay tham gia sinh ho~t dinh (d dO tu6i nay, cac Cl,l ba da "s~ch se", tirc la da ngimg ho~t dOng tinh dl,lc). Cung Ph~t thuCrng c6 huong hoa va thinh thoang c6 oan, trong khi ben dinh c6 huong, mqu, va tr~u cau. So v6'i th~p nien 1960 va 1970 chi c6 huong thl l§ cung da c6 ph~n phong phu hon. Til d~u th~p men 1990 thl trong chu ky nhling ngay l§ cOng d6ng quan trQng trong khong gian dinh chua, rieng cho dinh thl c6 l~ khai chieng hay dQng th6 (ngay 6/1), l~ nh~p tich ngay 9/1 va l§ t~ Thanh Hoang ngay 10/1 am Iich (ngay hOi lang), ngay Thu t~ (15/8), ngay gi6 Thanh Hoang lang (ngay 15/10), va ngay ch~p .

250

(10112). Rieng cho chua thi c6 cac ngay ThuQ"ng Nguyen (911, cling la dip hQi lang), ngay van he van 4/4, ngay ra he van 417, ngay gi6 t6 (mOt vi su trv tri ben chua) van ngay 12/9, va ngay Miu giang sinh (18/10).4

Nam 1994 - 1995, ph~n chinh cua:dinh Hoai Thi dUQ"c tu sua l~i, va rna rOng di~n tfch ra 126 m2

, v6'i chi phi la 54 tri~u. Nam 1996, chua cling dUQ"c tm t~o, v6'i kinh phi khoang 70 tri~u, m~c du di~n tfch ph~n ngoai chi c6 50 m2

. Dinh va chua dUQ"c

d~t a g~n nhau trong mQt t6ng th~ khuon vien phia d~u lang. Chua Hoai Thi khong chi tha chu vi Ph~t va b6 tat, rna con tha NgQc hoang, Nam tao, Bic d~u a ban thO- chinh; cling nhu Duc ong va su Cl,l (a ben phai chanh di~n, nhln til ngom vao); va ba vi m~u, hai co, hai c~u, Duc thanh hiSn, va ngii h6 (a ben trill chanh di~n). MOt rni~u nhe cling dUQ"c xay dl,l11g van khoang d~u th~p 10' 1990. (Nha van h6a lang Hoai Thi cling dUQ"c xay dl)'TIg m6'i van nam 1999, v6'i kinh phi la khoang 140 tri~u. Xay dl)'TIg nay, khac v6'i vi~c tu sua dinh va chua, la do chinh quy~n than chu truong va chiu trach nhi~m tai chinh. Nha van h6a la nol sinh ho~t cua cac doan thS quan phuong va c6 thS c6 nhling sinh ho~t th~ tI,lc nhu van ngh~).

Vi~c tu sua khong gian l~ nghi cOng d6ng a Hom Thi van gifra th~p nien 1990 hoan toan bit ngu6n til y nguy~n va n6 h,rc

4 Thea mot thanh vien 16n tu6i cua nh6m can huong cling a chua, thl con hai ngay quan tr9ng nua la ngay gi6 Cha (20 thang 8 fun ljch) va ngay gi6 My (3 thang 3 fun ljch). Trang tin ngu5ng d(io M~u, thl My la Thanh M~u Li~u H~h, va Cha la Bat Hill D(li Vuong Duc Thanh TrfuJ. (Ngo Duc Thiuh 2004, tr. 52-55). Tuy nhien, c6 c\! l6n tu6i a dja phuong l(li khfuIg dinh la chUa Hom Thi khong tha Duc Thanh TrfuJ.. Nh6m can huong a Hom Thi cO hon 30 thanh vien ph\! nu, la nhfrng nguOi lam 1~ doi bat huong vi con <sm y~u hay muon l~y vq l~y chang, ho?c duang tinh duyen cua chfnh h9 c6 tr~c tra,

251

cua dfm lang, nh~t la cua nhilng nguOi cao tu6i. Trong hon 124

tri~u ti~n tu sua dinh va chua, dia phuong (qua hop tic xa them) chi gop 20 tli~u, phin con l~i co' ban la do dong gop cua dan lang.s Vi~c tu sua nay, m9t phin, phan anh nhilng thay d6i quan tf9ng trong kha nang kinh t~ cua cac gia dinh Hoai Thi· Tuy chung ta khong co nhilng dfr li~u chfnh xac v~ kinh t~ dia phuong VaG gifra th~p nien 1990, nhung thu nh~p rong (sau khi da trir chi phi san xu~t) binh quan diu nguOi & Hoai Thi nam

2000 la 2,48 tri~u d6ng, tuong duong voi 1.565 kf th6c.6

Thu nhftp rong binh quan diu nguOi tfnh fa th6c nay tang g~p 2 l~n rum so vOi nam 1990 (xem Luong 1993, tr. 264 - 269). Muc tang dang k~ v~ thu nh~p & dia phuong b~t ngu6n ill Sl,T da d;;tng hoa ho;;tt dong kinh t€, phat tri~n m;;tnh sang cac tanh Y\TC phi nang nghi~p. Vao nam 2000, nang nghi~p dia phuong chi con

5 Tho~t d~u, khi Y tuOng xay d\ffig I~ ngoi dInh duqc dua fa (1992-1993), quy cua nhfrng ngm'ri cao tu6i chi c6 yen v~n 3 tri~u d6ng. M~c du "faO thOi gian d6, chua c6 m(lt quy trinh th~ ch~ h6a nao quy djnh v~ vi~ xin phep xll.y dinh, va nguOi ta chi ck bao v6i uy ban Nhan dan xli, Y tUOng ban d~u cuanhfrng ngucri cao tu6i phai duqc Chi b(l cua thon thong qua, truac khi v~n d(lng tra thanh mong mu6n cua dan lang. Sau r~t nhi~u ban b~c gifra nhfrng nguOi khOi xUOng va lanh d~o, nguOi ta d1l nh~t tri quyen g6p, tren tinh thk tv" nguy~n, m6i nguOi t6i thi~u 10.000 d6ng, khong k~ d(l tu6i. Nhung ngoll s6 ti~n t6i thi~u phan b6 thea d~u nguOi nay ra, cac ca nhan, gia dInh va dong hQ d~u c6 th~ d6ng g6p nhfrng s6 ti~n ho~c hi~n v~t IOn hon, ti~n tir Vll tram ngan d6ng len d~n m(lt tri~u, hi~n v~ bao g6m d~ tv", cau d6i, y mon, v.v ... Ban xay d\ffig d1l d~ ra vi~c nhfrng ai cong duc 50,000 d6ng tra len sf: duqc kh~c ten vao bia d~ trong dinh. VI v~y cling c6 nhi~u gia dinh va ca nhan thi dua nhau c6ng duc. K~t qua la c6 gk 300 gia dInh va dong hQ cong duc rieng, vuqt ben ngoll phk nghia VI) cua minh. Qua trinh xay I~ chUa ciing ti~n hanh tuong W nhu d6i v6i lam dinh: y tuOng xu~t phat tir nhfrng nguOi cao tu6i r6i duqc thuy~t phl)c r(lng ra nhan dan, cach gay quy va v~ d(lng cung tifu hi~n v~t ciing

tuongW· 6 S6 li~u nay dV"a vao m(lt cu(lc di~u tra kinh t~ x1l hQi dp hQ cua chuong trinh

nghien Clru cua chung toi, duqc ti~n hanh t~ t~t cit cac h(l trong lang vao d~u thang 112001.

252

dong gop 38,7% VaG thu nh~p rong o' Hoai Thi.7 56% thu nh~p

Ia til Ianh VV~ phi nang nghi~p, ph~n Ion ill thuong m;;ti va ngh~ xay dl,lng. Trong t6ng s6 954 nguOi lang Hoai Thi VaG nam 2000, 520 nguoi n~m trong h,rc IUQng lao u9ng uia phuong, va 360 nguoi (69% cua h)"c lU9ng lao dong) co thu nhftp phi nang

nghi~p. Trong s6 360 nguoi nay, 141 nguOi di buon ruQ"U va 19n o' Ha N9i, 31 nguoi buon ban nhilng m?t hang khac, va 106 nguoi lam ngh~ xay dl,lng (phin 1611 & Ha N9i).8 Nhilng con s6

nay tang dang k~ so vOi con s6 100 nguOi lang di buon va 60

lam ngh~ xay dvng VaG nam 1990 (theo uac lU911g cua nguOi Hoai Thi VaG nam do).

Song song vOi vi~c tu sua va tai t;;tO khong gian l€ nghi cong d6ng la vi~c tai t;;tO va sang t;;tO co' ch~ cho l€ nghi (; dlnh va chua. Til diu th~p nien 1990, ulnh lang Hoai Thi l;;ti b~t diu co "ong uam" la nguoi phl,l trach trong nom h~u cung uinh. Cac Cl,l ong thay nhau m6i nguoi phl,l trach mot nam, voi ui~u ki~n la khong "cho' tang", VQ" ch6ng con diy UU. Khi dlnh dUQ"c tu sua xong VaG thang 8 nam 1995, thl khoang hon 20 Cl,l ong ua cung nhau mua s~m quin ao t~, nhu vfty la U9i t~ ua uUQ"C hinh thanh. Nghi thuc t~ Thanh Hoang cilng dUQ'c cu hanh l~n d~u tien sau 46 nam gian do;;tn. Cac Cl,l ong t6 chuc t~ VaG ngay 9/1 va 1011, ngay Thu T~ (15/8), 15/10 (gi6 Thanh Hoang), va

7 Nong nghi~p HOll Thj vao nam 2000 CC1 ban la d~ phl)c VI) nhu du cac hQ trong lang. Nam 2000, t6ng san luqng th6c trong lang la 450 tk, trong d6 chi c6 1% (4,5 tk) duqc ban di, con tuy~t d~ b(l ph~ (99%) d~ an va tm san xuk Lqn hm la san ph~m chan nuoi hang h6a chfnh.

8 Trong s6 360 nguOi HOll Thj co thu nh~p phi nong nghi~p vao nam 2000, 63 nguOi di lam a nm khac, thinh thoang m6i v~, 278 nguOi s6ng a lang quanh nam, va 19 nguOi Vll thang a nha, Vll thang di lam va a nm khac. Nhfrng nguOi di lam a nm khac, thinh thoang m6i v~, vfuJ duqc cac hQ dja phuong xem la thanh vien CO' hfru cua h(l. M(lt s6 nh6 ngm'ri HOll Thj d1l thoat Iy hiin va khong con a lang.

253

10/12 (ngay Ch~p). 6 chua, dc C\! ba cling thanh l~p m9t d9i dang huang, va l~ dang huang a chua tra thanh mot "truy~n th6ng" mOl, d6i xung voi IS t~ Thanh Hoang o' dinh. D9i dang huang t6 chuc dang huang 4 l~nlnam VelO dip thuQTIg nguyen, vao he, ra he, va gi6 t6. Llic d~u chi co 12 C\! ba, thi d~n 2002

da tang len 24 C\!, tuy c6 mot vai nguOi thai tham gia.

Trong chu leY IS nghi c9ng d6ng t~i Hom Thi, thm gian cao di~m la sau T~t am lich, b~t d~u vOl IS t~ D9ng th6 vao ngay 6/1,

I~ t~ Nh~p tich vao chi~u 9/1, l~ cling Nghe (mo Thanh Hoang) va IS t~ t~ a mnh vao ngay 10/1; IS cling ThuQng nguyen vao 9/1 va IS Dang huang vao 10/1 o' chua. Nam 2001, l~n d~u tien trong 56 nam, Hoai Thi l~i t6 chuc dam ruac ngay hOi lang vao 10/1 am lich,9 va la than thu hai cua xa Lien Bao t6 chuc l~ ruac Thanh Hoang vao dip IS h9i nay cua vung Lim, xu Kinh B~C.lO

3.2. Li nghi h{Ji limg nam Nhfim Ng!, (2002) va s¥-' sang

tc;o truyJn thang

Trong IS h9i lang nam 2002 rna chung tai c6 cO' h9i nghien cuu sau, s6 ngum tham gia dam ruac Thanh Hoang, thea ban t6 chuc, la 186 nguOi. C9ng voi m9t s6 thanh vien chu ch6t cua ban t6 chuc a l~i t~i dinh va chua, cua ban khanh ti~t phll trach vi~c ti~p khach, cling nhu k~ ca vai C\! ph\! trach hom cang duc

9 Ngay hQi lang hay ngay Sv 1~6' Hom Thi vao 10 thang Gieng am lich la mQt trong mQt chu6i nhfrng ngay hQi trong xa va trong vling: 6' thon DQc vao ngay 7 thang gieng, a Hom Thi vao ngay 10 thang Gieng, a thon CM vao ngay 11 thang Gieng, a thon Hom Trung va Hom ThUQIlg vao ngay 12 thang Gieng, (y thon Bum (Bm U yen) vao ngay 13 thang Gieng, va hQi Lim n6i tiSng ca vling Bk Ninh ciing vao ngay 13 thang Gieng.

10 Thon d~u Mn Clla xa Lien Bao t6 chuc dam ruac la thon Hom ThUQIlg. Theo mQt can bQ lanh d<;lo xa Lien Bao, thl Hom ThUQIlg t6 chuc l<;li dam ruac Thanh Hoang vao nam 1995.

254

o' dinh va chua, thi khoiing 200 ngum lang tham gia bu6i lS

sang ngay mung Muoi thang Gieng am Iich nam Nham NgQ, ruc la khoiing 113 dan lang tren 18 tu6i vao thOi di~m d6. Day 1el m9t con s6 dang k~, vi ngay SlJ 1~ khong chi co nhfrng lS nghi cong d6ng, rna con 1a ngay h9i cua t~t cii gia dinh trong than. Day la ngay rna cac phll nft lang Hoai Thi di l~y ch6ng noi khac thuemg cung vOl gia dinh c6 g~ng v~, va h~u nhu gia dinh nao trong lang cling mm khach, g6m nhfrng nguOi thong gia ill lang khac va b~n be (trong d6 c6 b;;m quan hQ, bq.n lam an buon ban hay bq.n d6ng SlJ, d6ng ngli, bq.n be cung hoi va b~n hQc cua cac thanh nien), ill kh~p noi v~ hQP m~t va an u6ng tq.i nha. 11 Thuong thi nhfrng ngu01 khach nay d~u ra dinh va chua th~p huong truac khi tra v~ nha chu dlJ ti~c khoan dai. Ph~n Ian cac h9 Hom Thi d~u b~n r9n lam c6 vao dip nay va phiii co ngum o' nha vao bu6i sang d~ ti~p khach. Hon th~ nera,

11 Ngay Sv l~ nam 2001 da cho ngum dfu1 trong thon thfty dam ruac la mQt n6 19c l&n huy dQng ngu6n v~t chftt Clla mQi gia dinh trong thon, sg dong gop v€ thm gian va suc 19c clla hon 100 ngum tham gia tT\fc tiSp va nhi€u ngum tham gia gian tiSp. Vi v~y rna thO<;lt d~u, y tuang se t6 chuc ruac vao ngay Sg l~ nam 2002 chua phii la hi€n nhien va duQ'C chftp nh~ mQt cach r9ng rai. M9t s6 ngum, k€ ca cao nien lful tre hon, cho d:ng vm nam m&i nen mac m9t lk, cac nam xen ke a gifra chi tS a dinh, nhu v~y la tiSt ki~m suc ngum suc clia. ThS nhung trong nhfrng cU9c hQP clla hQi Ngum cao tu6i thon vao nhfrng thang cu6i nam 2001, y dinh se t6 chuc ruac duQ'c dua ra va ngay cing chi~m da s6. Ben c<;lllh do, sv quan tam Clla nha nghien CUu v€ sv chuy€n d6i Clla nhfrng nghi l€ gia dinh va c9ng d6ng ciing co arrh huang nao do, va vi~ nha nghien CUu d6ng y tm trQ' vi~c quay phim l€ hQi lang do m9t s6 ngum lanh d<;lo thOn d€ xuftt, aa tang sv ling h9 vi~c t6 chUc mac vao nam 2002. S6 ngum tham gia vio dam ruac nam 2002 tiing hon s6 ngum tham gia vao dam mac nam 2001 cO Ie ding pharr anh vi~c dam ruac nam 2002 co quay phim. R5 rang Iii., trong truOng hgp C\l the nay, sv tham dv clia nhfrng ngum nghien CUu dong m9t vai tro nhitt dinh trong qua trlnh tm t<;lO truy~n th6ng. D~n thang Ch<;lp nam Tan Ty' (2001) am lich thl vi~c t6 chUc mac cho vi~c lang nam sau aa duQ'c khfuJg dinh m9t each th6ng nhftt.

255

thea t~p Wc dja phuong, nhling nguOi "co bl,li", can chcy tang

nguoi m~t, thi khong tham gia cac dam hi nhu dam cuoi, mUng thQ, khong tham giadQi t~ hay vi~c a' dinh chua, va khong tham gia dam ruo-c Thanh Hoang.

Ron hai thang moi tmo-c vi~c lang, mQt nguoi nguyen la Hinh d?o thon Roai Thi va thuQc hQ NguySn S1 (mQt hQ tOn trong lang), b~nh ni)ing va qua dol. Trang m6i quan h~ than tQc ching chit a Hoai Thi vi khuynh huong l~y nguOi trong lang ill lau dOi, va mQt nguoi thuong c6 nhi~u quan M than tQc v6i mQt nguOi khac, tuy tinh thea d~ng cha hay my, thi vi~c tinh thea quan h~ nao d~ quy~t dinh co cha tang cho nguoi qua c6 khong cling co phfin linh hO?t. 12 MQt nguOi nh~n "cha' tang" ruc la thua nh~n va kh~ng dinh m6i day khang khit va tinh cam cua minh d6i v6i nguOi qua c6 va gia dinh nguOi nay. "Cha" d6ng thoi cling la ch~p nh~n nhling thi~t thai vi sv kieng cfr d6i vm cai ch~t: gia dinh c6 tang bj coi la "nha co bl,li", nhling nguOi dang "cha" cling hi coi la "co bl,li" hay "khong quang que". MQt m~t, m~c du nguei qua c6 chi c6 mQt nguOi em trai cung cha khac my, nhung l?i co nhi~u chi gai va nhi~u chau gQi bing c~u. Rieng s6 lUQng nhfrng nguoi thuQc nhling gia dlnh cae ba chi cua nguOi qua c6 nay da len t6i 164, du mQi Ilia tu6i. 13 M~t khac, nguOi

12 Theo cui)c khiio sat kinh t~ - xii hQi cua t~t cii cac hQ trong lang cua chung Wi vao d~u nam 2001, thl trong nhfrng c~p vg ch6ng cua nhfrng nguCri dii I~p gia dinh va vfuJ la thanh vien cua cac hi) khiio sat, 52,3% ~p vg ch6ng la cung nguCri lang Hom Thi. TY l~ nay nay tuong d6i 6n dinh va chi giiim dang k~ a nhfrng c~p vg ch6ng k~t hon trong thCri ky 1965-1974 la thCri ky chi~n tranh, c6 nhi@u chuy~n dich. V@ vi~c gifra hm nguCri lang c6 nhi@u quan h~ than ti)c khac nhau, illy theo tlnh theo dfuIg cha hay m" cua ego, xin xem them Luong va Di~p Dinh Hoa 2000 (tr.46-52).

13 Trong wOng hgp nay, cac anh r~ va chau r~ cua nguCri dii m~t khong phiii cM tang.

256

qua c6 l?i thuQc \;~ mQt chi cua mQt dong hQ Ion a' lang, nen s6 nguoi ben nQi. chao tang la 93 nguoi Khoang mQt phfin tu nguoi Hoai Thi cha tang mQt nguOi da m~t VaG cu6i nam 2001 (257 nguoi trong t6ng s6 971 dan cua Hoai Thi ) la mot tY l~ khong phai la nha. Sv qua dOi cua mQt nguyen lanh d?o thon thuQc hQ S1, cling nhu cua vai nguoi khac trong nhling thang tnro-c d6, da clftn d~n h~ qua la mot s6 nguei Hoai Thi da khong duQ'c tham dV VaG vi~c lang, hoi)ic bi lo?i tru ra khai nhling nhi~m V\l va vi tri quan trQng trong nghi thlic t~ va dam mO·c.

14

Bam mo'c nam 2002 b~t dfiu vm qu6c ky va mQt doan 5 ClJU

chi~n binh. Sau do la 5 thanh nfr mang co' ngli s~c; tr6ng ti~n, dQi bat am, 5 ca ngli s~c nfra, chi eng, cO'ru linh; ca l~nh, bQ bat bliu va bQ ch~p kich, dQi bat am, chi eng tr6ng nha, ki~u thfin; ong dam va cac Cl,l thuQng mi)ic ao da; tr6ng h~u, IS v~t cua lang, ban t~ dInh thfin (nam); IS v~t cua dong hQ NguySn Van; vi su (nam) va dQi dang huong (nfr); IS v~t cua dong hQ NguySn Bang; dQi quan hQ nfr, dQi thS dl,lc thS thao (nfr) va IS v~t, hQi phl,l nfr va lS

14 Trong dip vi~c lang a Hom Thi niim 2002, c6 8 thanh nien khong dugc a trong di)i hlnh ruac, trong d6 hm nguCri cha tang b6, con l<:li cM tang ong bit ni)i ngo<:li. Nhung n~u chi la h9 hang trong vong ba dCri d6i vOi nguCri qua c6 thl c6 th~ dugc coi la man tang sau 49 ho~c 50 ngay, ho~c 100 ngay. Nguyen tk nhfrng nguCri "c6 bl)i" khong tham gia dam ruac va di)i t~ a dlnh va chua khong dugc ap dl)ng thuk nh~t, mi)t phk vi So' s6t a cii pilla t6 chuc cling nlm trong hQ cha tang, va mi)t phk vi nguCri Hom Thi dii Ung dl)ng nguyen t~c kha linh hO<:lt. Bu6i t6ng k~t ngay S\)' l~, mi)t thanh vien cua ban t6 chUc neu vi~c mi)t thanh nien cha tang ong ni)i m~t nam 2000 dugc ban t6 chuc thong bao khong th~ tham gia dam ruac, nhung cha cua thanh nien nay cha tang cha rui)t va la thanh vien Hi)i CI)'U chi~ binh l<:li tham gia dam ruac. Mi)t till dl) khac la mi)t ba chi rui)t (nguyen thui)c hang lauh d<:lo xii) cua vi nguyen lauh d<:lo thon rrillt cu6i nam 2001 ~c du khong dUng trong di)i ruac, nhung vftn dugc phan c6ng d6n ti~p khach a dlnh, vi dam tang nguCri em Qa dugc hon hm thang rum. R6 rang Ii, s\)' bao ham va IO<:li trir tuong d6i b@n vfrng trong truy@n th6ng qua vi~c cha tang khong phiii la nguyen t~c cUng nh~c rna dugc hi~u cling nhu v~ dl)ng c6 phk linh hO<:lt tren thlJc t~.

257

v~t, r6i d~n m9t s6 cv ba va kh~ch mei. Sau khi dam ruO'c tn:] v~ khuon vien dinh chua, l~ bai duqc cu hanh & Nghe (m9 Thanh Hoang), ti~p d6 1a IS t~ & dinh. Bu6i chi~u, d9i dang huong lam IS o' chua, c6 Sl,f tham dl,f cua hai d9i dang huong b~n la d9i cua thon Bai Uyen (cung xa) va d9i Thanh Le (xa HQP Llnh).

M9t di~m dang luu 9 trong cac nghi thuc cling t~ va dam ruO'c cua ngay Sl,f l~ la Sl,f c6 m~t cua kha nhi~u nhfrng y~u t6 duqc t<;10 dl,fTIg hoan toan mm, ho~c bi~n cai nhfrng y~u t6 cli thea nhfrng nQi dung hay hinh thuc mm hon.

Hoan toan moi la:

a) LS khai m<;1C 1a m9t nghi IS g~n nhu hoan toan hi~n d<;1i, c6 chao c& T6 qu6c, Qu6c ca, c6 nhfrng 10i phat bi~u, th~m chi trang phvc va chi~c c~p k~p van ban phat bi~u cua ong Tru6ng thon kiem Tru6ng ban t6 chuc cling gi6ng h~t nhu m9t chuong trlnh IS h9i ki~u m~u thu6ng phat tren truy~n hinh.

b) Di d~u doan ruo'c, thay vi c& L~nh la ca T6 qu6c, do m9t doan 5 nguei Cl,fU chi~n binh m~c quan phvc vac, kh~ng dinh r5 vai tro cua Nha nuO'c va tinh th~n cong dan m9t qu6c gia. (th~m chi, da c6 ngum ban tm vi~c ruO'c anh Chu tich H6 Chi Minh, nhung v~ sau 9 tu6ng d6 khong thanh hi~n thl,fC, m9t ph~n vi kinh phf, m9t ph~n vi Sl,f khong ch~c ch~n v~ tfnh hqp 19 va cho phep tir tren xu6ng).

c) Sl,f tham gia cua nfr gioi VaG dam ruO'c: nhu toan thanh nfr vac cac ca ngil s~c, d9i dang huong clla cac phv nfr tuong d6i 16n tu6i, b6n phV nil tre trong nh6m quan hQ, s6 phV nil m~c qu~n £10 va di giay th~ thao, doan phv nil m~c £10 dai, va cac cv ba. Dam ruO'c trong thOi kY Phap thu9C chi c6 nam gim.

d) Sl,f tham gia cua cac t6 chuc quan phuong CH9i Cl,fU

258

chi~n binh, Doan Thanh nien, H9i PhV nil) va phi quan phuong

mm (dQi dang huong cua phV nil thon, dQi th~ dvc th~ thao) , phan anh cach t6 chuc va Sl,f thay d6i trong t6 chuc xa hQi dia phuong trong nua th~ kyo

e) LS v~t cua cac tQc hQ trong dam ruO'c kh~ng dinh Sl,I

hi~n di~n cua nhfrng tQc hQ c6 du ti€m ll,fc kinh t~ va kha nang t~p hqp, t6 chuc trong hQ (xem them ben dum).

f) L~ dang huong cua dQi dang huong & ben chua: Nua d~u th~p nien 1990, & chua Hoai Thi, nhfrng l~n dQc kinh c~u Ph~t ho~c th~m chi l~p dan cling hoan toan thea nghi IS Ph~t giao. Dang huong la mQt nghi IS mmduqc du nh~p tir ben ngoai, do

cac cv ba & Hoai Thi chu dQng tim hQc va thl,fC hanh. L~ dang

huong k~t hqp giila chu trlnh l~ g~n gi6ng nhu t~ cua cac cv ong & dinh, chi khac v~ IS v~t va cach th~ hi~n, nhu co mlia senh ti~n va d~c bi~t la mlia g~n nhu len d6ng khi h6a (d6t) SO'. Dang

huong cua cac cv ba & chua con khac vm t~ cua cac cv ong & dinh & ch6 dang huong vira c6 tinh trlnh diSn l<;1i vira c6 tinh tuong tac hon. Trong khi hanh IS, m9t nguOi xem c6 th~ "thu6ng" va yeu c~u doan dang huong ca m9t bai c~u xin duc

Ph~t va cac thanh th~n. NguOi xem th~m chi c6 th~ ngling IS l<;1i va tham gia b~ng cach tl,f ca len lOi c~u xin, khi~n cho nghi IS tr& nen nhu m9t bu6i mnh diSn d6i dap. R5 rang day la m9t nghi l~ duqc t<;10 dl,fTIg moi va l~p ruc tr& thanh ''truy~n th6ng".

Nhfrng cM bien dang k~ trong nhfrng l~ nghi ngay hQi lang va s~p x~p vi~c su dl,fTIg khong gian dinh chua g6m:

a) L~ thuqng nguyen & chua truO'c kia la VaG ngay 12 thang

Gieng am lich, thi chuy~n sang ngay 9 thang Gieng.

b) TruO'c 1946, ngay Sl,f l~ bao g6m ba bu6i t~ chfnh: t~

259

~

Nh~p tich VaG chi@u hom tnra-c, t~ chfnh i'J Nghe sau khi da ll..ro·c

Thanh Hoang til dinh sang Nghe, va t~ gia sau khi da yen vi h6i

cung Thanh Hoang tn:r l~i dinh. Nam 2002, ngum ta da rut bot di, thay l~ t~ chfnh i'J nghe b~ng l~ tMp bai. Vi~c nay co lien quan mQt ph~n d~n vi~c dam nra-c, thay vi chi di til dinh sang

nghe, thl di quanh lang, m~t khoang hai ti~ng. N~u ti~n hanh t~ o'

d nghe va dinh thi anh huong r~t nhiSu d€n vi~c ti~p khach o' cac gia dinh.

c) Nhiing chi ti~t trong dam nro-c: Co Ie vi dam rno-c di quanh lang d~n hai ti~ng, nen ong dam khong con mang bat huong trong dam nro'c rna d@ len ki~u Thanh hoang. Ngoai ra, theo cac Cl,l trong lang, thl truo'c kia ngum ta rna-c xoi ga, th~m chi xoi va thu IQTI.

Nhung nam 2001 va 2002, nguoi ta da b6 1~ do, th~m chi co gia dinh gQi '1 mu5n cung ti~n mQt con IQTI sua quay d@ dem di nra-c, nhung da bi til ch5i. L~ v~t trong dam ruo'c nam 2002 chi la hoa qua va oan. MQt s5 nguoi giai thich la nro'c xoi va thit la m~t v~ sinh. R6 rang la, m~c du truYSn th5ng dUQ"c khoi phl,lc, nhung khoi phl,lc mQt cach co chQn IQc voi nhling ki€n giai phu h9P voi SlJ ti~n nghi va '1 thuc h~ moi 15

d) Nguyen t~c ch6 ng6i o' ca dinh Ian chua vaG ngay l~ cling nhu nhfrng dip sinh ho~t khac, ca ban la theo tu6i taco 6 dinh va chua thl cao nh~t la Cl,l ThUQTIg la Cl,l ong va Cl,l ba 100 tu6i nh~t. Nguyen t~c nay a chua duang nhu khong thay d6i,

nhung a dinh thl co mQt SlJ thay d6i 100.16 VS ngoi thu, thea mQt

15 Trang dam ruac nam 2005 cua lang Hom Thi rna m(lt trong hai chI1ng toi (L VH) co quan sat, thl trong nhfrng I~ V?t c6 m(lt con gi lu(lc.

16 Chung toi khong co thong tin chfnh xac v€ ch6 ng6i a chua trong lll'ra d~u th€ ky 20, vi sinh ho~t a chUa thuOng Ii cae C\l 100 tu6i vi d€n nam 2002, nhfrng ai da timg thuOng xuyen I~ a chUa tir lllra th€ ky truac thl khong con ai. Ngugc I~, a

260

Cl,l da tung ra dlnh tnra-c nam 1949, thi nhilng vi tIl quan twng nhit o' dinh danh cho c\l Thu chi (nhling noi khac gQi la tien

chi) la ngum co tiSn hay vai v~ trong lang, Cl,l ThuQng (nguoi cao tu6i nh~t trong cac Cl,l cao tu6i da tUng t6 chuc khao thea l~ lang d@ dUQ"c tham gia an c6 a dinh), va Ong dam. Cl,l Thu,

C\l ThuQng, va Ong dam m6i ngum an m9t c6 lieng, nhung C\l Thu thi l~i them mQt c6 mang vS. Cac t6ng 1'1, huong truong, va nhilng nguel mua nhieu ng6i mQt ben, va cac Cl,l Ion tu6i khac ng6i ben kia, con b~ch dinh (g6m ca nhling ngum Ion

tu6i nhung khong co diSu ki~n kinh t~ lam l~ khao) thl ng6i ngoai nha ti€n t€ chu khong dUQ'c VaG an trong dinh. Nhu v~y la nghi thuc vi tri cua cac Cl,l ong sau nay t~i dinh lang thea tu6i tac la chinh, da th@ hi~n r6 thay d6i dang k@ so voi thai ky

, C' h 17 truac ac m~ng.

e) V~ ph~n hQi trong ngay l~ hQi, thl nguei ta da khong con moi doan tU6ng ho~c cheo v~ mua vui cho dfm lang nhu tnro'c

kia. Thay VaG do Ia mQt dem van ngh~ tv bien tv di~n VaG t5i ngay mung Chin thang Gieng fun lich, cac ti~t ml,lc bao g6m til dan ca, quan hQ, cho tOl nhling bai hat cua nhfrng nam khang

chi~n ch5ng My, va nhfrng ti~t ml,lc mua va ca kich c~p nh~t nh~t tren thong tin d~i chung. Ngohl ra, trong ngay mung Mum thang Gieng, con co hat quan hQ cua doan cua lang Di~m v6i

ben dinh, nhfrng ngum lang phii nam con tre nhung mua nhieu hay chuc huong truOng, c6 ch6 ng6i a ch6n dinh trung, vi co nhfrng Cl,l a thm di~m 2002 da timg ra dinh vio th?p nien 1940.

17 Tuy ng6i theo tu6i tac Ii chfnh, nhung cac Cl,l 100 tu6i hon, n€u d€n tr~, co th~ ng6i dum. (j chua, vio thm di~m 1990 khi Luong Viin Hy nghien cUu thl,fc dja a Hom Thj ding nhu vio nam 2002, cac C\J bi tuiin thu chl}.t che nguyen t~c ng6i theo tu6i. Cac Cl,l bi gQi nhau Ii "C\l anh" vi "Cl,l em" illy thea tu6i tac (xem Luong vi Di~p Dlnh Hoa 2000, tr.45).

261

nguOi Hoai Thi o' dinh lang, -cling nhu Ie te day d6, nhling

"canh" hat quan hQ a cac gia dinh.18

Trong nhling sang t~o mQt truySn thbng mm, ban t6 chuc hQi lang cling nhu cac Cl). ong Cl). ba o' Hoai Thi, mQt m~t, rna rQng dam ru6"c Thanh Hoang cho nu gim, phein anh nhilng thay

d6i quan trQng trong h~ tu tuong va cO" du xli hQi Vi~t Nam sau thOi ky dQc l~p thea chiSu hu611g nam nu binh quySn (hon), mQt ph~n cling chiu Sl,I tac dQng cua Nha nu6"c. Vi~c c6 mQt dQi dang huong trong l~ nghi ben chua cling phein anh Sl,I binh quy~n nam nu tuong dbi trong h~ thbng l~ nghi cQng d6ng a Hoai Thi. MQt m~t khac, ban t6 chuc va cac Cl). lang Hoai Thi c6 sang ki~n d~ cho tQc hQ d6ng mQt vai tro nh~t dinh trong dam ru6"c Thanh Hoang, va tQC hQ dugc t6 chuc tren nguyen t~c phl). h~ va trQng nam. MQt trong hai tQc hQ c6 Ie v~t trong dam ru6"c phan b6 tiSn ph~m v~t cung Thanh Hoang trong ngay hQi lang cho c'ac d~u dinh trong hQ, kh~ng dinh vai tro cua nam gim. MQt thanh vien eua hQ nay thuQc hang ngillanh dC;lO than phan dbi phuong phap phan b6 nay, nhung khong thay d6i dugc y cua cac Cl). 1611 tu6i trong hQ. (TQc hQ thu hai c6 Ie v~t trong dam ru6"c phan b6 cho cae 119 va do d6 khong lam n6i b~t ySu tb trQng nam nhu truCmg hgp tQc hQ thu nh~t). Vai tro cua tQc hQ trong t6 chuc xli hQi dia phuong va trong khang gian Ie hQi, du day la Ie hQi do chinh quySn dia phuong chinh thuc chiu trach nhi~m t6 chuc, cho th~y la c6 nhilng quan ni~m ngom quan ni~m chinh thbng cua Nha

18 Ngoai. fa, cOn m9t s6 thay dbi nha rna chung toi khong mo tit chi ti~t trong bai. chfnh. ChfuIg h~, theo m9t Clf da tUng la huang truOng cua thm ky truac 1945, thl trong I~ mac ngay xua, co ph§n co (5 co ngii hanh, 13 co giai la co nhe han va ngii sic, 4 co tlr linh), ph§n bat biru, 4 guam va g~y, dB tho, va ki~u Thanh Hoang. Nam 2002 thl khong con co giiti, g~y, va s6 bat biru ding tang len do m9t ngum trong h9 Nguy~n Si cung ti~n VaG dInh truac ngay hQi lang.

262

nu6'c tac dQng dSn Ie nghi dia phuong. Cach t6 chuc mQt dam

ru6"c nhu a Hom Thi nhu thS phein anh cung mQt lUc hai h~ tu tuang khong tuong thich nhau vS gim, va trong thu~t ngfr nhan hQc hi~n d~i, c6 th~ duqc gQi la phan anh tinh da thanh (multivocality) (Bakhtin 1981, xem them Luong 1994)

Cling ill g6c dQ gim, chung tai cling mubn nh~n m~nh la m~c du nhilng Ie nghi a dinh va chua Hom Thi c6 nhiSu thay d6i, nhung mQt nguyen t~c khang thay d6i trong thOi gian dm

trong khang gian l~ nghi thieng va trong nhUng l~ nghi nay la Sl,! dbi ngiu nam/nu : dinhlchua. Nguyen t~c nay la mQt trQng di~m, duqc tiSp dien rna it gay tranh cm. Tu tru6"c dSn nay a Hom Thi, khang gian nghi l~ c6 Sl,! phan chia ro rang v~ gioi: trong khi dinh la khang gian cua cac Cl). ang va dan ang n6i chung thi chua la khang gian cua cac Cl). ba va phl). nu. C~u trUc dbi ngiu nay r~t ro net trong dien biSn cua "vi~c lang". Cac nghi th{rc chinh dSu dugc cli hanh song song va d6ng thOi a cei dinh va chua, ch~ng h~n nhu l~ tS nh~p tich a dinh di~n ra cung hie vm l~ cling Thugng nguyen (y chua vaG chiSu tbi ngay m6ng 9 thang Gieng. Ngay hom sau, luc crunh hQi, (y ben dinh c6 tS Th~nh Hoang thl a ben chua cling c6 l~ dang huong cung Ph~t. Vao luc thl). lQc, cac Cl). ang cling thl). trong dinh va cac Cl). ba thl). (y chua.

E>iSu nay, t~tnhien,khang c6 nghia la phl). nu bi lo~i trU hoan toan ra khoi khang gian dinh va dan ang ra khoi khong gian chua. Tren thl,!C tS, cac ca nhan ho~c nh6m ca nhan ill cei hai gim nam va nu dSu lam Ie (y ca hai nm dinh va chua. 6 dinh thl ong dam va cac ang trong Ban khanh tiSt se tiSp nh~n l~ v~t, d~t len ban tha, th~p huong va danh ki~ng d~ nguOi dSn Ie thinh

,9G~U. Con (y chua, cac Cl). ba dSn phien gang cai trong hQi Ph~t giao se d6n l~, th~p huong va danh chut3ng de khach du Ph~t.

263

M~c du ca d~m ong va dan ba, ell chu va khach, d~u c6 th~ ti~n hanh nhUng thuc l§ a ca dinh va chua, nhung dSu voi tu' cach ca nhan, can nhUng nghi thuc t~p th~ cua tUng gi6i v§.n dUQ"c ci'r hanh lieng bi~t trong Sl,I phan tach d6i ng§.u v~ khong gian.

ThOi. diSm ngo~i 1~ duy nh~t khi ca dan ong va dan ba, voi tu' cach t~p thS, ti~n hanh l§ thuc cung a mot noi cong cong la luc Thanh Hoang dUQ"c mac v~ Nghe. Luc d6, sau khi cac C\l ong trong ban t~ aa lam l§ th~p bill, l~n luqt, cac C\l ba trong doi dang huong va nhUng nh6m khac trong dam mo'c khi nh6m khieng bat buu, nh6m quan hQ, nh6m cac chi m~c qu~n ao thS tha~, ... dSu lam l§ bill tmac nghe. T~t nhien, nghe la mot dia diSm thieng lieng bi~t va d~c bi~t, khong phai la chua, cling khong phai la mnh.

Nghe la mo cua th~n va mot nam linh h6n cua th~n chi dUQ"c mac vS d6 duy nh~t mot l~n. C6 th~ d6 la thai di~m va khong gian quy 1\1, khi linh h6n cua th~n vuQt ra ngoai tham cung kin dao, bi ~n, xa cach, tach bi~t cua h~u cung dlnh dS du hanh mot vong quanh lang x6m va ruong d6ng, va di'rng l~i t~m thoi o' noi dUQ"c tin la thi thS cua th~n dUQ"c an tang - nghe - IDOt ki~n truc vira rna vira g~n gili, IDa h~u h~t toan thS dan lang, b~t lu~n gi6i va tu6i tac, c6 thS ti~p c~n dUQ"c.

Ngoai nhUng 1§ nghi linh thieng thl cling co IDot Sl,I linh dong nh~t dinh trong Sl,I dBi ngftu dinhlchua : naminG:. Trong nhUng bu6i hQP, thl tuy la cac C\l ong hQP a ainh va cac C\l ba hQP ben chua, khi tri~u t~p IDot cuoc hQP toan thS cua HQi NguOi cao tu6i bao g6m ca cac C\l ong va C\l ba, cac C\l ba vftn c6 thS 1\1 hQP a trong dinh. Trong wOng hqp nhu v~y, cac C\l ba thuOng ng6i t~p trung vS pilla canh ben phai (nhln ill ngohl vao) cua

264

dinh, ruc la o' mot dia di~m ngo~i vi so v6i gian chfnh giua. 19

Ngoai ra, vao ngay mung Muoi thang Gieng, nhling doan khach quan trQng cua lang, nhu ill cac co' quan, lanh d~o xa va cac thon khac trong xa, va d<).i di~n cho lang Di~m (IDa Hoai Thi c6 k~t ch<). trong quan h~ hat quan hQ), c6 d. nam l§.n nu, dUQ"c d6n ti~p va uBng nuo-c o' ben dlnh, sau khi hQ eta lam l§ cung Thanh Hoang lang Hoai Thi. Khach cling ng6i a phia canh phai (nhin ti':r ngoai vao) va khach nu thuong ng6i sat ci'ra, IDOt vi tn xa ban tho' nh~t va h~u cung nh~t so voi cac vi trf khac trong dinh. Mot ngo~i 1~ nua chung toi quan sat duQ'c la trong cuoc hQP phan cong thanh nien cho dam mo-c trong dlnh, cac em gai ng6i a g~n phfa h~u cung hon, ruc la vi tncao hon ho~c trang trQng hon, th~m chi can quay lung l~i ban tho', d6 la mot di~u dm ky'. R5 rang la, nhUng khill ni~m vS ton ti thu b~c va nhUng phan chia vS gi6i khong phai la uyen nguyen ho~c dUQ"c thi'ra nh~n IDOt cach hi~n nhien d6i v6i IDQi lua tu6i, IDa phai dUQ"c uuy~n d<).t u'a thanh nh~n thuc r6i thl,Ic hanh thong qua IDOt qua trinh giao d\lc (socialization). M~c du c6 nhling ngo~i l~ k~ tren, nhin chung, ngay thuong va ca trong nhling ngay l§ dinh kY, cac nghi l§ v§.n dUQ"c ci'r hanh song song d6ng thoi a ca dinh va chua, v6i Sl,I phan tach 1'5 rang v~ gi6i

M~c du du truc. dan ong:dan ba:dinh:chua la dBi ng§.u, nhung khong nh~t thi~t can xling. Ti'r g6c do y nghla biSu tu'qng va taID linh, phill naID c6 th~ van khu Yl,IC linh thieng nh~t cua chua (gian giua, pilla sau, noi c6 ban thO' chinh cua chua), nhung phai nu, tren nguyen t~c, khong duQ'c vao h~u cung cua dinh, Cling khong nen quen r~ng, ban than Thanh Hoang Umg la IDot

19 Truang hgp nay la han hfru, m9t phfin la vi nhfrng eUge h9P e6 tfnh chit doan th~ ehfnh thUe nhu v~y thuang duge tri~u t~p & nba van h6a, m9t eong tnnh ki~n true mm va danh eho nhfrng nghi l~ hi~n d?i.

265

vi cong chua, mQt ngum dan ba nhung khi duqc th~n thanh h6a da tf(J nen xa cach va kh6 ti6p c~n d6i v6i nhiing nguoi tr~n t\lc nhung cung gi6i v6i ba. Cling khong can xUng la m6i khi k6t thuc l~ dang huong (; chua, cac Cl;t ba d~u sang mnh bai t~, nhung cac cl,l ong thi khong lam nhu v~y (; chua sau khi t~ o· dinh. Ngoai ra, IS Thuqng nguyen ben chua la do mQt vi su nam duqc mm (; noi. khac v§ lam IS, nhung IS ben dinh thi nhiing ngum lam l~ chinh khong th€ la nfr?O Trong dam mac Thanh Hoang cua lang, m~c du cu hanh van d~u th6 kY XXI, gi6i niX duqc tham gia, nhung v§ ca ban la di sau va cach xa ki~u th~n. 21

Tir g6c dQ dong chay v~t chat, c6 xu huang la dong chay van dinh nhi~u hon: ching h~n, khi chia IQc va thl,llQC, chi c6 cac Cl,l ba chia lQc - g6m oan duang, chu6i, xoi, che, va nhiing lo~ hoa qua banh kyO khac - va mang sang dinh d~ cac Cl,l ong huang. Trong khi d6, lQc tir dinh - g6m thit ga va min xoi - khong bao gio- duqc chia d€ mang sang chua. Bi~u nay tuang nhu c6 th€ d6 dang giai tmch r~ng trong chua thO- Ph~t nen nhiing thvc ph~m m~n d§u phai kieng trlr. Nhung tren thvc t~, (; chua con c6 cung thO- Ngil h5 (; ben trai (nhin tir ngoai vao) va cung thO- Buc ong ((; ben phai), la nhiing noi. c6 nhiing l~ v~t m~n, nhu thit lqn ba chi lUQc, nhung v6i s6 luqng rat It, cho nen thuang chi danh cho cac Cl,l Thuqng ba trong chua huang. T6m l~i, m~c du (; chua khong nhat thi~t tuy~t d6i kieng d6 cung m~n, nhung ga IUQc va xoi la nhiing thu IS v~t va lQcdanh rieng cho cac Cl,l ong (; dinh. Xoi ga ho~c xoi thit (; ch6n dinh chung, c6 Ie tir nhi§u th6 kY qua va sau vai chl,lc nam cach quang nay duqc khoi phl,lc l~i, vfrn la bi~u tuqng b§n viing cua uy tin va quy§n Ivc cua rieng dan ong.

20 Vao chi~u ngay mung Chin thang Gieng, vi su nay cling lam m(it 16 nhO i:J ben dinh, duqc m(it ba th~y cung ngum Hoai Thi giup 16.

21 C6 khoang 10 thanh nu vac ca ngli s~c di i:J ph~n d~u doan mac.

266

Sv khong can xung trong khong gian dinh:chua con vuQt

qua sv phan chi a v~ gi6i, th~ hi~n (y tUng lo~i khach va ho~t dQng ti~p khach (y tUng khong gian. Nhiing doan khach c6 tinh cach quan cach hon, chiing h~n nhu nhfrng can bQ xa hoZic cua nhiing vi~n nghien cUu tir Ha NQi d€n, thuang duqc d6n ti~p (y

dinh. Ban than nhiing doan khach nay thanh ph~n cung nhi~u dan ong hon. Trong khi d6, nhfrng nh6m khach dan da hon, ching h~n nhu nhfrng b~n quan hQ, hoZic nhfrng ngum dan ba g6c gac ill Hoai Thi da di lay ch6ng lang khac nay v~ tham nha, d§u duqc d6n ti6p (y chua. Cach thuc ti6p chuy~n trong nhiing chi~u khach (y mnh cung quan cach hon nhi~u so v6i nhfrng cau chuy~n duqc n6i (y chua. d chua, chung toi da nghe thay nhfrng cau chuy~n rat dOi thuang va gian di giiXa chu va khach, v~ nhiing kY ni~m tu5i tha va vi thanh nien (y lang, hay nhiing cau chuy~n va 10 l~ng v~ gia dinh mang tinh rat phl,l niX. C6 Ie, n~u su dl,lng khung khm ni~m am duong rna mQt s6 nha nghien cUu gQi y, c6 th~ hinh dung dinh v6i tinh chat duong, noi. di6n ra nhiing ho~t dQng chinh thuc, quan phuong va thuang g~n v6i dan ong, trong khi chua mang nhi~u tinh chat am, noi. di6n ra nhfrng ho~t dQng phi quan phuong va g~n v6i phl,l niX (Jamieson, 1994; Tr~n NgQc Them, 1996).

T6m l~i, cau trUc d6i ngfru v§ gi6i qua khong gian nghi 16 c6 th€ duqc coi la mQt y6u t6 b§n viing cua van h6a dia phuong. Cung v6i sv tai t~o va t~o dlJilg truy§n th6ng trong nhiing nam g~n day, cau trUc d6i ngfru nay khong nhiing khong bi thach thuc phai thay d5i, rna duang nhu c6 chi§u huang duqc tm t~o va khiing dinh. Cl,l th~ hon, vao th~p nien 1960, trong thm kY chi€n tranh, vi dinh Hoai Thi chi con ph~n chfnh, nen khi ngum lang mang 16 ra dinh, phl,l niX c6 th€ van h~u cung. Nhung khi dinh duqc tu sua l~i, rQng rai hon, thi phl,l niX khong con duqc phep

267

VaG h~u cung cua dinh (xem duo li~u so sanh trong bai cua U~ Tllj Nham Tuy~t, 1994). Trong truang hQ"p dang cac l€ v~t ther cling VaG nhling dip l~ ti~t quan trQng, cac ClJ ba (nhung thuang v5.n la dan ang) co th~ dQi mam l~ v~t ra dinh va yeu du nguoi thu tlr ho~c ang dam nh~n 1€, th~p huong va danh ki~ng thinh du, can ban than thi chi dUQ"c l€ o· mQt vi tIi xa ban ther. Sv phan chia r<;1ch roi hon khong gian l~ nghi, dlnh cO" ban la cua phai nam va chua Ia cua phai nu, cung dUQ"c th~ hi~n a sv mQt sv ki~n khac: trong mIa d~u th~ ky XX, ngay 14 thang 10 am Hch, mQt ngay truo-c khi co l€ gi6 Thanh Hoang o· dinh, thl vi su o· chua co l~p dan cung Ph~t a dinh va co cac_c~~g sang cung va tham dv chfnh thuc vao mQt l~ nghi a dinh. Sau khi dinh chua dUQ"c tu sua tlr giua th~p nien 1990 u·o· di, thl khong can l~ nay va t~p th~ cac ClJ ba khong can tham gia Cr vai tro chfnh thuc nao trong mQt l~ nghi ben dinh. Sv giam thi~u t6i da vai tro chfnh thuc cua phlJ nu' trong l~ nghi a dinh co-re th~ hi~n quan ni~m Kh5ng giao xem nh~ nu gioi noi chung va quan ni~m vb sv "0 nhi€m" co' th~ cua phlJ nu noi lieng, duang nhu co chibu huong dUQ"c nhfrn m<;1nh h'O' l<;1i khi di~u ki~n khong gian nghi l~ dUQ'c phlJc h6i va

marQng.

4. HOI LANG HOAI TIll VA LY TIIUYET NIlAN HQC vELENGID

Tu li~u vb l~ nghlcong cQng 6 Hoai Thi vao dip l~ hQi quan trQng nhfrt u'ong nam nhu mo tel a tren dong gop vao vi~c th~m dinh gia tri cua cac wang phai 19 thuy~t nhan hQc. Chung toi co nhling nh~n dinh buo-c d~u v~ ~t 19 thuy~t nhu sau.

Thu nluit, gia tri cua c§.u trUc lu~n trong nghien cuu IS nghi dUQ"c kh~ng dinh trong mQt chUng mvc nao do qua vi~c hanh dQng trong l~ nghi va trong khong gian l~ nghi dUQ"c dinh hinh

268

trong cac c?p d6i ng5.u namlnu:dinhlchua:trong/ngoai:giua/ben: trenldum, ... Tuy nhien, quan M tuong thfch (isonnorphic) giua cac c~p d6i ng5.u nhu namlnu:trong/ngoai khong nhfrt thi~t 1a ph5 quat, va di~u nay dUQ"c phan anh qua vi~c cai em nu trong hQi thanh nien Qa ng6i a phfa h'ong, g~n h~u cung, trong mQt

bu6i hQP cua hQi 6 dinh d~ chu~n bi cho ngay Sv l~. Quan h~ nay co tfnh cach d?c thu van hoa va dUQ"c truybn d<;1t qua ti~n mnh giao dlJc (xem them Barth, 1975).

Thu hai, IS nghi cQng d6ng o· Hoai Thi Ia rnQt tiSn trinh rna trong do nguCri ta lien wc sang t<;10 truy~n th6ng. Chung ta khong th~ hi~u dUQ"c ti~n mnh nay d~y du n~u khong quan tam d~n nhling quan di~rn va ti~ng noi da d<;1ng hay tfnh da thanh (rnuitivocaIity), va dQng thai kinh t~ - chfnh tri - xli hQi. Cv th~ han, trong ti~n trinh nay, Nha nuo'c la mQt ti~ng noi quan trQng nhung quan di~m cua Nha nuo-c v~ truy~n th6ng va hi~n d<;1i, v~ l<;1c h~u va van minh, khong phai luc nao cung dUQ"c thvc thi trong IS nghi va IS hQi. Anh huang cua ti~ng noi Nha nuo-c trong l~ nghi cQng d6ng 6 Hoai Thi co th~ dUQ"c thfry qua IS khai m<;1c ngay hQi lang, vi~c t5 chuc l~ hQi va dam ruo-c cua chfnh quy~n va M?t tr~n T5 qu6c dva dang k~ VaG cac t5 chuc quan phuong nhu Doan Thanh nien, HQi PhlJ nu, HQi ClJUchi~n binh, cung nhu qua nhi~u chi ti~t khac nhu di d~u dam ruo-c la qu6c 10' va mQt nhom 5 ClJU chi~n binh. Vi~c dVa VaG nhling t5 chuc quan phuang trong ngay hQi lang noi chung va trong dam ruo-c noi rieng, g6m ca t6 chuc phlJ nu, cung phan anh nhling thay d6i 16"n trong cO" c§.u xli hQi dia phuong, khong can h~ th6ng huang wang va nhieu xli, vi nhling cM each kinh t~ - chfnh tri - xli hQi rna trong do Nha nuo-c dong rnQt vai tro quan trQng.

M?t khac, vi~c phlJc h6i khong gian IS nghi truy~n th6ng va nhling t5 chuc nhu dQi t~, va vi~c sang tl;lo nhling truybn th6ng

269

moi nhu d~i dang huong, cling nhu vi~c ch~p nh~n vai tro cua cac t6 chuc phi quan phuong nhu tQc hQ trong dam mac Umg Hom Thi, khong th@ dugc quy v~ quan di@m hay n6 hJc cua Nha nuac, nh~t la cua Nha nuac trung uong. T~t ca nhling thay d6i nay va nhfrng sang t~o truy€n th6ng nay b~t ngu6n ill cQng d6ng

dia phuong, mQt cQng d6ng tuy c6 nhfrng quan h~ chfmg cheo ch~ng chit, nhung cling c6 nhfrng c~nh tranh va mau thu~n nh~t dinh. Nhfrng c~nh tranh va mau thu~n nay dugc bQc lQ trong nhfrng cUQc tranh lu~n xoay quanh nhfrng l€ v~t trong dam mac Thanh Hoang vao ngay hQi lang. Quan di@m chung cua ban t6 chuc la dua l€ v~t cua cac t6 chuc vao dam mac, va nhu th§ dO­ph~n vi~c cho ban t6 chuc. Le c6 th§ bao g6m hoa qua, oan, dugc bay len mam ho~c len ban, trang ill dyp, c6 tan che d§ them trang trQng, va dugc mac thea sau ki~u cua Thanh Hoang di quanh lang. Le c6 th§ do toan th§ nhan dan trich quy s~m chung, ho~c cua chung mQt hQi doan, cling c6 th§ cua dong hQ. NiSm tin dan gian cho r~ng, du la ca nhan hay nh6m hay t~p th~, thi nguOi chu cua l€ d6 se dugc Thanh Hoang ban ph<it tm lQC va may m~n. Nam d~u tien phvc h6i I~i mac, chi c6 duy nh~t Ie chung cua toan th~ nhan dan. Nhung vao nam thu hai, c6 y ru6ng ggi ra r~ng cac dong hQ cling nen dugc c6 l€ di trong doan mac. NguOi dua ra y tu6ng nay la mQt thanh vien quan trQng cua ban t6 chuc hQi lang, d6ng thOi cling la mQt nguOi tich qrc trong vi~c khoi phvc tinh th~n hQ hang cua mQt tQc hQ kha Ian a Hoai Thi. Theo ggi y cua ong, hai hQ Nguy€n Van va Nguy€n Bang se s~m hai mam l€dang len Thanh Hoang va di trong dam mac. Y ru6ng nay dugc hu6ng ling khac nhau trong s6 nhfrng nguOi cao tu6i: mQt s6 thl ling hQ, con s6 khac c6 nhfrng th~c m~c r~ng t~i sao khong phai la nhfrng hQ khac trong lang. C6 nhiSu cach giai thich da dugc d~n ra, mQt ph~n la vi cac hQ khac trong lang "chua du diSu ki~n", ruc la chua s~n sang vS v~t ch~t

270

va nh~t la sv t~p hgp l~n nhau. MQt cach thuy~t phvc khac la day chi la v~n dS thu tv, nam nay hai hQ nay thl sang nam se la hai hQ khac. Nhfrng each giai thICh hoen dang Ie ra c6 th@ ruong d6i 6n thoa, n~u nhu khang c6 vi~c mQt cv ba, qua phv cua mQt cv trong hQ Nguyen SI tUng c6 ti~ng n6i quan trQng a Hoai Thi sau khi Cach m~ng thanh cong, cling mu6n cung ti§n mQt mam l€ ra dinh. Ba la nguOi d6ng g6p nhfrng khoan tiSn Ion cho cong cUQc xay dvng l~i dInh chua. Con cM ba d€u lam an phat d~t, trong d6 c6 mQt nguOi con hi~n dang a Bong Au. Ba cung gia dinh cac

con trai va con gai da cung tiSn ca thay g~n hai tri~u dang vao vi~c chung, do v~y trong than hQ kha c6 uy tin va dugc trQng V9ng. Nam 2002, ba va gia dinh l~i cang duc them ti€n d§ lam mQt bQ ch~p kfch su dvng trong ngay mac. Thong thuemg, nhfrng gia dinh cong duc nhfrng hi~n V?t c6 gia tri thuong t6 chuc mQt dam mac nhe dua hi~n v~t d6 ra dinh, thea sau la ca h9 hang, va dugc dan chung d6n ti§p n6ng h~u. Nhung nam 2002, vi~c qua doi cua mQt nguoi h9 Nguy€n SI v6n la anh em con chu con bac veJi chang cua ba, aa d~t gia dinh ba vao tinh tr~ng "c6 bvi". M~c du ba f~t mU6n t6 chuc dam mac dua bQ ch~p kfch fa dinh, nhung trong HQi Ph~t giao cling nhu trong s6 cac cv ong c6 nhi€u nguOi khong ung hQ. Ban than ba cling thua nh?n quy t~c lo~i tm d6, va nh~n ~nh khfa c~nh ban b~c t?P th~ hon mong mU6n ca nhan:

Nha toi c6 bvi, ong em ch6ng toi vira meJi ch§t, b6 vg anh [con trai] tm6ng toi cling vira ch§t, cho nen mlnh cling khong th~ mU6n lam thS nao thi lam. Vi nha toi c6 bvi nen khong th~ dua [bQ ch~p kfch] vS nha rna phai dua th~ng fa dinh, nen khong mac dugc ... H9 toi dong, nhung nghiem, dung mvc, cM gi cling phai ban, khong lam mQt minh dugc dau, minh lam Ion cang phai trong [nguOi khac]. Toi phai ban veJi cac ang ba trong h9

271

sao cho th~t m~m mang mQi nguoi rbi moi dem ra dinh. Co phai ti~n [cua] minh [thl] quy~n [cua] minh dau, ti~n [cua] minh th~t nhung cling phai hQP, moi hQ ra chu.

M?c du ba ch~p nh~n khong co dam mo·c ti~p nh~n bQ ch~p kich, nhung ba 19.i mU6n co mQt mam l~ dUQ"c di trong dam mac

cua ngay vi~c lang. Ba nh~n m9.nh ring l~ v~t ba cung ti~n la d@

cho dan thv huang. Chfnh vi v~y, thea ba, mam l~ d6 d.n dUQ"c mo·c mQt cach nghiem ruc, mc la co ban mac d~p va c6 tanche.

Vi~c nay gay nhi~u tranh lu~n trang cac cUQc hQp cua nhilng

nguoi cao tu6i ca hai gioi Trang khi nhi~u nguoi thuQc tQc hQ cua ch6ng ba ung hQ ba, thi mQt s6 nguOi a dong hQ khac, va

quan trcjng nh~t Ia mN s6 nhilng nguOi trong Ban t6 chuc dam

mac, khong d6ng thu~n. MQt ben thl dfin ra nhling ly do v~ thanh tfch nhi~u nam cua ba trang vi~c tu sua dinh chua, v~ S\f hQP Iy phai d?t cai gi cua chung toan dan (chfnh xac han, cua ca

nhan da dUQ"c bi~n thanh cua chung) len tren cua dong hQ. MQt

ben thi dfin ra vi~c gia dinh ba c6 bvi lam ly do chu d9.o, va khong thua nh~n l~ cua mQt ho?c vai gia dinh la cua dan. CUQc

tranh lu~n co hie tra nen cang th~ng, th~m chf cho t6i dem tmo·c ngay mo·c mQi nguOi vfin g~ng dm ra mQt giai phap thoa dang

d6i v6i l~ v~t cua ba. CU6i cung thl mQt ph~n l~ v~t nay dUQ"c b6

sung VaG v6i 1~ v~t cua lang va c6 m?t trong dam mac.

5. KETLU4N

Qua khong gian l~ nghi cong cQng va nhilng IS nghi VaG dip S\f l~ hay hQi lang a Hoai Thi, chung toi th~y truy~n th6ng la mQt ti~n trinh sang t9.0 khong ngimg. Truy~n th6ng trong cach hi@u cua chung toi khong c6 nghIa la nhilng n~p nghI va phong wc c6 xua, cling khong phai la mQt h~ nhilng chu~n m\fC va gia

272

tri c6 th~ truy~n ill th~ h~ nay sang th~ h~ khac nhu mQt di san. Chung toi quan ni~m truy~n th6ng nhu mQt qua trinh chQn IQc c6 chu y cua nhilng ngu6n nang dQng, aa tUng d6ng vai tro dfin dit trang vi~c t9.0 dVng qua khu, n6i qua khu voi hi~n t<;l.i, rna VI th~ rna t<;l.O dVng tuong lai (Williams, 1977; Hobsbawm, 1983;

Sider, 1986). Ban ch~t chQn IQc cua truy~n th6ng c6 ham y ring khong nh~t thi~t nhling gi khoi gQi len tfnh "truy~n th6ng" d~u doan k~t va cung c6 S\f c6 k~t xa hQi cua con nguoi (xem them Kleinen, 1999; DiGreg0l10, 2007). NguQ"c 19-i, vi~c tai t9-0 va

sang t9-0 ra truy~n th6ng c6 th@ va tren thvc t~ a Hoai Thi mQt m?t da dfin d~n S\f d6i khang xa hQi, nhling suc ep, va nhilng cang th~ng giua cac ca nhan va giua cac nh6m (cling xem Truong, 2004). M~t khac, vi~c tai t9-0 truy~n th6ng nay a Hoai Thi, nhu cach t6 chuc mQt dam mo·c vOi vai tro nh~t dinh cua nu gi6i va cua nhling t6 chuc d?t n~ng vai tro cua nam gi6i nhu tQc hQ, phan anh cung mQt luc hai h~ tu tuang d6i nghich nhau v~ gioi, va trang thu~t ngfr nhan hQc hi~n d9.i, c6 th@ dUQ"c gQi Ia phan anh tfnh da thanh (multivocality). Nhling sang t9-0 truy~n th6ng a Hoai Thi va nhfrng cang th~ng a h~u wang quanh mQt vai sang t<;l.O nay cho th~y S\f phuc t<;l.P va nhfrng mau thufin ti~m nang cua quan h~ ca nhan va dong hQ trang mQt dnh hu6ng thvc

t~ cling nhu nhilng mau thufin giua nhilng h~ tu tuang va quan di@m trong cung mQt cQng d6ng. Th\fc t~ la, vi~c lang khong chi la mQt dip t~t ca dan lang doan k~t voi nhau thea mQt tinh th~n thu~n nh~t, rna cling c6 th@ la lUc nhling cang th~ng va C9-nh

tranh xa hQi v6n c6 dUQ"c bQc lQ. Vi~c tm t9-0 truy~n th6ng trong nhfrng l~ hQi cQng d6ng c6 nhfrng y~u t6 khong hoan toan luang wac dUQ"C a cftp dQ VI mo, va khong phai lUc nao cling di thea

mQt khuon mfiu nh~t dinh.

273

TAl LI~U TRiCH DAN

1. Ahem, Emily M, 1979, The Problem of Efficacy: Strong and Weak Illocutionary Acts, in Man: The Joumal of the Royal Anthropological Institute, NS 14: 1-17

2. Bakhtin, Mikhail, 1981, The Dialogic Imagination, do Caryl

Emerson va Michael Holquist dich tlr ti~ng Nga sang ti~ng Anh, va Michael Holquist hi~u d{nh, University of Texas Press, Austin.

3.

4.

5.

Barth, Fredrik, 1975, Ritual and Knowledge among the Bahaman of New Guinea, Yale University Press, New Haven.

B~ng Nghiem V:;tn, 1999, Gqn il1,lc, kiwi trong trong dic hoqt ilr}ng tin ngu:ong, T:;tp chi Tu: tu:ang Van h6a, sa 2: 18

Digregorio, Michael, 2007, Things Held in C011Unon: Memory, Space,

and the Reconstitution of C011UJUJJ1ity life, Journal of Southeast Asimz Studies XXXVIII (3): 441- 465.

6. Digregorio, Michael and Oscar Salemink, 2007, Living with the Dead: The Politics of Ritual and Remembrance in Contemporary Vietnam, Journal of Southeast Asian Studies XXXVIII (3): 433-440.

7. Binh Gia Khanh va Le Hfru Ting (chu bien), 1994, li hr}i truy~n th6ng trong ilOi s6ng xii h9i hi?12 ilqi, NXB Khoa h9C Xii hQi, Ha Noi.

8. Dinh Gia Khanh, 1994, Hr}i Ii dan gian truy~n th6ng trong thOi

hi?n ilq.i, trong sach li hr}i truy~n th6ng trong ilOi s6ng xii hr}i hi?n ilqi, Dinh Gia Khanh va Le Hfru Ting (bien t~p), NXB Khoa h9C Xii hQi, Ha Noi, tr. 25-32.

9. Endres, Kirsten W,1998, Culturalizing Politics: doi moi and the Restructuring of Ritual in Contemporary Rural Vietnam, pp. 197-221 in Vietnamese Villages in Transition. Background mzd

274

<.

Consequences of Refonn Policies in Rural Vietnam, edited by

Bernhard Dahm and Vincent Houben. Passau: Passau

Contributions to Southeast Asian Studies, 1998.

10. -------2001, Local Dynamics of Renegotiating Ritual Space in North Vietnam: The Case of the Dinh, Sojoum 16, No.1 (2001):

71-103.

11. --------2002, Beautiful Customs, Worthy Traditions: Changing State Discourse on the Role of Vietnamese Culture, in

Intemationales Asienforum XXXIII: 303-322.

12. ---------2010, VOi linh him ngu:Oiilii Indt: li g9i h6n va tqo d1,l11g tfnh hi?u nghi?m qua b!c ngon hanh, sach "Hi?n tqi va ilr}ng thai cila truy~n th6ng 0- Vi?t Nam: Nhwzg cach ti~p cqn nhfin h9C,

NXB DHQGTP. HCM, Q. 2, tr. 52-71. TP. H6 ChfMinh.

13. -----2011, Peifonning the Divine: Mediwns, Markets, mW Modemity in Urbmz Vietnmn, NIAS Press, Copenhagen.

14. Fjelstad, Karen and Nguy~n Thi Hi~n (cM bien), 2006, Possessed by the Spirits: Mediumship in 'Contemporary Vietnamese Communities, Southeast Asia Program Publications, Southeast Asia Program, Cornell University, Ithaca, N.Y.

15. Hobsbawm, Eric, 1983, Introduction: Inventing Traditions in The Invention of Tradition, ed. Eric Hobsbawm and Terence Ranger,

Cambridge University Press, pp. 1-14.

. 16. Jamieson, Neil, 1993, Understanding Vietnam, University of

California Press, Berkeley.

17. Kleinen, John, 1999, Facing the Future, Reviving the Past; A Study of Social Change in a Northern Vietnamese Village,

Institute of Southeast Asian Studies, Singapore.

18. Le H6ng Ly, 2007, Praying for Profit: The Cult of the Lady 0

the Treasury, Journal of Southeast Asian Studies XXXVIII (3):

275

493-513.

19. U Quy Blrc, 1996, Th~rc trqng lJ lu3i dim gian c6 truy~n o· mr6"c ta hi?n nay, T~p chi Van hOa D{m gian, s5 1: 21-24

20. Le Th! Nham Tuy~t, 1994, H{5i It t[n nguong tho· nu· than va dic khfa cqnh kinh ti-xii h9i hi?n nay, stich U h9i tnly~n tl1(5ng trang aoi sc5ng xii h9i hi?n aqi, Binh Gia Khtinh va Le Huu Tfrng (chil bien), NXB Khoa hQc Xii Mi, tr. 249-258, Ha NQi.

21. Le Trung VU (cM bien), 1992a, Uh9i cd truy~n, NXB KhoahQc

Xii hQi, Ha N(ji.

22. ---------1992b, Chuong X: Y nghfa va gia trj xii h9i cua IJ h{5i, sach U h{5i cd truy~n, U Trung VU (chil bien), NXB Khoa hQc Xii hQi, Ha N(ji.

23. -------2000, Up h6 sO" zJ h9i tru:y~n tl1(5ng, stich G6p pluin nang cao clujt IU9ng suu tam, nghien czcu van h6a, vanl1gh? dan gian, HQi Van ngM Dan gian, NXB Van h6a Dan tQc, Ha NQi.

24. Leach, Edmund, 1976, Culture and Communication: The Logic by which Symbols are Connected, Cambridge University Press.

25. Luong H6ng Quang, 1997, Van h6a c{5ng a6ng lang: Vung f)6ng bdng song CttU Long tJujp kY 80-90 (Village Community Culture in the Mekong Delta in the SO-90 Decade), NXB Van h6a -Thong tin, Ha N(ji.

26. Luong, Hy V, 1993, Economic Refonns and the Intensification of Rituals in Two North Vienamese Villages, 1980-90, in The Challenge of Refonn in Indochina, ed. BOIje Llunggren, pp. 259-292. Cambridge: Harvard University, Institute for International Development.

27. -----1994, The Marxist State and the Dialogic Restructuration of Culture in Rural Vietnam in Indochina: Social and Cultural Change, David Elliott, H. V. Luong, B. Kiernan, and T.

276

Mahoney. Claremont: Claremont-McKenna College.

2S. -------2007, The Restl7lcturing of Vietnamese Nationalism, 1954-2006, in Pacific Affairs LXXX: 439-453.

29. Luong, Hy V. & Di~p Dinh Hoa, 2000, B6n c{5ng tf6ng nang

than va thanh thi Vi?t Nam: Canh qUCll1 kinh ti, xii h9i va van

h6a, tr6ng Ngon tir, gi61, va nh6m xii h9i, Hy V. Luong cM bien, NXB Khoa hQc Xii Mi, Ha NQi, tr. 39-97.

30. Malinowski, Bronislaw, 1954 [192S], Magic, Science, and

Religion and Other Essays. Garden City: Double Day

Anchors.

31. Malamey, Shaun, 2002, Culture, Ritual, and Revolution in

Vietnam. London: Routledge Curzon.

32. Ngo Buc Thinh, 2004, f)qo Mau 0- Vi?t Nam, trong f)qo Mau va

cac h1nh thuc shaman trong CCle t{5c nguoi 0- Vi?t Nam va Chau A, Ngo Buc Thinh chil bien, NXB Khoa hQc Xii Mi, Ha NQi, tr. 23-6l.

33. Nguy~n Chi B~n, 1997, Tfnnguong va me tin trong It h9i tnly~n th6ng, trong Cong t(!c fU tuong van hOa, s5 3: 33.

34. -------2000, Tdng qucm v~ kho tang IJ h9i cd tl-uy~n Vi?t Nam,

trong Kho tang zJ h{5i cd tru:y~n Vi?t Nam Nguy~n Chi B~n (chil bien), NXB Van h6a Dan tQc, Ha NQi.

35. Nguy~n H6ng Phong, 1959, Xii than Vi?t Na111. NXB Van Sir Bia, Ha N(ji.

36. Nguy~n Kim Hi~n, 2008, Vang mii cho nguOi sc5ng, chuyin h6a

tam linh trang m9t xii h9i mo-, trong SI! biin adz rna ton giao tin

nguong 0- Vi?! Nam hi?n nay, U H6ng Ly va Nguy~n Thi Phuong Cham (t6 chuc ban thao), NXB Th~ Gi6i., Ha N(ji, tr. 2S5-324.

277

37. Nguy~n Thi Hi~n, 2008, NgiIicn cUu ton giao, tin nguong o· Vi¢t

Nam c1u·ong c1q,i, trong S~r bdn c16i cila ton giao tzn nguiYng o· Vi¢t

Nam hi¢n nay, U H6ng Ly va NguySn Thi Phuong Cham t6 chuc ban thiio, NXB Th~ Gi6i, Ha N9i, tr. 7-35.

38. Radcliffe-Brown, R., 1952, Structure and Function in Primitive

Society, Oxford University Press.

39. Rappaport, Roy A, 1967, Pigs for the Ancestors: Ritual in the Ecology of a New Guinea People, New Haven: Yale University Press.

40. Salernink, Oscar, 2007, The Emperor's New Clothes: Re­fashioning Ritual in" the Hui Festival, Journal of Southeast Asian Studies XXXVIII (3): 559-582.

41. Sider, Gerald, 1986, Culture and Class in Anthropology and History, Cambridge University Press, Cambridge, UK

42. Tambiah, Stanley, 1979, A Pelfonnative Approach to Ritual, in Proceedings of the British Academy: 116-142.

43. -------1985, Culture, Thought, and Social Action. Cambridge: Harvard University Press.

44. Taussig, Michael, 1980, The Devil and Commodity Fetishism in South America. Chapel Hill: University of North Carolina Press.

45. Taylor, Philip, 2004, Goddesses on. the Rise. Honolulu: University of Hawaii Press.

46. Tr~n Linh Qui, 1983, H9i lang trong EJta chf Ha Bac, Ty Van bOa Thong tin (bien ~p), Ty Van bOa va Thong tin, Thu vi~n tinh Ha B~c, Ha B~c.

47. Tr~n NgQc Them, 1996, TIm vi bim sac van hOa Vi¢tNam, NXB T6ng hQ'P TP. H6 Chi Minh.

48. Truong Huy~n Chi, 2001, Changing Processes of Social

278

Reproduction in the NO/them Vietnamese Countryside, Lu~n an Ti~n sl Nhan hQc, University of Toronto.

49. --------2004, Winter Crop and Spring Festival: The Contestations of Local Govemment in a Red River Delta Commune, in Benedict Tria Kerkvliet and David Marr (eds.), Beyond Hanoi:

Local Govemment in Vietnam, Institute of Southeast Asian Studies, Singapore.

50. Turner, Victor, 1967, The Forest of SY111hols: Aspects of Ndembu Ritual. Ithaca: Cornell.

51. Vii NgQc Khanh, 1994, Li h9i c6 truyin trong qua trinh thfch nghi vOi c10i s6ng xii h9i hi¢n tqi va tuong lai, trong Li h9i truyJn th6ng trong c10i s6ng XG h9i hi¢n c1q,i, Dinh Gia Khanh va Le Hfru T~ng (cM bien), NXB Khoa hQc Xa hQi, Ha NQi, tr. 243-248.

52. Williams, Raymond, 1977, Marxism and Literature, Oxford University Press.

279