İÇİndekİler - dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. muâmelât: ibadetin...

22

Upload: others

Post on 27-Mar-2021

14 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir
Page 2: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

İÇİNDEKİLER1. BÖLÜMTEFSİR1.1.KUR’AN-IKERİMTARİHİ ......................................................................................................................................................................................................................................................91.2.TEFSİRİLMİNİNTANIMIVETEMELKAVRAMLARI ......................................................................................................................................................................................................121.3.TEFSİRTARİHİ .....................................................................................................................................................................................................................................................................151.4.KUR’ANİLİMLERİ ................................................................................................................................................................................................................................................................241.5.KUR’AN’IANLAMAVEYORUMLAMA .............................................................................................................................................................................................................................301.6.ÖRNEKMETİNLERLEKUR’ANTEFSİRİ ...........................................................................................................................................................................................................................33TESTLER ....................................................................................................................................................................................................................................................................................35

2. BÖLÜMAKAİDVEKELAM2.1.KELAMİLMİ ..........................................................................................................................................................................................................................................................................692.2.İSLAMDÜŞÜNCESİNDEYORUMFARKLILIKLARI ....................................................................................................................................................................................................... 732.3.İMAN ....................................................................................................................................................................................................................................................................................812.4.ALLAH’AİMAN.....................................................................................................................................................................................................................................................................822.5.MELEKLEREİMAN ...............................................................................................................................................................................................................................................................842.6.PEYGAMBERLEREİMAN....................................................................................................................................................................................................................................................852.7.AHİRETEİMAN.....................................................................................................................................................................................................................................................................892.8.KADERVEKAZAYAİMAN ................................................................................................................................................................................................................................................922.9.KELAMİLMİNDEGÜNCELMESELELER .........................................................................................................................................................................................................................94TESTLER ....................................................................................................................................................................................................................................................................................99

3. BÖLÜMFIKIH3.1.FIKIHİLMİ ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 1413.2.FIKIHİLMİNİNDOĞUŞU,GELİŞMESİVEİÇTİHAT .................................................................................................................................................................................................... 1433.3.FIKIHİLMİNDESONRAKİGELİŞMELER ...................................................................................................................................................................................................................... 1473.4.FIKHİHÜKÜMLERVEKAYNAKLARI ............................................................................................................................................................................................................................ 1483.5.REYVEİÇTİHAD ............................................................................................................................................................................................................................................................. 1523.6.MÜKELLEFİYET ................................................................................................................................................................................................................................................................ 1533.7.HÜKÜM .............................................................................................................................................................................................................................................................................. 1543.8.İBADET ............................................................................................................................................................................................................................................................................... 157TESTLER ..................................................................................................................................................................................................................................................................................177

4. BÖLÜMHADİS4.1.HZ.MUHAMMED’İNBEŞERÎYÖNÜ ............................................................................................................................................................................................................................. 1954.2.HZ.MUHAMMED’İNPEYGAMBERLİKYÖNÜ ............................................................................................................................................................................................................. 1954.3.HZ.MUHAMMED’İNGÖREVLERİ .................................................................................................................................................................................................................................. 1954.4.HZ.MUHAMMED’EİTAAT ............................................................................................................................................................................................................................................... 1964.5.HADİSİLMİ ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 1974.6.MUHADDİSLERİNTABAKAANLAYIŞI ......................................................................................................................................................................................................................... 2014.7.KÜTÜB-İSİTTEMÜELLİFLERİ ........................................................................................................................................................................................................................................ 2054.8.KAYNAĞINAGÖREHADİSÇEŞİTLERİ ......................................................................................................................................................................................................................... 2074.9.RÂVİLERİNİNSAYILARINAGÖREHADİSÇEŞİTLERİ ............................................................................................................................................................................................... 2084.10.SIHHATDERECESİNEGÖREHADİSÇEŞİTLERİ ...................................................................................................................................................................................................... 2094.11.SENEDVEMETİNTENKİDİ ........................................................................................................................................................................................................................................... 2154.12.SÜNNETVEHADİSİNANLAŞILMASINIKONUEDİNENGELENEKSELHADİSİLİMLERİ ................................................................................................................................. 2194.13.SÜNNETVEHADİSİNANLAŞILMASINDAMODERNBİLİMLERİNKATKISI ....................................................................................................................................................... 2204.14.DİNİNKAYNAĞIOLMASIBAKIMINDANHADİSVESÜNNETİNDEĞERİ ........................................................................................................................................................... 221TESTLER ................................................................................................................................................................................................................................................................................. 225

Page 3: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

5. BÖLÜMİSLAMTARİHİ5.1.İSLAMTARİHİNİNKONUSU,ALANIVEMETODU ..................................................................................................................................................................................................... 2395.2.İSLAMTARİHÇİLİĞİNİNDOĞUŞUVEGELİŞMESİ .................................................................................................................................................................................................... 2395.3.İSLAMTARİHİNİNTEMELKAYNAKLARI ..................................................................................................................................................................................................................... 2405.4.MÜSLÜMANLARINKULLANDIKLARITAKVİMLER .................................................................................................................................................................................................... 2405.5.İSLAMTARİHİNİNDİĞERSOSYALBİLİMLERLEİLİŞKİSİ ....................................................................................................................................................................................... 2415.6.İSLAMTARİHİ ................................................................................................................................................................................................................................................................... 2415.7.HULEFA-İRAŞİDİN(DÖRTHALİFEDÖNEMİ) ........................................................................................................................................................................................................... 2475.8.HZ.HASANDÖNEMİ ...................................................................................................................................................................................................................................................... 2565.9.EMEVİLER .......................................................................................................................................................................................................................................................................... 2575.10.ENDÜLÜSEMEVİLERİ ................................................................................................................................................................................................................................................... 2605.11.ABBASİLER ..................................................................................................................................................................................................................................................................... 2635.12.İSLAMİYETVETÜRKLER .............................................................................................................................................................................................................................................. 2695.13.İSLAMİYETVETÜRKLEREGENELBİRBAKIŞ ..........................................................................................................................................................................................................2735.14.GÜNÜMÜZİSLAMDÜNYASI ....................................................................................................................................................................................................................................... 282TESTLER ................................................................................................................................................................................................................................................................................. 287

6. BÖLÜMDİNLERVEMEZHEPLER6.1.DİNLERTARİHİNEGİRİŞ ................................................................................................................................................................................................................................................ 3096.2.YAHUDİLİK ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 3126.3.HRİSTİYANLIK .................................................................................................................................................................................................................................................................. 3186.4.İSLAMİYET ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 3246.5.HİNTDİNLERİ ....................................................................................................................................................................................................................................................................3276.6.ÇİNVEJAPONDİNLERİ .................................................................................................................................................................................................................................................. 3336.7.DİĞERDİNLER .................................................................................................................................................................................................................................................................. 3366.8.TÜRKİYE’DEKİDİNÎGRUPLAR...................................................................................................................................................................................................................................... 3386.9.MEZHEPLERTARİHİ ........................................................................................................................................................................................................................................................ 3426.10.İSLÂMMEZHEPLERİTARİHİ ....................................................................................................................................................................................................................................... 3426.11.İSLAMMEZHEPLERİTARİHİKAYNAKLARI ............................................................................................................................................................................................................... 3436.12.MEZHEPLERİNORTAYAÇIKIŞNEDENLERİ ............................................................................................................................................................................................................. 3446.13.EHL-İSÜNNETVE’L-CEMAAT ..................................................................................................................................................................................................................................... 3466.14.MUTEZİLE ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 3496.15.CEBRİYYE/CEHMİYYE .................................................................................................................................................................................................................................................. 3516.16.HARİCİLİK/HAVARİC ................................................................................................................................................................................................................................................. 3526.17.ŞİAVEİLKŞİİFIRKALAR ............................................................................................................................................................................................................................................ 3536.18.KADERİYE(MUVAFFIDA) ..............................................................................................................................................................................................................................................3576.19.NUSAYRİLİK ....................................................................................................................................................................................................................................................................3576.20.DÜRZİLİK ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 3596.21.ALEVİLİK–BEKTÂŞİLİK .............................................................................................................................................................................................................................................. 3606.22.YEZİDİLİK ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 3636.23.VEHHABİLİK ................................................................................................................................................................................................................................................................... 3656.24.KADİYÂNÎLÎK/AHMEDÎLİK ........................................................................................................................................................................................................................................ 3666.25.BABÎLİK/BAHÂÎLİK .................................................................................................................................................................................................................................................... 3676.26.MEHDİLİK ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 3686.27.İSLÂMDÜNYASINDAİHYAHAREKETLERİ .............................................................................................................................................................................................................. 3686.28.GÜNÜMÜZİSLÂMDÜNYASINDAANADİNÎAKIMLAR ......................................................................................................................................................................................... 369TESTLER ..................................................................................................................................................................................................................................................................................373

7. BÖLÜMDİNİHİTABET7.1.DİNHİZMETLERİVEDİNGÖREVLİLİĞİ ....................................................................................................................................................................................................................... 4097.2.DİNGÖREVLİLİĞİNİNGEREKTİRDİĞİNİTELİKLER ................................................................................................................................................................................................... 4117.3.DİNHİZMETLERİNDEKENDİNİVEHEDEFKİTLEYİTANIMA ................................................................................................................................................................................... 4117.4.DİNHİZMETLERİNİZORLAŞTIRANVEENGELLEYENSORUNLARITANIMA ....................................................................................................................................................... 4117.5.DİNHİZMETLERİNDEİLETİŞİM ..................................................................................................................................................................................................................................... 4117.6.HİTABET ............................................................................................................................................................................................................................................................................. 4127.7.HATİPLİKVEHUTBE ....................................................................................................................................................................................................................................................... 4147.8.VAİZLİKVEVAAZ ............................................................................................................................................................................................................................................................. 4167.9.GÜNLÜKHAYATIMIZDADİNHİZMETLERİ .................................................................................................................................................................................................................. 418TESTLER ................................................................................................................................................................................................................................................................................. 427

Page 4: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

MUHKEM: Sözlükte“sağlam kılınmış, dış etkilere ve bozulmalara karşı korunmuş” gibi mânalara gelen muhkem kelimesinin tefsir ve hadis ilimlerindeki terim anlamı genel kabule göre “başka bir ihtimal taşımayan açık mânalı âyet ve hadisleri ifade eder;” fıkıh usulü terminolojisinde ise “açıklık bakımından yapılan sıra-lamada en üst düzeye yerleştirilen lafız” türünün adıdır.

(TDV İslâm Ansiklopedisi, C.31. S. 42-44)

Hayallerinizin Yol Haritası: Din Hizmetleri Alan Bilgisi Testi Sı-navında, başarılı olmanız için oluşturulan bu kitap daha kolay ve kalıcı biçimde öğrenmenizi amaçlamaktadır.

KONU ANLATIMBu alan ÖSYM’nin sorumlu tuttuğu kaynakların, önemle üzerinde durdu-ğu DHBT-2 konularının özetinden iba-rettir. Kaynaklarda bilinmesi gereken temel bilgiler konu anlatım bölümün-de daha kısa ve anlaşılır şekilde açık-lanmıştır. Bu alan oluşturulurken sı-navda çıkması muhtemel olan bütün bilgilere yer verilmekle beraber gerek-siz bilgi birikiminden kaçınılmıştır. Bö-lüm içinde önemli kavramlar kırmızı ile renklendirilerek konuyu anlama kolay-lığı sağlanmıştır. Bilgiler maddelendir-me yöntemi ile konu bütünlüğü içinde sunulmuştur. Bu yüzden alan bilgisinin dikkatle ve özenle gerekirse iki defa okunması tav-siyemizdir. Zira gereken dikkat ve özenle çalışılırsa soruların kaçı-rılması söz konusu değildir.

Muhkem / Kavram / Dikkat / Biliyor musunuz?Kavram: Bu kutucuklardakikavramlar ve bilgiler konuyu anlamanız ve sorulma olasılığı en yüksek bilgileri içermesi açısından oldukça önemlidir. Kavramlar özellikle kırmızı ile yazılarak dikkatinizden kaçmaması amaçlanmıştır. Bu kavramlar, sizin konunun ana hatlarını çizmeni-ze yardımcı olacaktır. Sınava girmeden bu kavramaların mutlaka bilinmesi gerekir.

Muhkem: Bu kutucuk konu-nun kesinlikle öğrenilmesi gereken hüküm ve bilgilerini barındırmaktadır. Kimi zaman konunun en can alıcı yerini kimi zamanda konunun özetini vurgular.

Dikkat: Bu kutucuk özellikle üzerinde durulması gereken bilgiler ile beraber istisnai bil-gileri de kapsamaktadır.

Biliyor musunuz?: Bu kutu-cuk ise, konu içerisinde bulu-nan ve farkındalığımızı artır-mak için oluşturulmuş bilgi-lerden meydana gelmektedir.

Tablolar ve Bilgi HaritalarıÇok önemli bilgi ve konuları, tablolar haline getirerek sizlerin görsel zekâsına hitap etmesi ve bilgilerin bütün bir şekilde daha kolay öğrenilmesi hedeflenmiştir. Gerek tablolar, gerekse bilgi ha-ritaları sizlerin konuyu daha iyi kavramanıza ve bir bütünlük içinde öğrenmenize katkı sağlayacaktır.

Konu Anlatım Kitabı Başlık DüzeniBu kitapta kullanılan başlık düzeni şöyledir. Ana başlıklar BÜYÜK HARFLERLE ve kırmızı yazılmıştır. Ana başlığın altındaki alt baş-lıklar ise, Baş Harfleri Büyük diğerleri küçük ve siyah yazılmıştır. Ayrıca konu numaralandırmaları yapılarak böylece bir konunun ana başlık mı yoksa alt başlık mı olduğunu rahatça anlamanız amaçlanmıştır.

Ösym’nin Yeni Tarz SorularıElinizdeki kitabın her bölüm sonunda bulunan testler, ÖSYM’nin en güncel ve en yeni soru tarzlarına göre bil-gi, kavrama, uygulama ve analiz düzeyindeki davranış-larla, değerlendirme düze-yindeki davranışların belir-lenmesi için öncüllü, çoktan seçmeli, bilgi ve yoruma da-yalı, görsel tarzda hazırlan-mış kaliteli ve nitelikli, sınav-da çıkma olasılığı muhtemel sorularla hazırlanmıştır.

Soru kökleri açık, anlaşılır ve çelişkilere yer verilmeyecek şekilde oluşturulmuştur. Ay-rıca soruların içeriği, soruyla öğrenme metoduna uygun biçimde yani bilmediğiniz bilgileri çö-zerken de öğrenme kolaylığına sahip olacağınız şekilde hazırlan-mıştır.

Cevap AnahtarlarıZamanın kıymetli olduğu bu maratonda, cevap anahtarla-rı sizlerin daha pratik ve hızlı bir şekilde sonuca ulaşması için karmaşıklıktan uzak ve düzenli tablolar halinde ilgili testin so-nuna konulmuştur.

MUHKEM 2020 DHBT 2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

ÇALIŞMA SİHİRBAZI

1.1. KUR’AN-I KERİM TARİHİHarekeleme İşlemi

Page 5: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

ÖN SÖZ

Değerli Okuyucularımız,

Elinizdeki bu kitap, Din Hizmetleri Alan Bilgisi Testi (DHBT) sınavında ORTAÖĞRETİM kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli okuyucularımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlık sürecinde özellikle şu konulara dikkat edilmiştir:

• Öncelikle Akademik kaynaklar, MEB kaynakları ve Diyanet İşleri Başkanlığının sorum-lu tuttuğu kaynaklarından istifade edilmiştir.

• Müfredat yer alan kazanımlar ve müfredattaki değişiklikler dikkate alınmıştır en gün-cel halinde düzenlenmiştir.

• Adayların sorumlu oldukları kaynaklarda yer alan kavramlara yer verilmiştir.

• Sorular, konu anlatım sırasına uygun olacak ve konuyu baştan sona tarayacak şekilde hazırlanmıştır.

• Geçmiş yıllarda ÖSYM’nin uyguladığı merkezi sınavlarda çıkan DİN HİZMETLERİ ALAN BİLGİSİ TESTİ soruları dikkatlice incelenmiş ve soruların bu sınav formatına uygun olmasına özen gösterilmiştir. Bunlara ek olarak, konuları tam anlamıyla kavramanız için, bol miktarda özgün soru, güncel bir anlatım dili kullanılarak hazırlanmıştır.

• Konuların daha iyi kavrana bilmesi için çokça tablo, kavram haritası ve bilgi şemaları kullanılmıştır.

• Ayrıca en kapsamlı ve en kaliteli özet çalışma olmakla beraber alanında ilk defa renkli olarak basılması ile farkını ortaya koymuştur.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve öne-rilerinizi [email protected] adresini kullanarak ya da 0505 979 88 88 numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli Din Görevlilerinin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar…

Selam ve dua ile…

DDY Yayınları Komisyon Başkanı

Necmi KOBYA

Page 6: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

FIKIH

3.BÖLÜM

DHBT-2KONU ANLATIMLI

HAZIRLIK KİTABI

Page 7: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

• FIKIH

• FIKIH İLMİ

• FIKIH İLMİNİN DOĞUŞU, GELİŞMESİ VE İÇTİHAT

• FIKIH İLMİNDE SONRAKİ GELİŞMELER

• FIKHİ HÜKÜMLER VE KAYNAKLARI

• REY VE İÇTİHAD

• MÜKELLEFİYET

• HÜKÜM

• İBADET

FIKIH BÖLÜMÜNE AİT KONULAR

Page 8: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

141

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

3.1. FIKIH İLMİ

3.1.1. Fıkıh İlminin Tanımı, Amacı ve Önemi

Fıkıh: Bir şeyi bilmek iyi tam anlamak iç yüzünü incelikle-rini kavramak anlamındadır.

Delillerden hüküm elde etme metoduna ise "usul-u fıkıh" denir. Fıkıh yerine günümüzde İslam hukuku da kullanılır. Şahısların hukukuna "ahval-i şahsiye" denir.

h Ebu Hanife, ‘el-fıkhu’l-ekber’ adlı eserinde fıkıhı ‘’ki-şinin haklarını ve sorumluluklarını bilmesi’’ şeklinde tanımlamıştır.

h İmam Şafii ise fıkhı, ‘’tafsili delillere dayanılarak istin-bat edilen şer’i ameli hükümleri bilmek’’ şeklinde ta-nımlamıştır.

h Şeriat, ‘ilahi irade tarafından ön görülen dini hükümler’ bütünü anlamında kullanılmıştır. Bu kapsamı itibariyle şeriat, din ve millet kelimeleri ile eş anlamlı olup, itika-di, vicdani ve ameli hükümlerin tümünü içine alacak genişliktedir.

Muhkemİslam hukukçularına göre şeriat, şer’-i münezzel ve şer’-i müev-vel olmak üzere iki kısma ayrılır. Şer’i münezzel, bir hükümler bütünü olarak şeriatın nass yoluyla bildirilen kısmını, Şer’-i mü-evvel ise içtihadla elde edilen kısmını teşkil etmektedir.

İslam Hukukunun Temel Özellikleri:

h İlahi iradeye dayalı olması (vahiy)

h Yaptırımın ikili karakterde olması (dünya ve ahiret)

h Bilimsel doktrin niteliğinde teşekkül etmesi

h Meseleci (kazuistik) yöntemle oluşturulması

İslam Hukukunun Temel İlke ve Amaçları:

h Mükellefiyette kolaylık

h Helallerde genişlik, haramda sınırlılık

h Hükümlerde tedricilik

h Kamu yararının gözetilmesi

h Adaleti sağlamak

3.1.2. Fıkıh İlminin Konusu ve Kapsamı

Fıkıh İlminin Konuları

İbadetler(Namaz-oruç...)

Münakehat(Aile Hukuku)

Muamelat(Günlük hayat)

Ukubat(Suçlar-Cezalar)

Feraiz(Miras-Vasiyet)

Fıkıh, insanın bütün söz, fiil ve davranışlarını konu edinir. Bunların dindeki yerini belirlemeye çalışır.

İbadetler: Allah rızasını kazanmak için yapılan fiil ve davranışlardır. Kur`an-ı Kerim farzları kısa anlatımla em-retmiş, uygulama şekil ve ayrıntıyı Sünnete bırakmıştır. Namaz, oruç, hac, zekât, adak, yemin gibi ibadetlerin ya-pılış şekilleri Allah`ın Rasulü tarafından bizzat yaşanmış ve ümmetine gösterilmiştir.

Münekehat: Evlenme, boşanma, nafaka gibi hususları alan İslam hukuku konularından biridir.

Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir. Bunlar; ferdin fertle, ferdin toplumla veya toplumların birbiriyle olan ilişkilerini düzenleyen kaidelerdir.

Ukubat: İslâm hukukunda şer‘î olarak belirlenmiş yahut yetkililerin takdirine bırakılmış bütün cezalara denir.

Feraiz: Vefat eden kimsenin bıraktığı malın, kimlere veri-leceğini ve nasıl dağıtılacağını gösteren ilimdir.

3.1.3. Fıkıh-Fıkıh Usulü İlişkisi

Müçte hitler, kaynaklardan hükümler çıkarmak için belli kurallara ihtiyaç duyarlar. Bu kurallar Kur’an-ı Kerim ve sünnet gibi kaynakların içerdiği bilgiler ile bunlardan hü-küm çıkarılmasına yardımcı olacak genel prensiplerdir. Böylece, fıkhın dayandığı delilleri (kaynakları) bilme an-lamında fıkıh usulü ilmi ortaya çıkmıştır.

Usul kelimesinin içerdiği anlamlardan dolayı fıkıh usulü, üç anlama gelmektedir:

1. Fıkıh usulü, bizi fıkha ulaştıracak yol ve yöntemdir. “Usul”, kaynaklardan, hükümlerin nasıl çıkarılacağı, hangi yöntemle doğru bir sonuca varılacağı konuları-nı ele alır. Bu işleviyle fıkıh usulü, bir yöntem bilimden (metodoloji) ibarettir.

2. Fıkıh usulü, fıkhın kaynakları demektir. Bu durumda, “Herhangi bir fıkhi hüküm hangi kaynaklardan alınır?” sorusunun cevabı ile uğraşır.

3. Fıkıh usulü fıkhın temellerini oluşturan ilke ve esaslar-dır. Bu anlamda, fıkıh usulü, fıkhın bir parçasını oluş-turur ve on dan ayrı düşünülemez.

MuhkemFıkıh usulü genelde, fıkhi hükümlerin delilleri ve bu delillerden hüküm çıkarma ilke ve metotlarından bahseder. Fıkıh ilmi ise fı kıh usulüyle elde edilen hükümleri konu edinir.

Page 9: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

142

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

Fakih; kitap, sünnet ve diğer delilleri inceler. Bu delillerin emir, nehiy gibi hangi hükümlere delalet ettiğine bakar. Bunların hükmünü açıklayan genel kurallar koyar. Fakih bir olayın hükmünü tespit etmek istediğinde, usulcülerin ortaya koyduğu kuralları alarak konusuna uygular. Böyle-ce o delilden hangi hükmün ortaya çıkacağını anlar.

3.1.4. Fıkıh İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi

Müslümanların ilk ve temel kaynağı Kur’an-ı Kerim’dir. Bu sebeple onun açıklanması ve anlaşılması Müslümanlar için son derece önemlidir. Bu kaynakları açıklayabilmeleri için sosyal bir varlık olan insanı yaşadığı çevreyi ortamı ve şartları da bilmelidir. Bunları bilmesi için de diğer ilimleri de bilmelidir. Çünkü fıkhın, diğer ilimlerle yakın ilişkisi var-dır. Bunların başlıcalar; tefsir, hadis, siyer ve kelam gibi ilimlerdir.

Tefsir: Kur’an ayetlerini belirli usul ve kurallar dâhilinde inceler. Ayetlerin nüzul sebeplerini ortaya koyar. Bu şe-kilde, ayetlerin ihtiva ettikleri anlamları geniş bir biçimde açıklar. Bu inceleme ve açıklamalarda verilen bilgiler ve ayetler üzerinde yapılan yorumlar, fıkhi hükümlerin tespiti açısından önemlidir. Ana kaynağı Kur’an- Kerim olan fıkıh, hükümlerini ortaya koyarken başta ahkâm tefsirleri olmak üzere tefsirlerden yararlanır.

Hadis: Hz. Peygamber’den aktarılan söz, fiil ve takrirle-rinin tümüne sünnet veya hadis denir. Hadis usulü ise hadis rivayetlerinin derecelerini, niteliklerini tespit edip or-taya koyar. Fıkıh da hüküm çıkaracağı zaman hadis ve ha-dis usulü ilminden faydalanır. Özellikle Kur’an-ı Kerim’in uygulama ile ilgili ayetlerinin Hz. Peygamber tarafından nasıl hayata aktarıldığını hadis ilminin verilerinden elde eder. Bu yönüyle sünnet, fıkhın ikinci ana kaynağıdır.

Siyer: Hz. Peygamberin hayatını, ahlakını, davranışları-nı, devlet idaresini, yaptığı savaşları ve olaylar karşısın-daki değerlendirmelerini anlatan ilim dalıdır.

Kelam: İslam dininin inanç esaslarını konu edinen ilim dalıdır. Kelam ilmi, mükelleflerin özgür iradesi ile yapabi-leceği fiillerin bulunduğunu ispata çalışır. Fıkıh ilmi ise bu fiillerin hükümlerini açıklar.

Fıkıh: Temel İslam bilimlerinin yanı sıra matematik, coğ-rafya, astronomi, sosyoloji gibi pozitif ve sosyal ilimlerden de faydalanır. Örneğin, namaz vakitlerinin tayiniyle oruç ve hac aylarının hesaplanmasında, namazda kıble yönü-nün tespitiyle mirasın taksiminde matematik ve coğrafya-dan faydalanır. Fıkıh ilminin; felsefe, mantık ve sosyoloji ilmi ile de ilgisi bulunmaktadır.

MuhkemFıkıh, ortaya koyduğu hükümlerin doğruluğunu ispatlamak, da-yanaklarını belirtmek ve gerekçelerini izah etmek için açıkla-malarda bulunur. Fıkhi hükümlerin insan ve toplum yönünden yararlarını ortaya koyar. Bunu yaparken akli ve naklî ilimlerin yöntemlerinden yararlanır.

3.1.5. Fıkıh İlminin Temel İlke ve Amaçları

Fıkıh ilmi denildiğinde genel manasıyla “İslâm Hukuku” anlaşılır. Bu hukuk, Kur’an-ı Kerim, sünnet, icma ve kıyası kaynak olarak kabul eden, muazzam ve muhteşem bir hukuktur ki bütün bir insanlığın hayrına, iyiliğine, dünya ve ahiret saadetine sebeptir. Fıkıh ilminin konuları çok geniş bir sahayı kaplar. Çünkü İslâm Hukuku ibadetleri, alış-veriş, mülkiyet ve miras konularını, evlenme, boşan-ma gibi aileyi ilgilendiren hususları, devletlerarası ilişkile-ri, suçlar ve bunlarla ilgili mevzuları, ahlâk ve muaşeretle ilgili meseleleri içine alır. Bu nedenle onların ayrıntılı bir şekilde açıklanması gerekir. Bu tür açıklamalar için fıkıh ilminde belirgin olarak öne çıkan bazı ilkeler vardır.

Bunlar;

h mükellefiyette kolaylık

h helallerde genişlik

h haramlarda sınırlılık

h hükümlerde tedricilik

h kamu yararının gözetilmesi

h adaletin gerçekleşmesidir

Mükellefiyette Kolaylık: Allah insanlara güçleri oranında sorumluluk yüklemiştir. Onların güç yetiremeyeceği emir ve yasaklar koymamıştır. Bu durum Bakara suresinin 286. ayetinde şöyle ifade edilmiştir: “Allah, kimseye gücünün ötesinde bir teklifte bulunmaz…” Hz. Peygamber’de her şeyin en hayırlısının orta yol ve denge hâli olduğunu bil-dirmiş ve aşırılıklardan kaçınmayı öğütlemiştir. Örneğin, suyun bulunmadığı durumlarda abdest yerine teyemmüm yapılır. Ayakta duramayanlar namazlarını oturarak kılarlar. Ramazan ayında yolculuk yapanlar, yolculukları süresin-ce oruç tutmayabilirler. Zengin olup da hacca gidemeye-cek kadar hasta olanlar başka birini kendi yerine gönde-rebilirler. İbadetlerde bunlara benzer daha birçok kolaylık vardır.

Helallerde Genişlik-Haramlarda Sınırlılık: Yüce Rabbi-miz, kişiye ve topluma yararlı nimetlerden faydalanmayı helal kılmıştır. Ancak Allah merhametinden dolayı kişiye

Page 10: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

143

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

ve topluma zararlı olan bazı şeyleri ise haram kılmıştır. Örneğin, içki ve kumar, insanın kendisine, ailesine ve çevresine zarar verdiği için yasaklamıştır. Dinimizde ha-ramlar sınırlı olduğu için belirtilmiş, helaller ise çok oldu-ğundan sayılmamıştır. Allah, insana akıl ve irade vermiş ve yaptıklarından sorumlu tutmuştur. Helallerin yanı sıra bazı şeyleri haram kılarak insanın tercihini helallerden yana kullanmasını istemiştir. Haramlardan sakınanları ise ödüllendireceğini bildirmiştir. Bu nedenle sorumluluk bi-lincine sahip olanlar haram ve helallerin imtihan vesilesi olduğunu bilirler ve ona göre hareket ederler.

Hükümlerde Tedricîlik: İbadetler ve sosyal hayatı düzenle-yen hükümler, aşama aşama ve toplumun ihtiyacına bağlı olarak konulmuştur. Bu durum, hükümlerin anlaşılması-nı ve uygulanmasını kolaylaştırmıştır. Örneğin, zekâtın miktarı önce sınırlandırılmamış, herkesin istek ve gücüne bırakılmıştır. Sonra zekâtın miktarları Peygamber Efendi-miz tarafından belirlenmiştir.

KavramTedricilik: Hükümlerin Allah tarafından bir anda topluca indi-rilmeyip hayata paralel ve zaman içinde peyderpey konulmasına denir.

Fıkhın da temel özelliklerinden biri olan tedricîlik, İslam’a davetin yapılmasında her zaman geçerlidir. Bu nedenle İslam ile yeni tanışan insanlar dinî hükümleri zamanla öğ-renerek yaparlar.

Kamu Yararının Gözetilmesi: Dinin bütün hükümleri in-san içindir. İnsanın hem dünyada hem de ahirette mutlu edilmesi dinin en büyük amacıdır. Dolayısıyla kamusal kurum ve kuruluşlar da insan içindir. Kamu yararı denildiği zaman, toplum yararı anlaşılır. Bazı durumlarda toplumun menfaati ile kişilere ait çıkarlar çatışabilir. Bu durumda ka-muya ait çıkarlar tercih edilir. Toplumun menfaatine do-kunacak bir zarar ile özel mülkiyete dokunan zararlardan birinin tercih edilmesi zorunlu olduğunda öncelikle kamu-nun yararı tercih edilir. Ancak bu tercih yapılırken özel mülkiyetin korunması ve verilecek zararın telafi edilmesi gerekir. Böylece kamusal haklarla kişisel haklar arasında bir denge kurulur. Örneğin, duyulan ihtiyaç sebebiyle şe-hir merkezinde hastane, okul, cami gibi yararı kamuya ait olan bir binanın yapılabilmesi için, bir şahsın özel mülkü kamulaştırılabilir. Ancak bu durumda o kişinin mülkünün bedeli ödenmelidir. Böylece o kişinin hakkı da korunmuş olur. Kamu yararı, bazen kamuya dokunacak zararların giderilmesi bazen de onların çıkarı olan şeylerin elde edil-mesi şeklinde olur. Zarar ile yarar çatıştığında öncelikli olarak zararın giderilmesi amaçlanır. Örneğin kurulacak bir fabrika çevreye zarar verecekse ondan elde edilecek yarardan vazgeçilir.

Adaletin Gerçekleşmesi:

KavramAdalet: Bir iş yerli yeri ne koymak, hak sahibine hakkını verme, hak ve hukuka uygunluk demektir.

Fıkıh ilminin temel özelliklerinden birisi de adaletin sağlan-ması için gerekli düzenlemelere yer vermesidir. Adalet hukuka bağlı kalmayı eşitlik ve hakka niyete uymayı ge-rektirir. bu nedenle hiç kimse kendi kendine hakkını alma-ya kalkışamaz. Nitekim böyle bir girişim, fıkıh tarafından cezalandırılmayı gerektiren bir suçtur.

3.2. FIKIH İLMİNİN DOĞUŞU, GELİŞMESİ VE İÇ-TİHAT

3.2.1.Mezhepler Öncesi Dönem

Fıkıh ilminde mezhepler öncesi dönem üç ana başlık altında ele alınır. Bunlar; Hz. Peygamber, Sahabe ve Tabiîn dönemidir. Hz. Peygamber’a gelen ayetlerin birçoğunda, “Sana soruyorlar.”, “Senden fetva istiyorlar.” gibi ifadeler yer almaktadır. Hz. Peygamber ’in bu ve benzeri sorulara verdiği cevaplar fıkhın ilk örneklerini oluşturmuştur. Ayrıca kaynağa dayanarak hüküm çıkarma işi Hz. Peygamber ile başlamıştır. Peygamber Efendimizin vefatından sonra sahabe yeni çıkan sorunlara, Kitap ve sünnete dayalı ola-rak çözüm üretmeye çalışmışlardır. Tabiîn döneminde ise Peygamberimiz ve sahabenin uygulamaları geliştirilerek sistemleştirilmiştir.

3.2.2. Hz. Peygamber Dönemi

Hz. Peygamber Dönemi

Mekke Medine

Allah’ın birliği, Peygam-berlik müessesesi, Ahiret hayatı gibi temel inanç il-keleri ve temel ahlak esas-ları ile ilgili hükümler.

İbadet konuları, evlenme, boşanma, miras, ticari ha-yat, cezalar, m-hakeme usulü, savaş ve barışla il-gili olan ve sosyal hayatın hemen her alanını düzen-leyen kurallar.

Hz. Peygamber dönemi fıkhın oluşmasında en önemli dönemdir. Bu dönemin on üç yılı Mekke, on yılı da Me-dine’de geçmiştir. Mekke döneminde Hz. Peygamber in tebliği daha çok inanç ve ahlaka yöneliktir. İnanç ve ahlakla ilgili ilkeler ibadetlerin ve sosyal ilişkilerin temelini oluşturmuştur. Mekke döneminde fıkhi hükümler azdır ve genel kural niteliğindedir. Çünkü insanlar İslam diniyle yeni tanışmaya başlamışlardı. Medine dönemi, ise fıkıh tarihi açısından önemlidir.

Page 11: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

144

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

Bu dönemde toplumsal yapı oluşmaya başlamıştır. Buna bağlı olarak bireysel alanda olduğu gibi toplumsal alan-da da önemli düzenlemeler yapılmıştır. Müslümanlar ara-sında yapılan kardeşlik anlaşması ile diğer dinî gruplarla yapılan Medine Sözleşmesi buna örnek verilebilir. Medi-ne döneminin en belirgin özelliği fıkhi hükümlerin tedricî olarak konulmasıdır. Yani, toplumun henüz hazır olmadığı bazı konularda, hükümler zaman içinde aşamalı bir şekil-de konulmuştur. Örneğin, içki üç aşamada yasaklamıştır. Hz. Peygamber, gelen vahyi açıklamış, uygulamalarda bulunmuş ve sahabenin bazı davranışlarını onaylamıştır. Böylece fıkhi hükümlerin ilk örnekleri oluşmuştur.

Hz. Peygamber, kimi zaman sahabeye danışarak bazen de bilgi ve tecrübelerine, içinde yaşadığı çevre şartlarına göre kendi rey ve içtihadı ile de hükümler vermiştir. Hz. Peygam-ber’in zamanında rey ve ictihad fıkhın kaynakları arasında vardı. Çünkü herkesin, her zaman sorunlarını Hz. Peygam-ber’e iletme ve ondan anında cevap alma imkânı yoktu. Bu durumda sahabenin ileri gelenleri açık bir nas bulun-mayan konularda ictihad ederek çözüm üretirlerdi. Fıkhi hükümlerin özünü oluşturan kolaylık ilkesi bu dönemin en belirgin özelliklerinden biridir. Örneğin, İslam hakkında bilgi almak isteyen birisine Hz. Peygamber; günde beş vakit namaz, ramazanda oruç ve zekât ibadetlerini yerine getirmesi gerektiğini söylediğinde adam, “Bunları ne artı-rırım ne de azaltırım. ” dedi. Bunun üzerine Hz. Peygam-ber, “Şayet sözünde doğru ise kurtulmuştur.” (Buharî) buyurdu.

MuhkemPeygamber döneminde İslam hukukunun oluşum süreci açısın-dan bazı özellikler dikkat çekmektedir. Bunlar; • Tedrice riayet • Kolaylık ilkesi • Toplumun maslahatının gözetilmesidir.

3.2.3. Sahabiler Dönemi:

Sahabeler dönemi Hz. Peygamber’in vefatı ile başlayıp hicri ikinci asrın başına kadar olan zamanı kapsar.

Dört halife döneminde içtihatlarıyla ön plana çıkan saha-be Hz. Ömer’dir. İçtihatları;

h Betülmalın kurulması

h Teravih namazının cemaatle kıldırılması

h Müellef-i kuluba zekat verilmesi

h Alkollü içkilerin cezalandırılması

h Müt’a nikahının resmen yasaklanması

h At varlığından zekat alınması

Sahabe dönemi İslam Hukukunun kaynakları; h Kitap

h Sünnet

h İçtihad

Sahabe dönemindeki içtihad faaliyetlerinin özellikleri; h İçtihad geniş şekilde uygulanmış ve teşvik edilmiştir.

h Özellikle ilk iki halife döneminde istişareye dayalı karar açıklamaları yapılmıştır.

h İçtihat faaliyetleri somut meseleleri çözmeye yöneliktir. Farazi fıkıh olgusuna rastlanılmamaktadır.

h Sahabe içtihad sonucu ulaşılan hükümleri, bağlayıcılık açısından nassların açık hükümleriyle aynı derecede tutmamış, aynı konuda farklı içtihatlarda bulunsalar bile birbirlerini suçlamamışlardır.

h Bu dönemde naslar, zamanın ve şartların etkisi so-nucu illetlerinde bir değişme yaşandığı kanısıyla gai (amaçsal) yoruma tabi tutulmuştur.

h Sahabenin yaptığı içtihat faaliyeti genel olarak rey adı altında ifade edilmiştir.

MuhkemHz. Ömer döneminde Ashap çevre ülkelere fıkıh öğretmek için dağılmıştır. Ehl-i Rey ( Irak merkezli) ve Ehl-i Hadis (Hicaz-Me-dine merkezli ) ekolleri oluşmuştur. Küfe de Ebu Hanife ve tale-beleri Ehl-i Rey fıkhını Medine de İmam Malik ve talebeleri Ehl-i Hadis fıkhını geliştirmişlerdir. Fıkıhta hak batıl ayrımı yapılmaz. İctihadda isabet ve isabetsiz ayrımı yapılabilir.

Fıkhi Ekoller

Kûfe Ekolü (Rey)Abdullah b. Mesud

Hicaz Ekolü (Rey)Abdullah b. Ömer

Akabe b. Kaysİbrahim en-Nehaî

ve Hammad b. EbîSüleyman

Nafi Mevla İbnüÖmer

İmam-ı Azam Ebu Hanife

İmam Malik,İmam Şafii ve

Ahmed b. Hanbel

3.2.4. Tabiiler Dönemi

Emeviler dönemi olarak da adlandırılır.

Tabiun dönemi İslam hukuk kaynaları;

h Kitap

h Sünnet

h Sahabenin şura/istişare temelli kararları (sahabe icması)

h Sahabenin ihtilafları ve genel olarak içtihad (rey)

Page 12: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

145

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

Tabiun Dönemi Genel Özellikleri;

h Fıkıh nazari boyuta taşınmış ve olgusal düzeyde konu-şulur olmuştur.

h Hadis tedvin edilirken fıkıh ile ilgili rivayetlerinde tedvi-ni başlamıştır.

h Arap olamayan bir çok İslam alimi yetişmiştir.

h Fıkıh usulüne dair kurallar tespit edilmemiş ve yeterin-ce tartışılmamıştır.

h Fıkıh alanında ihtilaflar ortaya çıkmış ve bu dönemde bu ihtilaflar giderek derinleşmiştir.

h Hukuk alanında ekolleşmeler orataya çıkmıştır. (Hadis ve Rey ekolleri adıyla)

3.2.5. Mezheplerin Oluşum Dönemi

KavramMezheb: Görüş, kanaat, inanç ve doktrin anlamında kullanıl-maktadır. Ayrıca zaman içerisinde bir müçtehidin görüşleri temelinde oluşan görüşler bütünü veya bu görüşlerin kurumsal-laşmış hali de mezheb olarak adlandırılmakta dır. Delil: Fıkıhta hüküm çıkarmak için araştırılan hususta şer‘i-a-meli nitelikteki hükme ulaştıran vasıtaya denir.

h Bu dönem H. 132-350 yılları arasındadır.

h İslam fıkhının doruğa tırmandığı, kemale doğru yüksel-diği bir dönemdir.

h Bu dönem için ‘’fıkhın altın çağı’’, ‘’tedvin dönemi’’ gibi nitelemeler kullanılmıştır.

h Fıkhın tedvin edilmesi bu dönemdedir.

h Fıkıh usulü disiplininin tedvinine de bu dönemde baş-lanmıştır.

Bilindiği üzere, İslâm dininin hüküm kaynakları; Kitap, Sünnet, icmâ, kıyâs, örf ve maslahat gibi delillerdir.

Aşağıdaki gibi sınıf landırılırlar;

İçerdiği bilginin kaynağı açısından

Ulaştırdığı sonuç hakkın-da karşı ihtimali ortadan kaldırıp kaldırmaması açı- sından

h Aklî h Naklî

h Kat’î h Zannî

h Farklı zaman ve mekânlarda yaşayan müçtehitler farklı görüşler (mezhebler) ortaya koymuşlardır.

h Mezheplerin oluşumu tabiin dönemine rastlar.

h İslam devletinin sınırlarının genişlemesine paralel olarak fıkhın alanı da genişlemiştir.

h Ortaya çıkan yeni problemlere üretilen çözümler farklı düşüncelerin oluşmasına zemin hazırlamıştır.

h Bu dönemde bir taraftan ictihad faaliyetleri devam eder-ken bir taraftan da fıkıh ve fıkıh usulü kitapları yazılmaya başlanmıştır.

h İmam-ı Azam Ebu Hanife, İmam Malik, İmam Şafii, İmam Ahmed b. Hanbel ve İmam Ca fer-i Sadık gibi ilim adam-ları kullandıkları metotlarla yap tıkları yorumlar neticesin-de bölgelerinin fıkıh imamları olmuşlardır.Bu âlimlerin etrafında zamanla mezhepler oluşmaya başlamıştır.

h Başlangıçta şehirler bazında ger çekleşen fıkhi oluşumlar, giderek daha geniş bir coğraf yaya yayılmıştır.

Fıkıh Mezheplerinin Doğuşunu Hazırlayan Sebepler:

h Peygamber’den sonra or taya çıkan siyasi gelişmeler ve ilmî tartışmalar görüş ayrılıklarını da beraberinde getir-miştir.

h Ayrıca âlimlerin yetiştiği ortam, fıkhi hükümleri çıkarmada kullandıkları kaynaklar ve metotlar gibi nedenler farklı gö-rüşlerin ortaya çıkması na zemin hazırlamıştır. Bu görüş-ler belirli usuller etrafında sistemleştirilmiştir.

h Fıkıh, kaynak bakımından Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygam-berin sünnetine dayanmaktadır. Bu kaynaklarda geçen ifadelerin, farklı şekillerde anlaşılması ve yorumlanması da mezheplerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur.

h Daha önceki müçtehitler kendi dönemlerinde karşılaştık-ları fıkhi sorunların çözümü ile ilgili ictihad yapmışlardı.

h Mezhep imamları dönemindeki müçtehitler ise kendile-rine has icti had metotları ile meydana gelen ve olması muhtemel pek çok konuda fıkhi hüküm üretmişlerdir.

h Hüküm çıkarmada kullandıkları usulleri ve çıkardıkları hükümleri belli başlık lar altında kitaplarda toplamışlardır.

h Mezhep imamlarının kitaplarında edindikleri bilgi ve me-totları benimseyenlerin oluşturduğu bu yeni fıkhi ekolle-re mezhep denilmiş ve bu mezhepler ilgili müçtehitlerin adıyla anılmıştır.

Günümüzde mensuplarının bulunupbulunmamasına göre ekoller

Sünni Şii Harici

HanefiŞafii

MalikiHanbeli

ZeydiCaferiİsmaili

İbazi

Page 13: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

146

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

3.2.6 Mezhepler ve İmamları

HanefiMezhebi

ŞafiMezhebi

CaferiMezhebi

MalikiMezhebi

HanbeliMezhebi

Ebu Hanife

Muhammed b. İdris eş-Şafi

Malik b. Enes

Ahmet b. Hanbel

Cafer-i Sadık

Mezheplerve

İmamları

Hanefi Mezhebi:

h Kurucusu Numan bin Sabittir.

h Hicri seksen de Küfede doğmuş, hicri 150 de Bağ-dat’ta vefat etmiştir.

h Hammad bin Ebu Süleyma’nın ders halkasına katıl-mıştır.

h Hocası vefat ettikten sonra onun yerine geçmiş vefat edene kadar bu görevini yerine getirmiştir.

h İstihsan metodunu kullanmıştır.

h Talebeleri Ebu Yusuf ve İmam Muhammed onun fıkhını tasnif ve tedvin etmişlerdir.

h Ebu Yusuf Abbasilerde baş kadılık yapmış.

h Hanefi mezhebinin yayılmasında etkili olmuştur.

h Türkiskan, Afganistan, Türkiye, Balkanlar, Hindistan, Pakistan da yayılmıştır.

Maliki Mezhebi:

h Kurucusu İmam Malik bin Enes’tir.

h Hicri 93’te Medine de doğmuş, 179 da Medine de ve-fat etmiştir.

h İbn-i Hürmüz, İbn-i Ömerin azatlısı Nafi’den ders al-mıştır.

h İmam Malik, fıkhi hükümler çı karmada Kitap, sünnet, icma ve kıyas delillerine başvur muştur.

h Medine halkının uygulamasını (amel-i ehl-i Medine) ve mesalih-i mürseleyi (toplum menfaatini) dikkate alma-sı, onun fıkhının karakteristik özelliklerini oluşturur.

h Ahad haberi kabul etmek için Medine ehlinin ameline uygunluk şartını arar.

h Medinelilerin ameli ona göre Mütevatir Sünnet gibidir.

h İmam Malik’in meşhur eseri el-Muvatta’dır.

h Mısır, Kuzey Afrika, Endülüste yayılmıştır.

Biliyor musunuz?İmam Malik’in olan el Müdevvene ve Muvatta adlı eserler Maliki Mezhebinin ana kaynaklarıdır.

Şafii Mezhebi:

h Muhammed b. İdris eş-Şafii, Gazze’de doğmuş Mı-sır’da vefat etmiştir.

h Irak’ta Ebu Hanife’nin talebesi olan İmam Muham-med’den, Medine’de İmam Malik’ten ders almıştır.

h Ömrünün sonlarına doğru Mısır’a yerleşmiştir. Bu ne-denle onun görüşleri daha çok Mısır’da yayılmıştır. Ayrıca Güney Arabistan, Endonezya, Malez ya ve Tür-kiye’de de Şafiilik yaygındır.

h İmam Şafii’nin, er-Risale adlı eseri fıkıh usulüne dair yazılan ilk eserdir.

h Fıkha dair en önemli eseri ise el-Ümm adlı kitabıdır.

h Şafii, fıkhi hüküm çıkarmada öncelikle Kitap ve sünneti esas almıştır. Daha sonra da icma, sahabe kavli ve kı-yası delil olarak kullanmıştır.

h Fıkhi hükümlerde daha çok tümden gelim metodunu kullanmıştır.

Dikkatİmam Şafii diğer imamlardan farklı olarak istishab deliline daha fazla yer vermiştir.

Hanbeli Mezhebi:

h İmam Ahmed b. Hanbel, Bağdat’ta doğ muş ve orada vefat etmiştir.

h Ahmed b. Hanbel’e göre esas alınması gereken kay-naklar arasında Kitap ve sünnet ilk sırayı alır. Sahabe kavlini de delil sayar. Kıyasa ancak zaruret hâlin de baş-vurur. Bununla birlikte istishab delilini çokça kulla nır.

h İbadet ve Muamelatta ayrı usuller uygulamışlardır. Naslara ve selefin eserlerine ayrı önem verirler. Eşya-da asıl olan mubahlıktır anlayışını muamelatta uygu-lamıştır.

h Rey ve kıyasa fazla önem vermez.

h Hadise dayalı bir fıkıh anlayışı vardır.

h Fıkıhla ilgili görüşleri ise Hırakî’nin el-Muhtasar adlı eserinde derlenmiştir.

h İbn-i Teymiye ve İbn-i Kayyım El Cevziyye Hanbeliliğin yayılmasında etkili olmuştur.

h Suudi Arabistan’ın resmi mezhebidir.

Caferi Mezhebi:

h Cafer-i Sadık, Medine’de hicri 80 (miladi 699) tarihinde doğmuş ve aynı yerde hicri 148 (Miladi 765) yılında vefat etmiştir.

h Caferi mezhebi daha çok İran, Pakistan ve Irak gibi ülkelerde yaygındır.

h Caferiler, fıkhi konularda Hanefi mezhebine yakındır.

Page 14: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

147

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

h Dinin iman esaslarında, temel iba detlerinde ve yasak-larında diğer mezheplerin çoğunluğu ile ittifak hâlin-dedirler. Ayrıldıkları konulardan bazıları şunlardır: Abdestte çıplak ayak üzerine mesh edilmesi, ehl-i kitap kadınlarla evliliğin caiz olmaması, ezan ve ka mette, “Eş-hedü enne aliyyen veliyyullah” cümlesinin ilave edilmesi, öğle ve ikindi namazlarının birleştirilerek öğle vaktinde, akşam ile yatsı namazlarının birleştirilerek akşam vaktin-de (cem-i takdim şeklinde) kılınması.

3.2.7. Mensubu Kalmayan Fıkıh Mezhepleri

Kaynaklardan hükümlerin çıkarılması ve açıklanmasında belli ilmî metotlara ihtiyaç vardır. Bu metotları benimse-yerek hüküm verenler olduğu gibi kendine has metotlarla hüküm verenler de olmuştur. Ortamın değişmesiyle or-taya çıkan yeni gelişmelere çözümler üretemeyen bazı alimlerin görüşleri kitaplarda kalmıştır. Bu görüşler et-rafında oluşan mezhepler bulunsa da zaman içerisinde bunların, metot ve ictihadlarını benimseyenlerin kalma-masıyla unutulmaya yüz tutmuştur. Bir kısmının ictihadla-rı kendi alimleri tarafından yazılan kitaplarda, diğerlerinin ise mukayeseli fıkıh kitaplarında yer almaktadır. Böylece mensubu kalmayan mezheplerin ictihadları günümüze kadar ulaşmıştır.

Mensubu kalmamış fıkhi mezheplerden bazıları şun-lardır:

Nispet Edildiği Kişi Eserleri

Evzâî Ekolü

Ebu Amr Abdurrah-man B. Amr el-Evzâî

(88/707) yılında Şam’da –bir rivayete

göre Ba’lebek’te- doğ-muş, (157/774) yılında Beyrut’ta vefat etmiştir.

Ebu Yusuf’un er-Red alâ siyeri’l-Evzâî adlı

eseri bağlamında savaş hukukuyla ilgili bazı görüşleri nakle-

dilmiştir

Sevrî Ekolü

Ebu Abdullah Süfyan b. Said es-Sevri (ö.

161/778)

Günümüze kadar ge-len bir eseri yoktur

Leys Ekolü

el-Leys b. Sa’d (ö. 175/791)

Medine amelinin delil olup olmayacağına dair İmam Malik’le

tartışmalarını içeren yazışmalar günümüze

kadar aktarılmıştır.

Taberî Ekolü

İbn Cerir et-Taberî (ö. 310/922)

Meşhur tefsiri ve tarihinin yanında,

İslam hukukçularının görüşlerini

mukayeseli olarak ele aldığı İhtilâfü’l-fukahâ

adlı eseri

Zahirî Ekolü

Ebu Süleyman Davud b. Ali el-Is-

behânî ez-Zâhirî’dir. (ö.270/883)

Günümüze kadar ge-len bir eseri yoktur.

3.3. FIKIH İLMİNDE SONRAKİ GELİŞMELER

3.3.1. Taklit Dönemi

İslam dünyasındaki gelişmelerle fıkhi ictihadlar sonraki dönemde zayıflamaya başladı. Fıkhi mezheplerin oluş-turduğu verimli ictihad faaliyetlerinden sonra hicri 4. / miladi 10. asrın başlarında fıkhi faaliyetlerde bir durak-lama ve taklit dönemi başlamıştır. Önceki dönemde karşılaşılan sorunlar bir şekilde belli metotlarla çözüme kavuşturulmuştu. Sorunların öncekilere benzemesi ve çö-zümlerin hazır şekilde bulunmasından kaynaklanan fikri durgunluk fıkıh çalışmalarını da etkilemiştir. Bu nedenle belli mezheplerin fıkhi görüşleri ile yetinmeye başlayan fıkıhçılar, müstakil bir hüküm çıkarma yoluna gitmemiş-lerdir. Bu dönemde ictihad faaliyetlerinin durma nokta-sına gelmesinin bir başka sebebi de kanunlaştırma ha-reketlerindeki gelişmelerdir. Bu gelişmelere bağlı olarak hâkimler bulundukları bölgelerde yaygın olan mezhebin görüşlerine göre hüküm vermeye başlamışlardır. Uzun süre devam eden taklit döneminde her mezhebin fıkıh-çıları kendi fıkıh metinlerini açıklama gibi çalışmalarla fıkıh ilmine katkıda bulunmuştur. Fıkhi hükümlerin zayıf ve kuvvetli olanlarını tespit ederek gerekçelerini ortaya koymuşlardır. Böylece temel metin kitaplarına şerhler ve haşiyeler yazmışlardır. Yeni sorunlara ise fetva kitapların-dan çözümler getirilmiştir. Bu dönemin en önemli fetva ki-tapları arasında Feteva-i Hindiye ve Feteva-i Ali Efendi’yi görmek mümkündür.

KavramŞerh: İslam dünyasında bir eserin daha geniş biçimde açıklan-ması amacıyla yazılmış kitapları ifade eden bir telif türü.Haşiye: Sayfa boşluklarına ilâve edilen açıklayıcı ve tamamla-yıcı bilgileri içeren not.

3.3.2. Fıkhın Kanunlaştırılması

Tanzimatın ilanıyla ortaya çıkan anlayış her alanda bazı yenilikleri zorunlu kılmıştı. XIX. Yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı devleti içinde şerî mahkemelerin yanında nizami mahkemeler de kurulmuştu. Burada yargılananların ne ile sorumlu tutulacakları ve nasıl bir hükümle karşılaşacakları konusunda belirsizlik vardı. Bu durum özellikle uluslararası ticareti ve iş hayatını olumsuz etkilemekteydi. Bu sorunun çözümü için kanunlaştırılmış hukuk metinlerine ihtiyaç du-yulmaktaydı. Diğer taraftan Avrupa’da hemen her ülke ken-di temel kanunlarını yapmıştı.

Osmanlıyla ticaret yapan ülkeler kendi hukuklarıyla so-runlarını çözmek için İstanbul başta olmak üzere birçok yerde kendi mahkemelerinin olmasını talep ediyorlardı.

Page 15: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

148

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

Medeni kanunumuzun tercüme yoluyla Batı’dan alınma-sı fikri öne sürüldü. Buna karşılık büyük hukuk ve dev-let adamı Ahmet Cevdet Paşa başkanlığında bir heyet oluşturularak çalışma başlatıldı. 1869 yılında başlatılan çalışma 1876 yılında tamamlandı. Fıkıhla uğraşan ilim adamlarından oluşan heyet, fıkıh kitaplarında yer alan hü-kümleri bir kanun kitabında topladılar. Oluşturulan bu kita-ba “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye” adı verilerek uygulama-ya konuldu. Mecelle, içerik olarak Hanefi mezhebi esas alınarak kanun tekniğine uygun maddeler şeklinde hazır-lanmıştır. Hukukun genel kaideleri bağlamında başlangıç kısmına 100 madde konulmuştur.

Bu dönemde Mecelle’nin akabinde İslam hukukuna da-yalı ikinci bir kanun olarak 1917 yılında yürürlüğe giren ‘Hukuk-u Ali Kararnamesi’’ vardır.

3.3.3. Fıkıh İlminde Yeni Gelişmeler

Günümüzde de birçok ülkenin bazı üniversitelerinde İslam dini ve fıkhı okutulmakta, araştırma ve inceleme-ler yapılmaktadır. Ülkemizde İlahiyat fakültelerinde ve Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde fıkıh çalışmaları sürdürülmektedir. Yüksek lisans ve doktora tezleri hazır-lanmakta, bilimsel toplantılar gerçekleştirilmektedir. Yapı-lan bu çalışmaların birçoğu kitap hâlinde yayımlanmakta-dır. Ayrıca fıkıh dersi İmam Hatip Liselerinde zorunlu ve Hukuk fakültelerinde ise seçmeli ders olarak okutulmak-tadır.

• Kitap• Sünnet• İcma• Kıyas

• İstihsan• Mesalih-i Mürsele• Sedd-i Zerai• Örf ve Âdetler• İstishab

FIKHİ HÜKÜMLERİN KAYNAKLARI

Asıl Kaynaklar Yardımcı Kaynaklar

Kur'an-ı Kerim ve Sünnet fıkhın ana kaynağıdır. Hıdayet-i Mürşide tabiri Kur'an-ı Kerim ve Sünnet için kullanılır. Bu iki kaynaktan nasıl hüküm çıkarılacağının usulu olması gerekir. Bu usul ilk defa Müslümanlar tarafından Usul-u Fıkıh olarak kurulmuştur.

Deliller: Akli - Nakli, Kat’i - zanni olarak ikiye ayrılır. Şer’i ameli hükme ulaştıran vasıtaya delil denir. Nakli deliller sahibine aidiyeti açısından ( subuti yönden) bir anlamı ifade etmesi açısından ( delalet yönünden) kat’i ve zanni olarak ikiye ayrılır.

3.4. FIKHİ HÜKÜMLER VE KAYNAKLARI

İSLAMHUKUKUNUNKAYNAKLARI

YöntemDelil

Asli Deliller

Kitab

Kıyas

Önceki Şeriatler

Sünnet

Istihsan

SahabiSözü

İcma

Istıslah

Sedd-i zerai

Medine Halkının

Uygulamasıİstishab

(Bazılarına göre asli delildir)

Asli Delille-rin Uzantısı olan Deliller

Muhkemİslam hukukuna göre İslam hukukunun asli kaynakları;• Kitap • Sünnet• İcma• Kıyas

Ayet veya hadisler fıkhi bir delil olarak kullanıldığında bunlara “nass” da denir.

Fer’i deliller ise; • İstihsan• Mesalih-i mürsele (İstıslah) • İstihsab• Seddi zerai• Örf • Sahabe kavli

• Eski dinlerden intikal eden hükümler (şer’u-men kab-lena)

• Ayet veya hadisler fıkhi bir delil olarak kullanıldığında bunlara “nass” da denir.

Page 16: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

149

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

3.4.1. Kitap

Dinin, hukuki-şer’i hükümlerin asli kaynağıdır. Fıkıh Usu-lünün amacı Kur'anı ve Sünneti doğru yorumlayabilmektir. Kur'anın doğrudan anlaşılan ve anlaşılamayan ayetleri var-dır. Bu ayetlerin doğru bir şekilde anlaşılabilmesi için fıkıh usulu kullanılır.

Kur’an’daki mevcut düzenlemelerden hareketle şeriatın/hukukun en temel amaçları beş temel değerin korunması olarak tespit edilmiştir. Bunlara ‘’olmazsa olmazlar’’ anlamında‘’ zaruriyyat-ı diniyye, zaruriyat-ı hamse veya mekasıd-ı hamse’’ denir. Bunlar;

h Canın korunması

h Aklın korunması

h Dinin korunması

h Neslin korunması

h Malın korunması

Kur’an ahkamının özellikleri şöyle ifade edilir;

h Umumi (külli) kaideler getirmiştir.

h Fert ve toplum için yararlı olanı getirmiştir (Celbi men-faat)

h Zorluğun bertaraf edilmesi ve meşakkatin kaldırılması amaçlanmıştır (defi mazarrat)

3.4.2. Sünnet

Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirlerine denir. İslam dini-nin ikinci asli kaynağıdır. Hz. Peygamberin yolunu izle-yerek yapılan fakat farz vacip olmayan fiillere "sünnet" denir.

Rivayet AçısındanSünnetin Kısımları

Mütevatir Yalan üzerine birleşmeleri

mümkün olma-yan topluluğun kendileri gibi bir topluluk-tan naklettiği

sünnet.

Meşhur İlk tabakada

ahad iken daha sonra

mütevatir sevi-yesine ulaşan

sünnet.

Ahad Tevatür sayısı-na ulaşmayan sayıdaki kişi-

lercenakledilen sünnet.

Ehl-i sünnet alimlerine göre Kur’an’ın anlaşılması nokta-sında sünnete büyük ihtiyaç vardır. Sünnet’in bu yönünü vurgulamak üzere ilk dönem alimlerince ‘’es-Sünnetu kadıyetun ale’l-kitap’’ deyişiyle ifade edilmiştir.

Sünnet’in Kur’an karşısındaki konumu şöyle ifade edilir;

h Kur’an’ın ahkamını te’yid eden sünnet.

h Kur’an’ın ahkamını açıklayan sünnet.

h Kur’an’ın ahkamını tahsis eden ve uygulamasını gös-teren sünnet.

h Kur’an’ın temas etmediği hususlarda hüküm vazeden sünnet.

Peygamberin fiilleri hüküm kaynağı olup olmama açı-sından üç kısma ayrılır: a. Birincisi: Hz. Peygamberin insan olmasından kaynak-lanan fiilleridir. Yeme, içme, giyinme ve uyuması ile ticaret yapması ve hastalandığında tedavi olması bu fiillerdendir. Bunlar fıkhi hüküm değeri taşımadığı için örnek alınması ve uygulanması dinî bakımdan zorunlu değildir.

b. İkincisi: Hz. Peygamberin peygamber olmasından kay-naklanan kendine özgü fiilleridir. Örneğin, Peygamberimizin teheccüt namazını farz olarak kılması, savm-i visal denilen birden fazla gün iftar ve sahur yapmadan oruç tutması gibi fiilleridir. Bu fiiller Peygamberimize mahsustur. Dolayısıyla Müslümanların bu fiilleri yapması zorunlu değildir.

c. Üçüncüsü: Hz. Peygamberin dinî hüküm koyma ni-teliğindeki fiilleridir. Bu fiiller Müslümanlar için hüküm kaynağıdır ve bağlayıcı niteliktedir. Hz. Peygamberin, Kur’an’ı açıklamaya yönelik evrensel nitelikte birçok sün-neti vardır. Kişinin Allah’a karşı görevlerini, diğer insan-lara karşı haklarını ve sorumluluklarını belirleyen, ahlaklı olma yolunda ilerleyebilmek için nelerin yapılması gerek-tiğini açıklayan fiilleri böyledir. Bunları yerine getirmemiz ve bu konularda onu örnek almamız gerekir.

Fıkhi Hükümlerin Kaynağı Olma Açısından Sünnet Çeşitleri: Teyit edici sünnet: Kur’an-ı Kerim’de yer alan konuları sünnet de ele alır ve onları pekiştirir. Örneğin, ana baba hakları Kur’an-ı Kerim’de yer alır, ayrıca sünnet de bu hakla-rın önemi üzerinde durur.

Açıklayıcı sünnet: Yüce Allah, Hz. Peygambere Kur’an’ı açıklama görevi vermiştir. Kur’an-ı Kerim’de birçok hüküm kapalı ve öz (mücmel) hâlde bulunur. Namaz, oruç, zekât, hac gibi temel ibadetler Kur’an-ı Kerim’de genel hatları ile ifade edilmiştir. Bunların açıklanması ve uygulanması Hz. Peygamber tarafından yapılmıştır.

Kur’an’ın genel hükümlerini sınırlandırıcı sünnet: Bazı konular Kur’an-ı Kerim’de genel olarak yer alır. Sünnet bunlardan bir kısmını sınırlandırır. Örneğin, Kur’an-ı Ke-rim’de hiç bir sınırlama getirmeden birinsanın istediğine vasiyet edebileceği ifade edilmiştir. Sünnet ise vârislere vasiyet edilemeyeceğini belirterek bu hükmü sınırlandır-mıştır.

Page 17: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

150

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

3.4.3. İcma

Allah Resulü devrinden sonraki bir devirde, İslam milleti müçtehitlerinin tamamının, içtihat edebilir şer’i bir hüküm üzerinde ittifak etmeleridir.

İcma’nın taşıması gereken şartlar şunlardır;

h İcmaya konu olabilecek hüküm, şer’i ameli hükümler-dir.

h Müçtehitler arasında gerçekleşmesi gereklidir.

h Bütün müçtehitlerin ittifakı şarttır.

İcma Çeşitleri

Sarih İcma Müctehidlerin görüş-lerini tek tek açıkla-

ması ve bu görüşlerin aynı noktada buluş-

ması.

Sükuti İcma Bir veya birkaç müc-tehidin görüş bildirip

diğerlerinin itiraz etmemeleri.

DikkatTarihi süreçte icma arayışı Tabiun döneminde sahabilerin görüş birliğinin araştırılması fikriyle ortaya çıkmıştır.

İcmanın işlevleri şöyledir;

h Muhafaza

h Kamu otoritesini sağlamak

h Bağlayıcılık

h Bazı usül konularının meşruiyetini sağlamak

3.4.4. Kıyas

Fıkıh ilminde kitap, sünnet ve icmadan sonra dördüncü kay-nak kıyastır. Terim olarak kıyas; kitap ve sünnette hükmü bulunmayan meseleye aralarındaki benzerlik sebebiyle kaynaklardan birinde alan meselenin hükmünü vermektir.

Hanefi usulcüler, ‘’sırf dil yoluyla idrak edilemeyen ortak bir illet sebebiyle asıldaki hükmü fer’e de vermek (ta’di-ye)’’ şeklinde tanımlamışlardır.

Kıyasın unsurları vardır. Bunlara "erkanu'l kıyas"ta de-nir.

Kıyasın rükünleri: Asıl; hükmü nas tarafından belirlenmiş fıkhi olaya denir.

Fer; hükmü nas tarafından belirlenmemiş fıkhi olaya denir.

Aslın hükmü; asıl hakkında sabır olan ve kıyas yoluyla fer’ede uygulanmak istenen hükümdür.

İllet: Asla ait hükmün konmasına esas teşkil eden özel-liktir. Kıyas yapılabilmesi için illetin istikrarlı, uygun, belirli olması gerekir. Hanefilerde daha çok kanuni kıyas yerine hukuki kıyas kullanılır.

h Mansus illet, aslıdaki hükmün illeti açıkça belirtilme-yendir.

h Müstenbat illet, asılda açıkça belirtilmiş ve müçtehi-din tespit edeceği illettir.

Ta’diye, kıyas işleminin sonucunda gerçekleşen, hük-mün sadece asla özgü olmayıp fer’de de sabit olduğu-nun ortaya konmasına denmektedir.

MuhkemZahiriler ve Şia kıyası şiddetle reddederler.

3.4.5. Diğer Kaynaklar

Fıkhi hükümlerin asıl kaynakları kitap, sünnet, icma ve kıyastır. Bunların dışında istihsan, mesalih-i mürsele, sedd-i zerai, örf-âdet ve istishab gibi yardımcı kaynaklar da vardır:

İstihsan: Müçtehidin bir meselede özel bir delilden dolayı, o meselenin benzerlerine verdiği hükümden vazgeçip başka bir çözümü benimsemesi, açık kıyası bırakıp gerekçe birliğinden dolayı kapalı kıyası tercih etmesine denir.

Muhkemİstihsanı en fazla kullananlar Hanefilerdir. Şafiiler ise, istihsanı delil görmeyi batıl saymış, ‘’istihsanda bulunan, Şeriat sahibi gibi hüküm koymuş olur’’ demiştir.

İstislah (Mesalih-i Mürsele): Yararı sağlama, zararı önleme anlamında kullanılır. Yarar sağlama için celbul menfa veya celbul maslaha denir. Zararı önleme için deful mefsede veya derul mefsede denir. İstislah hu-kuk yararıyla kamu yararının birlikte gözetilmesine ve bu uyum içerisinde çözümler üretilmesine imkân sağlar. Bu metodu malikiler çok kullanır.

Maslahatın türleri şunlardır; h Zaruriyyat, din ve dünya işlerinin varlığı için zorunlu olan ve bunlar olmadığı takdirde fesat ve kargaşanın doğacağı maslahattır.

h Haciyyat, Kolaylık sağladığı için ihtiyaç duyulan, bu-lunmadığı takdirde genelde sıkıntı ve güçlüklere yol açan maslahattır.

Page 18: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

151

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

h Tahsiniyyat, Bir zaruret veya ihtiyaca ilişkin olmamak-la birlikte güzelleştirme, süsleme, kolaylaştırma, gün-delik işlerde, adet ve muamelelerde en güzel yöntem-lerin uygulanması kabilinden olan konulardır.

DikkatMesalih-i mürsele kuralını en çok kullananlar Maliki mezhe-bidir.Hanefiler ise istislah yerine istihsanı kullanırlar.

Geçerli veya geçersizolduğuna dair bir fıkhi

delil bulunmayan maslahatlar.

Maslahat-i Mürsele:

Nasslarla geçersizkılınmış maslahatlar.

Tefecilikle para kazanma gibi.

Maslahat-i Mülğa:

MASLAHATLAR

Geçerli olduğu nasslartarafından açıklanmıştır.Dinin, canın, aklın, neslinve malın korunması gibi.

Maslahat-i Mutebere:

Sedd-i Zerai: Zerai, bir yere götüren vesile, yol anlamına gelen “zerî’a” kelimesinin çoğuludur. Aslında yasak olma-yan bir şey bazen yasak olan bir sonuca götürebilir. Böyle durumlarda kötülüğe götüren yolun kapatılmasına denir. Sedd-i zerai, “Zararın ortadan kaldırılması yararın sağlan-masından önce gelir” genel kuralına göre hüküm vermek-tir. Yarara giden yolların açılmasına da feth-i zerai denir. Buda üçe ayrılır. Kötülüğe götürmesi şüpheli davranış. (Bunda yasak yoktur. Üzümün satılması gibi) kötülüğe götürmesi kesin olan fiiller. (bu tür fiiller yasaklanmıştır. Şarapçıya üzüm satma.) Kötülüğe götürmesi kesin olmayan ama ihtimali olan davranış (Hanefi ve Şafiiler bu tür fiilleri yasaklamıştır.)

DikkatSedd-i Zerai, en çok Maliki ve Hanbeli mezheplerinde kullanılır.

Örf ve Âdetler: Fıkhın temel kaynaklarında yer almayan bazı konularda örf ve âdet kaynak kabul edilir. İnsanlar arasında meydana gelecek anlaşmazlıkların çözümünde,

sözleşmelerdeki belirsizliklerin giderilmesinde, toplum ve ailedeki hak ve vazifelerin dağılımında örf ve âdet bazen kaynak olmaktadır. Örneğin, Kur’an, nafaka yükümlülü-ğünden bahsederken yiyecek ve giyecek miktarının belir-lenmesinde örfün esas alınmasını vurgulamıştır. Bir şeyin örf olması için dinin ya da ortak aklın (aklıselim), o alış-kanlığı iyi bulması gerekir. Ayrıca örf ve âdet kelimeleri birbirinin yerine de kullanılmaktadır. Bazı hükümler örfe dayalı olabilir. Bu durumda ilgili örfün değişmesiyle o hü-kümler de değişir. Örneğin, sahabe döneminde şahitlerin güvenilirliliği için inceleme yapılmazdı. Ancak zamanla toplumda ahlaki yönden değişim göz önüne alınarak son-raki dönemlerde şahitler için inceleme yapılmasına karar verilmiştir.

DikkatHanefi ve Malikilere göre nassın bulunmadığı yerde örf asıl kabul edilir.

İstishab: Sözlükte, birini kendine yakın bulmak ve onun dostluğunu istemek gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise daha önce varlığı bilinen bir durumun aksine delil bu-lunmadıkça varlığını koruduğuna hükmetmek demektir. Kazanılmış hakların korunması bu ilke gereğidir. Örneğin, uzun bir süre kendisinden haber alınamayan bir kimsenin belli bir süre malları üzerindeki mevcut hakları korunur ve malları mirasçılar tarafından paylaşılamaz. İstishab, daha çok savaş, deprem, yangın gibi bir felaket sonrasında kayıp olan insanların kazanılmış haklarının korunmasını amaçlar.

Biliyor musunuz?İstihsab anlamını vermek üzere literatürde "asıl", "en-nef-yu’l-asli", "ibaha-i asliyye", "beraet-i asliyye" gibi deyimler kullanılır.

Sahabe sözü: Sonrakiler açısından dört şekilde ortaya çıkabilir;

h Sahabilerin görüş birliği (İcması)

h Sahabilerin görüş ayrılığı (İhtilafı)

h Bir sahabinin, sahabe arasında biliniyor olmasına rağ-men muhalefetle karşılaşmış sözü (sükuti icma)

h Bir sahabe döneminde yaygınlık kazanmayıp, sonraki dönemlerde yaygınlık kazanan sözü (sahabi sözü)

Page 19: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

152

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

İslam Öncesi Şeriatler (Şer’ü Men Kablena): Kur'an ve Sünnette yer almayan Müslümanlar için bağlayıcı değildir. Neshedildiğine dair delil varsa bağlayıcı değil-dir. (Yahudilikte haram kılınan cumartesi günü avlanma yasağı) Hükmün devam ettiğine dair naslarda delil varsa bağlayıcıdır. (oruç) Kur'an ve Sünnette red veya onayına dair delil yoksa bağlayıcı olacağını Hanefiler ve bir ulema savunur.

3.5. REY VE iÇTİHAD

Kur'an ve Sünneti belli metotlara uyarak yorumlamaya denir.

Biliyor musunuz?Rey; hakkında hüküm bulunmayan fıkhi bir konuda müçtehidin belli metotlarla ulaştığı şahsi görüşe denir. İçtihat ise şer’i ameli bir meselenin hükmünü ilgili delillerden çıkartmak için çaba sarf etmeye denir.

İçtihat hem dini bir vecibe hem de ameli bir zarurettir. İçti-hadın çok olduğu zamanlarda toplum gelişmiştir. Azaldığı zamanlarda ise toplum donuklaşmıştır. Hicri IV. Yüzyıldan sonra içtihat azaldı. Taklitçilik başladı. Bunda siyasi baskı ve çekişmeler, hazır fetvaların çoğalması, kümeleşme-ler, mezhebin din gibi algılanması etkili oldu. Böyle bir durumun oluşma nedeni toplumsal istikrarı sağlama, hu-kuki birliği sağlama çabaları etkili oldu. Bu anlayış kişiyi mezhebin teorik tutarlılığıyla yetinmeye mecburi kılmıştır. Hukukun toplumsal ihtiyaçlara göre şekillenmesini engel-lemiştir. Günümüzde içtihadın önemi yeniden hissedildi. Din – insan- toplum ilişkisini doğru bir şekilde oluşturabil-mek için içtihada gerek vardır. Modern toplumun fıkıh ile yeniden dizaynı içtihatla olur.

Müçtehit olmanın temel şartları;

h Ahkam ayetlerini ve hadisleri iyi bilmek.

h Hadisin sahihini zayıflarından ayıracak derecede ha-dis bilgisine sahip olmak.

h Aykırı içtihatta bulunmamak için icmayı ve nasih-men-suhu bilmek

h Naslardan hüküm çıkarma yöntemlerini bilmek.

h İçtihad melekesine sahip olmak

h Adalet sahibi olmak.

3.5.1. Hz. Muhammed’in İçtihada Verdiği Önem

Yeni durumları değerlendirebilme ve onlara uygun çözüm-ler üretebilmenin önemli bir yolu da ictihadtır. Bu nedenle Peygamberimiz hem kendisi bizzat ictihadta bulunmuş hem de yaşadığı dönemde sahabeye bunun kapısını açmıştır. Örneğin, Hz. Peygamber, Yemen’e vali olarak gönderdiği Muaz b. Cebel’e, “Karşılaştığın bir soruna ki-tap ve sünnetten hüküm bulamazsan ne yaparsın?” diye sorması üzerine Hz. Muaz, “Allah’ın kitabında ve Resulul-lah’ın sünnetinde bulamazsam ictihad ederim.” şeklinde cevap vermiştir. Peygamberimiz de Hz. Muaz’ın bu açıklamasını takdirle karşılamıştır.

3.5.2. Sahabe ve Tâbiin Ictihadlarından Örnekler

Teravih namazı, önceleri topluca kılınmaz, kimi evinde kimi mescitte kendi başına kılardı. Hz. Ömer, teravih na-mazının cemaatle kılınma uygulamasını başlattı. Nitekim bu uygulama, zaman içinde bir geleneğe dönüştü.

3.5.3. İçtihadın Şartları

Bir kişinin müçtehit sayılabilmesi için öncelikle fıkhî hüküm-lerin temel kaynaklarını bilmesi gerekir. Ayrıca bu kaynak-lardan hüküm çıkarabilme yeteneğine de sahip olmalıdır.

Buna göre ictihad yapacak kimsede şu şartlar aranır:

h Müçtehit öncelikle dinin temel kaynakları olan Kur’an ve sünneti bilmelidir. Ayetlerin kendine has bir dili, üslubu ve nüzul sebebi vardır. Hadislerin ise bir vürûd sebebi ve kültürel arka planı vardır. Müçtehidin bu konularda gerekli birikim ve donanıma sahip olması gerekir.

h Müçtehit Kur’an ve sünneti anlayabilecek derecede Arapçayı da bilmelidir

h Müçtehit, fıkıh ilmini ve tarihini bilmelidir

h Fıkhın kaynaklarını ve bu kaynaklardan hüküm çıka-rabilmenin yöntemlerini bilmelidir.

h Müçtehit, dinin genel amaçlarını bilmelidir. Çünkü yapılacak ictihad, dinin genel amaçlarına uygun ve yerinde olmalıdır.

h Hakkında kesin delil bulunan hükümlerde ictihad ya-pılamaz. Örneğin, namazın ve orucun farz olması içti-hada konu olmaz. Ancak hakkında kesin delilin bulun-madığı konularda ictihad yapılabilir.

h Müçtehidin, toplumun değişen hayat şartlarını ve ih-tiyaçlarını iyice kavramış olması gerekir. Ayrıca için-de yaşadığı toplumun örf ve âdetlerini iyi bilmelidir. Çünkü örf ve âdetler de fıkhî hükümler çıkarılırken istifade edilen delillerdendir.

Page 20: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

153

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

3.5.4. Sosyal Değişme ve İctihadın Gerekliliği

Günümüzde Müslümanların, gerek dinlerini daha iyi an-layıp dini ahkâmı günlük hayatlarına ve canlı problemleri-ne intibak ettirebilmeleri gerekse kendileriyle ve dinleriyle uyum ve barış içinde yaşayabilmeleri için ictihad ve re’y faaliyetini eskiye göre daha çok ihtiyaçları vardır.

Günümüzde ictihad faaliyetlerinin sağlıklı olarak ya-pılabilmesi için;

h İçtihad konusu ile ilgili ayetler ve hadisler

h Geleneksel fıkıh kültürü

h Ayet ve hadislerin bütünü

h Genel ilke ve amaçlar

h Toplumun değişen şart ve ihtiyaçları iyi bilinmelidir.

3.6. MÜKELLEFİYET

3.6.1. Mükellefiyet

Sözlükte yükümlülük ve sorumluluk gibi anlamlara gelir. Fıkıh terimi olarak mükellefiyet; dinin emirlerini yapma, yasaklarından da kaçınma yükümlülüğü ve yapılan işle-rin sonuçlarından sorumlu tutulma anlamına gelir.

Bir kimsenin mükellef olabilmesi için;

h Müslüman, akıllı ve ergenlik çağına ulaşmış olması gerekir.

h Ergenlik çağının başlangıcı, bölgelere ve iklim şartla-rına göre farklı olabilir. Bunda, insanın biyolojik yapısı da rol oynamaktadır.

h Ülkemizde erkek çocuklar genellikle on iki ile on beş, kız çocuklar ise dokuz ile on beş yaşları arasında er-genlik çağına girmektedirler. On beş yaşına geldiği hâlde henüz ergenlik çağına ulaşmamış kişi, bu yaş-tan itibarenmükellef kabul edilir.

Mükellefiyetin Temel Şartları: Allah, insana birtakım sorumluluklar yüklemiş ve bu sorumlulukların neler oldu-ğunu Peygamberimiz aracılığıyla bildirmiştir. Bu neden-le insanlar bildikleri kadarıyla sorumlu olurlar. Örneğin, yeni Müslüman olan birisi orucun farz olduğunu öğren-diği andan itibaren tutar. Önceden tutmadığı oruçlarını kaza etmesi gerekmez. Mükellefin yapacağı fiilin, onun iradesi ve gücü dâhilinde olması gerekir. Kişi, uyku hâli ve baygınlık esnasında meydana gelen fiillerden ve baş-kasının yaptıklarından sorumlu değildir. Ayrıca insan, kalbinden geçen duygu ve düşüncelerinden de sorumlu değildir.

3.6.2. Ehliyet

Kişinin dini ve hukuki hükme muhatap ola cak özellikleri taşıması demektir. İnsanın dinin hitabı na ehil olması akıl denilen anlama, düşünme ve ona göre davranma kabi-liyetine sahip bulunması sebe biyledir. Ehliyyetü’l-hitâb ise insanın ehliyet ve sorum luluğuna denir.

Muhkemİslam hukukunda ehliyet kavramı, kişinin hak ve borçlarının sabit olması, dini ödevlerle mükellef tutulması, hukuki işlem ve davranışlarının geçerliliği, toplumsal ve cezaî sorumluluk taşıyabilmesi gibi farklı kademelerdeki hak ve yükümlülükleri kapsar.

EHLİYET

Eksik vü-cub ehliyeti

Kasıt

Eksik eda ehliyeti

(Temyiz ça-ğına ulaşan küçüğün eh-liyeti)

Tam vü-cub ehliyeti

(Haklara sa-hip olabilme-nin yanında bazı borçlara girebilmesini

Tam eda ehliyeti

(Akıllı, buluğ çağına ermiş ve mümeyyiz kişinin ehli-yeti)

Vücub ehliyeti Haklara sahip

olabilme ve borçlar altına girebilme

ehliyeti.

Eda ehliyetiHukuken geçerli

sayılabilecek fiiller ortaya koyabilmeyi

sağlayan ehliyet

Ehliyet iki kısma ayrılır:

a. Vücûb (hak) ehliyeti (haklardan yararlanma yetki-si): İnsanların birtakım haklara sahip olabilmesi ve on-lardan yararlanabilmesidir. Bunun için hayatta bulunmak yeterlidir. Ayrıca henüz doğmamış anne karnındaki ço-cuk da bazı haklara sahiptir. Örneğin, ölen bir yakınının mirasından cenin için pay ayrılması gerekir. Sağ olarak dünyaya geldiği takdirde ayrılan pay kendisine verilir. An-cak bütün haklara sahip olmadığı için vücûb ehliyeti eksik sayılır.

b. Fiil (eda) ehliyeti (hakları kullanma yetkisi): İnsanın, sahip olduğu hakları kullanabilmesidir. Bunun için insanın temyiz gücüne sahip (mümeyyiz) olması gerekir.

Page 21: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

154

DDY

YAYI

NLAR

I

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

KavramTemyiz, iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan ve faydalı olanı zararlı-dan ayırt edebilme yeteneğidir.

Temyiz gücü olanlar tam fiil ehliyetine sahiptirler. Ancak temyiz gücü yetersiz olanlar tam fiil ehliyetine sahip de-ğillerdir. Ergenlik çağına ulaşan kişiler, tam fiil ehliyetine sahip olup dinin emir ve yasaklarından sorumludurlar. Kendi iradeleri ile birtakım haklar elde edebilir ve borç al-tına girebilirler. İşledikleri fiilin suç olması hâlinde gerekli cezayı görürler.

Yedi yaşından ergenlik çağına kadar olan çocuklarda ve bunama belirtisi gösteren yaşlılarda fiil ehliyeti tam değildir. Bu durumdaki kişilerin başkasına para verme gibi tamamen zararına olan işlemleri yasal temsilcileri onay verse bile geçersizdir. Kendine bağış yapılması ve sadaka verilmesi gibi tamamen yararına olan işlemleri ise geçerlidir. Alışveriş gibi hem yararlarına hem de zararla-rına olma ihtimali bulunan işlemleri, yasal temsilcilerinin onayı ile yapabilirler. Örneğin, on yaşındaki bir çocuk arkadaşının saatini parayla satın alsa çocuğun bu işlemi ancak velisinin onayı ile geçerli olur.

DikkatTemyiz çağına ulaşmamış çocuklar ile akıl hastaları fiil ehliye-tinden tamamen yoksundur.

Fiil ehliyeti olmayanlara kısıtlı (mahcur) denilir. Bunların adak, yemin ve alışveriş gibi işlemleri geçersizdir. Bu tür işlemleri, onların adına velileri yapar. Çocuklar ile akıl hastalarının yaptıkları işler suç niteliğinde ise sorumlu olmazlar. Ancak davranışları mali bir zarar içeriyorsa bu zarar velileri tarafından ödenir.

Mümeyyiz çocuklar(7 yaş ile Buluğ çağı

arası)

Buluğ çağınaulaşan kişiler

h İman,

h Namaz,

h Oruç,

h Hac,

h Kefaret,

h Cihad,

h İyiliği emredip kötülü-ğü engelleme gibi dini ödevlerle ve bedenî iba- detlerle mükellef değildir.

h Tam fiil ehliyetine sa-hiptirler.

h Dinin emir ve yasakla-rından sorumludurlar.

h Kendi iradeleri ile bir-takım haklar elde ede-bilir.

h Borç altına girebilirler.

h İşledikleri fiilin suç ol-ması hâlinde gerekli cezayı görürler.

Mükellefiyeti Ortadan Kaldıran Durumlar

Kişinin haklara sahip olabilmesi için hayatta bulunması yani canlı olması yeterlidir. Buna karşın fiil ehliyeti için özel şartla-rın da bulunması gereklidir.

Bu şartların bulunmaması, sonradan kaybolması veya eksilmesi; ya mükellefiyeti daraltır ya da ortadan kaldırır ve ehliyet engelleri (avârızu’l-ehliy ye) diye nitelendirilir.

Ehliyet engelleri ikiye ayrılır:

a. İnsan iradesi dışında oluşan engeller (Semavi Arı-zalar): Kişinin iradesi dışında oluşan ve ehliyetini etkile-yen durumlardır. Bunlar çocukluk, akıl hastalığı, bunama, uyku, baygınlık ve unutma gibi hâllerdir. Bu hâller, genel-de ehliyeti etkilediği için sorumluluğu kaldırır ya da kısıt-lar. Çocuklar, akıl hastaları ve bunamış olanlar, aklî mele-keleri yerinde olmadığından ibadetle yükümlü değillerdir.

b. İnsan iradesinin dâhil olduğu engeller (Müktesep Arızalar): Kişinin iradesi ile meydana gelen durumlardır. Bunlar ise sarhoşluk, tehdide maruz kalma, çaresizlik, sa-vurganlık (Sefihlik/sefahet) gibi hâllerdir. Bu hâller, genel olarak sorumluluğu ortadan kaldırmaz. Örneğin, sarhoş olan bir kimse verdiği zararlardan sorumludur.

3.7. HÜKÜM

İslam dininin insanın dünya ahiret mutluluğunu sağlamak üzere getirdiği kuralların bütününe şer’i hükümler denir. Ahlaki, itikadi, ameli olarakta üçe ayrılır. Ameli hükümlere "ahkam-ı feriyyede" denir.

Muhkemİbadetlerle ilgili dini hükümler değişmediğinden bunlara taab-budi hükümlerde denir.

Ameli hükümler ibadetler ve muamelat olarak ikiye ayrılır. İbadetlere "teabbudi hükümler" denir. Bunlar iman esas-larından sonra dinin ikinci derece önemli olan unsurunu oluşturur. Muamelat ise ferdin toplumla bireyle olan iliş-kisini düzenler. Muamelat Kur'an-ı Kerimin ve Sünnetin hükümlerine ters düşmemek kaydıyla zamana, mekana ve örfe göre değişiklik gösterebilir.

Fıkıh usulünde hükümler vaz’i ve teklifi olarak ikiye ayrılır.

Page 22: İÇİNDEKİLER - Dindersi.com · alan İslam hukuku konularından biridir. Muâmelât: Ibadetin dışında kalan hukuki tasarruflar, akit-ler, suç, ceza ve benzeri hükümlerdir

155

FIKIH3.

BÖLÜM

MUHKEM DHBT-2 ORTAÖĞRETİM KONU ANLATIMLI HAZIRLIK KİTABI

Hüküm

Teklifi Hükümler Kişiye yükümlülük

yükleyen hükümlerdir. Bu yüzden hükmün

konusu olan fiilin mü-kellefin gücü dahilinde

olması gerekir.

Vaz’i Hükümler Teklifi hükümlerin

varlığı ve yokluğu ile ilgili hükümlerdir.

A. Vaz'i Hükümler: İki durum arasında şari’in koyduğu bağa denir.

ŞartRükünSebeb

Vaz’i Hükümler

İlletMâni

Vaz’i hükümleri şöyle sıralayabiliriz:

h Sebep: Şari’in varlığını hükmün varlığı, yokluğunuda hükmün yokluğu için alamet kıldığı duruma denir.

h Rukün: Hükmün yapısından bir parça teşkil eden un-sura denir.

h Şart: Bir hukiki sonucun varlığı kendi varlığına bağlı olan ancak kendisinin varlığı onun varlığını zorunlu kılmayan ondan bir parça teşkil etmeyen fiil veya vas-fa şart denir.

h Mani: Varlığı sebebe hüküm bağlanmamasını veya sebebin gerçekleşmemesi

h İllet: Varlığı hükmün varlığına, yokluğu da hükmün yokluğuna alamet kılınan durumdur. İllet varsa hüküm de vardır, illet yoksa hüküm de yoktur.

B. Teklifi Hükümlerin Çeşitleri (Mükellefin Fiileri): Şa-ri’in mükelleften bir fiili yapmasını veya yapmamasını is-temesi veya fiili yapıp yapmamada serbest bırakmasına denir. Teklifi hükümler icab, nebd, tahrim, kerahet, iba-ha olarak beşe ayrılır. Azimet ve ruhsat olarakta ayrım yapılabilir. Bu fiillere efal-i mükellefin denir.

3.7.1. Hükmün Çeşitleri

Ef’al-i Mükellefin: Hüküm, sözlükte; karar, idare, ilim, hik-met ve anlayış anlamlarına gelmektedir. Fıkıhta hüküm, Şari’nin mükelleften bir fiili yapmasını veya yapmamasını istemesi ya da onu yapıp yapmamakta serbest bırakmasıdır. Bu nedenle insanların davranışları ile ilgili olan hükümlere “fıkhi hüküm” ya da “ef’al-i mükellefin”

denir. Fıkhi hükümleri ortaya koyan Şaridir. Şari ise dinin koyucusu olan Allah ve dinin açıklayıcısı olan Peygam-ber’dir. Şari’nin talebi ya “yap” şeklinde olumlu olur ve bir fiilin işlenmesini emreder ya da “yapma”, “kaçın” şeklinde olumsuz olur ve bir fiilin işlenmesini yasaklar.

KavramCaiz: Sözlükte “geçip gitmek, mümkün, serbest ve geçerli olmak” anlamlarına gelen caiz, fıkıh terimi olarak, dinen veya hukuken yapılmasına müsaade edilen fiilleri ifade eder. Caiz kelimesi Kur’an ve sünnette geçmemektedir.Helal: Helal, şer‘an izin verilmiş, hakkında şer‘i bir yasaklama ve kısıtlama bulunmayan davranışı ve onun dini-hukuki hükmü-nü ifade eder.

Azimet: Meşakkat, zaruret ve ihtiyaç gibi ârızî bir sebebe bağlı olmaksızın ilkten konmuş olan ve normal durum-larda her bir mükellefe ayrı ayrı hitap eden asli hüküm demektir.

Ruhsat: Meşakkat, zaruret, ihtiyaç gibi ârızî bir sebebe bağlı olarak azîmet hükmünü terk etme imkânı veren ve yalnız söz konusu ârızî durumla sınırlı bulunan hafifletil-miş ve geçici hükmü ifade eden bir terimdir.

Azimet hükümler, dinin öz ve esasını oluşturur. Ruhsat ise kolaylık ilkesi gereğince konulmuş olup izin ve mü-saadeyi belirtir. Örneğin, ramazan ayında gerekli şartları taşıyan herkesin oruç tutması farzdır. (Bakara/184) Azi-met hükmü budur. Ancak yolcu ve hasta olanlar, çocuk emziren kadınlar gibi özel mazeretleri olan insanlar için oruç tutmama ruhsatı vardır. (Bakara/184)

3.8. İBADET

Kavramİlmihal: Durum bilgisi demektir. Müslümanlığın ön şartı olan temel bilgilere denir.

Toplumun dini bilgi ihtiyacını gidermek için ilmihal eserleri yazılmıştır. Fetva verme yani ifta dini hükümlerin toplum-sal hayata uyarlanmasıdır. Fetva kitapları da ilmihalin ilk örnekleridir.

DDY

YAYI

NLAR

I