natyashastra of bharat-muni_sanskrit text

249
नायशाम ् NOT INCLUDED: Adhyayas 17, 31, 32, 34 ीरतु भरतमुनणीतं नायशाम ् अथ थमो ऽयायः णय शरसा देवौ पतामहमहेरौ / नायशां वयाम णा यदुदातम ् // ना. शा_.// समाजयं तनं वसुतैः परवारतम ् / अनयाये कदाचु भरतं नायकोवदम ् // ना. शा_.// नयः पय पायैनमाेयम खाः रा / पच ते महामानो नयतेियब यः // ना. शा_.// यो ऽयं भगवता सयथतो वेदसिमतः / नायवेदं कथं नुपनः कय वा ते // ना. शा_.// कयगः कं माण योगाय कशः / सवमेतथातवं भगवव महस // ना. शा_.// तेषां वचनं वा नीनां भरतो नः / वाच ततो वायं नायवेदकथां // ना. शा_.// भवः शुचभभूवा तथाऽवहतमानसैः / ूयतां नायवेदय सभवो नमतः // ना. शा_.// पूव तयुगे वा वायंभुवे ऽतरे / ेताय गे ऽथ साे मनोवववतय // ना. शा_.// ायधमव कामलोभवशं गते / ईयाोधादसंमूढे लोके सुखतदुःखते // ना. शा_.// देवदानवगधवयरोमहोरगैः / जबुीपे समााते लोकपालतते // ना. शा_.१० // महेम खैदवैः कल पतामहः / डनीयकमचामो यं यं यवेत ् // ना. शा_.११ // वेदयवहारो ऽयं संायः जातष / तमास जापरं वेदं पचमं साववणकम ् // ना. शा_.१२ // एवमिवत तानुवा देवराजं वस / समार चतुरो वेदायोगमाथाय तववत ् // ना. शा_.१३ // नेमे वेदा यतः ायाः ीश ाास जातष / वेदमयतः ये सवायं पचमम ् // ना. शा_.१३* // धयमय यशयं सोपदेयं ससहम ् / भवयत लोकय सवकमानुदशकम ् // ना. शा_.१४ // सवशााथसपनं सवशपवतकम ् / नायायं पचमं वेदं सेतहासं करोयहम ् // ना. शा_.१५ //

Upload: debashis-ghosh

Post on 16-Nov-2014

304 views

Category:

Documents


11 download

DESCRIPTION

Book on Indian dramatargy written in early christian era by Bharatamuni. It is also a book of sign language. It also discusses the poetics for the very first time.

TRANSCRIPT

Page 1: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ना�यशा�म ्

NOT INCLUDED: Adhyayas 17, 31, 32, 34

ीर�तु

भरतम�ुन�णीतं ना�यशा�म ्

अथ �थमो ऽ�यायः

�ण�य �शरसा देवौ !पतामहमहे$रौ /

ना�यशा�ं �व%या�म &'णा यददुा(तम ्// ना. शा_१.१ //

समा*ज,य ं-�तन ं�वसतुैः प/रवा/रतम ्/

अन�याये कदा1च3 ुभरत ंना�यको!वदम ्// ना. शा_१.२ //

मनुयः पयु5पा�यैनमा6ेय�मुखाः पुरा /

प�8चु�त ेमहा9मानो �नयतेि;<यब>ुयः // ना. शा_१.३ //

यो ऽयं भगवता स�यAB1थतो वेदसि�मतः /

ना�यवेदं कथं &';नु9प;नः क�य वा कृत े// ना. शा_१.४ //

क9यEगः Fकं�माणG �योगGा�य कHIशः /

सव5मेतJथातKव ंभगव;वLुमह5�स // ना. शा_१.५ //

तषेा ंतु वचन ंु9वा मनुीनां भरतो म�ुनः /

�9युवाच ततो वाOयं ना�यवदेकथा ं��त // ना. शा_१.६ //

भव�Qः शु1च�भभू59वा तथाऽवSहतमानसैः /

ूयता ंना�यवदे�य स�भवो &'�न�म5तः // ना. शा_१.७ //

पूवU कृतयुगे !व�ा व3ृे �वायंभवेु ऽ;तरे /

6तेायगेु ऽथ स��ा* ेमनोवVव�वत�य तु // ना. शा_१.८ //

Bा�यधम5�व3ेृ त ुकामलोभवशं गत े/

ई[या5\ोधाSदसंमढेू लोके सु^खतदःु^खत े// ना. शा_१.९ //

देवदानवग;धव5य`र`ोमहोरगःै /

ज�बaुीपे समा\ा;त ेलोकपाल��त!bत े// ना. शा_१.१० //

महे;<�मुखैदdवeैLः Fकल !पतामहः /

\Hडनीयक�म8चामो I[यं gय ंच यQवेत ्// ना. शा_१.११ //

न वेदgयवहारो ऽयं संाgयः शू<जा�तषु /

त�मा9सजृापरं वेदं पhचम ंसाव5व^ण5कम ्// ना. शा_१.१२ //

एवमि�9व�त तानुO9वा देवराज ं!वसjृय च /

स�मार चतुरो वदेा;योगमा�थाय तKव!वत ्// ना. शा_१.१३ //

नेमे वदेा यतः ाgयाः �ीशू<ाJासु जा�तष ु/

वेदम;य3तः k%ये सव5ाgयं त ुपhचमम ्// ना. शा_१.१३* //

ध�य5मlयU यश�यं च सोपदेmय ंससEBहम ्/

भ!व[यतG लोक�य सव5कमा5नुदश5कम ्// ना. शा_१.१४ //

सव5शा6ाथ5स�प;नं सव5�शnप�वत5कम ्/

ना�याoयं पhचम ंवेदं से�तहास ंकरो�यहम ्// ना. शा_१.१५ //

Page 2: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एव ंसEकn,य भगवान ्सव5वदेाननु�मरन ्/

ना�यवदंे ततG\े चतुवdदाEगस�भवम ्// ना. शा_१.१६ //

जBाह पाpयमAृवदेा9सामqयो गीतमेव च /

यजवुdदाद�भनयान ्रसानाथव5णाद!प // ना. शा_१.१७ //

वेदोपवेदैः स�ब>ो ना�यवदेो महा9मना /

एव ंभगवता सrृो &'णा सव5वSेदना // ना. शा_१.१८ //

उ9पाJ ना�यवेदं तु &'ोवाच सुरे$रम ्/

इ�तहासो मया सrृः स सुरेष ु�नयुjयताम ्// ना. शा_१.१९ //

कुशला ये !वदAधाG �गnभाG िजतमाः /

त[ेवयं ना�यसंuो Sह वेदः स\ंा�यता ं9वया // ना. शा_१.२० //

त8च9ृवा वचन ंश\ो &'णा यददुा(तम ्/

�ाhज�लः �णतो भू9वा �9युवाच !पतामहम ्// ना. शा_१.२१ //

Bहणे धारणे uाने �योगे चा�य स3म /

अशLा भगवन ्देवा अयोAया ना�यकम5̂ ण // ना. शा_१.२२ //

य इमे वेदगvुuा ऋषयः सं�शत-ताः /

एत ेऽ�य Bहणे शLाः �योगे धारणे तथा // ना. शा_१.२३ //

ु9वा त ुश\वचनं मामाहा�बुजस�भवः /

9वं पु6शतसयंुLः �योLाऽ�य भवानघ // ना. शा_१.२४ //

आuा!पतो !वSद9वाऽहं ना�यवेदं !पतामहात ्/

पु6ान�यापयामास �योग ंचा!प तKवतः // ना. शा_१.२५ //

शािzडnयं चैव वा9�यं च कोहल ंद!3ल ंतथा /

जSटल�बrकौ चैव तzडुमिAन�शख ंतथा // ना. शा_१.२६ //

सै;धव ंसपुलोमानं शा|व�ल ं!वपुल ंतथा /

क!पhज�ल ंवाSदरं च यमधू}ायणौ तथा // ना. शा_१.२७ //

ज�बु�वज ंकाकजEघं �वण5कं तापस ंतथा /

कैदा/र ंशा�लकणU च द~घ5गा6 ंच शा�लकम ्// ना. शा_१.२८ //

कौ9स ंताzडाय�न ंचैव !पEगल ं1च6कं तथा /

ब;धुल ंभnलकं चैव म!ुbकं सै;धवायनम ्// ना. शा_१.२९ //

तै�तलं भाग5वं चैव शु1च ंबहुलमेव च /

अबुधं बुधसेनं च पाzडुकणU सकेुरलम ्// ना. शा_१.३० //

ऋजकंु मzडकं चैव श�बरं वhजलु ंतथा /

मागधं सरल ंचैव कता5रं चोBमेव च // ना. शा_१.३१ //

तुषारं पाष5दं चैव गौतम ंबादरायणम ्/

!वशाल ंशबल ंचैव सनुाम ंमेषमेव च // ना. शा_१.३२ //

का�लयं �मरं चैव तथा पीठमुखं मु�नम ्/

नखकु�ाmमकु�ौ च ष�पदं सो3मं तथा // ना. शा_१.३३ //

पादकुोपानहौ चैव ु�त ंचाष�वरं तथा /

अिAनकुzडाjयकुzडौ च !वतz|य ताz|यमेव च // ना. शा_१.३४ //

कत5रा` ंSहरzया`ं कुशल ंद�ुसहं तथा /

Page 3: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

लाज ंभयानकं चैव बीभ9स ंस!वच`णम ्// ना. शा_१.३५ //

पुz�ा` ंपुz�नास ंचा,य�सतं �सतमेव च /

!वJुिjज�ं महािज�ं शालEकायनमेव च // ना. शा_१.३६ //

mयामायनं माठरं च लोSहताEग ंतथैव च /

सवंत5कं पhच�शख ं�6�शख ं�शखमेव च // ना. शा_१.३७ //

शEखवण5मुखं शzड ंशEकुकण5मथा!प च /

श\ने�म ंगभि�तं चा,यंशुमा�ल ंशठं तथा // ना. शा_१.३८ //

!वJुतं शातजEघ ंच रौ<ं वीरमथा!प च /

!पतामहाuयाऽ�मा�भल�क�य च गुणे,सया // ना. शा_१.३९ //

�योिजतं पु6शतं यथाभ�ूम!वभागशः /

यो यि�म;कम5̂ ण यथा योAय�ति�मन ्स योिजतः // ना. शा_१.४० //

भारतीं सा9वती ंचैव वईृ!3मारभट~ ंतथा /

समा1तः �योग�तु �युLो व ैमया Saजाः // ना. शा_१.४१ //

प/रगvृ �ण�याथ &'ा !वuा!पतो मया /

अथाह मा ंसुरगeुः कै�शFकम!प योजय // ना. शा_१.४२ //

य8च त�याः `मं <gयं त� &ूSह Saजस3म /

एव ंतनेा��य�भSहतः �9युLG मया �भुः // ना. शा_१.४३ //

द~यतां भगव;<gय ंकै�शOयाः स��योजकम ्/

न3ृाEगहारस�प;ना रसभावF\याि9मका // ना. शा_१.४४ //

Irा मया भगवतो नीलकzठ�य न9ृयतः /

कै�शकH [ल%णनैपlया शEृगाररसस�भवा // ना. शा_१.४५ //

अशOया पeुषैः सा त ु�योLंु �ीजनाIत े/

ततो ऽसजृ;महातजेा मनसाऽ,सरसो !वभःु // ना. शा_१.४६ //

ना�यालEकारचतुराः �ादा;मv ं�योगतः /

मhजुकेशी ंसकेुशी ंच �मकेशी ंसलुोचनाम ्// ना. शा_१.४७ //

सौदा�मनी ंदेवद3ा ंदेवसेना ंमनोरमाम ्/

सदुतीं स;ुदर~ ंचैव !वदAधा ं!वपलुा ंतथा // ना. शा_१.४८ //

समुाला ंस;त�त ंचैव सनु;दा ंसमुखुीं तथा /

मागधीमजु5नीं चैव सरला ंकेरलां ध�ृतम ्// ना. शा_१.४९ //

न;दां सपु[कलां चैव कलमां चैव मे ददौ /

�वा�तभा5zड�नयुL�तु सह �श[यैः �वय�भवुा // ना. शा_१.५० //

नारदाJाG ग;धवा5 गानयोगे �नयोिजताः /

एव ंना�य�मदं स�यAबु��वा सवVः सतैुः सह // ना. शा_१.५१ //

�वा�तनारदसंयुLो वदेवेदाEगकारणम ्/

उपि�थतो ऽहं &'ाणं �योगाथU कृताhज�लः // ना. शा_१.५२ //

ना�य�य Bहणं �ा* ं&ूSह Fकं करवाzयहम ्/

एत3 ुवचनं ु9वा �9युवाच !पतामहः // ना. शा_१.५३ //

महानयं �योग�य समयः �9युपि�थतः /

अयं �वजमहः ीमान ्महे;<�य �वत5ते // ना. शा_१.५४ //

Page 4: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ6देानीमयं वदेो ना�यसंuः �युjयताम ्/

तत�ति�म;�वजमहे �नहतासुरदानव े// ना. शा_१.५५ //

�(rामरसकंHणd महे;<!वजयो9सव े/

पूवU कृता मया ना;द~ vाशीव5चसयंतुा // ना. शा_१.५६ //

अrाEगपदसयुंLा !व1च6ा वेद�न�म5ता /

तद;त ेऽनुकृ�तब5>ा यथा दै9याः सुरैिज5ताः // ना. शा_१.५७ //

स�फेट!व<वकृता 8चJेभेJाहवािnमका /

ततो &'ादयो देवाः �योगप/रतो!षताः // ना. शा_१.५८ //

�ददमु59सुतqेय�तु सव�पकरणा�न व ै/

�ीत�तु �थम ंश\ो द3वा;�व ं�वज ंशुभम ्// ना. शा_१.५९ //

&'ा कुSटलकं चैव भEृगारं वeणः शुभम ्/

सयू5G6 ं�शवि�स!> ंवायुgय5जनमेव च // ना. शा_१.६० //

!व[णुः �सहंासनं चैव कुबेरो मकुुटं तथा /

ाgय9व ं�े`णीय�य ददौ देवी सर�वती // ना. शा_१.६१ //

शषेा ये देवग;धवा5 य`रा`सप;नगाः /

ति�म;सद�य�भ�ेता;नानाजा�तगुणायान ्// ना. शा_१.६२ //

अशंाशैंभा5!षतं भावान ्रसान ्�प ंबल ंतथा /

द3व;तः �(rा�ते म9सतुqेयो Sदवौकसः // ना. शा_१.६३ //

एव ं�योग े�ार�ध ेदै9यदानवनाशने /

अभव;`�ुभताः सवd दै9या ये त6 सEगताः // ना. शा_१.६४ //

!व�पा` पुरोगांG !व�ना;�ो9साv त ेऽ&वुन ्/

न `�म[यामहे ना�यमेतदाग�यता�म�त // ना. शा_१.६५ //

तत�तैरसरैुः साधU !व�ना मायामुपा1ताः /

वाचGेrा ं�म�ृत ंचैव �त�भयि;त �म न9ृयताम ्// ना. शा_१.६६ //

तथा !व�वंसनं I�वा स6ूधार�य देवरा� /

क�मा9�योगवैष�य�म9युO9वा �यानमा!वशत ्// ना. शा_१.६७ //

अथापmय9सदो !व�नैः सम;ता�प/रवा/रतम ्/

सहेतरैः स6ूधारं नrसंuं जडीकृतम ्// ना. शा_१.६८ //

उ9थाय 9व/रतं श\ं गहृ~9वा �वजमु3मम ्/

सव5र�ोjjवलतनःु Fकिhचदaुतृ लोचनः // ना. शा_१.६९ //

रEगपीठगताि;व�नानसुरांGवै देवरा� /

जज5र~कृतदेहां�तानकरोjजज5रेण सः // ना. शा_१.७० //

�नहतषे ुच सवdषअु !व�नेष ुसह दानवैः /

स�ं([य ततो वाOयमाहुः सवd Sदवौकसः // ना. शा_१.७१ //

अहो �हरण ंSदgय�मदमासाSदतं 9वया /

जज5र~कृतसवा5Eगा येनैत ेदानवाः कृताः // ना. शा_१.७२ //

य�मादनने त े!व�नाः सासरुा जज5र~कृताः /

त�माjजज5र एवे�त नामतो ऽयं भ!व[य�त // ना. शा_१.७३ //

शषेा ये चैव Sहसंाथ5मुपया�यि;त Sहसंकाः /

Page 5: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

I�वैव जज5रं त ेऽ!प ग�म[य;9येवमेव तु // ना. शा_१.७४ //

एवमेवाि�9व�त ततः श\ः �ोवाच ता;सुरान ्/

र`ाभतूG सवdषा ंभ!व[य9येष जज5रः // ना. शा_१.७५ //

�योगे ��तुत ेvेव ं�फHत ेश\महे पुनः /

6ास ंसhजनयि;त �म !व�नाः शषेा�त ुन9ृयताम ्// ना. शा_१.७६ //

I�वा तषेा ंgयव�सतं दै9याना ं!व�कारजम ्/

उपि�थतो ऽहं &'ाणं सतैुः सवVः समि;वतः // ना. शा_१.७७ //

�निGता भगवि;व�ना ना�य�या�य !वनाशने /

अ�य र`ा!व1ध ंस�यगाuापय सुरे$र // ना. शा_१.७८ //

ततG !व$कमा5णं &'ोवाच �य�तः /

कुe ल`णसंप;नं ना�यवेmम महामत े// ना. शा_१.७९ //

ततो ऽ1चरेण कालेन !व$कमा5 मह8चुभम ्/

सव5ल`णस�प;न ंकृ9वा ना�यगहंृ त ुसः // ना. शा_१.८० //

�ोLवा;<Sुहणं ग9वा सभाया;तु कृताhजल~ः /

सjज ंना�यगहंृ देव तदेवे�`तुमह5�स // ना. शा_१.८१ //

ततः सह महे;<ेण सुरैः सवVG सेतरैः /

आगत�9व/रतो Irु ं<Sुहणो ना�यमzडपम ्// ना. शा_१.८२ //

I�वा ना�यगहंृ &'ा �ाह सवा5;सुरां�ततः /

अशंभागभै5व�Q�तु र%यो ऽयं ना�यमzडपः // ना. शा_१.८३ //

र`णे मzडप�याथ !व�नयुL�तु च;<माः /

लोकपाला�तथा Sद`ु !वSद%व!प च माeताः // ना. शा_१.८४ //

नेपlयभमूौ �म6�तु �न�`*ो वeणो ऽ�बरे /

वेSदकार`णे व��भा5zड ेसव5Sदवौकसः // ना. शा_१.८५ //

वणा5G9वार एवाथ �त�भेषु !व�नयोिजताः /

आSद9याGैव e<ाG ि�थताः �त�भा;तरे$थ // ना. शा_१.८६ //

धारणी$थ भतूा�न शाला�व,सर�तथा /

सव5वेmमसु य�`zयो मह~पbेृ महोद1धः // ना. शा_१.८७ //

aारशाला�नयुLौ त ु\ुता;तः काल एव च /

�था!पतौ aारप6षे ुनागमoुयौ महाबलौ // ना. शा_१.८८ //

देहnया ंयमदzड�त ुशूल ंत�योप/र ि�थतम ्/

aारपालौ ि�थतौ चौभौ �नय�तमृ59युरेव च // ना. शा_१.८९ //

पा$d च रEगपीठ�य महे;<ः ि�थतवा;�वयम ्/

�था!पता म3वारzयां !वJु�ै9य�नषूदनी // ना. शा_१.९० //

�त�भेषु म3वारzयाः �था!पता प/रपालने /

भतूय`!पशाG गvुकाG महाबलाः // ना. शा_१.९१ //

जज5रे तु !व�न�`* ंव� ंदै9य�नबह5णम ्/

त9पव5स ु!व�न�`*ाः सुरे;<ा v�मतौजसः // ना. शा_१.९२ //

�शरःपव5ि�थतो &'ा Saतीये शEकर�तथा /

ततृीये च ि�थतो !व[णुGतुथd �क;द एव च // ना. शा_१.९३ //

Page 6: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पhचमे च महानागाः शषेवासFुकत`काः /

एव ं!व�न!वनाशाय �था!पता जज5रे सुराः // ना. शा_१.९४ //

रEगपीठ�य म�ये तु �वय ं&'ा ��त!bतः /

इ�यथU रEगम�ये तु F\यत ेपु[पमो`णम ्// ना. शा_१.९५ //

पातालवा�सनो ये च य`गvुकप;नगाः /

अध�ता<Eगपीठ�य र`णे त े�नयोिजताः // ना. शा_१.९६ //

नायकं र`ती;<�तु ना�यका ंच सर�वती /

!वदषूकमथौEकारः शशेा�त ु�कृ�तह5रः // ना. शा_१.९७ //

या;येता�न �नयुLा�न दैवतानीह र`णे /

एता;येवा1धदैवा�न भ!व[य;ती9युवाच सः // ना. शा_१.९८ //

एति�म;न;तरे देवैः सवVeLः !पतामहः /

सा�ना तावSदमे !व�नाः �था,य;तां वचसा 9वया // ना. शा_१.९९ //

पूवU सामं �योLgयं Saतीयं दानमेव च /

तयोeप/र भेद�त ुततो दzडः �युjयत े// ना. शा_१.१०० //

देवानां वचनं ु9वा &'ा !व�नानुवाच ह /

क�माQव;तो ना�य�य !वनाशाय समिु9थताः // ना. शा_१.१०१ //

&'णो वचन ंु9वा !व�पा`ो ऽ&वीaचः /

दै9यै!व5�नगणैः साधU सामपवू5�मदं ततः // ना. शा_१.१०२ //

यो ऽयं भगवता सrृो ना�यवेदः सुरे8चया /

�9यादेशो ऽयम�माकं सुराथU भवता कृतः // ना. शा_१.१०३ //

त;नैतदेवं कत5gयं 9वया लोक!पतामह /

यथा देव�तथा दै9या�9व3ः सवd !व�नग5ताः // ना. शा_१.१०४ //

!व�नाना ंवचनं ु9वा &'ा वचनम&वीत ्/

अल ंवो म;युना दै9या !वषादं 9यजतानघाः // ना. शा_१.१०५ //

भवतां देवताना ंच शुभाशुभ!वकnपकः /

कम5भावा;वयापे`ी ना�यवदेो मया कृतः // ना. शा_१.१०६ //

नैका;ततो ऽ6 भवतां देवाना ंचानभुावनम ्/

6लैोOया�या�य सव5�य ना�य ंभावानुकHत5नम ्// ना. शा_१.१०७ //

Oव1च>म5ः Oव1च9\Hडा Oव1चदथ5ः Oव1च8चमः /

Oव1च>ा�यं Oव1चJु> ंOव1च9कामः Oव1चaधः // ना. शा_१.१०८ //

धम� धम5�व3ृाना ंकामः कामोपसे!वनाम ्/

�नBहो द!ुव5नीतानां !वनीताना ंदमF\या // ना. शा_१.१०९ //

Oल~बाना ंधा�5यजननमु9साहः शूरमा�ननाम ्/

अबुधाना ं!वबोधG वैद[ुयं !वदषुाम!प // ना. शा_१.११० //

ई$राणा ं!वलासG �थैयU दःुखाSद5त�य च /

अथ�पजी!वनामथ� ध�ृतeaेगचेतसाम ्// ना. शा_१.१११ //

नानाभावोपस�प;नं नानाव�था;तरा9मकम ्/

लोकव3ृानुकरणं ना�यमेत;मया कृतम ्// ना. शा_१.११२ //

उ3माधमम�यानां नराणां कम5संयम ्/

Page 7: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

Sहतोपदेशजननं ध�ृत\HडासुखाSदकृत ्// ना. शा_१.११३ //

एत<सेषु भावषे ुसव5कम5F\या�वथ /

सव�पदेशजननं ना�य ंलोके भ!व[य�त // ना. शा_१.११३* //

दःुखाता5ना ंमाता5ना ंशोकाता5नां तपि�वनाम ्/

!वाि;तजननं काले ना�यमेतQ!व[य�त // ना. शा_१.११४ //

ध�यU यश�यमायु[यं Sहतं बु!>!ववध5नम ्/

लोकोपदेशजननं ना�यमेतQ!व[य�त // ना. शा_१.११५ //

न तjuानं न ति8चnप ंन सा !वJा न सा कला /

नासौ योगो न त9कम5 ना�ये ऽि�मन ्य;न Imयत े// ना. शा_१.११६ //

त;ना6 म;युः कत5gयो भव�Qरमरा;��त /

स*aीपानुकरणं ना�यमेतQ!व[य�त // ना. शा_१.११७ //

येनानुकरणं ना�यमेत3J;मया कृतम ्// ना. शा_१.११७* //

देवानामसुराणां च राuामथ कुटुि�बनाम ्/

&'ष�णा ंच !वuेयं ना�य ंव3ृा;तदश5कम ्// ना. शा_१.११८ //

यो ऽयं �वभावो लोक�य सखुदःुखसमि;वतः /

सो ऽEगाJ�भनयोपेतो ना�य�म9य�भधीयत े// ना. शा_१.११९ //

वेद!वJे�तहासानामाoयानप/रकnपनम ्/

!वनोदकरणं लोके ना�यमेतQ!व[य�त // ना. शा_१.११९* //

ु�त�म�ृतसदाचारप/रशषेाथ5कnपनम ्/

!वनोदजननं लोके ना�यमेतQ!व[य�त // ना. शा_१.११९** //

एति�म;न;तरे देवान ्सवा5नाह !पतामहः /

F\यतामJ !व1धवJजनं ना�यमzडपे // ना. शा_१.१२० //

ब�ल�दानैह�मैG म;6ौष1धसमि;वतैः /

भोjयैभ5̀ ैG पानैG ब�लः समपुकnपताम ्// ना. शा_१.१२१ //

म9य5लोकगताः सवd शुभां पजूामवा,�यथ /

अपजू�य9वा रEगं त ुनैव �े`ा ं�वत5येत ्// ना. शा_१.१२२ //

अपजू�य9वा रEगं त ुयः �े`ा ंकnप�य[य�त /

�न[फलं त�य तत ्uानं �तय5Aयो�न ंच या�य�त // ना. शा_१.१२३ //

यuेन स�ंमतं vेद<Eगदैवतपजूनम ्/

त�मा9सव5�य�ने कत5gयं ना�ययोLृ�भः // ना. शा_१.१२४ //

नत5को ऽथ5प�तवा5!प यः पूजां न क/र[य�त /

न कार�य[य;9य;यैवा5 �ा,नो9यपचयं तु सः // ना. शा_१.१२५ //

यथा!व1ध ंयथाIr ंय�तु पूजां क/र[य�त /

स ल,�यत ेशुभानथा5न ्�वग5लोकं च या�य�त // ना. शा_१.१२६ //

एवमुO9वा तु भगवा;<Sुहणः सहदेवतैः /

रEगपजूां कुe$े�त मामेव ंसमचोदयत ्// ना. शा_१.१२७ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े ना�यो9प!3ना5म �थमो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

Page 8: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अथ भारतीये ना�यशा�े Saतीयो ऽ�यायः

भरत�य वचः ु9वा प�8चुमु5नय�ततः /

भगवन ्ोतु�म8चामो यजनं रEगसंयम ्// ना. शा_२.१ //

अथ वा या F\या�त6 ल`णं य8च पूजनम ्/

भ!व[य�Qन5रैः कायU कथं त;ना�यवेmम�न // ना. शा_२.२ //

इहाSदना5�ययोग�य ना�यमzडप एव Sह /

त�मा3�यैव तावKव ंल`णं वLुमह5�स // ना. शा_२.३ //

तषेा ंतु वचन ंु9वा मनुीनां भरतो ऽ&वीत ्/

ल`णं पूजन ंचैव ूयता ंना�यवेmमनः // ना. शा_२.४ //

Sदgयाना ंमानसी स!ृrगृ5हेषपूवनेष ुच /

(यथा भावा�भ�नव59या5ः सवd भावा�तु मानुषाः) /

नराणा ंय�तः काया5 ल`णा�भSहता F\या // ना. शा_२.५ //

ूयता ंतJथा य6 कत5gयो ना�यमzडपः /

त�य वा�तु च पूजा च यथा योjया �य�तः // ना. शा_२.६ //

इह �े%यागहंृ I�वा धीमता !व$कम5णा /

�6!वधः सि;नवशेG शा�तः प/रकिnपतः // ना. शा_२.७ //

!वकृrGतुरG �यGैव तु मzडपः /

तषेा ं6ी^ण �माणा�न jयेbं म�यं तथाऽवरम ्// ना. शा_२.८ //

�माणमेषा ं�नSद5r ंह�तदzडसमायम ्/

शतं चाrौ चतुःष!rह5�ता aा�6शंदेव च // ना. शा_२.९ //

अrा1धकं शतं jयेbं चतुःष!r�त ुम�यमम ्/

कनीय�तु तथा वेmम ह�ता aा�6शंSद[यत े// ना. शा_२.१० //

देवानां त ुभवेjjयेbं नपृाणा ंम�यम ंभवते ्/

शषेाणा ं�कृतीना ंतु कनीयः स!ंवधीयत े// ना. शा_२.११ //

�े`ागहृाणा ंसवdषां �श�तं म�यम ं�मतृम ्/

त6 पाpयं च गेयं च सुखाgयतरं भवते ्// ना. शा_२.११* //

�े`ागहृाणा ंसवdषां �6�कारो !व1धः �मतृः /

!वकृrGतुरkG �यkGैव �योLृ�भः // ना. शा_२.११** //

कनीय�तु �मतंृ �यk ंचतुरk ंतु म�यमम ्/

jयेbं !वकृr ं!वuेयं ना�यवदे�योLृ�भः // ना. शा_२.११*** //

�माणं य8च �नSद5r ंल`णं !व$कम5णा /

�े`ागहृाणा ंसवdषां त8चैव Sह �नबोधत // ना. शा_२.१२ //

अणू रजG वालG �ल`ा यूका यव�तथा /

अEगलु ंच तथा ह�तो दzडGैव �कH�त5तः // ना. शा_२.१३ //

अणवो ऽrौ रजः �ोLं ता;यrौ वाल उ8यते /

वाला�9वrौ भवेिnल`ा यूका �ल`ाrकं भवेत ्// ना. शा_२.१४ //

यूका�9वrौ यवो uेयो यवा�9वrौ तथाEगुलम ्/

Page 9: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अEगलुा�न तथा ह�तGतु!वUश�तe8यते // ना. शा_२.१५ //

चतुह5�तो भव�ेzडो �नSद5r�तु �माणतः /

अनेनैव �माणने व%या�येषा ं!व�नण5यम ्// ना. शा_२.१६ //

चतुःष!rकरा;कुया5�ीघ59वेन त ुमzडपम ्/

aा�6शंत ंच !व�तार;म9या5ना ंयो भवेSदह // ना. शा_२.१७ //

अत ऊ�वU न कत5gयः कतृ5�भना5�यमzडपः /

य�मादgयLभाव ंSह त6 ना�य ं-जSेद�त // ना. शा_२.१८ //

मzडपे !व�कृrे तु पाpयमु8चा/रत�वरम ्/

अ�न�सरणधम59वाSa�वर9व ंभशंृ -जते ्// ना. शा_२.१९ //

यGा,या�यगतो भावो नानाI!rसमि;वतः

स वेmमनः �कृr9वा� -जदेgयLता ंपराम ्// ना. शा_२.२० //

�े`ागहृाणा ंसवdषां त�मा;म�यम�म[यत े/

याव9पाpयं च गेयं च त6 gयतरं भवते ्// ना. शा_२.२१ //

�े`ागहृाणा ंसवdषां �6�कारो !व1धः �मतृः /

!वकृrGतुरkG �यkGैव �योLृ�भः // ना. शा_२.२१* //

कनीय�तु �मतंृ �यk ंचतुरk ंतु म�यमम ्/

jयेbं !वकृr ं!वuेयं ना�यवदे�योLृ�भः // ना. शा_२.२१** //

देवानां मानसी स!ृrगृ5हेषपूवनेष ुच /

य�भावा�भ�न[प;नाः सवd भावा Sह मानषुा // ना. शा_२.२२ //

त�मा�ेवकृतैभा5वनै5 !व�पधdत मानुषः /

मानुष�य त ुगेह�य स��व%या�म ल`णम ्// ना. शा_२.२३ //

भमेू!व5भाग ंपूवU तु पर~`ते �योजक /

ततो वा�तु �माणने �ारभेत शुभे8चया // ना. शा_२.२४ //

समा ि�थरा त ुकSठना कृ[णा गौर~ च या भवते ्/

भ�ूम�त6वै कत5gयः कतृ5�भना5�यमzडपः // ना. शा_२.२५ //

�थम ंशोधन ंकृ9वा लाEगलेन समु9कृषते ्/

अि�थकHलकपाला�न तणृगुnमांG शोधयेत ्// ना. शा_२.२६ //

शोध�य9वा वसमुती ं�माणं �नSद5शे3तः /

(6ीzयु3रा^ण सौ�यं च !वशाखा!प च रेवती /

हि�त�त[यानुराधाG �श�ता ना�यकम5̂ ण) /

पु[यन`6योगेन शुOल ंस6ू ं�सारयेत ्// ना. शा_२.२७ //

कापा5स ंबाnबज ंवा!प मौhज ंवाnकलमेव च /

स6ू ंबुधै�त ुकत5gयं य�य 8चदेो न !वJत े// ना. शा_२.२८ //

अध5ि8च;न ेभवे9स6ू े�वा�मनो मरण ं�ुवम ्/

�6भागि8च;नया रjवा रा�कोपो !वधीयते // ना. शा_२.२९ //

1च;नाया ंतु चतुभा5गे �योLुना5श उ8यत े/

ह�ता9��rया वा!प किG9वपचयो भवते ्// ना. शा_२.३० //

त�माि;न9यं �य�ने रjजBुहण�म[यत े/

कायU चैव �य�ने मान ंना�यगहृ�य तु // ना. शा_२.३१ //

Page 10: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

मुहूतdनानुकूलेन �तlया सकुरणेन च /

&ा'णा�ंतप5�य9वा त ुपुzयाहं वाचये3तः // ना. शा_२.३२ //

शाि;ततोयं ततो दKवा ततः स6ू ं�सारयेत ्/

चतु[ष!rकरा;कृ9वा Saधा कुया59पनुG तान ्// ना. शा_२.३३ //

पbृतो यो भवेQागो Saधाभतू�य त�य तु /

सममध5!वभागेन रEगशीषU �कnपयेत ्// ना. शा_२.३४ //

पिGमे च !वभागे ऽथ नेपlयगहृमाSदशते ्/

!वभjय भागाि;व1धवJयथावदनुपवू5शः // ना. शा_२.३५ //

शुभे न`6योगे च मzडप�य �नवशेनम ्/

शEखद;ुद�ुभ�नघ�षमैृ5दEगपणवाSद�भः // ना. शा_२.३६ //

सवा5तोJःै �णुSदतैः �थापनं काय5मेव तु /

उ9साया5^ण 9व�नrा�न पाषz|या�मण�तथा // ना. शा_२.३७ //

काषायवसनाGैव !वकलाGैअव ये नराः /

�नशाया ंच ब�लः काया5 नानाभोजनसयंुतः // ना. शा_२.३८ //

ग;धपु[पफलोपेता Sदशो दश समा1तः /

पूवdण शुOला;नयुतो नीला;नो द�`णेन च // ना. शा_२.३९ //

पिGमेन ब�लः पीतो रLGैवो3रेण तु /

याIशं Sद�श य�यां त ुदैवत ंप/रकिnपतम ्// ना. शा_२.४० //

ताIश�त6 दातgयो ब�लम5;6परु�कृतः /

�थापने &ा'णेqयG दातgय ंघतृपायसम ्// ना. शा_२.४१ //

मधुपक5 �तथा राuे कतृ5qयG गडुौदनम ्/

न`6ेण तु कत5gय ंमलेून �थापनं बुधैः // ना. शा_२.४२ //

मुहूतdनानुकूलेन �तlया सकुरणेन च /

एव ंतु �थापनं कृ9वा �भ!3कम5 �योजयेत ्// ना. शा_२.४३ //

�भ!3कम5̂ ण �नवृ53 े�त�भानां �थापनं ततः /

�त1थन`6योगेन शुभेन करणेन च // ना. शा_२.४४ //

�त�भानां �थापनं कायU रोSहzया वणेन वा /

आचायdण सयुुLेन �6रा6ोपो!षतने च // ना. शा_२.४५ //

�त�भानां �थापनं कायU �ा*े सयू�दये शुभे /

�थमे &ा'ण�त�भे स!प5�सष5पसं�कृतः // ना. शा_२.४६ //

सव5शुOलो !व1धः काय� दJा9पायसमेव च /

ततG `�6य�त�भे व�माnयानुलेपनम ्// ना. शा_२.४७ //

सव5 रLं �दातgयं SaजqेयG गडुौदनम ्/

वैmय�त�भे !व1धः काय� SदAभागे पिGमो3रे // ना. शा_२.४८ //

सवU �ीतं �दातgयं SaजेqयG घतृौदनम ्/

शू<�त�भे !व1धः काय5ः स�यOपवू�3राये // ना. शा_२.४९ //

नील�ायं �य�ने कूसरं च Saजाशनम ्/

पूव�L&ा'ण�त�भे शुOलमाnयानुलेपन े// ना. शा_२.५० //

�न�`पे9कनकं मलेू कणा5भरणसंयम ्/

Page 11: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ता} ंचाधः �दातgयं �त�भे `�6यसंuके // ना. शा_२.५१ //

वैmय�त�भ�य मलेू तु रजतं स��दापयेत ्/

शू<�त�भ�य मलेू त ुदJादायसमेव च // ना. शा_२.५२ //

सवd[ववे त ु�न`े,यं �त�भमूलेष ुकाhचनम ्/

�वि�तपुzयाहघोषेण जयश�देन चैव Sह // ना. शा_२.५३ //

�त�भानां �थापनं कायU पु[पमालापुर�कृतम ्/

र�दानैः सगोदानैव5�दानैरनnपकैः // ना. शा_२.५४ //

&ा'णा�ंतप5�य9वा त ु�त�भानु9थापये3तः /

अचल ंचा,यक�पhच तथैवाव�लतं पुनः // ना. शा_२.५५ //

�त�भ�यो9थापन ेस�यAदोषा vेते �कH�त5ताः /

अव!ृreLा चलने वलने म9ृयुतो भयम ्// ना. शा_२.५६ //

क�पने परच\ा3 ुभयं भव�त दाeणम ्/

दोषरेैतै!व5ह~नं तु �त�भमु9थापयेि8चवम ्// ना. शा_२.५७ //

प!व6 े&ा'ण�त�भे दातgया द�`णा च गौः /

शषेाणा ंभोजनं कायU �थापन ेकतृ5संयम ्// ना. शा_२.५८ //

म;6पतंू च त�ेयं ना�याचायdण धीमता /

पुरोSहतं नपृ ंचैव भोजये;मधुपायसैः // ना. शा_२.५९ //

कत ्5?ना!प तथा सवा5;कृसरा ंलवणो3राम ्/

सव5मेव ं!व1ध ंकृ9वा सवा5तोJःै �वाSदतैः // ना. शा_२.६० //

अ�भम;6य् यथा;यायं �त�भानु9थापये8चु1चः /

ऽयथाऽचलो 1ग/रमdeSह5मवांG महाबलः // ना. शा_२.६१ //

जयावहो नरे;<�य तथा 9वमचलो भवऽ /

�त�भaारं च �भ!3 ंच नेपlयगहृमेव च // ना. शा_२.६२ //

एवमु9थापयेतjuो !व1धIrेन कम5णा /

रEगपीठ�य पा$d त ुकत5gया म3वारणी // ना. शा_२.६३ //

चतु�त�भसमायुLा रEगपीठ�माणतः /

अ�यध5ह�तो9सेधेन कत5gया म3वारणी // ना. शा_२.६४ //

उ9सेधेन तयो�तुnयं कत5gयं रEगमzडपम ्/

त�या ंमाnय ंच धूप ंच ग;धं व� ंतथैव च // ना. शा_२.६५ //

नानावणा5�न देया�न तथा भतू!�यो ब�लः /

आयस ंत6 दातgयं �त�भानां कुशैलैरधः // ना. शा_२.६६ //

भोजने कृसराGैव दातgय ं&ा'णाशनम ्/

एव ं!व1धपुर�कारैः कत5gया म3वारणी // ना. शा_२.६७ //

रEगपीठं ततः कायU !व1धIrेण कम5णा /

रEगशीष5�तु कत5gयं ष|दाeकसमि;वतम ्// ना. शा_२.६८ //

कायU aारaयं चा6 नेपlयगहृक�य तु /

पूरणे म!ृ3का चा6 कृ[णा देया �य�तः // ना. शा_२.६९ //

लाEगलेन समु9कृ[य �नल�rतणृशक5 रम ्/

लाEगले शु>वण� तु धुय� योjयौ �य�तः // ना. शा_२.७० //

Page 12: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कता5रः पुeषGा6 ये ऽEगदोष!व!विज5ताः /

अह~नाEगGै वोढgया म!ृ3का !पटकैन5वैः // ना. शा_२.७१ //

एव!ंवधैः �कत5gय ंरEगशीषU �य�तः /

कूम5पbंृ न कत5gयं म9�यपbंृ तथैव च // ना. शा_२.७२ //

शु>ादश5तलाकारं रEगशीषU �श�यत े/

र�ा�न चातर् देया�न पूवd व� ं!वच`णैः // ना. शा_२.७३ //

वैडूयU द�`णे पा$d �फSटकं पिGमे तथा /

�वालम3ुरे चैव म�ये त ुकनकं भवते ्// ना. शा_२.७४ //

एव ंरEग�शरः कृ9वा दाeकम5 �योजयेत ्/

ऊह�9यूहसयुंLः नाना�शnप�योिजतम ्// ना. शा_२.७५ //

नानासhजवनोपेत ंबहुgयालोपशो�भतम ्/

ससालभिhजका�भG सम;ता9समलEकृतम ्// ना. शा_२.७६ //

�नgयू5हकुहरोपेत ंनानाB1थतवSेदकम ्/

नाना!व;याससयुंLं 1च6जालगवा`कम ्// ना. शा_२.७७ //

सपुीठधा/रणीयुLं कपोताल~समाकुलम ्/

नानाकुS�म!व;य�तैः �त�भGैा,युपशो�भतम ्// ना. शा_२.७८ //

एव ंकाb!व1ध ंकृ9वा �भ!3कम5 �योजयेत ्/

�त�भ ंवा नागद;तं वा वातायनमथा!प वा // ना. शा_२.७९ //

कोणं वा स��तaारं aार!व>ं न कारयेत ्/

काय5ः शैलगहुाकारो Saभ�ूमना5�यमzडपः // ना. शा_२.८० //

म;दवातायनोपेतो �नवा5तो धीरश�दवान ्/

त�माि;नवातः कत5gयः कतृ5�भना5�यमzडपः // ना. शा_२.८१ //

ग�भीर�वरता येन कुतप�य भ!व[य�त /

�भ!3कम5!व1ध ंकृ9वा �भ!3लेप ं�दापयेत ्// ना. शा_२.८२ //

सुधाकम5 बSह�त�य !वधातgयं �य�तः /

�भ!3[वथ !व�ल*ास ुप/रमrृास ुसव5तः // ना. शा_२.८३ //

समास ुजातशोभासु 1च6कम5 �योजयेत ्/

1च6कम5^ण चालेoयाः पुeषाः kीजना�तथा // ना. शा_२.८४ //

लताब;धाG कत5gयाG/रतं चा9�भोगजम ्/

एव ं!वकृrं कत5gय ंना�यवेmम �योLृ�भः // ना. शा_२.८५ //

पुनरेव Sह व%या�म चतुर�य ल`णम ्/

सम;ततG कत5gया ह�ता aा�6शंदेव तु // ना. शा_२.८६ //

शुभभू�म!वभाग�थो ना�यuैना5�यमzडपः /

यो !व1धः पूव5मुL�तु ल`णं मEगला�न च // ना. शा_२.८७ //

!वकृrे ता;यशेषा^ण चतुरे ऽ!प कारयेत ्/

चतुरं सम ंकृ9वा स6ूेण �!वभjय च // ना. शा_२.८८ //

बाvतः सव5तः काया5 �भ!3ः ि�rेrका Iढा /

त6ाqय;तरतः काया5 रEगपीठोप/र ि�थताः // ना. शा_२.८९ //

दश �योLृ�भः �त�भाः शLा मzडपधारण े/

Page 13: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�त�भानां बाvतGा!प सोपानाकृ�त पीठकम ्// ना. शा_२.९० //

इrकादाe�भः कायU �े`काणा ं�नवशेनम ्/

ह�त�माणैe9सेधैभू5�मभागसमुि9थतैः // ना. शा_२.९१ //

रEगपीठावलोOयं त ुकुया5दासनज ं!व1धम ्/

षड;यान;तरे चैव पुनः �त�भा;यथाSदशम ्// ना. शा_२.९२ //

!व1धना �थापयेतuो Iढा;मzडपधारणे /

अrौ �त�भा;पनुGैव तषेामपु/र कnपयेत ्// ना. शा_२.९३ //

�था,यं चैव ततः पीठमrह�त�माणतः /

!व>ा�यमrह�तं च पीठं तषे ुततो ;यसेत ्// ना. शा_२.९४ //

त6 �त�भाः �दातgया�तuैम5zडपधारणे /

धारणीधारणा�त ेच शाल�ी�भरलEकृताः // ना. शा_२.९५ //

नेपlयगहृकं चैव ततः कायU �य�तः /

aारं चैकं भव3े6 रEगपीठ�वेशनम ्// ना. शा_२.९६ //

जन�वशेन ंचा;यदा�भमुoयेन कारयेत ्/

रEग�या�भमुखं कायU Saतीयं aारमेव तु // ना. शा_२.९७ //

अrह�तं त ुकत5gयं रEगपीठं �माणतः /

चतुरं समतलं वेSदकासमलEकृतम ्// ना. शा_२.९८ //

पूव5�माण�नSद5rा कत5gया म3वारणी /

चतुः�त�भसमायुLा वेSदकाया�तु पा$5तः // ना. शा_२.९९ //

सम;ुनत ंसम ंचैव रEगशीषU तु कारयेत ्/

!वकृrे तू;नतं कायU चतुरे सम ंतथा // ना. शा_२.१०० //

एवमेतने !व1धना चतुरं गहंृ भवते ्/

अतः परं �व%या�म �यगेह�य ल`णम ्// ना. शा_२.१०१ //

�य ं�6कोणं कत5gयं ना�यवmेम�योLृ�भः /

म�ये �6कोणमेवा�य रEगपीठं त ुकारयेत ्// ना. शा_२.१०२ //

aारं तैनैव कोणेन कत5gय ंत�य वेmमनः /

Saतीयं चैव कत5gयं रEगपीठ�य पbृतः // ना. शा_२.१०३ //

!व1धय5Gतुर�य �भ!3�त�भसमायः /

स तु सव5ः �योLgय�य�या!प �योLृ�भः // ना. शा_२.१०४ //

एवमेतने !व1धना काया5 ना�यगहृा बुधैः /

पुनरेषां �व%या�म पूजामेव ंयथा!व1धः // ना. शा_२.१०५ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े मzडप!वधानो नाम Saतीयो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ ततृीयो�यायः

सव5ल`णसंप;न ेकृत ेना�यगहेृ शुभे /

Page 14: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

गावो वसेयुः स*ाहं सह ज,यपरैSa5जःै // ना. शा_३.१ //

ततो ऽ1धवासयेaेmम रEगपीठं तथैव च /

म;6पतूेन तोयेन �ो�`ताEगो �नशागमे // ना. शा_३.२ //

यथा�थाना;तरगतो द~�`तः �यतः शु1चः /

�6रा6ोपो!षतो भू9वा ना�याचाय� ऽहता�बरः // ना. शा_३.३ //

नम�कृ9य महादेव ंसव5लोकोQवं भवम ्/

जगि9पतामहं चैव !व[णु�म;<ं गुहं तथा // ना. शा_३.४ //

सर�वतीं च ल%मीं च �स!> ंमेधा ंध�ृत ं�म�ृतम ्/

सोम ंसयूU च मeतो लोकपालां�तथाि$नौ // ना. शा_३.५ //

�म6मिAनं सरुा;वणा5न ्e<ा;काल ंक�ल ंतथा /

म9ृयंु च �नय�त ंचैव कालदzडं तथैव च // ना. शा_३.६ //

!व[णु�हरणं चैव नागराज ंच वासुFकम ्/

व� ं!वJु9समु<ांG ग;धवा5,सरसो मनुीन ्// ना. शा_३.७ //

भतूान ्!पशाचान ्य`ाGं गvुकांG महे$रान ्/

असरुा;ना�य!व�नांG तथाऽ;या;दै9यरा`सान ्// ना. शा_३.८ //

तथा ना�यकुमार~G महाBामzयमेव च /

य`ाGं गvुकांGैव भतूसEघा�तथैव च // ना. शा_३.९ //

एतांGा;यांG देवष�;�ण�य र1चताhज�लः /

यथा�थाना;तरगता;समावाv ततो वदेत ्// ना. शा_३.१० //

भव�Qन� �नशायां त ुकत5gयः स�प/रBहः /

साहा�यं चैव दातgयमि�म;ना�ये सहानुगैः // ना. शा_३.११ //

स�पjूय सवा5नेक6 कुतप ंस��युjय च /

जज5राय �युhजीत पूजा ंना�य��स>ये // ना. शा_३.१२ //

9वं महे;<�हरणं सव5दानवसदूनम ्/

�न�म5त�सव5देवैG सव5!व�न�नबह5ण // ना. शा_३.१३ //

नपृ�य !वजयं शंस /रपूणा ंच पराजयम ्/

गो&ा'ण�शव ंचैव ना�य�य च !ववध5नम ्// ना. शा_३.१४ //

एव ंकृ9वा यथा;यायमपुा�यं ना�यमzडपे /

�नशाया ंतु �भाताया ंपूजन ं�\मेSदह // ना. शा_३.१५ //

आ<ा5यां वा मघायां वा या�ये पूवdष ुवा �6ष ु/

आ�ेषामलूयोवा5!प कत5gयं रEगपजूनम ्// ना. शा_३.१६ //

आचायdण तु युLेन शु1चना द~�`तने च /

रEग�योJोतनं कायU देवताना ंच पूजनम ्// ना. शा_३.१७ //

Sदना;ते दाeणे घोरे महूुतd यमदैवते /

आच�य तु यथा;याय ंदेवता व ै�नवशेयत ्// ना. शा_३.१८ //

रLाः ��तसराः स6ू ंरLग;धाG पूिजताः /

रLाः समुनसGवै य8च रLं फल ंभवते ्// ना. शा_३.१९ //

यविै�स>ाथ5कैला5जैर`तःै शा�लतzडुलःै /

नागप[ुप�य चूणdन !वतुषा�भः !�यEगु�भः // ना. शा_३.२० //

Page 15: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एतै<5gयैयु5तं कुया5�वेतानां �नवशेनम ्/

आ�लख;ेमzडल ंपूवU यथा�थानं यथा!व1धः // ना. शा_३.२१ //

सम;त�तG कत5gय ंह�ता षोडश मzडलम ्/

aारा^ण चा6 कुव�त !वधानने चतुSद5शम ्// ना. शा_३.२२ //

म�ये चैवा6 कत5gये aे रेख े�तय5गू�व5गे /

तयोः क%या!वभागेन दैवता�न �नवेशयत ्// ना. शा_३.२३ //

प�ोप!वr ं&'ाण ंत�य म�ये �नवशेयेत ्/

आदौ �नवेmयो भगवा;साधU भतूगणैः �शवः // ना. शा_३.२४ //

नारायणो महे;<G �क;दः सयू� ऽि$नौ शशी /

सर�वती च ल%मीG >ा मेधा च पूव5तः // ना. शा_३.२५ //

पूव5द�`णतो व���न5वेmयः �वाहया सह /

!व$ेदेवाः सग;धवा5 e<ाः सप5गणा�तथा // ना. शा_३.२६ //

द�`णेन �नवेmय�तु यमो �म6G सानगुः /

!पत?्ि;पशाचानुरगान ्गvुकाGं �नवशेयत ्// ना. शा_३.२७ //

नै?9या ंरा`सांGैव भतूा�न च �नवशेयत ्/

पिGमाया ंसम<ुाशंच् वeणं यादसां प�तम ्// ना. शा_३.२८ //

वायgयाया ंSद�श तथा स* वायूि;नवशेयेत ्/

त6ैव !व�नवेmय�तु गeडः प�`�भः सह // ना. शा_३.२९ //

उ3र�यां Sद�श तथा धनदं स�ंन!वएशयेत ्/

ना�य�य मात?्G तथा य`ानथ सगुvकान ्// ना. शा_३.३० //

तथैवो3रपूवा5या ंन;JाJांG गणे$रान ्/

&'!ष5भतूसंघांG यथाभाग ं�नवशेयत ्// ना. शा_३.३१ //

�त�भे सन9कुमारं तु द�`णे द`मेव च /

Bामzयम3ुरे �त�भे पूजाथU स�ंन!वशयेत ्// ना. शा_३.३२ //

अनेनैअव !वधानेन यथा�थानं यथा!व1ध /

स�ुसादा�न सवा5̂ ण दैवता�न �नवशेयत ्// ना. शा_३.३३ //

�थाने �थान ेयथा;यायं !व�नवेmय त ुदेवताः /

तासा ं�कुव�त ततः पूजन ंतु यथाह5तः // ना. शा_३.३४ //

देवताqय�तु दातgयं �सतमाnयानुलेपनम ्/

ग;धव5व��सयू�qयो रLमाnयानलेुपनम ्// ना. शा_३.३५ //

ग;धं माnयं च धूप ंच यथावदनपुूव5शः /

द9वा ततः �कुव�त ब�ल ंपजूां यथा!व1धः // ना. शा_३.३६ //

&'ाणं मदकुपdण पायसेन सर�वतीम ्/

�शव!व[णुमहे;<ाJाः स�पूjया मोदकैरथ // ना. शा_३.३७ //

घतृौदनेन हुतभु`ोमक� तु गडुौदनैः /

!व$ेदेवाः सग;धवा5 मनुयो मधुपायसःै // ना. शा_३.३८ //

यम�म6ौ च स�पूjयावपपूमै�दकै�तथा /

!पत?्ि;पशाचानुरगान ्स!प5ः`ीरेण तप5येत ्// ना. शा_३.३९ //

पOवानेन तु मासेंन सुरासीथुफलासवैः /

Page 16: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अच5येQतूसघंांG चणकैः पलला,लतैुः // ना. शा_३.४० //

अनेनैव !वधानेन स�पूjया म3वारणी /

पOवामेन तु मासेंन स�पूjया र`सा ंगणाः // ना. शा_३.४१ //

सुरामांस�दानेअन दानवा;��तपजूयेत ्/

शषेा;देवगणां�तjuः सापपूो9का/रकौदनैः // ना. शा_३.४२ //

म9�यैG !पrभ%यैG सागरा;स/रत�तथा /

स�पjूय वeणं चा!प दातgय ंघतृपायसम ्// ना. शा_३.४३ //

नानाफूलफलGा!प मनुी;स���तपजूयेत ्/

वायंूG प�`णGवै !व1च6भै5%यभोजनैः // ना. शा_३.४४ //

मात?्ना5�य�य सवा5�ता धनदं च सहानगुैः /

अपपूलैा5िजका�मैभ5%यभोjयैG पूजयेत ्// ना. शा_३.४५ //

एवमेषां ब�लः काय� नानाभोजनसंयः /

पुनम5;6!वधानेन ब�लकम5 च व%यत े// ना. शा_३.४६ //

देवदेव महाभाग सव5लोक!पतामह /

म;6पतू�मम ंसवU ��तग�ृी[व मे ब�लम ्// ना. शा_३.४७ //

देवदेव महाभाग गणेश �6पुरा;तक /

�गvृतां ब�लदdव म;6पतूो मयोJतः // ना. शा_३.४८ //

नारायणा�मतगत ेप�नाभ सरुो3म /

�गvृतां ब�लदdव म;6पतूो मया!प5तः // ना. शा_३.४९ //

पुर;दरामरपत ेव�पाणे शत\तो /

�गvृतां ब�लदdव !व1धम;6पुर�कृतः // ना. शा_३.५० //

देवसेनापत े�क;द भगवन ्शEकर!�य /

ब�लः �ीतने मनसा षzमुख ��तगvृताम ्// ना. शा_३.५१ //

महादेव महायो1ग;देवदेव सुरो3म /

स�ंगvृ ब�ल ंदेव र` !व�ना9सदोि9थतात ्// ना. शा_३.५१* //

दे!व देवमहाभागे सर�व�त ह/र!�ये /

�गvृतां ब�लमा5तम5या भO9या सम!प5तः // ना. शा_३.५२ //

नाना�न�म3स�भूताः पौल�9याः सव5 एव तु

रा`से;<ा महास9वाः ��तग�ृीत मे ब�लम ्// ना. शा_३.५३ //

ल%मीः �स!>म5�तमdधा सव5लोकनम�कृताः /

म;6पतू�मम ंदेgयः ��तग�ृ;त ुमे ब�लम ्// ना. शा_३.५४ //

सव5भूतानुभावu लोकजीवन माeत /

�गvृतां ब�लदdव म;6पतूो मयोJतः // ना. शा_३.५५ //

देववO6 सुरेb धूमकेतो हुताशन /

भO9या समJुतो देव ब�लः स���त गvृताम ्// ना. शा_३.५६ //

सव5Bहाणा ं�वर तजेोराश ेSदवाकर /

भO9या मयोJतो देव ब�लः स���त गvृताम ्// ना. शा_३.५७ //

सव5Bहपत ेसोम Saजराज जगि9�य /

�गvृतामेष ब�लम5;6पतूो मयोJतः // ना. शा_३.५८ //

Page 17: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

महागणे$राः सवd न;द~$रपरुोगमाः /

�गतृां ब�लभ5O9या मया स���त चोSदतः // ना. शा_३.५९ //

नमः !पतqृयः सवdqयः ��तग�ृि;9वम ंब�लम ्/

(भतेूqयG नमो �न9यं येषामेष ब�लः !�यः) /

कामपाल नमो �न9यं य�यायं त े!व1धः कृतः // ना. शा_३.६० //

नारद�तु�बeGैव !व$ावसुपरुोगमाः /

प/रग�ृ;त ुमे सवd ग;धवा5 ब�लमJुतम ्// ना. शा_३.६१ //

यमो �म6G भगवानी$रौ लोकपिूजतौ /

इम ंमे ��तग�ृीता ंब�लः म;6पुर�कृतम ्// ना. शा_३.६२ //

रसातलगतqेयG प;नगेqयो नमो नमः /

Sदश;त ु�स!> ंना�य�य पूिजताः पापनाशनाः // ना. शा_३.६३ //

सवा5�भसा ंप�तदdवो वeणो हंसवाहनः /

पूिजतः �ीतमान�त ुससम<ुनद~नदः // ना. शा_३.६४ //

वैनतये महास9व सव5प�`पत े!वभो /

�गvृतां ब�लदdव म;6पतूो मयोJतः // ना. शा_३.६५ //

धना�य`ो य`प�तल�कपालो धने$रः /

सगुvक�सय`G ��तग�ृातु मे ब�लम ्// ना. शा_३.६६ //

नमो ऽ�तु ना�यमातqृयो &ा��याJाqयो नमोनमः /

समुुखी�भः �स;ना�भब5�लरJ �गvृताम ्// ना. शा_३.६७ //

e<�हरणं सवU ��तग�ृातु मे ब�लम ्/

!व[णु�हरणं चैव !व[णुभO9या मयोJतम ्// ना. शा_३.६८ //

तथा कृता;तः कालG सव5�ा^णवधे$रौ /

म9ृयुG �नय�तGैव ��तग�ृातु मे ब�लम ्// ना. शा_३.६९ //

याGा�यां म3वारzयां स1ंता व�तुदेवताः /

म;6पतू�मम ंस�यO��तग�ृ;तु मे ब�लम ्// ना. शा_३.७० //

अ;ये ये देवग;धवा5 Sदशो दश समा1ताः /

Sदgया;त/र`ाभौमाG तqेयGायं ब�लः कृतः // ना. शा_३.७१ //

कु�भ ंस�ललस�पणूU पु[पमालापुर�कृतम ्/

�थापये<Eगम�ये त ुसुवणU चा6 दापयेत ्// ना. शा_३.७२ //

आतोJा�न त ुसवा5^ण कृ9वा व�ो3रा^ण तु /

ग;धैमा5nयैG धूपैG भ%यभै�jयैG पजूयेत ्// ना. शा_३.७२* //

पूज�य9वा तु सवा5̂ ण दैवता�न यथा\मम ्/

जज5र�9व�भस�पूjयः �या3तो !व�नजज5रः // ना. शा_३.७३ //

$ेतं �शर�स व� ं�या;नील ंरौ<े च पव5̂ ण /

!व[णुपव5̂ ण व ैपीतं रLं �क;द�य पव5̂ ण // ना. शा_३.७४ //

मडृपव5̂ ण 1च6 ंतु देयं व� ंSहता1थ5ना /

सIशं च �दातgयं धूपमाnयानलेुपनम ्// ना. शा_३.७५ //

आतोJा�न त ुसवा5^ण वासो�भरवगुzठयेत ्/

ग;धैमा5nयैG धूपैG भ%यभोजैG पूजयेत ्// ना. शा_३.७६ //

Page 18: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सव5मेव ं!व1ध ंकृ9वा ग;धमाnयानुलेपनैः /

!व�नजज5रणाथU तु जज5रं 9व�भम;6येत ्// ना. शा_३.७७ //

अ6 !व�न!वनाशाथU !पतामहमुख�ैसुरैः /

�न�म5त�9वं महावीय� व�सारो महातनुः // ना. शा_३.७८ //

�शर�त ेर`तु &�हा सवVदdवगणैुअः तह /

Saतीयं च हरः पव5 ततृीयं च जनाद5नः // ना. शा_३.७९ //

चतुथU च कुमार�त ेपhचम ंप;नगो3मः /

�न9यं सवd ऽ!प पा;तु 9वां सुराथd च �शवो भव // ना. शा_३.८० //

न`6 ेऽ�भिज�त 9वं Sह �सतूो ऽSहतसदून /

जयं चाqयुदयं चैव पा1थ5व�य समावह // ना. शा_३.८१ //

जज5रं पूज�य9वअैव ंब�ल ंसवU �न!वJ च /

अAनौ होम ंततः कुया5;म;6ाहुइ�तपुर�कृतम ्// ना. शा_३.८२ //

हुताश एव द~*ा�भenका�भः प/रमाज5नम ्/

नपृतने5त5कHनां च कुया5�ी�य�भवध5नम ्// ना. शा_३.८३ //

अ�भJो9य सहातोJनैृ5प�त ंनत5कH�तथा /

म;6पतूेन तोयेन पुनरqयु%य ता;वदेत ्// ना. शा_३.८४ //

महाकुले �सतूाः �थ गुणौघGैा,यलEकृताः /

यaो ज;मगणुोपेतं तaो भवत ु�न9यशः // ना. शा_३.८५ //

एवमुO9वा ततो वाOयं नपृतैभू5तये बुधः /

ना�ययोग��स��यथ5मा�शष�स��योजयेत ्// ना. शा_३.८६ //

सर�वती ध�ृतमdधा �~ः ील5%मी��म�ृतम5�तः /

पा;तु वो मातरः सौ�याि�स!>दाG भव;तु वः // ना. शा_३.८७ //

होम ंकृ9वा यथा;याय ंह!वम5;6परु�कृतम ्/

�भ;Jा9कु�भ ंततGैव ना�याचाय5ः �य�तः // ना. शा_३.८८ //

अ�भ;ने तु भवे9कु�भे �वा�मनः श6तुो भयम ्/

�भ;ने चैव तु !वuेयः �वा�मनः श6सुं̀ यः // ना. शा_३.८९ //

�भ;ने कु�भे ततGैव ना�यचाय5ः �य�तः /

�ग ृय द~!पका ंद~*ा ंसवU रEगं �द~पयेत ्// ना. शा_३.९० //

%व�ेडतैः �फोSटतैGैव विnगतैG �धा!वतैः /

रEगम�ये त ुता ंद~*ा ंसश�दा ंस��योजयेत ्// ना. शा_३.९१ //

शEखद;ुद�ुभ�नघ�षमैृ5दEगपणव�ैतथा /

सवा5तोJःै �णSदतै रEगे यु>ा�न कारयेत ्// ना. शा_३.९२ //

त6 ि8च;न ंव �भ;न ंच दा/रतं च सशो^णतम ्/

`तं �द~*माय�तं �न�म3 ं�स!>ल`णम ्// ना. शा_३.९३ //

स�य1गr�त ुरEगो व ै�वा�मनः शुभमावहेत ्/

पुर�याबालव>ृ�य तथा जानपद�य च // ना. शा_३.९४ //

द/ुरr�तु तथा रEगो दैवतैदु5र1ध!bतः /

ना�य!व�वसनं कुया5;नपृ�य च तथाऽशुभम ्// ना. शा_३.९५ //

य एव ं!व1धमु9सjृय यथेr ंस��योजयेत ्/

Page 19: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�ा,नो9यपचयं शी¡ं �तय5Aयो�न ंच ग8च�त // ना. शा_३.९६ //

यuेन सि�मतं vेत<Eगदैवतपूजनम ्/

अपजू�य9वा रEगं त ुनैव �े`ा ं�योजयेत ्// ना. शा_३.९७ //

पूिजताः पूजय;9येते मा�नता मानयि;त च /

त�मा9सव5�य�ने कत5gयं रEगपजूनम ्// ना. शा_३.९८ //

न तथा �दह9यिAनः �भhजनसमी/रतः /

यथा vप�योग�तु �युLो दह�त `णात ्// ना. शा_३.९९ //

शा�uेन !वनीतेन शु1चना द~�`तने च /

ना�याचायdण शा;तने कत5gयं रEगपूजनम ्// ना. शा_३.१०० //

�थान�rं त ुयो दJा¢�लमुSaAनमानसः /

म;6ह~नो यथा होता �ायिG3ी भव3े ुसः // ना. शा_३.१०१ //

इ9ययं यो !व1धI5rो रEगदैवतपूजने /

नव ेना�यगहेृ काय5ः �े`ाया ंच �योLृ�भः // ना. शा_३.१०२ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े रEगदैवतपूजनं नाम ततृीयो ऽ�यायः समा*ः

_____________________________________________________________

अथ चतुथ� ऽ�यायः

एव ंतु पूजनं कृ9वा मया �ोLः !पतामहः /

आuापय �भो �`� ंकः �योगः �युjयताम ्// ना. शा_४.१ //

ततो ऽ��युLो भगवता योजयामतृम;थनम ्/

एतद9ुसाहजनन ंसुर�ी�तकरं तथा // ना. शा_४.२ //

यो ऽयं समवकार�त ुधम5कामाथ5साधकः /

मया �ाAB1थतो !वa;स �योगः �युjयताम ्// ना. शा_४.३ //

ति�म;समवकारे तु �युLे देवदानवाः /

(rाः समभव;सवd कम5भावानुदश5नात ्// ना. शा_४.४ //

क�य1च9वथ काल�य मामाहा�बजुस�भवः

ना�यं स;दश5यामो ऽJ �6ने6ाय महा9मने // ना. शा_४.५ //

ततः साधU सुरैग59वा वषृभाEक�नवशेनम ्/

समqय8य5 �शव ंपGादवुाचेदं !पतामहः // ना. शा_४.६ //

मया समवाकर�त ुयो ऽयं सrृः सुरो3म /

वणे दश5ने चा�य �सादं कतु5मह5�स // ना. शा_४.७ //

पmयाम इ�त देवशेो <Sुहणं वाOयम&वीत ्/

ततो मामाह भगवान ्सjजो भव महामत े// ना. शा_४.८ //

ततो Sहमवतः पbेृ नानानागसमाकुले /

बहुभतूगणाकHणd र�यक;दर�नऴ5रे // ना. शा_४.९ //

पूव5रEगः कृतः पूवU त6ायं Saजस3माः /

Page 20: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

तथा �6पुरदाहG �डमसंuः �योिजतः // ना. शा_४.१० //

ततो भतूगणा (rाः कन5भावानुकHत5नात ्/

महादेवG स�ुीतः !पतामहमथा&वीत ्// ना. शा_४.११ //

अहो ना�य�मदं स�यक् 9वया सrृ ंमहामत े/

यश�यं च शुभाथU च पुzय ंबु!>!ववध5नम ्// ना. शा_४.१२ //

मयापीदं �मतंृ न9ृयं स;�याकालेष ुन9ृयता /

नानाकरणसंयुLैरEगहारै!व5भ!ूषतम ्// ना. शा_४.१३ //

पूव5रEग!वधावि�मं�9वया स�यO�योjयताम ्/

वध5मानकयोगेष ुगीत[ेवासा/रतेष ुच // ना. शा_४.१४ //

महागीतषे ुचैवाथा5;स�यगेवा�भने[य�स /

यGायं पूव5रEग�तु 9वया श>ुः �योिजतः // ना. शा_४.१५ //

ए�भ!व5�म1तGायं 1च6ो नाम भ!व[य�त /

ु9वा महे$रवचः �9युL�तु �वयभंवुा // ना. शा_४.१६ //

�योगमEगहाराणामाच%व सुरस3म /

तत�तzडु ंसमाहूय �ोLवान ्भवुने$रः // ना. शा_४.१७ //

�योगमEगहाराणामाच%व भरताय व ै/

ततो ये तzडुना �ोLा�9वEगहारा महा9मना // ना. शा_४.१८ //

ता;वः करणसंयुLा;gयाoया�या�म सरेचकान ्/

ि�थरह�तो ऽEगहार�त ुतथा पय5�तकः �मतृः // ना. शा_४.१९ //

स1ूच!व>�तथा चैव vप!व>�तथैव च /

आ�`*को ऽथ !वuेय�तथा चो>S�तः �मतृः // ना. शा_४.२० //

!व[क�भGवै स��ोL�तथा चैवापरािजतः /

!व[क�भापसतृGअैव म3ा\Hड�तथैव च // ना. शा_४.२१ //

�वि�तको रे1चतGैव पा$5�वि�तक एव च /

विृGकापसतृः �ोLो �मरG तथापरः // ना. शा_४.२२ //

म3�ख�लतकGैव मदाSaल�सत�तथा /

ग�तमzडलको uेयः प/रि8च;न�तथैव च // ना. शा_४.२३ //

प/रव3ृ1चतो ऽथ �या3था वशैाखरे1चतः /

पराव3ृो ऽथ !वuेय�तथा चवैा,यलातकः // ना. शा_४.२४ //

पा$58चदेो ऽथ स��ोLो !वJु��ा;त�तथैव च /

ऊ�a3ृ�तथा चैव �यादाल~ढ�तथैव च // ना. शा_४.२५ //

रे1चतGा!प !वuेय�तथैवा8चु/रतः �मतृः /

आ�`*रे1चतGवै स��ा;तG तथापरः // ना. शा_४.२६ //

अपसप5�त ु!वuेय�तथा चाध5�नकु�कः /

aा�6शंदेत ेस��ोLा अEगहारा�तु नामतः // ना. शा_४.२७ //

एतषेा ंतु �व%या�म �योग ंकरणायम ्/

ह�तपाद�चारG यथा योjयः �योLृ�भः // ना. शा_४.२८ //

अEगहारेषु व%या�म करणेषु च वै Saजाः /

सवdषामEगहाराणां �न[प!3ः करणैय5तः // ना. शा_४.२९ //

Page 21: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ता;यतः स��व%या�म नामतः कम5त�तथा /

ह�तपादसमायोगो न9ृय�य करणं भवेत ्// ना. शा_४.३० //

aे न3ृकरणे चैव भवतो न3ृमातकृा /

aाqया ं�6�भGतु�भ5वा5,यEगहार�तु मात�ृभः // ना. शा_४.३१ //

�6�भः कलापकं चैव चतु�भ5ः षzडकं भवते ्/

पhचैव करणा�न �यःु सEघातक इ�त �मतृः // ना. शा_४.३२ //

ष|�भवा5 स*�भवा5!प अr�भन5व�भ�तथा /

करणै/रह सयंुLा अEगहाराः �कHता5ः // ना. शा_४.३३ //

एतषेामेव व%या�म ह�तपाद!वकnपनम ्/

तलप[ुपपुटं पूवU व�त5तं व�लतोe च // ना. शा_४.३४ //

अप!व>ं समनख ंल~न ं�वि�तकरे1चतम ्/

मzडल�वि�तकं चैव �नकु�कमथा!प च // ना. शा_४.३५ //

तथैवाध5�नकु�ं च कSटि8च;नं तथैव च /

अध5रे1चतकं चैव व`ः�वि�तकमेव च // ना. शा_४.३६ //

उ;म3 ं�वि�तकं चैव पbृ�वि�तकमेव च /

Sद%वि�तकमलातं च तथैव च कट~समम ्// ना. शा_४.३७ //

आ�`*रे1चतं चैव !व�`*ा�`*कं तथा /

अध5�वि�तकमुS�rमिhचत ंच तथापरम ्// ना. शा_४.३८ //

भजुEग6ा�सतं �ोLम�ूव5जानु तथैव च /

�नकुिhचतं च म3िnल 9वध5म3िnल चैव Sह // ना. शा_४.३९ //

�या<ेचक�नOकु�ं च तथा पादाप!व>कम ्/

व�लतं घू^ण5तं चैव ल�लतं च तथापरम ्// ना. शा_४.४० //

दzडप` ंतथा चैव भजुEग6�तरे1चतम ्/

नूपुरं चैव स��ोLं तथा वशैाखरे1चतम ्// ना. शा_४.४१ //

�मरं चतुरं चैव भुजEगािhचतमेव च /

दzडरे1चतकं चैव तथा विृGककुS�तम ्// ना. शा_४.४२ //

कSट�ा;तं तथा चैव लताविृGकमेव च /

1च;नं च करणं �ोLं तथा विृGकरे1चतम ्// ना. शा_४.४३ //

विृGकं gय�ंसत ंचैव तथा पा$5�नकु�कम ्/

ललाट�तलकं \ा;तं कुिhचतं च\मzडलम ्// ना. शा_४.४४ //

उरोमzडलमा�`* ंतथा तल!वला�सतम ्/

अग5ल ंचाथ !व�`*माव3ृ ंदोलपादकम ्// ना. शा_४.४५ //

!वव3ृ ं!व�नव3ृ ंच पा$5\ा;त ं�नशुि�भतम ्/

!वJु9�ा;तम�त\ा;तं !वव�त5तकमेव च // ना. शा_४.४६ //

गज\H�डतकं चैव तलस�ंफोSटतं तथा /

गeड,लतुकं चैव गzडसू1च तथापरम ्// ना. शा_४.४७ //

प/रव3ृ ंसमSु�r ंपा$5जान ुतथैव च /

ग�ृावल~नकं चैव स;नतं सू8यथा!प च // ना. शा_४.४८ //

अध5सचूी�त करणं स1ूच!व> ंतथैव च /

Page 22: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अप\ा;तं च स��ोLं मयूरल�लत ंतथा // ना. शा_४.४९ //

स!प5तं दzडपादं च ह/रण,लुतमेव च /

�ेEखो�लतं �नत�ब ंच �ख�लत ंक/रह�तकम ्// ना. शा_४.५० //

�स!प5तकमुS�r ं�सहं!व\Hडतं तथा /

�सहंाक!ष5तमुa3ृ ंतथोपसतृमेव च // ना. शा_४.५१ //

तलसघंS�तं चैव ज�नतं चावSह9थकम ्/

�नवशेमेलका\Hडमू�a3ृ ंतथैव च // ना. शा_४.५२ //

मद�ख�लतकं चैव !व[णु\ा;तमथा!प च /

स��ा;तमथ !व[क�भम¤ुS�तमथा!प च // ना. शा_४.५३ //

वषृभ\H�डतं चैव लो�लतं च तथापरम ्/

नागापस!प5त ंचैव शकटा�यं तथैव च // ना. शा_४.५४ //

गEगावतरणं चैवे9युLमrा1धकं शतम ्/

अrो3रशतं vेत9करणानां मयोSदतम ्// ना. शा_४.५५ //

न9ृये य>ेु �नयु> ेच तथ ग�तप/र\म े/

ग�त�चारे व%या�म यु>चार~!वकnपनम ्// ना. शा_४.५६ //

य6 त6ा!प सयंोjयमाचायVना5�यश�Lनः /

�ायेण करणे काय� वामो व`ःि�थतः करः // ना. शा_४.५७ //

चरण�यानुगGा!प द�`ण�तु भवे9करः /

ह�तपाद�चार;तु कSटपा$�eसयंतुम ्// ना. शा_४.५८ //

उरःपbृोदरोपेत ंव%यमाणं �नबोधत /

या�न �थाना�न याGाय� न9ृयह�ता�तथैव च // ना. शा_४.५९ //

सा मातकेृ�त !वuेया तJोगा9करण ंभवते ्/

कट~ कण5समा य6 कोप5रासं�शर�तथा // ना. शा_४.६० //

सम;ुनतमुरGैव सौbव ंनाम तQवते ्/

वामे पु[पपटुः पा$d पादो ऽBतलसhचरः // ना. शा_४.६१ //

तथा च स;नत ंपा$U तलप[ुपपटंु भवते ्/

कुिhचतौ म^णब;धे तु gयाव3ृप/रव�त5तौ // ना. शा_४.६२ //

ह�तौ �नप�ततौ चोव�व5�त 5तं करणं त ुतत ्/

शुकतुzडौ यदा ह�तौ gयाव3ृप/रव�त5तौ // ना. शा_४.६३ //

उ� च व�लतौ यि�म;व�लतोeकमु8यत े/

आव9य5 शुकतुzडाoयमeूपbेृ �नपातयेत ्// ना. शा_४.६४ //

वामहतG व`ः�थो ऽ,यप!व> ंतु तQवते ्/

ि�rौ समनखौ पदौ करौ चा!प ��लि�बतौ // ना. शा_४.६५ //

देहः �वाभा!वको य6 भवे9समनख ंत ुतत ्/

पताकाhज�ल व`ः�थं �सा/रत�शरोधरम ्// ना. शा_४.६६ //

�नहिhचतासंकूटं च तिnलनं करणं �मतृम ्/

�वि�तकौ रे1चता!व>ौ !वि�rौ कSटस1ंतौ // ना. शा_४.६७ //

य6 त9करण ंuेय ंबुधःै �वि�तकरे1चतम ्/

�वि�तकौ त ुकरौ कृ9वा �ाEगमुखो�व5तलौ समौ // ना. शा_४.६८ //

Page 23: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

तथा च मzडलं �थानं मzडल�वि�तकं तु तत ्/

�नकुS�तौ यदा ह�तौ �वबाहु�शरसो ऽ;तरे // ना. शा_४.६९ //

पादौ �नकुS�तौ चैव uेयं त3 ु�नकु�कम ्/

अिhचतौ बाहु�शर�स ह�त�9व�भमुखाEग�ुलः // ना. शा_४.७० //

�नकुिhचताध5योगेन भवदेथ5�नकु�कम ्/

पया5यशः कSटिG;ना बा�ोः �शर�स पnलवौ // ना. शा_४.७१ //

पुनःपनुG करणं कSटि8चनं तु तQवते ्/

अप!व>करः सू8या पादGैव �नकुS�तः // ना. शा_४.७२ //

सं;नतं य6 पा$U च तQवेअध5रे1चतम ्/

�वि�तकौ चरणौ य6 करौ व`�स रे1चतौ // ना. शा_४.७३ //

�नकुिhचतं तथा व`ो व`��वि�तकमेव तत ्/

आिhचतने त ुपादेन रे1चतौ त ुकरौ यदा // ना. शा_४.७४ //

उ;मतं करणं त3 ु!वuेयं न9ृयको!वदैः /

ह�ताqयामथ पादाqया ंभवतः �वि�तकौ यदा // ना. शा_४.७५ //

त9�वि�तक�म�त �ोLं करणं करणा1थ5�भः /

!व�`*ा�`*बाहुqया ं�वि�तकौ चरणौ यदा // ना. शा_४.७६ //

अप\ा;ताध5सू1चqया ंत9पbृ�वि�तकं भवते ्/

पा$5योरBतGैव य6 ि�rः करो भवते ्// ना. शा_४.७७ //

�वि�तकौ ह�तपादाqयां तS�%वि�तकमु8यत े/

अलातं चरणं कृ9वा gयसंये��`ण ंकरम ्// ना. शा_४.७८ //

ऊ�व5जानु\म ंकुया5दलातक�म�त �मतृम ्/

�वि�तकापसतृः पादः करौ ना�भकSटि�थतौ // ना. शा_४.७९ //

पा$5मaुाSहतं चैव करणं त9कट~समम ्/

ह�तौ (Sद भवेaामः सgयGा�`*रे1चतः // ना. शा_४.८० //

रे1चतGाप!व>G त9�यादा�`*रे1चतम ्/

!व�`* ंह�तपादं च तसैवा`पेण ंपुनः // ना. शा_४.८१ //

य6 त9करण ंuेय ं!व�`*ा�`**कं Saजाः /

�वि�तकौ चरणौ कृ9वा क/रह�तं च द�`णम ्// ना. शा_४.८२ //

व`�थाने तथा वाममध5�वि�तकमाSदशते ्/

gयाव3ृप/रव3ृ�तु स एव तु करो यदा // ना. शा_४.८३ //

अिhचतो ना�सकाBे तु तदिhचतमदुा(तम ्/

कुिhचतं पादमिु9`,य �यमूeं !ववत5येत ्// ना. शा_४.८४ //

कSटजानु!ववता58च भजुEग6ा�सतं भवते ्/

कुिhचतं पादमिु9`,य जन�ुतनसम ं;यसेत ्// ना. शा_४.८५ //

�योगवशगौ ह�तावू�व5जानु �कH�त5तम ्/

विृGकं चरणं कृ9वा करं पा$d �नकुhचयेत ्// ना. शा_४.८६ //

नासाBे द�`णं चैव uेयं त3 ु�नकुिhचतम ्/

वामद�`णपादाqया ंघूण5मानोपसप5णैः // ना. शा_४.८७ //

उaे!rताप!व>ैG ह�तैम53nnयुदा(तम ्/

Page 24: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

��ख�लतापसतृौ पादौ वामह�तG रे1चतः // ना. शा_४.८८ //

सgयह�तः कSट�थः �यादध5म3िnल त9�मतृम ्/

रे1चतो द�`णो ह�तः पादः सgयो �नकुS�तः // ना. शा_४.८९ //

दोला चैव भवेaाम�त<े1चत�नकुS�तम ्/

काय� ना�भतटे ह�तौ �ा¥ुखौ खटकामुखौ // ना. शा_४.९० //

सूची!व>ावप\ा;तौ पादौ पादाप!व>के /

अप!व>ो भव>े�तः सूचीपाद�तथैअव च // ना. शा_४.९१ //

तथा �6कं !वव3ृ ंच व�लतं नाम तQवते ्/

व�त5ताघू^ण5तः सgयो ह�तो वामG दो�लतः // ना. शा_४.९२ //

�वि�तकापसतृः पादः करणं घू^ण5तं तु तत ्/

क/रह�तो भवaेामो द�`णG !वव�त5तः // ना. शा_४.९३ //

बहुशः कुS�तः पदो uेयं तnल�लतं बुधैः /

ऊ�व5जानंु !वधायाथ त�योप/र लता ं;यसेत ्// ना. शा_४.९४ //

दz|प` ंत9�ोLं कणU न9ृयवSेद�भः /

भजुhग6ा�सतं कृ9वा य6ोभाव!प रे1चतौ // ना. शा_४.९५ //

वामपा$5�lतौ ह�तौ भजुEग6�तरे1चतम ्/

�6कं सुव�लतं कृ9वा लतारे1चतकौ करौ // ना. शा_४.९६ //

नूपुG5 तथा पादः करण ॆनूपुरे ;यसेत ्/

रे1चतौ ह�तपादौ च कट~ Bीवा च रे1चता // ना. शा_४.९७ //

वशैाख�थानकेनैतQवेवैशाखरे1चतम ्/

आ�`*ः �वि�तकः पादः करौ चोaे!rतौ तथा // ना. शा_४.९८ //

�6क�य वलना8चैव uेयं �मरकं त ुतत ्/

अिhचतः �या9करो वामः सgयGतुर एव तु // ना. शा_४.९९ //

द�`णः कुS�तः पादGतुरं त9�कH�त5तम ्/

भजुEग6ा�सतः पादो द�`णो रे1चतः करः // ना. शा_४.१०० //

लताoयG करो वामो भुजEगािhचतकं भवते ्/

!व�`* ंह�तपादं तु सम;ताJ6 दzडवत ्// ना. शा_४.१०१ //

रे8यत ेत!> करणं uेयं दzडकरे1चतम ्/

विृGकं चरणं कृ9वा aाव,यथ �नकुS�तौ // ना. शा_४.१०२ //

!वधातgयौ करौ त3 ुuेयं विृGककुS�तम ्/

स1ूच ंकृ9वाप!व>ं च द�`णं चरणं ;यसेत ्// ना. शा_४.१०३ //

रे1चता च कSटय56 कSट�ा;तं तद8ुयत े/

अिhचतः पbृतः पादः कुिhचतो�व5तलाEग�ुलः // ना. शा_४.१०४ //

लताoयG करो वाम�तnलताविृGकं भवते ्/

अलप�ः कट~देश े1च;ना पया5यशः कट~ // ना. शा_४.१०५ //

वशैाख�थानकेनेह ति8च;नं करणं भवेत ्/

विृGकं चरणं कृ9वा �वि�तकौ च करवभुौ // ना. शा_४.१०६ //

रे1चतौ !व�कHण� च करौ विृGकरे1चतम ्/

बाहुशीषा5िhचतौ ह�तौ पादः पbृािhचत�तथा // ना. शा_४.१०७ //

Page 25: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

दरूस;नतपbंृ च विृGकं त9�कH�त5तम ्/

आल~ढं �थानकं य6 करौ व`�स रे1चतौ // ना. शा_४.१०८ //

ऊ�वा5धो !व�कHण� च gयं�सत ंकरणं तु तत ्/

ह�तौ त ु�वि�तकौ पा$d तथा पादो �नकुS�तः // ना. शा_४.१०९ //

य6 त9करण ंuेय ंबुधःै पा$5�नकुS�तम ्/

विृGकं चरणं कृ9वा पाद�याEगुbकेन तु // ना. शा_४.११० //

ललाटे �तलकं कुया5nललाट�तलकं त ुतत ्/

पbृतः कुिhचत ंकृ9वा gय�त\ा;त\म ंततः // ना. शा_४.१११ //

आ�`*ौ च करौ काय� \ा;तके करणे Saजाः /

आJः पादो नतः काय5ः सgयह�तG कुिhचतः // ना. शा_४.११२ //

उ3ानो वामपा$5�थ�त9कुिhचतमदुा(तम ्/

�लि�बताqयां बाहुqया ंय§ा6णेानतने च // ना. शा_४.११३ //

अqय;तराप!व>ः �या3juेयं च\मzडलम ्/

�वि�तकापसतृौ पादावप!व>\मौ यदा // ना. शा_४.११४ //

उरोमzडलकौ ह�तावरुोमzड�लक�त ुतत ्/

आ�`* ंह�तपादं च F\यत ेय6 वेगतः // ना. शा_४.११५ //

आ�`ओत ंनाम करणं !वuेयं ति9aजो3माः /

ऊ�वा5Eगु�लतलः पादः पा$dनो�वU �सा/रतः // ना. शा_४.११६ //

�कुया5दिhचततलौ ह�तौ तल!वला�सत े/

पbृतः �सतृः पादौ aौ तालावध5मेव च // ना. शा_४.११७ //

त�येव चानुगो ह�तः पुरत�9वग5ल ंतु तत ्/

!व�`* ंह�तपादं च पbृतः पा$5तो ऽ!प वा // ना. शा_४.११८ //

एकमाग5गत ंय6 तSa�`*मुदा(तम ्/

�साय5 कुिhचतं पादं पुनरावत5येत ्<तुम ्// ना. शा_४.११९ //

�योगवशगौ ह�तौ तदावत5मदुा(तम ्/

कुिhचतं पादमिु9`,य पा$ा59पा$U त ुडोलयेत ्// ना. शा_४.१२० //

�योगवशगौ ह�तौ डोलापादं तद8ुयत े/

आ�`* ंह�तपादं च �6कं चवै !ववत5येत ्// ना. शा_४.१२१ //

रे1चतौ च तथा ह�तौ !वव3ेृ करणे Saजाः /

सूची!व> ं!वधायाथ �6कं त ु!व�नवत5येत ्// ना. शा_४.१२२ //

करौ च रे1चतौ काय� !व�नव3ेृ Saजो3मः /

पा$5\ा;त\म ंकृ9वा पुर�तादथ पातयेत ्// ना. शा_४.१२३ //

�योगवशगौ ह�तौ पा$5\ा;त ंतद8ुयत े/

पbृतः कुिhचतः पादौ व`Gवै सम;ुनतम ्// ना. शा_४.१२४ //

�तलके च करः �था,य�ति;न�ति�भतमु8यत े/

पbृतो व�लतं पादं �शरोघrृ ं�सारयेत ्// ना. शा_४.१२५ //

सव5तो मzडला!व>ं !वJु��ा;तं तद8ुयत े/

अ�त\ा;त\म ंकृ9वा पुर�ता9सं�सारयेत ्// ना. शा_४.१२६ //

�योगवशगौ ह�ताव�त\ा;ते �कH�त5तौ /

Page 26: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

आ�`* ंह�तपादं च �6कं चवै !वव�त5तम ्// ना. शा_४.१२७ //

Saतीयो रे1चतो ह�तो !वव�त5तकमेव तत ्/

कणd ऽिhचतः करो वामो लताह�तG द�`णः // ना. शा_४.१२८ //

दोलापाद�तथा चैव गज\H�डतकं भवते ्/

<तुमुि9`,य चरणं पुर�तादथ पातयेत ्// ना. शा_४.१२९ //

तलस�ंफोSटतौ ह�तौ तलस�ंफोSटत ेमतौ /

पbृ�सा/रतः पादः लतारे1चतकौ करौ // ना. शा_४.१३० //

सम;ुनत ं�शरGैव गeड,लतुकं भवेत ्/

स1ूचपादो नतं पा$5मेको व`ःि�थतः करः // ना. शा_४.१३१ //

SaतीयGािhचतो गzडे गzडसचूी तद8ुयत े/

ऊ�वा5पवे!rतौ ह�तौ सूचीपादो !वव�त5तः // ना. शा_४.१३२ //

प/रव3ृ�6कं चैव प/रव3ृ ंतद8ुयत े/

एकः समि�थतः पाद ऊeपbेृ ि�थतो ऽपरः // ना. शा_४.१३३ //

म!ुrह�तG व`ः�थः पा$5जानु तद8ुयत े/

पbृ�सा/रतः पादः Fकिhचतिhचत जानुकः // ना. शा_४.१३४ //

य6 �सा/रतो बाहू त9�यात ्ग�ृावल~नकम ्/

उ9,लु9य चरणौ काया5वBतः �वि�तकि�थतौ // ना. शा_४.१३५ //

स;नतौ च तथा ह�तौ स;नत ंतददुा(तम ्/

कुिhचतं पादमिु9`,य कुया5दBि�थत ंभ!ुव // ना. शा_४.१३६ //

�योगवशगौ ह�तौ सा सूची प/रकH�त 5ता /

अलप�ः �शरोह�तः सूचीपादG द�`णः // ना. शा_४.१३७ //

य6 त9करण ंuेअयमध5सूची�त नामतः /

पादस8ूया यदा पादो Saतीय�त ु�!व�यत े// ना. शा_४.१३८ //

कSटव`ःि�थतौ ह�तौ सूची!वध ंतद8ुयत े/

कृ9वोeव�लतं पादमप\ा;त\म ं;यसेत ्// ना. शा_४.१३९ //

�योगवशगौ ह�तवप\ा;त ंतद8ुयत े/

विृGकं चरणं कृ9वा रे1चतौ च तथा करौ // ना. शा_४.१४० //

तथा �6कं !वव3ृ ंच मयूरल�लतं भवेत ्/

अिhचतापसतृौ पादौ �शरG प/रवाSहतम ्// ना. शा_४.१४१ //

रे1चतौ च तथा ह�तौ त9स!प5तमदुा(तम ्/

नूपुरं चरणं कृ9वा दzडपादं �सारयेत ्// ना. शा_४.१४२ //

�`�ा!व>करं चैव दzडपादं तद8ुयत े/

अ�त\ा;त\म ंकृ9वा समु9,लु9य �नपातयेत ्// ना. शा_४.१४३ //

जEघािhचतोप/र �`*ा तSaJा>/रण,लुतम ्/

(सी थ े8ल�ुतेर ्Eघा. आ नेव ्�लगतुरे मय ्बे अ��े तो रे�सेे;त ्1थस ्8ल�ुतेर)्

डोलापाद\म ंकृ9वा समु9,लु9य �नपातयेत ्// ना. शा_४.१४४ //

प/रव3ृ�6कं चैव त9�ेEखो�लतमु8यत े/

भजुाव�ूव5!व�न[\ा;तौ ह�तौ चा�भमुखाEगलु~ // ना. शा_४.१४५ //

ब>ा चार~ तथ चैव �नत�बे करणे भवेत ्/

Page 27: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

दोलापाद\मं कृ9वा ह�तौ तदनुगावुभौअ // ना. शा_४.१४६ //

रे1चतौ घू̂ ण5तौ वा!प �ख�लत ंकरणं भवते ्/

एको व`ःि�थतो ह�तः �ोaे!rततलो ऽपरः // ना. शा_४.१४७ //

अिhचतGरणGैव �योjयः क/रह�तके /

एक�तु रे1चतो ह�तो लताoय�तु तथा परः // ना. शा_४.१४८ //

�स!प5ततलौ पादौ �स!प5तकमेव तत ्/

अलातं च पुरःकृ9वा Saतीयं च <तु\मम ्// ना. शा_४.१४९ //

ह�तौ पादानगुौ चा!प �सहं!व\H�डत े�मतृौ /

पbृ�स!प5तः पाद�तथा ह�तौ �नकुिhचतौ // ना. शा_४.१५० //

पुन�तथैव कत5gयौ �सहंाक[त5के Saजाः /

आ�`*ह�तमा�`*देहमा�`*पादकम ्// ना. शा_४.१५१ //

अa3ृगा6�म9येतदaुतृा ंकरणं �मतृम ्/

आ�`*चरणGकैो ह�तौ त�यैव चानुगौ // ना. शा_४.१५२ //

आनतं च तथ गा6 ंतयोपसतृकं भवते ्

दोलापाद\मं कृ9वा तलसEघS�तौ करौ // ना. शा_४.१५३ //

रेचये8च करं वामं तलसEघS�ते सदा /

एको व`ःि�थतो ह�तो �gतीयG �लि�बतः // ना. शा_४.१५४ //

तलाBसंि�थतः पादो ज�नत ेकरणे भवेत ्/

ज�नतं करणं कृ9वा ह�तौ चा�भमुखाEगलु~ // ना. शा_४.१५५ //

शनै�न5प�ततो चैव uेयं तदवSह9थकम ्/

करौ व`ःि�थतौ काया5वरुौ �नभु5Aनमेव च // ना. शा_४.१५६ //

मzडल�थानकं चैव �नवेशं करणं तु तत ्/

तलसhचरपादाqयामु9,लु9य पतनं भवते ्// ना. शा_४.१५७ //

सनंतं व�लतं गा6मेलका\H�डतं तु तत ्/

करमाव3ृकरणमeूपbृ ेऽिhचतं ;यसेत ्// ना. शा_४.१५८ //

जEघािhचता तथोa3ृा vू�a3ृ ंतु तQवेत ्/

करौ �लि�बतौ काय� �शरG प/रवाSहतम ्// ना. शा_४.१५९ //

पादौ च व�लता!व�दौअ मद�ख�लतके Saजाः /

पुरः �सा/रतः पादः कुिhचतो गगनो;मुखः // ना. शा_४.१६० //

करौ च रे1चतौ य6 !व[णु\ा;तं तद8ुयत े/

करमाव�त5तं कृ9वा veूपbेृ �नकुhचयेत ्// ना. शा_४.१६१ //

ऊeGैव तथा!व>ः स��ा;त ंकरणं त ुतत ्/

अप!व>ः करः सू8या पादGैव �नकुS�तः // ना. शा_४.१६२ //

व`ः�थG करो वामो !व[क�भे करणे भवते ्/

पादाव>ुS�तौ काय� तलसEघS�तौ करौ // ना. शा_४.१६३ //

नतG पा$U कत5gयं बुधैe>S�त ेसदा /

�युjयालातकं पूवU ह�तौ चा!प Sह रेचयेत ्// ना. शा_४.१६४ //

कुिhचताविhचतौ चैव वषृभ\H�डत ेसदा /

रे1चताविhचतौ ह�तौ लो�लतं व�त5त ं�शरः // ना. शा_४.१६५ //

Page 28: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

उभयोःपा$5योय56 तnलो�लतमदुा(तम ्/

�वि�तकापसतृौ पादौ �शरG प/रवाSहतम ्// ना. शा_४.१६६ //

रे1चतौ च तथा ह�तौ �याता ंनागापस!प5त े/

�नषzणाEग�तु चरणं �साय5 तलसhचरम ्// ना. शा_४.१६७ //

उaाSहतमुरः कृ9वा शकटा�यं �योजयेत ्/

ऊ�वा5Eगु�लतलौ पादौ �6पताकावधोमुखौ // ना. शा_४.१६८ //

ह�तौ �शर�स;नतं च गEगावतरणं ि9व�त /

या�न �थाना�न याGाय� gयायामे क1थता�न तु // ना. शा_४.१६९ //

पाद�चार�9वषेा ंतु करणानामयं भवेत ्/

ये चा!प न3ृह�ता�तु गSदता न3ृकम5̂ ण // ना. शा_४.१७० //

तषेा ंसमासतो योगः करणेष ु!वभाgयत े/

�ायेण करणे काय� वामो व`ःि�थतः करः // ना. शा_४.१७१ //

चरणGानुगGा!प द�`ण�त ुभवे9करः /

चाय5Gैव तु याः �ोLा न3ृह�ता�तथैव च // ना. शा_४.१७२ //

सा मातकेृ�त !वuेया तQेदा9करणा�न त ु/

अrो3रशतं vेत9करणानां मयोSदतम ्// ना. शा_४.१७३ //

अतः परं �व%या�म vEगहार!वकnपनम ्/

�साय�ि9`,य च करौ समपादं �योजयेत ्// ना. शा_४.१७४ //

gयं�सतापसतंृ सgयं ह�तमू�वU �सारयेत ्/

�9याल~ढं ततः कुया5त ्तथैव च �नकु�कम ्// ना. शा_४.१७५ //

ऊ�a3ृ ंततः कुया5द�`* ं�वि�तकं ततः /

�नत�ब ंक/र ह�तं च कSटि8च;नं च योगतः // ना. शा_४.१७६ //

ि�थरह�तो भवेदेष 9वEगहारो हर!�यः /

तलप[ुपाप!व>े aे व�त5तं सं�नकुS�कम ्// ना. शा_४.१७७ //

ऊ�a3ृ ंतथा�`*मुरोमzडलमेव च /

�नत�ब ंक/रह�तं च कSटि8च;नं तथैव च // ना. शा_४.१७८ //

एष पय5�तको नाम vEगहारो हरोQवः /

अलपnलवसूची ंच कृ9वा !व�`*मेव च // ना. शा_४.१७९ //

आव�त5तं ततः कुया53थअैव च �नकु�कम ्/

ऊ�a3ृ ंतथा�`*मुरोमzडलमेव च // ना. शा_४.१८९ //

क/रह�तं कSटि8च;नं सूची!व>ो भवदेयम ्/

अप!व>ं त ुकरणं सूची!व>ं तथैव च // ना. शा_४.१८१ //

उaे!rतने ह�तेन �6कं तु प/रवत5येत ्/

उरोमzडलकौ ह�तौ कSटि8च;नं तथैव च // ना. शा_४.१८२ //

अप!व>ो ऽEगहाराG !वuेयो ऽयं �योLृ�भः /

करणं नूपुरं कृ9वा !व�`*ालातके पुनः // ना. शा_४.१८३ //

पुनरा�`*कं कुया5दरुोमzडलकं तथा /

�नत�ब ंक/रह�तं च कSटि8च;नं तथैव च // ना. शा_४.१८४ //

आ�`*कः स !वuेयो vEगहारः �योLृ�भः /

Page 29: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

उaे!rताप!व>�तु करः पादो �नकुS�तः // ना. शा_४.१८५ //

पुन�तैनैव योगेन वामपा$d भवेदथ /

उरोमzडलकौ ह�तौ �नत�बं क/रह�तकम ्// ना. शा_४.१८६ //

कत5gयं सकSटि8च;नं न9ृये तू>S�ते सदा /

पया5योaे!rतौ ह�तौ पादौ चैव �नकुS�तौ // ना. शा_४.१८७ //

कुिhचताविhचतौअ चैव vू�a3ृ ंतथैव च /

चतुरं करं कृ9वा पादेन च �नकु�कम ्// ना. शा_४.१८८ //

भजुEग6ा�सतं चैव करं चोSa!rतं पनुः /

प/रि8च;नं च कत5gय ं�6कं �मरकेण त ु// ना. शा_४.१८९ //

क/रह�तं कSटि8च;नं !व[क�भे प/रकH�त5तम ्/

दzडपादं करं चैव !व�`,या�`,य चैव Sह // ना. शा_४.१९० //

gयं�सतं वामह�तं च सह पादेन सप5येत ्/

�नकु�कaयं काय5मा�`* ंमzडलोर�स // ना. शा_४.१९१ //

क/रह�तं कSटि8च;नं कत5gयमपरािजत े/

कुS�तं करणं कृ9वा भजुEग6ा�सतं तथा // ना. शा_४.१९२ //

रे1चतने तु ह�तने पताकं ह�तमाSदशेत ्/

आ�`*कं �युhजीत vुरोमzडलकं तथा // ना. शा_४.१९३ //

लताoयं सकटकि8च;नं !व[क�भापसतेृ भवते ्/

�6कं सुव�लतं कृ9वा नूपुरं करणं तथा // ना. शा_४.१९४ //

भजुEग6ा�सतं सgयं तथा वैशाखरे1चतम ्/

आ�`*कं ततः कृ9वा प/रि8च;नं तथैव च // ना. शा_४.१९५ //

बाv�मरकं कुया5दरुोमzडलमेव च /

�नत�ब ंक/रह�तं च कSटि8च;नं तथैव च // ना. शा_४.१९६ //

म3ा\Hडो भवदेेष vEगहारो हर!�यः /

रे1चतं ह�तपादं च कृ9वा विृGकमेव च // ना. शा_४.१९७ //

पुन�तेनैव योगेन विृGकं स��योजयेत ्/

�नकु�कं तथा चैव सgयासgयकृतं \मात ्// ना. शा_४.१९८ //

लताoयः सकSट8चेदो भवे9�वि�तकरे1चत े/

पा$d त ु�वि�तकं ब��वा कायU 9वथ �नकु�कम ्// ना. शा_४.१९९ //

Saतीय�य च पा$5�य !व1धः �याJमेव Sह /

ततG करमाव9य5 vू�पbेृ �नपातयेत ्// ना. शा_४.२०० //

ऊ�a3ृ ंततः कुया5दा�`* ंपनुरेव Sह /

�नत�ब ंक/रह�तं च कSटि8च;नं तथैव च // ना. शा_४.२०१ //

पा$5�वि�तक इ9येष vEगहारः �कH�त 5तः /

विृGकं करणं कृ9वा लताoय ंह�तमेव च // ना. शा_४.२०२ //

तमेव च करं भयूो नासाBे सि;नकुhचयेत ्/

तमेवोaे!rतं कृ9वा �नत�ब ंप/रवत5येत ्// ना. शा_४.२०३ //

क/रह�तं कSटि8च;नं विृGकापसतृ ेभवेत ्/

कृ9वा नूपुरपादं तु तथा�`*कमेव च // ना. शा_४.२०४ //

Page 30: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

प/रि8च;नं च कत5gय ंसचूीपादं तथैव च /

�नत�ब ंक/रह�तं चा,युरोमzडलकं तथा // ना. शा_४.२०५ //

कट~ि8च;नं ततGैव �मरः स तु स�ंuतः /

मतिnलकरणं कृ9वा करमाव9य5 द�`णम ्// ना. शा_४.१०६ //

कपोल�य �देश ेतु कायU स�यE�नकुिhचतम ्

अप!व>ं <तु ंचैव तलस�ंफोटसयंुतम ्// ना. शा_४.२०७ //

क/रह�तं कSटि8च;नं म3�ख�लतके भवते ्/

दोलःै करैः �च�लतैः �वि�तकापसतृःै पदैः // ना. शा_४.२०८ //

अिhचतैव5�लतैह5�त�ैतलसEघS�तै�तथा /

�नकुS�त ंच कत5gयमू�aतंृ तथैव च // ना. शा_४.२०९ //

क/रह�तं कSटि8च;नं मदाSaल�सते भवते ्/

मzडलं �थानकं कृ9वा तथा ह�तौ च रे1चतौ // ना. शा_४.२१० //

उ¤S�तने पादेन म3िnलकरण ंभवते ्/

आ�`* ंकरणं चैव vुरोमzडलमेव च // ना. शा_४.२११ //

कSटि8च;नं तथा चैव भव3े ुग�तमzडले /

समपादं �यjुयाथ प/रि8च;नं 9वन;तरम ्// ना. शा_४.२१२ //

आ!व>ेन त ुपादेन बाv�मरकं तथा /

वामसू8या 9व�त\ा;त ंभजुEग6ा�सतं तथा // ना. शा_४.२१३ //

क/रह�तं कSटि8च;नं प/रि8च;ने !वधीयते /

�शरस�तपू/र �था,यौ �वि�तअकौ !व8युतौ करौ // ना. शा_४.२१४ //

ततः सgय ंकरं चा!प गा6मान�य रेचयेत ्/

पुनe9थापये36 गा6मु;न�य रे1चतम ्// ना. शा_४.२१५ //

लताoयौ च करौ कृ9वा विृGकं स��योजयेत ्/

रे1चतं क/रह�त ंच भजुEग6ा�सतं तथा // ना. शा_४.२१६ //

आ�`*कं �युhजीत �वि�तकं पादमेव च /

पराEAमुख!व1धभू5य एवमेव भवेSदह // ना. शा_४.२१७ //

क/रह�तं कSटि8च;नं प/रव3ृकरे1चती /

रे1चतौ सह गा6ेण vप!व>ौ करौ यदा // ना. शा_४.२१८ //

पुन�तेनैव देशने गा6मु;न�य रेचयेत ्/

कुया5;नूपुरपादं च भुजEग6ा�सतं तथा // ना. शा_४.२१९ //

रे1चतं मzडलं चैव बाहुशीषd �नकुhचयेत ्/

ऊ�a3ृ ंतथा�`*मुरोमzडलमेव च // ना. शा_४.२२० //

क/रह�तं कSटि8च;नं कुया5aैशाखरे1चत े/

आJं तु ज�नतं कृ9वा पादमेकं �सारयेत ्// ना. शा_४.२२१ //

तथैवालातकं कुया5त ्�6कं तु प/रवत5येत ्/

अिhचतं वामह�तं च गzडदेश े�नकु�येत ्// ना. शा_४.२२२ //

कSटि8च;नं तथा चैव पराव3ेृ �योजयेत ्/

�वि�तकं करणं कृ9वा gयं�सतौ च करौ पुनः // ना. शा_४.२२३ //

अलातकं �युhजीत vू�व5जानु �नकुिhचतम ्/

Page 31: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अध5सचूी च !व�`*मुa3ृा�`*के तथा // ना. शा_४.२२४ //

क/रह�तं कSटि8च;नमEगहारे vलातके /

�नकु�य व`�स करावू�व5जानु �योजयेत ्// ना. शा_४.२२५ //

आ�`*�वि�तकं कृ9वा �6कं तु प/रवत5येत ्/

उरोमzडलकौ ह�तौ �नत�बं क/रह�तकम ्// ना. शा_४.२२६ //

कSटि8च;नं तथा चैव पा$58चेदे !वधीयते /

सूचीवामपदं द�याSaJु��ा;तं च द�`णम ्// ना. शा_४.२२७ //

द�`णेन पनुः सूची !वJु��ा;तं च वामतः /

प/रि8च;नं तथा चैव v�त\ा;त ंच वामकम ्// ना. शा_४.२२८ //

लताoयं सकSटि8च;नं !वJु��ा;तG स �मतृः /

कृ9वा नूपुरपादं तु सgयवामौ �लि�बतौ // ना. शा_४.२२९ //

करौ पा$d तत�ताqयां !व�`* ंस��योजयेत ्/

ताqयां सचूी तथा चैव �6कं त ुप/रवत5येत ्// ना. शा_४.२३० //

लताoयं सकSटि8च;नं कुता5दaु3ृके सदा /

आल~ढgयं�सतौ ह�तौ बाहुशीषd �नकु�येत ्// ना. शा_४.२३१ //

नूपुरGरणो वाम�तथालातG द�`णः /

तनैेवा�`*कं कुया5दरुोमzडलकौ करौ // ना. शा_४.२३२ //

क/रह�तं कSटि8च;नमाल~ढे स��योजयेत ्/

ह�त ंत ुरे1चतं कृ9वा पा$5मान�य रेचयेत ्// ना. शा_४.२३३ //

पुन�तेनैव योगेन गा6मान�य रेचयेत ्/

रे1चतं करणं काय5मरुोमzडलमेव च // ना. शा_४.२३४ //

कSटि8च;नं तु कत5gयमEगहारे तु रे1चते /

नूपुरं चरणं कृ9वा �6कं त ुप/रवत5येत ्// ना. शा_४.२३५ //

gयं�सतने तु ह�तेन �6कमेव !ववत5येत ्/

वामं चालातकं कृ9वा सचूीम6ैव योजयेत ्// ना. शा_४.२३६ //

क/रह�तं कSटि8च;नं कुया5दा8चु/रत ेसदा /

रे1चतौ �वि�तकौ पादौ रे1चतौ �वि�तकौ करौ // ना. शा_४.२३७ //

कृ9वा !व�ेषमेव ंतु तनैेव !व1धना पुनः /

पुनe9`पेणं चैव रे1चतैरेव कारयेत ्// ना. शा_४.२३८ //

उa3ृा�`*के चैव vुरोमzडलमेव च /

�नत�ब ंक/रह�तं च कSटि8च;नं तथैव च // ना. शा_४.२३९ //

आ�`*रे1चतो vेष करणानां !व1धः �मतृः /

!व�`* करणं कृ9वा ह�तपादं मुखागमम ्// ना. शा_४.२४० //

वामस1ूचसहकृतं !व�`पेaामकं करम ्/

व`ः�थाने भवे9सgयो व�लतं �6कमेव च // ना. शा_४.२४१ //

नूपुरा�`*के चैव vध5�वि�तकमेव च /

�नत�ब ंक/रह�तं च vुरोमzडलकं तथा // ना. शा_४.२४२ //

कSटि8च;नं च कत5gयं स��ा;त ेन3ृयोLृ�भः /

अप\ा;त\म ंकृ9वा gयं�सतं ह�तमेव च // ना. शा_४.२४३ //

Page 32: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कुया5दaेु!rत ंचैव vध5सूची ंतथैव च /

!व�`* ंसकSटि8च;नमaु3ृा�`*के तथा // ना. शा_४.२४४ //

क/रह�तं कSटि8च;नं कत5gयमपस!प5त े/

कृ9वा नूपुरपादं च <तुमा�`,य च \मम ्// ना. शा_४.२४५ //

पाद�य चानुगौ ह�तौ �6कं च प/रवत5येत ्/

�नकु�य करपादं चा,यरुोमzडलकं पुनः // ना. शा_४.२४६ //

क/रह�तं कSटि8च;नं काय5मध5�नकु�के /

aा�6शंदेत ेस��ोLा vEगहारा Saजो3माः // ना. शा_४.२४७ //

चतुरो रेचकांGा!प गदतो मे �नबोधत /

पादरेचक एकः �यात ्Saतीयः कSटरेचकः // ना. शा_४.२४८ //

कररेचक�ततृीय�त ुचतुथ5ः कzठरेचकः /

[रे1चताoयः पथृAभाव ेवलने चा�भधीयत े/

उaाहना9पथृAभावा8चलना8चा!प रेचकः // ना. शा_४.२४९अब*्१ //

पा$ा59पा$d तु गमनं �ख�लतैG�लतैः पदैः /

!व!वधैGैव पाद�य पादरेचक उ8यत े// ना. शा_४.२४९अब*्२ //

�6क�योaत5नं चैव चट~वलनमेव च /

तथाऽपसप5णं चैव कSटरेचक उ8यते // ना. शा_४.२४९अब*्३ //

उaत5नं प/र`ेपो !व`ेपः प/रवत5नम ्/

!वसप5णं च ह�त�य ह�तरेचक उ8यते // ना. शा_४.२४९अब*्४ //

उaाहनं स;नमनं तथा पा$5�य स;न�तः /

�मणं चा!प !वuेयो Bीवाया रेचको बुधःै] // ना. शा_४.२४९अब*्५ //

रेचकैरEगहारैG न9ृय;त ंवी%य शEकरम ्// ना. शा_४.२४९ //

सकुुमार�योगेण न9ृय;तीं चैव पाव5तीम ्/

मदृhगभेर~पटहैभा5zड�डिzडमगोमखुैः // ना. शा_४.२५० //

पणवदै5दरैुGैव सवा5तोJःै �वाSदतैः /

द`यuे !व�नहत ेस;�याकाले महे$रः // ना. शा_४.२५१ //

नानाEगहारैः �ान9ृयnलयतालवशानुगैअः /

!पिzडब;धां�ततो I�वा नि;दभ<मुखा गणाः // ना. शा_४.२५२ //

च\ु�त ेनाम !पzडीनां ब;धमासा ंसल`णम ्/

ई$र�ये$र~ !प;डी नि;दनGा!प प�सी // ना. शा_४.२५३ //

चिzडकाया भवेि9पzडी तथा वै �सहंवाSहनी /

ता%य5!पzडी भवेSa[णोः प�!पzडी �वयभंुवः // ना. शा_४.२५४ //

श\�यैरावती !पzडी झष!पzडी त ुमा;मथी /

�श^ख!पzडी कुमार�य �प!पzडी भवेि8ªयः // ना. शा_४.२५५ //

धारा!पzडी च जा�gयाः पाश!पzडी यम�य च /

वाeणी च नद~!पzडी या`ी �या>नद�य तु // ना. शा_४.२५६ //

हल!पzडी बल�या!प सप5!पzडी तु भो1गनाम ्/

गाणे$र~ महा!पzडी द`यu!वमSद5नी // ना. शा_४.२५७ //

�6शूलाकृ�तस�ंथाना रौ<~ �याद;धकSaषः /

Page 33: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एवम;या�व!प तथा देवतास ुयथा\मम ्// ना. शा_४.२५८ //

�वजभतूाः �योLgयाः !पzडीब;धाः सु1च��ताः /

रेचका अEगहाराG !पzडीब;धात�थैव च // ना. शा_४.२५९ //

स�ृवा भगवता द3ा�तzडव ेमनुये तदा /

तनेा!प Sह ततः स�यAगानभाzडसमि;वतः // ना. शा_४.२६० //

न3ृ�योगः सrृो यः स ताzडव इ�त �मतृः /

ऋषय ऊचुः -

यदा �ा�यथ5मथा5ना ंतjuैर�भनयः कृतः // ना. शा_४.२६१ //

क�मान3ृ ंकृतं vेत9कं �वभावमपे`त े/

न गीतकाथ5स�ब>ं न चा,यथ5�य भावकम ्// ना. शा_४.२६२ //

क�मा;न3ृ ंकृतं vेत§ीते[वासा/रतेष ुच /

भरतः -

अ6ो8यत ेन खnवथU किhच;न3ृमपे`त े// ना. शा_४.२६३ //

Fकं तु शोभा ं�जनयेSद�त न3ृ ं�व�त5तम ्/

�ायेण सव5लोक�य न3ृ�मr ं�वभावतः // ना. शा_४.२६४ //

मEगल�म�त कृ9वा च न3ृमेत9�कH�त5तम ्/

!ववाह�सवावाह�मोदाqयअुदयाSदष ु// ना. शा_४.२६५ //

!वनोदकारणं च�ेत न3ृमेत9�व�त5तम ्/

अतGैव ��त`ेपाQतूसEघैः �व�त 5ताः // ना. शा_४.२६६ //

ये गीतकादौ युjय;त ेस�यEन3ृ!वभागकाः /

देवने चा!प स��ोL�तzडु�ताzडवपूव5कम ्// ना. शा_४.२६७ //

गीत�योगमा19य न3ृमेत9�व9य5ताम ्/

�ायेण ताzडव!व1धदdव�तु9यायो भवते ्// ना. शा_४.२६८ //

सकुुमार�योगG शEृगाररसस�भवः /

त�य तzडु�युL�य ताzडव�य !व1धF\याम ्// ना. शा_४.२६९ //

वध5मानकमासाJ स��व%य�म ल`णम ्/

कलाना ंव!ृ>मासाJ v`राणां च वध5नात ्// ना. शा_४.२७० //

लय�य वध5ना8चा!प वध5मानकमु8यत े/

कृKवा कुतप!व;यास ंयथाव�Saजस3माः // ना. शा_४.२७१ //

आसा/रत�योग�तु ततः काय5ः �योLृ�भः /

त6 तूपोहन ंकृKवा त;6ीगानसमि;वतम ्// ना. शा_४.२७२ //

काय5ः �वशेो नत5Oया भाzडवाJसमि;वतः /

!वशु>करणायां तु जा9यां वाJं �योजयेत ्// ना. शा_४.२७३ //

ग9या वाJानुसा/रzया त�याGार~ ं�योजयेत ्/

वशैाख�थानकेनेह सव5रेचकचा/रणी // ना. शा_४.२७४ //

पु[पाhज�लधरा भू9वा �!वश<ेEगमzडपम ्/

पु[पाhज�ल ं!वसjृयाथ रEगपीठं पर~9य च // ना. शा_४.२७५ //

�ण�य देवताqयG ततो ऽ�भनयमाचरेत ्/

य6ा�भनेयं गीत ं�या36 वाJं न योजयेत ्// ना. शा_४.२७६ //

Page 34: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अEगहार�योगे तु भाzडवाJं !वधीयते /

सम ंरLं !वभLं च �फुटं शु>�हारजम ्// ना. शा_४.२७७ //

न3ृाEगBाSह वाJuैवा5Jं योjयं त ुताzडव े/

�युjय गीतवाJ ेतु �न[\ामे;नत5कH ततः // ना. शा_४.२७८ //

अनेनैव !वधानेन �!वश;9यपराः पथृक् /

अ;याGानु\मेणाथ !पzडीं ब�नि;त याः ि�यः // ना. शा_४.२७९ //

ताव9पय5�तकः काय� यावि9पzडी न ब�यत े/

!पzडीं ब��वा ततः सवा5 �न[\ामेयुः ि�य�तु ताः // ना. शा_४.२८० //

!पzडीब;धषुे वाJं तु कत5gय�मह वादकैअः /

पय5�तक�माणेन 1च6ौघकरणाि;वतम ्// ना. शा_४.२८१ //

त6ोपवाहनं भयूः कायU पूव5वदेव Sह /

ततGासा/रत ंभयूो गायनं तु �योजयेत ्// ना. शा_४.२८२ //

पूवdणैव !वधानने �!वश8ेचा!प नत5कH /

गीतकाथU 9व�भनये� Saतीयासा/रत�य तु // ना. शा_४.२८३ //

तदेव च पनुव5�तु न3ेृना!प �दश5येत ्/

आसा/रत ेसमा* ेतु �न[\ामे;नत5कH ततः // ना. शा_४.२८४ //

पूव5व9�!वश;9य;याः �योगः �या9स एव Sह /

एव ंपदे पदे काय� !व1धरासा/रत�य तु // ना. शा_४.२८५ //

भाzडवाJकृत ेचैव तथा गानकृत ेऽ!प च /

एका त ु�थम ंयोjया aे Saतीयं तथैव च // ना. शा_४.२८६ //

�तkो व�त ुततृीय ंतु चतk�त ुचतुथ5कम ्/

!पzडीनां !वधयGैव च9वारः स��कH�त5ताः // ना. शा_४.२८७ //

!पzडी शEृख�लका चैव लताब;धो ऽथ भेJकः /

!पzडीब;ध�तु !पzड9वा§nुमः शEृख�लका भवते ्// ना. शा_४.२८८ //

जालोपन>ा च लता सन3ृो भेJकः �मतृः /

!पzडीब;धः क�नbे त ुशEृखला तु लया;तरे // ना. शा_४.२८९ //

म�यमे च लताब;धो jयेbे चैवाथ भेJकः /

!पzडीनां !व!वधा यो�नय5;6 ंभ<ासनं तथा // ना. शा_४.२९० //

�श`ायोग�तथा चैव �योLgयः �योLृ�भः /

एव ं�योगः कत5gयो वध5माने तपोधनाः // ना. शा_४.२९१ //

गीतानां च;दकानां च भयूो व%या�यहं !व1धम ्/

या�न व�तु�नब>ा�न या�न चाE1गकृता�न त ु// ना. शा_४.२९२ //

गीता�न तषेा ंव%या�म �योग ंन3ृवाJयोः /

त6ावतरणं कायU नत5Oयाः साव5भािzडकम ्// ना. शा_४.२९३ //

`ेप��त`पेकृतं भाzडोपोहनस�ंकृतम ्/

�थम ं9व�भनयंे �य§ीतके सव5व�तुकम ्// ना. शा_४.२९४ //

तदेव च पनुव5�तु न3ृीना!प �दशdयत ्/

यो !व1धः पूव5मुL�तु न3ृा�भनयवाSदत े// ना. शा_४.२९५ //

आसा/रत!वधौ स �या§ीताना ंव�तुके[व!प /

Page 35: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एव ंव�तु�नब;धाना ंगीतकाना ं!व1धः �मतृः // ना. शा_४.२९६ //

शणुृताEग�नब>ानां गीतानाम!प ल`णम ्/

य एव व�तुक!व1धनृ53ा�भनयवाSदते // ना. शा_४.२९७ //

तमेवाEग�नब>ेषु 8च;दके[व!प योजयेत ्/

वाJं गवु5̀ रकृतं तथाnपा`रमेव च // ना. शा_४.२९८ //

मुख ेसोपोहने कुया5aणा5ना ं!व�कष5तः /

यदा गी�तवशादEग ंभयूो भयूो �नवत5त े// ना. शा_४.२९९ //

त6ाJम�भनयंे �या8चेषं न3ेृन योजयेत ्/

यदा गी�तवशादEग ंभयूो भयूो �नवत5त े// ना. शा_४.३०० //

�6पा^णलयसंयुLं त6 वाJं �योजयेत ्/

यथा लय�तथा वाJं कत5gय�मह वादकैः // ना. शा_४.३०१ //

[ततं चानुगत ंचा!प ओघं च करणाि;वतम ्/

ि�थरे तKव ं�योLgयं म�ये चानुगतं भवते ्// ना. शा_४.३०१*१ //

भयूGौघः �योLgय�9वषे वाJगतो !व1धः /

च;दोगीतकमासाJ 9वEगा�न प/रवत5येत ्// ना. शा_४.३०१*२ //

एष काय� !व1ध�न59यं न3ृा�भनयवाSदत े/

या�न व�तु�नब>ा�न तषेाम;ते Bहो भवेत ्/

अEगाना ंतु पराव3ृावादावेव Bहो मतः] // ना. शा_४.३०१*३ //

एवमेष !व1धः काय� गीत[ेवासा/रते[व!प /

देव�तु9यायं vेत9सकुुमारं �नबोधत // ना. शा_४.३०२ //

�ीपुसंयो�त ुसलंापो य�तु कामसमुQवः /

तjuेयं सकुुमारं Sह शEृगाररसस�भवम ्// ना. शा_४.३०३ //

य�यां य�यामव�थायां न3ृ ंयोjय ं�योLृ�भः /

त9सवU◌ं स�ंव%या�म त8च मे शणुृत Saजाः // ना. शा_४.३०४ //

अEगव�त�ुनव3ृौ त ुतथा वण5�नव!ृ3ष ु/

तथा चाभुदय�थाने न3ृ ंतjuः �योजयेत ्// ना. शा_४.३०५ //

य3 ुसIंmयत ेFकिhच��प9योम5दनायम ्/

न3ृ ंत6 �योLgयं �हषा5थ5गणुोQवम ्// ना. शा_४.३०६ //

य6 सि;नSहते का;त ेऋतुकालाSददश5नम ्/

गीतकाथा5�भसबं>ं न3ृ ंत6ा!प च[ेयत े// ना. शा_४.३०७ //

खिzडअता !व�ल�धा वा कलहा;त/रता!प वा /

यि�म;नEगे तु युव�तन5 न3ृ ंत6 न योजयेत ्// ना. शा_४.३०८ //

सखी�व3ेृ सलंापे तथाऽसि;नSहत े!�ये /

न Sह न3ृ ं�योLgयं य�या न �ो!षतः !�यः // ना. शा_४.३०९ //

[द9ूयायं यदा त ु�याIतुकालाSद दश5नम ्/

औ9सुOय1च;तासबं>ं न न3ृ ंत6 योजयेत]् // ना. शा_४.३०९* //

यि�म;नEगे �सादं त ुग�ृीया;ना�यका \मात ्/

ततः�भ�ृत न3ृ ंत ुशषेे[वEगेष ुयोजयेत ्// ना. शा_४.३१० //

देव�तु9यायकृतं यदEगं तु भवेदथ /

Page 36: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

माहे$रैरEगहारैe>तै�त9�योजयेत ्// ना. शा_४.३११ //

य3 ुशEृगारसंब>ं गानं �ीपeुषायम ्/

देवीकृतैरEगहारैल5�लतै�त9�योजयेत ्// ना. शा_४.३१२ //

चतु[पदा नकु5 टके खhजके प/रगीतके /

!वधान ंस��व%या�म भाzडवाJ!व1ध ं��त // ना. शा_४.३१३ //

खhजनकु5 टसंयLुा भ�वJेा तु चतु[पदा /

पादा;त ेसि;नपात ेतु त�या भाzडBहो भवते ्// ना. शा_४.३१४ //

या �ुवा च;दसा यLा समपादा समा`रा /

त�याः पादावसाने तु �दे�श;या Bहो भवेत ्// ना. शा_४.३१५ //

कृ9वकंै प/रवतU तु गान�या�भनय�य च /

पुनः पाद�नव!ृ3 ंतु भाzडवाJेन योजयेत ्// ना. शा_४.३१६ //

अ~�गव�तु�नवतृौ त ुवणा5;तर�नव!ृ3ष ु/

तथोप�थापने चैव भाzडवाJ ं�योजयेत ्// ना. शा_४.३१७ //

ये ऽ!प चा;तरमागा5��युः ति;6वाOकरणैः कृताः /

तषे ुसूची �योLgया भाzडने सह ताzडवे // ना. शा_४.३१८ //

महे$र�य च/रतं य इदं स��योजयेत ्

सव5पाप!वशु>ा9मा �शवलोकं स ग8च�त // ना. शा_४.३१९ //

एवमेष !व1धः स(ृI5)r�ताzडव�य �योगतः /

भयूः Fकं कlयताम;य;ना�यवेद!व1ध ं��त // ना. शा_४.३२० //

इ�त भारतीये ना�यशा�े ताzडवल`णं नाम चतुथ� ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ पूव5रEग!वधानो नाम पhचमो ऽ�यायः

भरत�य वचः ु9वा ना�यस;तानकारणम ्/

पुनरेवा&वु;वाOयमषृयो (rमानसाः // ना. शा_५.१ //

यथा ना�य�य ज;मेदं जज5र�य च स�भवः /

!व�नाना ंशमनं चैव दैवतानां च पूजनम ्// ना. शा_५.२ //

तद�मा�भः ुतं सवU गहृ~9वा चावधा/रतम ्/

�न^खलेन यथातKव�म8चामो वेSदतंु पुनः // ना. शा_५.३ //

पूव5रEग ंमहातजेः सव5ल`णसयुंतम ्/

यथा बु��यामहे &'�ंतथा gयाoयातुमह5�स // ना. शा_५.४ //

तषेा ंतु वचन ंु9वा मनुीनां भरतो म�ुनः /

�9युवाच पुनवा5Oयं पूव5रEग!व1ध ं��त // ना. शा_५.५ //

पूव5रEग ंमहाभागा गदतो मे �नबोधत /

पादभागाः कलाGवै प/रवता5�तथैव च // ना. शा_५.६ //

य�मा<Eगे �योगो ऽयं पूव5मेव �युjयते /

त�मादय ंपूव5रEगो !वuेयो Saजस3माः // ना. शा_५.७ //

Page 37: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ�याEगा�न तु काया5^ण यथावदनुपवू5शः /

त;6ीभाzडसमायोअगैः पाpययोगकृतै�तथा // ना. शा_५.८ //

�9याहारो ऽवतरणं तथा vार�भ एव च /

आावणा वO6पा^ण�तथा च प/रघ�ना // ना. शा_५.९ //

सEघोटना ततः काया5 मागा5सा/रतमेव च /

jयेbम�यक�नbा�न तथैवासारता�न च // ना. शा_५.१० //

एता�न तु बSहग�ता;य;तय5व�नकागतैः /

�योLृ�भः �योjया�न त;6ीभाzडकृता�न च // ना. शा_५.११ //

ततः सवV�त ुकुतपःै सयंुLानीह कारयेत ्/

!वघ�य वै यव�नकां न3ृपाpयकृता�न तु // ना. शा_५.१२ //

गीतानां म<काद~ना ंयोjयमेकं त ुगीतकम ्/

वध5मानमथापीह ताzडव ंय6 युjयते // ना. शा_५.१३ //

ततGो9थापनं कायU प/रवत5नमेव च /

ना;द~ शु[कावकृrा च रEगaारं तथैव च // ना. शा_५.१४ //

चा/र चैव ततः काया5 महाचार~ तथैव च /

�6कं �रोचनां चा!प पूव5रEगे भवि;त Sह // ना. शा_५.१५ //

एता;यEगा�न काया5^ण पूव5रEग!वधौ Saजाः /

एतषेा ंल`णमहं gयाoया�या�यनुपूव5शः // ना. शा_५.१६ //

कुतप�य तु !व;यासः �9याहार इ�त �मतृः /

तथावतरणं �ोLं गा�यकानां �नवशेनम ्// ना. शा_५.१७ //

प/रगीतF\यार�भ आर�भ इ�त कH�त5तः /

आतोJरhजनाथU तु भवेदाावणा!व1धः // ना. शा_५.१८ //

वाJव!ृ3!वभागाथU वO6पा^ण!व5धीयते /

त;�योजःकरणाथU तु भवे8च प/रघ�ना // ना. शा_५.१९ //

तथा पा^ण!वभागाथU भवे9सघंोटना!व1धः /

त;6ीभाzडसमायोगा;मागा5सा/रत�म[यत े// ना. शा_५.२० //

कलापात!वभागाथU भवदेासा/रतF\या /

कHत5ना�वेतानां च uेयो गीत!व1ध�तथा // ना. शा_५.२१ //

[अतः परं �व%य�म vु9थापन!व1धF\याम]् // ना. शा_५.२१* //

य�माद9ुथापय;9य6 �योग ंनाि;दपाठकाः /

पूव5मेव तु रEगे ऽि�म�ंत�माद9ुथापनं �मतृम ्// ना. शा_५.२२ //

य�मा8च लोकपालानां प/रव9ृय चतुSद5शम ्/

व;दना�न �कुव5ि;त त�मा8च प/रवत5नम ्// ना. शा_५.२३ //

आशीव5चनसयुंLा �न9यं य�मा9�युjयते /

देवSaजनपृाद~ना ंत�मा;ना;द~�त स�ंuता // ना. शा_५.२४ //

अ6 शु[का`रैरेव vवकृrा �ुवा यतः /

त�मा8चु[कावकृrेयं जज5र�ोकद�श5ता // ना. शा_५.२५ //

य�माद�भनय�9व6 �थम ंvवताय5ते /

रEगaारमतो uेयं वागEगा�भनया9मकम ्// ना. शा_५.२६ //

Page 38: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

शEृगार�य �चरणा8चार~ स�प/रकH�त5ता /

रौ<�चरणा8चा!प महाचार~�त कH�त5ता // ना. शा_५.२७ //

!वदषूकः स6ूधार�तथा व ैपा/रपा$5कः /

य6 कुव5ि;त सhजnप ंत8चा!प �6गत ंमतम ्// ना. शा_५.२८ //

उप`पेेण काgय�य हेतुयु�Lसमाया /

�स>ेनाम;6णा या तु !वuेया स �रोचना // ना. शा_५.२९ //

अतः परं �व%या�म vाावण!व1धF\याम ्/

बSहग�त!वधौ स�यगु9प!3 ंकारणं तथा // ना. शा_५.३० //

1च6द�`णवतृौ त ुस*�पे �व�त5त े/

सोपोहने स�नग�त ेदेव�तु9य�भनि;दत े// ना. शा_५.३१ //

नारदाJै�तु ग;धवVः सभाया ंदेवदानवाः /

�नग�तं ा!वताः स�यAलयतालसमि;वतम ्// ना. शा_५.३२ //

त8ªु9वा तु सुख ंगानं देव�तु9य�भनि;दतम ्

अभव;`�ुभताः सवd मा9सया5�ै9यरा`साः // ना. शा_५.३३ //

स��धाय5 च त ेऽ;यो;य�म9यवोच;नवि�थताः /

�नग�तं त ुसवाSद6�मदं ग�ृीमहे वयम ्// ना. शा_५.३४ //

स*�पेण स;तुrा देवाः कमा5नुकHत5नात ्/

वयं ग�ृीम �नग�तं तु[यामो ऽ6ैव सव5दा // ना. शा_५.३५ //

त ेत6 तुrा दै9या�त ुसाधयि;त पनुः पुनः /

erाGा!प ततो देवाः �9यभाष;त नारदम ्// ना. शा_५.३६ //

एत ेतु[यि;त �नग�त ेदानवा सह रा`सःै /

�णmयतु �योगो ऽयं कथ ंवा म;यत ेभवान ्// ना. शा_५.३७ //

देवानां वचनं ु9वा नारदो वाOयम&वीत ्/

धातुवाJायकृतं �नग�तं मा �णmयत ु// ना. शा_५.३८ //

Fक;तूपोहनसयंुLं धातुवाJ!वभू!षतम ्/

भ!व[यतीदं �नग�त ंस*�प!वधानतः // ना. शा_५.३९ //

�नग�तनेावब>ाG दै9यदानवरा`साः /

न `ोभ ंन !वघातं च क/र[य;तीह तो!षताः // ना. शा_५.४० //

एव ं�नग�तमेत3 ुदै9याना ं�पध5या Saजाः /

देवानां बहुमानने बSहग�त�म�त �मतृम ्// ना. शा_५.४१ //

धातु�भिG6वीणाया ंगeुल�व`राि;वतम ्/

वणा5लEकारसयुंLं �योLgयं बुधैरथ // ना. शा_५.४२ //

�नग�तं गेयत ेय�मादपदं वण5योजनात ्/

असूयया च देवाना ंबSहग�त�मदं �मतृम ्// ना. शा_५.४३ //

�नग�तं य;मया �ोLं स*�पसमि;वतम ्/

उ9थापनाSदकं य8च त�य कारणमु8यते // ना. शा_५.४४ //

आावणाया ंयुLायां दै9या�त[ुयि;त �न9यशः /

वO6पाणौ कृत ेचैव �न9यं त[ुयि;त दानवाः // ना. शा_५.४५ //

प/रघ�नया तुrा युLायां रा`सा ंगणाः /

Page 39: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सEघोटनF\याया ंच तु[य;9य!प च गvुकाः // ना. शा_५.४६ //

मागा5सा/रतमासाJ तुrा य`ा भवि;त Sह /

गीतकेष ु�युLेष ुदेवा�तु[यि;त �न9यशः // ना. शा_५.४७ //

वध5माने �युLे त ुe<�तु[य�त सानुगः /

तथा चो9थापने युLे &'ा तुrो भवेSदह // ना. शा_५.४८ //

तु[यि;त लोकपालाG �युLे प/रवत5ने /

ना;द~�योगे ऽथ कृत े�ीतो भव�त च;<माः // ना. शा_५.४९ //

युLायामवकृrायां �ीता नागा भवि;त Sह /

तथा शु[कावकृrाया ं�ीतः !पतगृणो भवेत ्// ना. शा_५.५० //

रEगaारे �युLे तु !व[णुः �ीतो भवेSदह /

जज5र�य �योग ेतु तrुा !व�न!वनायकाः // ना. शा_५.५१ //

तथा चाया5 �युLायाममुा तुrा भवेSदह /

महाचाया5 �युLाया ंतrुो भतूगणो भवेत ्// ना. शा_५.५२ //

आावणाSदचाय5;तमेत�ैवतपजूनम ्/

पूव5रEगे मया oयातं तथा चाEग!वकnपनम ्// ना. शा_५.५३ //

देव�तु[यि;त यो येन य�य य;मनसः !�यम ्/

त3था पूव5रEगे त ुमया �ोकं Saजो3माः // ना. शा_५.५४ //

सव5दैवतपजूाहU सव5दैवतपूजनम ्/

ध;यं यश�यमायु[यं पूव5रEग�वत5नम ्// ना. शा_५.५५ //

दै9यदानवतु�यथU सवdषां च Sदवौकसाम ्/

�नग�ता�न सगीता�न पूव5रEगकृता�न तु // ना. शा_५.५६ //

[या !वJा या�न �शnपा�न या ग�तय5G च!ेrतम ्/

लोकालोक�य जगत�तदि�म;नाटकाये] // ना. शा_५.५६* //

�नग�ताना ंसगीताना ंवध5मान�य चैव Sह /

�ुवा!वधाने व%या�म ल`णं कम5 चैव Sह // ना. शा_५.५७ //

�युjय गीतक!व1ध ंवध5मानमथा!प च /

गीतका;त ेततGा!प काया5 v9ुथापनी �ुवा // ना. शा_५.५८ //

अदौ aे च चतुथU चा,यrमकैादश ेतथा /

गवु5̀ रा^ण जानीय9पादे vेकादशे तथा // ना. शा_५.५९ //

चतु[पदा भवे9सा त ुचतुरा तथैव च /

चतु�भ5�सि;नपातैG �6लया �6य�त�तथा // ना. शा_५.६० //

प/रवता5G च9वारः पाणय�य एव च /

जा9या चैव Sह !व�ोका ता ंच तालेन योजयेत ्// ना. शा_५.६१ //

श�या त ुSaकला काया5 तलो Saकल एव च /

पुनGैककला श�या सि;नपातः कला6यम ्// ना. शा_५.६२ //

एवमrकलः काय5ः सि;नपातो !वअच`णैः /

च9वारः सि;नपाताG प/रवत5ः स उ8यत े// ना. शा_५.६३ //

पूवU ि�थतलयः काय5ः प/रवत� !वच`णैः /

ततृीये सि;नपाते तु त�या भाzडBहो भवते ्// ना. शा_५.६४ //

Page 40: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एकि�म;प/रवतd त ुगत े�ा* ेSaतीयके /

कायU म�यलये तjuैः स6ूधार�वशेनम ्// ना. शा_५.६५ //

पु[पाhज�ल ंसमादाय र`ामEगलसं�कृताः /

शु>व�ाः समुनस�तथा चाQतुIrयः // ना. शा_५.६६ //

�थान;तु वै[णव ंकृ9वा सौbवाEगपुर�कृतम ्/

द~�`ताः शुचयGवै �!वशेयुः सम ं6यः // ना. शा_५.६७ //

भEृगारजज5रधरौ भवतेां पा/रपाि$5कौ /

म�ये तु स6ूभ3ृाqया ंव3ृः पhचपद~ ं-जते ्// ना. शा_५.६८ //

पदा�न पhच ग8चेयु&5'णो यजने8चया /

पदानाhचा!प !व`ेप ंgयाoया�या�यनुपूव5शः // ना. शा_५.६९ //

�6ताला;तर!व[क�भमुि9`पे8चरण ंशनैः

पा$�9थानोि9थतं चैव त;म�ये पातये9पनुः // ना. शा_५.७० //

एव ंपhचपद~ं ग9वा स6ूधारः सहेतरः /

सूची ंवामपदे दJाSa`पंे द�`णेन च // ना. शा_५.७१ //

पु[पाhजnयपवग5G काय� &ा'े ऽथ मzडले /

रEगपीठ�य म�ये तु �वय ं&'ा ��त!bतः // ना. शा_५.७२ //

ततः सल�लतहै5�तैर�भव;J !पतामहम ्/

अ�भवादा�न काया5^ण 6ी^ण ह�तेन भूतले // ना. शा_५.७३ //

काल�कष5हेतोG पादानां �!वभागतः /

स6ूधार�वेशाJो व;दना�भनया;तकः // ना. शा_५.७४ //

Saतीयः प/रवत5�त ुकाय� म�यलया1तः /

ततः परं ततृीये त ुमzडल�य �द�`णम ्// ना. शा_५.७५ //

भवेदाचमन ंचैव जज5रBहण ंतथा /

उ9थाय मzडला3णूU द�`णं पादमु>रेत ्// ना. शा_५.७६ //

वेधं तनैेव कुव�त !व`ेप ंवामकेन च /

पुनG द�`णं पादं पा$5स�ंथं सम>ुरेत ्// ना. शा_५.७७ //

ततG वामवधे�त ु!व`ेपो द�`ण�य च /

इ9यनेन !वधानेन स�यOकृ9वा �Sद`णम ्// ना. शा_५.७८ //

भEृगारभतृमाहूय शौच ंचा!प समाचरेत ्/

यथा;यायं तु कत5gया तने vाचमनF\या // ना. शा_५.७९ //

आ9म�ो`णमेवा�Qः कत5gयं त ुयथा\मम ्/

�य�कृतशौचेन स6ूधारेण य�तः // ना. शा_५.८० //

सि;नपातसमं Bाvो जज5रो !व�नजज5रः /

�द�`णाJो !वuेयो जज5रBहणा;तकः // ना. शा_५.८१ //

ततृीयः प/रवत5�त ु!वuेयो वै <तु ेलये /

गहृ~9वा जज5रं 9वrौ कला ज,यं �योजयेत ्// ना. शा_५.८२ //

वामवधंे ततः कुया5Sa`ेप ंद�`ण�य च /

ततः पhचपद~ ंचैव ग8चे3 ुकुतपो;मखुः // ना. शा_५.८३ //

वामवधे�तु त6ा!प !व`ेपो द�`ण�य तु /

Page 41: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

जज5रBहणाJो ऽयं कुतपा�भमुखा;तकः // ना. शा_५.८४ //

चतुथ5ः प/रवत5�त ुकाय� <तुलये पुनः /

करपाद�नपाता�त ुभg;9य6 तु षोडश // ना. शा_५.८५ //

�ये aादश पाता�तु भवि;त करपादयोः /

व;दना;यथ काया5^ण 6ी^ण ह�तेन भतूले // ना. शा_५.८६ //

आ9म�ो`णम�QG �ये नैव !वधीयते /

एवमु9थापनं कायU तत�त ुप/रवत5नम ्// ना. शा_५.८७ //

चतुरं लये म�ये सि;नपातैरथाr�भः /

य�या लघू�न सवा5̂ ण केवल ंनैधनं गुe // ना. शा_५.८८ //

भवेद�तजग9या;त ुसा �ुवा प/रवत5नी /

वा�त5केन तु मागdण वाJेनानुगतने च // ना. शा_५.८९ //

ल�लतैः पाद!व;यासैव5;Jा देवा यथाSदशम ्/

Saकल ंपादपतनं पादचाया5 गतं भवेत ्// ना. शा_५.९० //

वामपादेन वेध�तु कत5gयो न3ृयोLृ�भः /

Saताला;तर!व[क�भो !व`पेो द�`ण�य च // ना. शा_५.९१ //

ततः पhचपद~ ंग8चदे�त\ा;तैः पदरथ /

ततो ऽ�भवादनं कुया5�ेवतानां यथाSदशम ्// ना. शा_५.९२ //

व;देत �थम ंपूवाU Sदशं श\ा1धदैवताम ्/

Saतीया ंद�`णामाशा ंव;देत यमदेवताम ्// ना. शा_५.९३ //

व;देत पिGमामाशा ंततो वeणदैवताम ्/

चतुथ�मु3रामाशां व;देत धनदायाम ्// ना. शा_५.९४ //

Sदशां तु व;दन ंकृ9वा वामवधंे �योजयेत ्/

द�`णेन च कत5gयं !व`पेप/रवत5नम ्// ना. शा_५.९५ //

�ाEAमखु�त ुततः कुया59पeुष�ीनपुसंकैः /

�6पJा स6ूभ<ृ<ु&'ोपे;<ा�भवादनम ्// ना. शा_५.९६ //

द�`णं तु पदं पुंसो वामं �ीणां �कH�त5तम ्/

पुनद5�`णमेव �या;ना9युि9`* ंनपुसंकम ्// ना. शा_५.९७ //

व;देत पौeषेणेशं �ीपदेन जनाद5नम ्/

नपुसंOपदेना!प तथैवा�बुजस�भवम ्// ना. शा_५.९८ //

प/रवत5नमेव ं�या3�या;त े�!वशे3तः /

चतुथ5कारः पु[पा^ण �गvृ !व1धपूव5कम ्// ना. शा_५.९९ //

यथाव3ेन कत5gय ंपूजन ंजज5र�य त ु/

कुतप�य च सव5�य स6ूधार�य चैव Sह // ना. शा_५.१०० //

त�य भाzडसमः काय5�तjuैग5�तप/र\मः /

न त6 गानं कत5gयं त6 �तोभF\या भवते ्// ना. शा_५.१०१ //

चतुथ5कारः पजूा ंतु स कृ9वा;तSह5तो भवते ्/

ततो गेयावकृrा तु चतुरा ि�थता �ुवा // ना. शा_५.१०२ //

गeु�ाया तु सा काया5 तथा चैवावपा^णका /

�था�यवणा5योपेता कलाrक!व�न�म5ता // ना. शा_५.१०३ //

Page 42: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

[चतुथU पhचम ंचैव स*म ंचाrम ंतथा /

लघू�न पादे पEO9या;तु सावकृrा �ुवा �मतृा] // ना. शा_५.१०३* //

स6ूधारः पठे36 म�यम ं�वरमा1तः /

ना;द~ ंपदैaा5दश�भरr�भवा5ऽ,यलEकृताम ्// ना. शा_५.१०४ //

नमो ऽ�तु सव5देवqेयो Saजा�तqयः शुभ ंतथा /

िजतं सोमेन व ैराuा �शवं गो&ा'णाय च // ना. शा_५.१०५ //

&'ो3रं तथैवा�तु हता &'Saष�तथा /

�शाि�9वमां महाराजः प1ृथवीं च ससागराम ्// ना. शा_५.१०६ //

रा� ं�वध5ता ंचैव रEग�याशा सम�ृ�यत ु/

�े`ाकतु5म5हा;धम� भवतु &'भा!षतः // ना. शा_५.१०७ //

काgयकतु5य5शGा�त ुधम5Gा!प �वध5ताम ्/

इjयया चानया �न9यं �ीय;ता ंदेवता इ�त // ना. शा_५.१०८ //

ना;द~पदा;तरे[वेष ुvेवमायd�त �न9यशः /

वदेता ंस�यगुLा�भवा5िAभ�तौ पा/रपाि$5कौ // ना. शा_५.१०९ //

एव ंना;द~ !वधातgया यथावnल`णाि;वता /

ततmशु[कावकृrा �याjजज5र�ोकद�श5का // ना. शा_५.११० //

नव ंगुवा5̀ राzयादौ ष|लघू�न गeु6यम ्/

शु[कावकृrा त ुभवे9कला vrौ �माणतः // ना. शा_५.१११ //

यथा:

SदAले SदAले SदAले SदAले ज�बुकप�लतकत ेतचेाम ्/

कृ9वा शु[कावकृrां तु यथाव�Saजस3माः // ना. शा_५.११२ //

ततः �ोकं पठेदेकं ग�भीर�वरसंयुतम ्/

देव�तो6 ंपुर�कृ9य य�य पूजा �वत5त े// ना. शा_५.११३ //

राuो वा य6 भ�Lः �यादथ वा &'ण��तवम ्/

गSद9वा जज5र�ोकं रEगaारे च य9�मतृम ्// ना. शा_५.११४ //

पठेद;यं पुनः �ोकं जज5र�य !वनाशनम ्/

जज5रं नम�य9वा तु ततGार~ं �योजयेत ्// ना. शा_५.११५ //

पा/रपाि$5कयोG �या9पिGमेनापसप5णम ्/

अEFकता चा6 कत5gया �ुवा म�यलयाि;वता // ना. शा_५.११६ //

चतु�भ5ः सि;नपातैG चतुरा �माणतः /

आJम;9य ंचतुथU च पhचम ंच तथा गeु // ना. शा_५.११७ //

य�यां ��वा�न शषेा^ण सा uेया 9वEFकता बुधैः /

अ�याः �योग ंव%या�म यथा पूवU महे$रः // ना. शा_५.११८ //

सहोमया \H�डतवा;नानाभाव!वचेrतःै /

कृ9वाऽवSह9थं �थानं तु वामं चाधोमखु ंभजुम ्// ना. शा_५.११९ //

चतुरमुरः काय5मिhचतGा!प म�तकः /

ना�भ�देश े!व;य�य जज5रं च तुलाधतृम ्// ना. शा_५.१२० //

वामपnलवह�तेन पादै�ताला;तरोि9थतैः /

ग8चे9पhचपद~ं चैव स!वलासाEगच!ेrतैः // ना. शा_५.१२१ //

Page 43: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

वामवधे�तु कत5gयो !व`ेपो द�`ण�य च /

शEृगाररससंयुLां पठेदायाU !वच`णः // ना. शा_५.१२२ //

चार~�ोकं गSद9वा त ुकृ9वा च प/रवत5नम ्/

तैरेव च पदः कायU पिGमेनापसप5णम ्// ना. शा_५.१२३ //

पा/रपाि$5कह�त ेतु ;य�य जज5रमु3मम ्/

महाचार~ ंततGैव �युhजीत यथा!व1ध // ना. शा_५.१२४ //

चतुरा �ुवा त6 तथा <तुलयाि;वता /

चतु�भ5�सि;नपातैG कला vrौ �माणतः // ना. शा_५.१२५ //

आJं चतुथ5म;9यं च स*म ंदशम ंगeु /

लघ ुशषंे �ुवापादे चतु!वUश�तके भवेत ्// ना. शा_५.१२६ //

(यथा-)

पादतलाह�तपा�ततशैल ं`ो�भतभूतसमBसमु<म ्/

ताzडवन9ृय�मदं �लया;ते पातु जग9सुखदा�य हर�य // ना. शा_५.१२७ //

भाzडो;मुखने कत5gय ंपाद!व`ेपणं ततः /

सूची ंकृ9वा पनुः कुया5Sa`ेपप/रवत5नम ्// ना. शा_५.१२८ //

अ�त\ा;तैः सल�लतैः पादै<ु5तलयाि;वतैः /

�6ताला;तरमु9`पेगै58च9ेपhचपद~ं ततः // ना. शा_५.१२९ //

त6ा!प वामवधे�तु !व`ेपो द�`ण�य च /

तैरेव च पदैः कायU �ा¥ुखेनापसप5णम ्// ना. शा_५.१३० //

पुनः पदा�न 6ीzयेव ग8चे9�ा¥ुख एव तु /

ततG वामवधेः �याSa`ेपो द�`ण�य च // ना. शा_५.१३१ //

ततो रौ<रस ं�ोकं पादसंहरणं पठेत ्/

त�या;त ेत ु�6पJाथ gयाहरे9पा/रपाि$5कौ // ना. शा_५.१३२ //

तयोरागमन ेकायU गान ंनकु5 टकं बुधःै /

तथा च भारतीभेदे �6गतं स��योजयेत ्// ना. शा_५.१३३ //

!वदषूक�9वेकपदां स6ुधारि�मतावहाम ्/

अस�ब>कथा�ाया ंकुया59कथ�नका ततः // ना. शा_५.१३४ //

(!वतzडा ंगzडसयंुLा ंता�लकाhच �योजयेत ्/

कि�तb�त िजतं केने9याSदकाgय��!पणीम ्// ना. शा_५.१३४*१ //

पा/रपा$5कसhजnपो !वदषूक!व�!पतः /

�था!पतः स6ूधारेण �6गतं स��युjयते) // ना. शा_५.१३४*२ //

�रोचना च कत5gया �स>ेनोप�नम6णम ्/

रEग�स>ौ पुनः कायU काgयव�तु�न�पणम ्// ना. शा_५.१३५ //

सव5मेव !व1ध ंकृ9वा सूचीवेधकृतैरथ /

पादैरना!व>गत�ैन5[\ामेयुः सम ं6यः // ना. शा_५.१३६ //

एवमेष �योLgयः पूव5रEगो यथा!व1ध /

चतुरो Saजेbा�यं चा!प �नबोधत // ना. शा_५.१३७ //

अयमेव �योगः �यादEगा;येता�न चैव Sह /

ताल�माण ंस�ं`* ंकेवल ंत ु!वशेषकृत ्// ना. शा_५.१३८ //

Page 44: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

श�या त ुSaकला काया5 तालो vेककल�तथा /

पुनGैककला श�या सि;नपातः कलाaयम ्// ना. शा_५.१३९ //

अनेन Sह �माणेन कलाताललयाि;वतः /

कत5gयः पूव5रEग�तु �यो ऽ,यु9थापनाSदकः // ना. शा_५.१४० //

आJं चतुथU दशममrम ंनैधनं गुe /

य�या�तु जागत ेपादे सा �यो9था!पनी �ुवा // ना. शा_५.१४१ //

वाJं ग�त�चारG �ुवा ताल�तथवै च /

स�ं`*ा;येव काया5^ण �ये न3ृ�वSेद�भः // ना. शा_५.१४२ //

वाJगीत�माणेन कुया5दEग!वच!ेrतम ्/

!व�तीण5मथ स�ं`* ंSa�माण!व�न�म5तम ्// ना. शा_५.१४३ //

ह�तपाद�चार�तु Saकलः प/रकH�त5तः /

चतुरे प/र\ा;त ेपाताः �यःु षोडशैव त ु// ना. शा_५.१४४ //

�ये aादश पाता�तु भवि;त करपादयोः /

एत9�माणं !वuेयमभुयोः पूव5रEगयोः // ना. शा_५.१४५ //

केवल ंप/रवतd तु गमने �6पद~ भवते ्/

SदAव;दने पhचपद~ चतुरे !वधीयते // ना. शा_५.१४६ //

आचाय5बु��या कत5gय�य�ताल�माणतः /

त�मा;न ल`णं �ोLं पुनeLं भवेJतः // ना. शा_५.१४७ //

एवमेष �योLgयः पूव5रEगो Saजो3माः /

�यG चतुरG शु>ो भार9युपायः // ना. शा_५.१४८ //

एव ंतावदयं शु>ः पूव5रEगो मयोSदतः /

1च69वम�य व%या�म यथाकायU �योLृ�भः // ना. शा_५.१४९ //

व3ृे vु9थापने !व�ाः कृत ेच प/रवत5ने /

चतुथ5कारद3ा�भः समुनो�भरलEकृते // ना. शा_५.१५० //

उदा3गैा5नैग5;धवVः प/रगीत े�माणतः /

देवद;ुदभुयGैव �ननदैयभुृ5शं यतः // ना. शा_५.१५१ //

�स>ाः कुसमुमाला�भ!व5Fकरेयःु सम;ततः /

अEगहारैG देgय�ता उपन9ृयेयुरBतः // ना. शा_५.१५२ //

य�ताzडव!व1धः �ोLो नतृ े!पzडीसमि;वतः /

रेचकैरEगहारैG ;यासोप;याससयुंतः // ना. शा_५.१५३ //

ना;द~पदानां म�ये तु एकैकि�म;पथृOपथृक् /

�योLgयो बुधैः स�यिOच6भावमभी,स�ुभः // ना. शा_५.१५४ //

एव ंकृ9वा यथा;याय ंशु> ं1च6 ं�य�तः /

ततःपरं �यhुजीत नाटकं ल`णाि;वतम ्// ना. शा_५.१५५ //

तत�9व;तSह5ताः सवा5 भवयुेSद5gययो!षतः /

�न[\ा;तास ुच सवा5स ुनत5कHषु ततः परम ्// ना. शा_५.१५६ //

पूव5रEगे �योLgयमEगजातमतःपरम ्/

एव ंशु>ो भवेि8च6ः पूव5रEगो !वधानतः // ना. शा_५.१५७ //

काय� ना�त�सEगो ऽ6 नतृागीत!व1ध ं��त /

Page 45: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

गीत ेवाJे च न3ेृ च �व3ृ ेऽ�त�सEगतः // ना. शा_५.१५८ //

खेदो भवे9�योL्?णां �े`काणा ंतथैव च /

^ख;नानां रसभावषुे �पrता नोपजायत े// ना. शा_५.१५९ //

ततः शेष�योग�तु न रागजनको भवेत ्/

(ल`नेन !वना बाvल`णाSa�ततंृ भवते ्/

लोकशा�ानसुारेण त�मा;ना�यं �वत5ते) // ना. शा_५.१६०अब*्१ //

�य ंवा चतुरं वा शु> ं1च6मथा!प वा // ना. शा_५.१६० //

�युjय रEगाि;न[\ामे9स6ूधारः् सहानुगः /

(देवपा1थ5वरEगानामाशीव5चनसयुंताम ्// ना. शा_५.१६१*१ //

कवनेा5मगुणोपेता ंव�तपू`ेप�!पकाम ्/

लघुवण5पदोपेता ंव3ृिैG6रैलEकृताम ्// ना. शा_५.१६१*२ //

अ;तय5व�नकास�ंथः कुया5दाावणा ंततः /

आावनावसाने च ना;द~ं कृ9वा स स6ूधतृ ्/

पुनः �!वmय रEगं त ुकुया59��तावना ंततः) // ना. शा_५.१६१*३ //

�युjय !व1धनैवं तु पूव5रङं �योगतः // ना. शा_५.१६१ //

�थापकः �!वश3े6 स6ूधारगुणाकृ�तः /

�थानं तु वै[णव ंकृ9वा सौbवाhगपुर�कृतम ्// ना. शा_५.१६२ //

�!वmय रEगं तैरेव सू6धारपदै-5जते ्/

mथाप%य �वशे ेतु कत5gयऽथा5नगुा �ुवा // ना. शा_५.१६३ //

�या वा चतुरा वा तjuैम5�यलयाि;वता /

कुया5दन;तरं चार~ ंदेवर'णशं�सनीम ्// ना. शा_५.१६४ //

सवुाOयमधुरैः �ोकेना5नाभसवरसाि;वतैः /

�साJ रEगं !व1धव9कवनेा5म च कHत5येत ्// ना. शा_५.१६५ //

��तवा. ततः कुया59काgय�oयापनायाम ्/

उ>ा9यकाSद कत5gयं काgयोप`ेपणा®यम ्// ना. शा_५.१६६ //

Sदgये Sदgयायो भू9वा मानुष ेमानुषायः /

Sदgयमानषुसयंोगे Sदgयो वा मानुषो ऽ!प वा // ना. शा_५.१६७ //

मुखबीजानुस�?शं नानामाग5समायम ्/

आआ!वधैeप`पेैः काgयोप`पेण ंभवते ्// ना. शा_५.१६८ //

��ताgयैव ंतु �न[\ामे9काgय��तावक�ततः /

एवमेष �योLgयः पूव5रEगो यथा!व1ध // ना. शा_५.१६९ //

य इम ंपूव5रEग ंतु !व1धनैव �योजयेत ्/

नाशुभ ं�ा,नुयाि9किhच9�वग5लोकं च ग8च�त // ना. शा_५.१७० //

यGा!प !व1धमु9सjृय यथेr ंस��योजयेत ्/

�ा,नो9यपचयं घोरं �तय5AAयो�न ंच ग8च�त // ना. शा_५.१७१ //

न तथाऽिAनः �दह�त �भhजनसमीरतः /

यथा v�योग�तु �युLो दह�त `णात ्// ना. शा_५.१७२ //

इ9येवावि;तपाhचालदा�`णा9यौ¯मागधैः /

कत5gय पूव5रEग�तु Sa�माण!व�न�म5तः // ना. शा_५.१७३ //

Page 46: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एष वः क1थतो !व�ाः पूव5रEगा1तो !व1धः /

भयूः Fकं कlयतां स�यEना�यवदे!व1ध ं��त // ना. शा_५.१७४ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े पूव5रEग�योगो नाम पhचमो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ षbो ऽ�यायः

पूव5रEग!व1ध ंु9वापुनराहुम5ह3माः /

भरतं मनुयः सवd �°ा;पhचा�भध9�व नः // ना. शा_६.१ //

ये रसा इ�त पpय;ते ना�ये ना�य!वच`णःै /

रस9व ंकेन व ैतषेामेतदाoयातुमह5�स // ना. शा_६.२ //

भावाGैव कथं �ोLाः Fकं वा त ेभावय;9य!प /

सBंहं का/रकां चैव �नeLं चैव त9वतः // ना. शा_६.३ //

तषेा ंतु वचन ंु9वा मनुीनां भरतो म�ुनः /

�9युवाच पुनवा5Oयं रसभाव!वकnपनम ्// ना. शा_६.४ //

अहं वः कथ�य[या�म �न^खलेन तपोधनाः /

सBंहं का/रकां चैव �नeLं च यथा\मम ्// ना. शा_६.५ //

न शOयम�य ना�य�य ग;तुम;तं कथhचन /

क�मा¢हु9वाjuानानां �शnपाना ंवा,यन;ततः // ना. शा_६.६ //

एक�या!प न वै शOय�9व;तो uानाण5व�य Sह /

ग;तंु Fकं पनुर;येषा ंuानानामथ5तKवतः // ना. शा_६.७ //

Fक;9वnपस6ूB;थाथ5मनुमान�साधकम ्/

ना�य�या�य �व%या�म रसभावाSदसEBहम ्// ना. शा_६.८ //

!व�तरेणोपSदrानामथा5ना ंस6ूभा[ययोः /

�नब;धो यो समासेन सEBहं त ं!वदबुु5धाः // ना. शा_६.९ //

रसा भावा v�भनयाः धम� व!ृ3�व3ृयः /

�स!>ः �वरा�तथातोJ ंगान ंरEगG सEBहः // ना. शा_६.१० //

अnपा�भधानेनाथ� यः समासेनो8यत ेबुधैः /

स6ूतः साऽनुमतgया का/रकाथ5�द�श5नी // ना. शा_६.११ //

नानानामायो9प;न ं�नघzटु�नगमाि;वतम ्/

धा9वथ5हेतुसयुंLं नाना�स>ा;तसा1धतम ्// ना. शा_६.१२ //

�था!पतो ऽथ� भवेJ6 समासेनाथा5सचूकः /

धा9वथ5वचनेनेह �नeLं त9�च`त े// ना. शा_६.१३ //

सEBहो यो मया �ोLः समासेन Saजो3माः /

!व�तरं त�य व%या�म स�नeLं सका/रकम ्// ना. शा_६.१४ //

शEृगारहा�यकeणा रौ<वीरभयानकाः /

बीभ9साQतुसंuौ च9ेयrौ ना�ये रसाः �मतृाः // ना. शा_६.१५ //

एत ेvrौ रसाः �ोLा <Sुहनेन महा9मना /

Page 47: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पुनG भावा;व%या�म �था�यसhचा/रसKवजान ्// ना. शा_६.१६ //

र�तहासG शोकG \ोधो9साहौ भयं तथा /

जगुु,सा !व�मयGे�त �था�यभावाः �कH�त5ताः // ना. शा_६.१७ //

�नवdदAला�नशEकाoया�तथासयूा मदः मः /

आल�यं चैव दै;यं च 1च;तामोहः �म�ृतधृ5�तः // ना. शा_६.१८ //

-ीडा चपलता हष5 आवगेो जडता तथा /

गव� !वषाद औ9सुOय ं�न<ाप�मार एव च // ना. शा_६.१९ //

सु* ं!वबोधो ऽमष5Gा,यवSह9थमथोBता /

म�तgया51ध�तथो;माद�तथा मरणमेव च // ना. शा_६.२० //

6ासGैव !वतक5 G !वuेया gय�भचा/रणः /

6यि�शंदमी भावाः समाoयाता�तु नामतः // ना. शा_६.२१ //

�त�भः �वदेो ऽथ रोमाhचः �वरभेदो ऽथ वेपथुः /

वैवzय5मु �लय इ9यrौ साि9वकाः �मतृाः // ना. शा_६.२२ //

आE1गकौ वा1चकGैव vाहाय5ः साि9वक�तथा /

च9वारो ऽ�भनया vेते !वuेया ना�यसंयाः // ना. शा_६.२३ //

लोकधम� ना�यधम� धम��त Sa!वधः �मतृः /

भारती सा9वती चैव कै�शOयारभट~ तथा // ना. शा_६.२४ //

चतkो व3ृयो vेता यास ुना�य ं��त!bतम ्/

आव;ती दा�`णा9या च तथा चैवो¯मागधी // ना. शा_६.२५ //

पाhचालम�यमा च�ेत !वuेया�त ु�व3ृयः /

दै!वकH मानषुी चैव �स!>ः �या�Sa!वधैव तु // ना. शा_६.२६ //

शार~राGैव वैणाG स* ष|जादयः �वराः /

[�नषादष5भगा;धारम�यपhचमधैवताः] // ना. शा_६.२७अब*् //

ततं चैवावन>ं च घनं स!ुषरमेव च // ना. शा_६.२७ //

चतु!व5धं च !वuेयमातोJं ल`णाि;वतम ्/

ततं त;6ीगतं uेयमवन>ं तु पौ[करम ्// ना. शा_६.२८ //

घन�तु तालो !वuेयः स!ुषरो वशं एव च /

�वशेा`ेप�न[\ाम�ासाSदकमथा;तरम ्// ना. शा_६.२९ //

गानं पhच!वधं uेयं �ुवायोगसमि;वतम ्/

चतुरkो !वकृrG रEग�यG कH�त5तः // ना. शा_६.३० //

एवमेषो ऽnपस6ूाथ� �नSद5rो ना�यसBंहः /

अतः परं �व%या�म स6ूB;थ!वकnपनम ्// ना. शा_६.३१ //

त6 रसानेव तावदादाव�भgयाoया�यामः ।

न Sह रसाIते किGदथ5ः �वत5ते ।

त6 !वभावानुभावgय�भचा/रसंयोगा<स�न[प!3ः ।

को Irा;तः ।

अ6ाह यथा Sह नानाgयhजनौष1ध<gयसंयोगा<स�न[प!3ः तथा

नानाभावोपगमा<स�न[प!3ः ।

Page 48: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यथा Sह गुडाSद�भ<5gयैgय5hजनैरौष1ध�भG षाडवादयो रसा �नव59य5;त े

तथा नानाभावोपगता अ!प �था�यनो भावा रस9वमा,नवु;ती�त ।

अ6ाह रस इ�त कः पदाथ5ः ।

उ8यते

आ�वाJ9वात ्।

कथमा�वाJत ेरसः ।

यथा Sह नानाgयhजनस�ंकृतम;नं भुhजान रसाना�वादयि;त समुनसः पुeष

हषा5द~ंGा1धग8चि;त तथा नानाभावा�भनयgयिhजतान ्वागEगस3ोपेतान ्

�था�यभावाना�वादयि;त समुनसः �े`काः

हषा5द~ंGा1धग8चि;त ।

त�मा;ना�यरसा इ9य�भgयाoयाताः ।

अ6ानुवंmयौ �ोकौ भवतः

यथा बहु<gययुतैgय5hजनैब5हु�भयु5तम ्/

आ�वादयि;त भुhजाना भLं भL!वदो जनाः // ना. शा_६.३२ //

भावा�भनयसंब>ा;�था�यभावा�ंतथा बुधाः /

आ�वादयि;त मनसा त�मा;ना�यरसाः �मतृाः // ना. शा_६.३३ //

अ6ाह

Fकं रसेqयो भावानाम�भ�नवृ5!3eताहो भावेqयो रसाना�म�त ।

केषािhच;मतं पर�परस�ब;धादेषाम�भ�नवृ5!3/र�त ।

त;न ।

क�मात ्।

Imयत ेSह भावेqयो रसानाम�भ�नवृ5!3न5 त ुरसेqयो भावानाम�भ�नवृ5!3/र�त

भवि;त चा6 �ोकाः

नाना�भनयस�ब>ा;भावयि;त रस�नमान ्/

य�मा3�मादमी भावा !वuेया ना�ययोLृ�भः // ना. शा_६.३४ //

नाना<gयैबहु!वधैgय5hजनं भाgयत ेयथा /

एव ंभावा भावयि;त रसान�भनयैः सह // ना. शा_६.३५ //

न भावह~नो ऽि�त रसो न भावो रसविज5तः /

पर�परकृता �स!>�तयोर�भनये भवेत ्// ना. शा_६.३६ //

gयhजनौष1धसंयोगो यथा;न ं�वादतुां नयेत ्/

एव ंभावा रसाGैव भावयि;त पर�परम ्// ना. शा_६.३७ //

यथा बीजाQवेaृ̀ ो वृ̀ ा9पु[प ंफल ंयथा /

तथा मलू ंरसाः सवd तqेयो भावा gयवि�थताः // ना. शा_६.३८ //

तदेष ंरसानामु9प!3वण5दैवत�नदश5ना;य�भgयाoया�यामः ।

तषेामु9प!3हेतवG9वारो रसाः ।

तJथा शEृगारो रौ<ौ वीरो बीभ9स इ�त ।

Page 49: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ6

शEृगारा!> भवे>ा�यो रौ<ाचच् कeणो रसः /

वीरा8चैवाQुतो9प!3ब�भ9सा8च भयानकः // ना. शा_६.३९ //

शEृगारानुकृ�तया5 त ुस हा�य�तु �कH�त5तः /

रौ<�यवै च य9कम5 स uेयः कeणो रसः // ना. शा_६.४० //

वीर�या!प च य9कम5 सो ऽQतुः प/रकH�त5तः /

बीभ9सदश5नं य8च uेयः स त ुभयानकः // ना. शा_६.४१ //

अथ वणा5ः

mयामो भव�त शEृगारः �सतो हा�यः �कH�त5तः /

कपोतः कeणGैव रLो रौ<ः �कH�त5तः // ना. शा_६.४२ //

गौरो वीर�तु !वuेयः कृ[णGैव भयानकः /

नीलवण5�तु बीभ9सः पीतGैवाQतुः �मतृः // ना. शा_६.४३ //

अथ दैवता�न

शEृगारो !व[णुदेव9यो हा�यः �मथदैवतः /

रौ<ो e<ा1धदैव9यः कeणो यमदैवतः // ना. शा_६.४४ //

बीभ9स�य महाकालः कालदेवो भयानकः /

वीरो महे;<देवः �यादQतुो &'दैवतः // ना. शा_६.४५ //

एतमेतेषां रसानामु9प!3वण5दैवता;य�भgयाoयाता�न ।

इदानीमनुभाव!वभावgय�भचा/रसयुंLानां ल`ण�नदश5ना;य�भgयाoया�यामः ।

�था�यभावांG रस9वमपुने[यामः ।

त6 शEृगारो नाम र�त�था�यभाव�भवः । उjjवलवषेा9मकः ।

यि9किhचnलोके शु1च मे�यमुjjवल ंदश5नीयं वा त8चEृगारेणोपमीयत े।

य�तावदjुjवलवषेः स शEृगारवा�न9यु8यत े।

यथा च गो6कुलाचारो9प;ना;या*ोपदेश�स>ा�न पुसंां नामा�न भवि;त

तथैवेषा ंरसानां भावाना ंच ना�या1ताना ं

चाथा5नामाचारो9प;ना;यो*ोपदेश�स>ा�न नामा�न ।

एवमेष आचार�स>ो (Jोjjवलवेषा9मक9वा8चEृगारो रसः ।

स च �ीपeुषहेतुक उ3मयुव�कृ�तः ।

त�य aे अ1धbाने स�भोगो !व�ल�भG ।

त6 स�भोग�तावत ्

ऋतुमाnयानुलेपनालEकारेrजन!वषयवरभवनोपभोगोपवनगमनानुभवनवणदश5न\Hडाल~लाSद�भ!व5भावैe9प

Jते

त�य

नयनचातुय5�ू̀ पेकटा`सhचारल�लतमधुराEगहारवाOयाSद�भरनभुावैर�भनयः

�योLgयः ।

gय�भचा/रणGा�याल�यौ²यजगुु,सावjया5ः ।

!व�ल�भकृत�तु

Page 50: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�नवdदAला�नशEकासूयाम1च;तौ9सुOय�न<ा�व,न!वबोधgया�यु;मादमदाप�मारजा|यमरणाSद�भरनुभावैर�भ

नेतgयः

अ6ाह:

यJयं र�त�भवः शEृगारः कथम�य कeणा�यणो भावा भवि;त ।

अ6ो8यत:े

पूव5मेवा�भSहत ंस�भोग!व�ल�भकृतः शEृगार इ�त ।

वै�शकशा�कारैG दशाव�थो ऽ�भSहतः ।

ताG सामा;या�भनये व%यामः ।

कeण�त ुशापOलेश!व�नप�ततrेजन!वभवनाशवधब;धसमु9थो

�नरपे`भावः ।

औ9सुOय1च;तासमु9थः सापे`भावो !व�ल�भकृतः ।

एवम;यः कeणो ऽ;यG !व�ल�भ इ�त ।

एवमेष सव5भावसंयLुः शEृगारो भव�त ।

अ!प च

सुख�ायेष ुस�प;नः ऋतुमाnयSदसेवकः /

पुeषः �मदायुLः शEृगार इ�त स�ंuतः // ना. शा_६.४६ //

अ!प चा6 स6ूाथा5न!ुव> ेआयd भवतः

ऋतुमाnयालEकारैः !�यजनगा;धव5काgयसेवा�भः /

उपवनगमन!वहारैः शEृगाररसः समुQव�त // ना. शा_६.४७ //

नयनवदन�सादैः ि�मतमधुरवचोध�ृत�मोदैG /

मधुरैGाEग!वहारै�त�या�भनयः �योLgयः // ना. शा_६.४८ //

अथ हा�यो नाम हास�था�यभावा9मकः ।

स च

!वकृतपरवेषालEकारधा�5यलौnयकुहकास9�लापgयEगदश5नदोषोदाहरणाSद�भ!व5भावैe9पJत े

त�योbनासाकपोल�प;दनI!rgयाकोशाकुhचन�वदेा�यरागपा$5BहणाSद�भरनभुावैर�भनयः

�योLgयः ।

gय�भचा/रणGा�यावSह9थाल�यत;<ा�न<ा�व,न�बोधादयः ।

Sa!वधGायमा9म�थः पर�थG ।

यदा �वयं हस�त तदाऽ9म�थः ।

यदा तु परं हासय�त तदा पर�थः ।

अ6ानुवंmये आयd भवतः ।

!वप/रतालEकारै!व5कृताचरा�भधानवेषGै /

!वकृतैरथ5!वशेषहै5सती�त रसः �मतृो हा�यः // ना. शा_६.४९ //

!वकृताचारैवा5OयैरEग!वकारैG !वकृतवेषैG /

हासय�त जनं य�मा3�मjjuेयो रसो हा�यः // ना. शा_६.५० //

�ीनीच�कृतावषे भ�ूयbं Imयत ेरसः /

Page 51: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ष|भेदाGा�य !वuेया�तांG व%या�यहं पुनः // ना. शा_६.५१ //

ि�मतमथ ह�सतं !वह�सतमपुह�सत ंचापह�सतम�तह�सतम ्/

aौ aौ भेदौ �यातामु3मम�याधम�कृतौ // ना. शा_६.५२ //

त6

ि�मतह�सते jयेbाना ंम�याना ं!वह�सतोपह�सत ेच /

अधमानामपह�सतं v�तह�सतं चा!प !वuेयम ्// ना. शा_६.५३ //

अ6 �ोकाः:

ईषSaक�सतैग5zडैः कटा`ैः सौbवाि;वतैः /

अल�`तSaज ंधीरमु3माना ंि�मतं भवते ्// ना. शा_६.५४ //

उ9फुnलाननन6े ंतु गzड!ैव5क�सतैरथ /

Fकिhचnल�`तद;त ंच ह�सत ंतSaधीयते // ना. शा_६.५५ //

अथ म�यमानाम:्

आकुिhचता�`गzड ंय9स�वन ंमधुरं तथा /

कालागतं सा�यराग ंतaै !वह�सतं भवेत ्// ना. शा_६.५६ //

उ9फुnलना�सकं य3 ुिज'I!r�नर~�`तम ्/

�नकुिhचताEगक�शर�त8चोपह�सतं भवेत ्// ना. शा_६.५७ //

अथाधमानाम:्

अ�थानह�सतं य3 ुसाुन6े ंतथैव च /

उ9कि�पतासंक�शर�त8चापह�सअतं भवेत ्// ना. शा_६.५८ //

संर�धसाुने6 ंच !वकृr�वरम>ुतम ्/

करोपगढूपा$U च त8चा�तह�सतं भवते ्// ना. शा_६.५९ //

हा�य�थाना�न या�न �युः काय�9प;ना�न नाटके /

उ3माधमम�यानामेवं ता�न �योजयेत ्// ना. शा_६.६० //

इ9येष �वसमु9थ�तथा परसमु9थG !वuेयः /

Sa!वधि��कृ�तगत�यव�थभावो रसो हा�यः // ना. शा_६.६१ //

अथ कeणो नाम शोक�था�यभाव�भवः ।

स च

शापOलेश!व�नप�ततrेजन!व�योग!वभवनाशवधब;ध!व<वोपघातgयसनसयंोगाSद�भ!व5भावैः

समपुजायत े।

त�याुपातप/रदेवनमुखशोषणववैzय5k�तगा6ता�नm$ास�म�ृतलोपाSद�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

gय�भचा/रणGा�य

�नवdदAला�न1च;तौ9सुOयावगे�ममोहमभय!वषाददै;यgया1धजडतो;मादाप�मार6ासाल�यमरण�त�भवपेथु

वैवzया5ु�वरभेदादयः

अ6ायd भवतः:

इrवधदश5नाaा !व!�यवचन�य संवाaा!प /

ए�भभा5व!वशषेःै कeणो नाम सभंव�त // ना. शा_६.६२ //

Page 52: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

स�वनeSदतैम�हागमैG प/रदैवतै!व5ल!पतैG /

अ�भनेयः कeणरसो देहायासा�भघातैG // ना. शा_६.६३ //

अथ रौ<ो नाम \ोध�था�यभावा9मको

र`ोदानवो>तमनु[य�कृ�तः

सBंामहेतुकः ।

स च

\ोधाधष5णा1ध`ेपानतृवचनोपघातवाOपाe[या�भ<ोहमा9सया5Sद�भ!व5भावeै9पJते

त�य च

ताडनपाटनपीडा8चदेन�हरणाहरणश�सपंातसं�हारe1धराकष5णाJा�न

कमा5^ण ।

पुनG

रLनयन�ुकुSटकरणद;तोbपीडनगzड�फुरणह�ताB�न[पेषाSदरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

भावाGा�यास�मोहो9साहावेगामष5चपलतौ²यगव5�वदेवपेथुरोमाhचग§दादयः

अ6ाह:

यद�भSहतं र`ोदानवाद~ना ंरौ<ो रसः ।

Fकम;येषा ंनाि�त ।

उ8यते:

अ�9य;येषाम!प रौ<ो रसः ।

Fक;9व1धकारो ऽ6 गvृत े।

त ेSह �वभावत एव रौ<ः ।

क�मात ्।

बहुबाहवो बहुमुखाः �ो>ूत!वकHण5!पEगल�शरोजाः ।

रLोa3ृ!वलोचना भीमा�सत�!पणGैव ।

य8च Fकिhच9समार�भत े�वभावचे!rत ंवागEगाSदकं त9सवU रौ<मेवैषाम ्

शEृगारG तैः �ायशः �सqय ंसेgयते ।

तषेा ंचानुका/रणो ये पeुष�तेषाम!प सEBामस��हारकृतो रौ<ो रसो

ऽनुम;तgयः ।

अ6ानुवंmये आयd भवतः:

यु>�हारघातन!वकृत8चेदन!वदारणैGैव /

सEंBामस��माJैरे�भः सhजायत ेरौ<ः // ना. शा_६.६४ //

नाना�हरणमो`ःै �शरःकब;धभुजकत5नैGैव /

ए�भGाथ5!वशषेैर�या�भनयः �योLgयः // ना. शा_६.६५ //

इ�त रौ<रसो Irो रौ<वागEगच!ेrतः /

श��हारभ�ूयb उBकम5F\या9मकः // ना. शा_६.६६ //

Page 53: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अथ वीरो नामो3म�कृ�तe9साहा9मकः ।

चासमंोहा�यवसायन!वनयबलपरा\मश�L�ताप�भावाSद�भ!व5भावeै9पJते

त�य �थैय5धयै5शौय59यागवैशारJाSद�भरनभुावैर�भनयः �योLgयः

भावाGा�य ध�ृतम�तगवा5वगेौ²यामष5�म�ृतरोमाhचादयः ।

अ6ायd रस!वचारमुख े

उ9साहा�यवसायाद!वषाSद9वाद!व�मयामोहात ्/

!व!वधादथ5!वशषेाaीररसो नाम स�भव�त // ना. शा_६.६७ //

ि�थ�तधैय5वीय5गवVe9साहपरा\म�भावैG /

वाOयैGा`ेपकृतैव�ररसः स�यग�भनेयः // ना. शा_६.६८ //

अथ भयानको नाम भय�था�यभावा9मकः ।

स च

!वकृतरवसKवदश5न�शवोलकू6ासोaेगशू;यागारारzयगमन�वजनवधब;धदश5नु�तकथाSद�भ!व5भावeै9पJत े

त�य

�व!ेपतकरचरणनयनचपलपलुकमुखववैzय5�वरभेदाSद�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

भावाGा�य

�त�भ�वेदग§दरोमाhचवपेथु�वरभेदवैवzय5शEकामोहदै;यावगेचापलजडता6ासाप�मारमरणादयः

अ6ाया5ः:

!वकृतरवसKवदश5नसBंामारzयशू;यगहृगमनात ्/

गeुनपृयोरपराधा9कृतकG भयानको uेयः // ना. शा_६.६९ //

गा6मुखI!rभेदै�e�त�भा�भवी`णोaेगैः /

स;नमुखशोष(दय�प;दनरोमो§मैG भयम ्// ना. शा_६.७० //

एत9�वभावजं �या9सKवसमु9थं तथैव कत5gयम ्/

पुनरे�भरेव भावैः कृतकं मदृचु!ेrतैः काय5म ्// ना. शा_६.७१ //

करचरणवेपथु�त�भगा6(दय�क�पेन /

शु[कोbतालुकzठैभ5यानको �न9यम�भनेयः // ना. शा_६.७२ //

अथ बीभ9सो नाम जुग,ुसा�था�यभावा9मकः ।

स चा(Jा!�याचो[या�नrवणदश5नकHत5नाSद�भ!व5भावeै9पJत े।

त�य

सवा5Eगसहंारमुख!वकूणनोnलेखन�नbीवनोaेजनाSद�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

Page 54: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

भावाGा�याप�मारोaेगावगेमोहgया1धमरणादयः ।

अ6ानुवंmये आयd भवतः:

अन�भमतदश5नेन च ग;धरस�पश5श�ददोषGै /

उaेजनैG बहु�भब�भ9सरसः समुQव�त // ना. शा_६.७३ //

मुखने6!वकूणनया नासा�8चादनावन�मता�यैः /

अgयLपादपतनैब�भ9सः स�यग�भनेयः // ना. शा_६.७४ //

अथाQतुो नाम !व�मय�था�यभावा9मकः ।

स च

Sदgयजनदश5नेि,सतमनोरथावा�युपवनदेवकुलाSदगमनसभा!वमानमाये;<जालस�भावनाSद�भ!व5भावैe9पJत े

त�य

नयन!व�तारा�नमेष�े`णरोमाhचाु�वेदहष5साधुवाददान�ब;धहाहाकारबाहुवदनचलेाEगु�ल�मणाSद�भरनुभावै

र�भनयः

�योLgयः ।

भावाGा�य �त�भाु�वदेग§दरोमाhचावेगस��मजडता�लयादयः ।

अ6ानुवंmये आयd भवतः:

यKवा�तशयाथ5युLं वाOयं �शnप ंच कम5�प ंवा /

त9सव5मQतुरसे !वभाव�प ंSह !वuेयम ्// ना. शा_६.७५ //

�पश5Bहोnलकुसनैहा5हाकारैG साधुवादैG /

वेपथुग§दवचनैः �वदेाJैर�भनय�त�य // ना. शा_६.७६ //

शEृगारं �6!वधं !वJा9aाEनैपlयF\या9मकम ्/

अEगनैपlयवाOयैG हा�यरौ<ौ �6धा �मतृौ // ना. शा_६.७७ //

धम�पघातजGैव तथाथा5पचयोQवः /

तथा शोककृतGैव कeणि�!वधः �मतृः // ना. शा_६.७८ //

दानवीरं धम5वीरं य>ुवीरं तथैव च /

रस ंवीरम!प �ाह &'ा �6!वधमेव Sह // ना. शा_६.७९ //

gयाजा8चैवापराधा8च !व6ा�सतकमेव च /

पुनभ5यानकhचैव !वJात ्�6!वधमेव Sह // ना. शा_६.८० //

बीभ9सः `ोभजः शु> उaेगी �यात ्Saतीयकः /

!वbाकृ�म�भeaेगी `ोभजो e1धराSदअजः // ना. शा_६.८१ //

SदgयGान;दजGैव Saधा oयातो ऽQुतो रसः /

Sदgयदश5नजो Sदgयो हषा5दानदजः �मतृः // ना. शा_६.८२ //

[अथ शा;तो नाम शम�था�यभावा9मको मो`�वत5कः ।

स तु तKवuानवैराAयाशयशु��याSद�भ!व5भावःै समु9पJत े।

त�य

Page 55: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यम�नयमा�या9म�यानधारणोपासनसव5भूतदया�लEगBहणाSद�भरनभुावैर�भनयः

�योLgयः ।

gय�भचाणGा�य �नवdद�म�ृतध�ृतसवा5मशौच�त�भरोमाhचादयः ।

अ6ाया5ः �ोकाG भवि;त:

मो`ा�या9मसमु9थ�तKवuानाथ5हेतुसंयुLः /

नैःेयसोपSदrः शा;तरसो नाम स�भव�त // ना. शा_६.८२*१ //

बु>ीि;<यकमdि;<यसंरोधा�या9मसिं�थतोपेतः /

सव5�ा^णसुखSहतः शा;तरसो नाम !वuेयः // ना. शा_६.८२*२ //

न य6 दःुख ंन सुखं न aेषो ना!प म9सरः /

समः सवdषु भतूेष ुस शा;तः �1थतो रसः // ना. शा_६.८२*३ //

भावा !वकारा र9याJाः शा;त�तु �कृ�तम5तः /

!वकारः �कृतैजा5तः पुन�त6वै ल~यते /

�व ं�वं �न�म3मासाJ शा;ताQावः �वत5ते // ना. शा_६.८२*४ //

पुन�न5�म3ापाये च शा;त एवोपल~यते /

एव ंनवरसा Irा ना�यuैल5̀ णाि;वअताः // ना. शा_६.८२*५ // ]

एवमेत ेरसा uेया�9वrौ ल`णल�`ताः /

अत ऊ�वU �व%या�म भावानाम!प ल`णम ्// ना. शा_६.८३ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े रसा�यायः षbः

_____________________________________________________________

अथ स*मो ऽ�यायः

भावा�नदानी ंgयाoया�यामः ।

अ6ाह

भावा इ�त क�मात ्।

Fकं भव;ती�त भावाः Fकं वा भावय;ती�त भावाः ।

उ8यते:

वागEगसKवोपेताना;काgयाथा5;भावय;ती�त भावा इ�त ।

भ ूइ�त करणे धातु�तथा च भा!वतं वा�सत ंकृत�म9यनथा5;तरम ्।

लोके ऽ!प च ��स>म ्।

अहो vनेन ग;धेन रसेन वा सव5मेव भा!वत�म�त ।

त8च gया�यथ5म ्।

�ोकाGा6

!वभावनेा(तो यो ऽथ� vनुभावै�त ुग�यत े/

वागEगसKवा�भनयैः स भाव इ�त स�ंuतः // ना. शा_७.१ //

Page 56: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

वागEगमखुरागेण सKवनेा�भनयेन च /

कवेर;तग5तं भावं भावय;भाव उ8यते // ना. शा_७.२ //

नाना�भनयस�ब>ा;भावयि;त रसा�नमान ्/

य�मात�मादमी भावा !वuेया ना�ययोLृ�भः // ना. शा_७.३ //

अथ !वभाव इ�त क�मात ्।

उ8यते

!वभवो !वuानाथ5ः ।

!वभावः कारणं �न�म3 ंहेतु/र�त पया5याः ।

!वभाgयत ेऽनेन वागEगसKवा�भनया इ9यतो !वभावः ।

यथा !वभा!वत ं!वuात�म9यनथा5;तरम ्।

अ6 �ोकः

बहवो ऽथा5 !वभाgय;ते वागEगा�भनयायाः /

अनेन य�मा3ेनायं !वभाव इ�त स�ंuतः // ना. शा_७.४ //

अथानुभाव इ�त क�मात ्।

उ8यते

अनुभाgयत ेऽनेन वागEगसKवकृतो ऽ�भनय इ�त ।

अ6 �ोकः:

वागEगा�भनयेनेह यत�9वथ� ऽनुभाgयत े/

शाखाEगोपाEगसंयुL�9वनुभाव�ततः �मतृः // ना. शा_७.५ //

एव ंत े!वभावानुभावसयुंLा भावा इ�त gयाoयाताः ।

अतो vेषा ंभावाना ं�स!>भ5व�त ।

त�मादेषा ंभावाना ं!वभावानुभावसंयुLानां

ल`ण�नदश5ना;य�भgयाoया�यामः ।

त6 !वभावानुभावौ लोक��स>ौ ।

लोक�वभावानुगत9वा8च तयोल5̀ णं नो8यत ेऽ�त�सEग�नव9ृयथ5म ्।

भव�त चा6 �ोकः:

लोक�वभावस�ंस>ा लोकया6ानुगा�मनः /

अनुभावा !वभावाG uेया�9व�भनये बुधैः // ना. शा_७.६ //

त6ाrौ भावाः �था�यनः ।

6यि�शं�gय�भचा/रणः ।

अrौ साि9वका इ�त भेदाः ।

एवमेत ेकाgयरसा�भgय�Lहेतव एकोनपhचाशQावाः �9यवग;तgयाः ।

एqयG सामा;यगुणयोगेन रसा �न[पJ;त े।

अ6 �ोकः:

Page 57: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यो ऽथ� (दयसंवाद~ त�य भावो रसोQवः /

शर~रं gया,यत ेतने शु[कं काb�मवािAनना // ना. शा_७.७ //

अ6ाह

यSद

काgयाथ5सं1तै!व5भावानभुावgयिhजतैरेकोनपhचाशQावःै

सामा;यगुणयोगेना�भ�न[पJ;त ेरसा�त9कथ ं�था�यन एव भावा

रस9वमा,नुअवि;त ।

उ8यते

यथा Sह समानल`णा�तुnयपा^णपादोदरशर~राः समानाEग�9यEगा अ!प पeुषाः

कुलशील!वJाकम5�शnप!वच`ण9वा<ाज9वमा,नुवि;त त6वै चा;ये

ऽnपब>ुय�तेषामेवानुचरा भवि;त

तथा

!वभावानुभावgय�भचा/रणः �था�यभावानुपा1ता भवि;त ।

ब�ाय9वा�वा�मभतूाः �था�यनो भावाः ।

तa9�थानीयपुeषगुणभतूा अ;ये भावा�ता;गुणतया य;त े।

�था�यभावा रस9वमा,नुवि;त ।

प/रजनभतूा gय�भचा/रणो भावाः ।

अ6ाह

को Irानत् इ�त ।

यथा नरे;<ो बहुजनप/रवारो ऽ!प स एव नाम लभते ना;यः समुहान!प

पुeषः तथा !वभावानुभावgय�भचा/रप/रवतृः �थायी भावो रसनाम लभते ।

भव�त चा6 �ोकः:

यथा नराणां नपृ�तः �श[याणा ंच यथा गeुः /

एव ंSह सव5भावाना ंभावः �था�य महा�नह // ना. शा_७.८ //

ल`णं खल ुपूव5म�भSहतमेषां रससंuकानाम ्।

इदानी ंभावसामा;यल`णम�भधा�यामः ।

त6 �था�यभावा;व%यामः

र�तना5म �मोदाि9मका

ऋतुमाnयानुलेपनाभरणभोजनवरभवनानुभवना�ा�तकूnयाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

ताम�भनयेि9�मतवदनमधुरकथन�ू`ेपकटा`ाSद�भरनुभावैः ।

अ6 �ोकः:

इrाथ5!वषय�ा�या र�त/र9युपजायत े/

सौ�य9वाद�भनेया सा वा¥ाधुया5Eगच!ेrतैः // ना. शा_७.९ //

हासो नाम

Page 58: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

परचेrानुकरणकुहकास�ब>�लापपौरोभाAयमौoया5Sद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

तम�भनये9पवू�Lैह5�सताSद�भरनुभावःै ।

भव�त चा6 �ोकः:

परचेrानुकरणा>ासः समपुजायत े/

ि�मतहासा�तह�सतैर�भनेयः स पिzडतैः // ना. शा_७.१० //

शोको नाम इrजन!वयोग!वभवनाशवधब;धदःुखानुभनवनाSद�भ!व5भावैः

समु9पJत े।

त�याkपातप/रदे!वत!वल!पतववैzय5�वरभेदk�तगा6ताभू�मपतनस�वनeSदता\ि;दतद~घ5�नः$�सतजडतो

;मादमोहमरणाSद�भरनुभावरै�भनयः

�योLgयः ।

eSदतम6 �6!वधम ्आन;दजमा�त5जमी[या5समुQवं च�ेत ।

भवि;त चा6ाया5ः

आन;दे ऽ,या�त5कृतं �6!वधं eSदतं सदा बुधैudयम ्/

त�य 9व�भनययोगाि;वभावग�ततः �व%या�म // ना. शा_७.१०* //

हष�9फुnलकपोलं सानु�मरणादपाEग!वसतृाkम ्/

रोमाhचगा6म�नभतृमान;दसमुQव ंभव�त // ना. शा_७.११ //

पया5*!वमुLाk ंस�वनम�व�थगा6ग�तचेrम ्/

भ�ूम�नपात�नव�त5त!वल!पत�म9या�त5ज ंभव�त // ना. शा_७.१२ //

��फु/रतौbकपोल ंस�शरःक�पं तथा स�नः$ासम ्/

�कुुट~कटा`कुSटल ं�ीणामी[या5कृतं भव�त // ना. शा_७.१३ //

�ीनीच�कृ�त[वेष शोको gयसनस�भवः /

धैयdणो3मम�यानां नीचानां eSदतेन च // ना. शा_७.१४ //

\ोधो नाम आधष5णा\ुrकलह!ववाद��तकूलाSद�भ!व5भावैः समु9पJते ।

अ�य

!वकृrनासापटुोa3ृनयनसंदbोbपुटगzड�फुरणाSद�भरनुभावरै�भनयः

�योLgयः ।

/रपजुो गeुजGैव �ण�य�भव�तथा /

भ9ृयजः कृतकGे�त \ोधः पhच!वधः �मतृः // ना. शा_७.१५ //

अ6ाया5 भवि;त

भकुृट~कुSटलो9कटमुखः स;दbोbः �पशृ;करेण करम ्/

\ु>ः �वभुजा�े`ी श6ौ �नय5;6णं e[येत ्// ना. शा_७.१६ //

FकिhचदवाEAमुखI!rः साk�वदेापमाज5नपरG /

अgयLोnबणचrेो गुरौ !वनययि;6तो e[येत ्// ना. शा_७.१७ //

अnप�तर!वचारो !वFकर;नूzयपाEग!व`ेपःै /

स�कुुSट�फु/रतोbः �णयोपगता ं!�या e[येत ्// ना. शा_७.१८ //

Page 59: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अथ प/रजने तु रोष�तज5न�नभ59स5ना�`!व�तारैः /

!व�े`णैG !व!वधैर�भनेयः \ूरतारSहतः // ना. शा_७.१९ //

कारणमवे̀ माणः �ायेणायास�लEगसयंुLः /

वीररसा;तरचार~ काय5ः कृतको भव�त कोपः // ना. शा_७.२० //

उ9साहो नाम उ3म�कृ�तः ।

स चा!वषादश�Lधैय5शौया5Sद�भ!व5भावeै9पJत े।

त�य धैय59यागवशैारJाSद�भरनुभावैर�भनयः �योLgयः ।

अ6 �ोकः:

अस�मोहाSद�भgय5Lो gयवसायनया9मकः /

उ9साह�9व�भनेयः �याद�मादोि9थताSद�भः // ना. शा_७.२१ //

भय ंनाम �ीनीच�कृ�तकम ्।

गeुराजापराध$ापदशू;यागाराटवीपव5तगहनगजाSहदश5न�नभ59स5नका;तारदSुद5न�नशा;धकरोलकूनLhचराराव

वणाSद�भ!व5भावैः

समु9पJत े।

त�य

�कि�पतकरचरण(दयक�पन�त�भमुखशोषिज�ाप/रलेहन�वेदवपेथु6ाससप/र6ाणा;वषेणधावनो9कृrाSद�भर

नुभवैर�भनयः

�योLgयः ।

अ6 �ोकाः:

गeुराजापराधेन रौ<ाणां चा!प दश5नात ्/

वणाद!प घोराणां भय ंमोहेन जायत े// ना. शा_७.२२ //

गा6क�पन!व6ासैव5O6शोषणस��मःै

!व�फा/रतै`णैः काय5म�भनेयF\यागुणैः // ना. शा_७.२३ //

सKव!व6ासनोQूत ंभयमु9पJत ेनणृाम ्/

k�ताEगा�`�नमेष�ैतद�भनेयं तु नत5कैः // ना. शा_७.२४ //

अ6ाया5 भव�त

करचरण(दयक�पमैु5खशोषणवदनलेहन�त�भःै /

स��ा;तवदनवपेथुस6ंासकृतैर�भनयो ऽ�य // ना. शा_७.२५ //

जगुु,सा नाम �ीनीच�कृ�तका ।

सा चा(Jदश5नवणाSद�भ!व5भावैः समु9पJते ।

त�याः सवा5EगसEकोच�नbीवनमुख!वकूणन(nलेखाSद�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

भव�त चा6 �ोकः

नासा�8चादनेनेह गा6सEकोचनेन च /

Page 60: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

उaेजनैः स(nलेखैजु5ग,ुसाम�भ�नSद5शते ्// ना. शा_७.२६ //

!व�मयो नाम

माये;<जालमानुषकमा5�तशय1च6प�ुत�शnप!वJा�तशयाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

त�य

नयन!व�तारा�नमेष�े�`त�ू̀ पेरोमहष5ण�शरःक�पसाधुवादाSद�भरनुभावरै�भनयः

�योLgयः ।

भव�त चा6 �ोकः:

कमा5�तशय�नवृ53ो !व�मयो हष5स�भवः /

�स!>�थान े9वसौ सा�यः �हष5पलुकाSद�भः // ना. शा_७.२७ //

एवमेत े�था�यनो भावा रससuंाः �9यवग;तgयाः ।

gय�भचा/रण इदानी ंgयाoया�यामः ।

अ6ाह

gय�भचा/रण इ�त क�मात ्।

उ8यते

!व अ�भ इ9येतावुपसग� ।

चर इ�त ग9यथ� धातुः ।

!व!वधमा�भमoुयेन रसेष ुचर;ती�त gय�भचा/रणः ।

वागEगसKवोपेताः �योगे रसा;नय;ती�त gय�भचा/रणः ।

अ6ाह

कथं नय;ती�त ।

उ8यते

लोक�स>ा;त एषः

यथा सयू5 इदं Sदनं न`6ं वा नयती�त ।

न च तने बाहुqया ं�क;धेन वा नीयत े।

Fकं तु लोक��स>मेतत ्।

यथेदं सयू� न`6 ंSदन वा नयती�त ।

एवमेत ेgय�भचा/रण इ9यवग;तgयाः ।

ता�नह सEBहा�भSहतां�यि�ंश�gय�भचा/रणो भावान ्वण5�य[यामः ।

त6 �नवdदो नाम

दा/र³यgया�यवमाना1ध`ेपा\ुr\ोधताडनेrजन!वयोगतKवuानाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े�ीनीचकुसKवानाम ्।

eSदत�नः$�सतो88व�सतस��धारणाSद�भरनुभाव�ैतम�भनयेत ्।

अ6 �ोकः:

दा/र³येr!वयोगाJःै �नवdदो नाम जायत े/

स��धारण�नः$ास�ैत�य 9व�भनयो भवते ्// ना. शा_७.२८ //

Page 61: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ6ानुवंmये आयd भवतः:

इrजन!व�योगा�ा/र³या�gया1धत�तथा दःुखात ्/

ऋ!> ंपर�य I�वा �नवdदो नाम स�भव�त // ना. शा_७.२९ //

बा[पप/र,लतुनयनः पुनG �नः$ासनद~नमुखन6ेः /

योगीव �यानपरो भव�त Sह �नवdदवा;पeुषः // ना. शा_७.३० //

Aला�नना5म

वा;त!व/रLgया1धतपो�नयमोपवासमन�तापा�तशयमदनसेवना�तgयायामा�वगमन`ुि9पपासा�न<ा8चदेाSद�भ

!व5भावःै

समु9पJत े।

त�याः

`ामवाOयनयनकपोलोदरम;दपदो9`ेपणवपेनानु9साहतनुगा6ववैzय5�वरभेदा�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

अ6ायd भवतः

वा;त!व/रLgया1धषु तपसा जरसा च जायत ेAला�नः /

काmयdन सा�भनेया म;द�मणने क�पेन // ना. शा_७.३१ //

गSदतैः `ाम`ामैनd6!वकारैG द~नसhचारैः /

�थभावनेाEगाना ंमुहुमु5हु�न5Sद5शे� Aला�नम ्// ना. शा_७.३२ //

शEका नाम स;देहाि9मका �ीनीच�भवा ।

चौया5�भBहणनपृापराधपापकम5करणाSद�भ!व5भावैः समु9पJते ।

त�या

मुहुमु5हुरवलोकनावकुzठनमुखशोषणिज�ालेहनमुखववैzय5�वरभेदवपेथुशु[कोbकzठायाससाध�या5Sद�भरनुभावैर

�भनयः

�योLgयः ।

चौया5Sदज�नता शEका �ायः काया5 भयानके /

!�यgयल~कज�नता तथा शEृगा/रणी मता // ना. शा_७.३३ //

अ6ाकारसंवरणम!प के1चSद8चि;त ।

त8च कुशलeैपा1ध�भ/रE1गतGैोपल%यम ्।

अ6ायd भवतः

Sa!वधा शEका काया5vा9मसमु9था च परसमु9था च /

या त6ा9मसमु9था सा uेया I!rचrेा�भः // ना. शा_७.३४ //

Fकिhच9�वे!पताEग�9वधोमुखो वी`त ेच पा$ा5�न /

गeुसjजमानिज�ः mयामा�यः शEFकतः पुeषः // ना. शा_७.३५ //

असूया नाम नानापराधaेषपरै$य5सौभाAयमेधा!वJाल~लाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

Page 62: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

त�याG प/रषSद

दोष�oयापनगुणोपघाते[या5च`ःु�दानाधोमखु�ुकुट~F\यावuानकु9सनाSद�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

अ6ायd भवतः

परसौभाAये$रतामेधाल~लासम8ुªया;I�वा /

उ9पJत ेvसयूा कृतापराधो भवJेG // ना. शा_७.३६ //

�कुुSटकुSटलो9कटमुखःै से[या5\ोधप/रव3ृने6Gै /

गुणनाशन!वaेषै�त6ा�भनयः �योLgयः // ना. शा_७.३७ //

मदो नाम मJोपयोगाद9ुपJत े।

स च �6!वधः पhच!वभावG ।

अ6ाया5 भवि;त

uेय�तु मदि�!वध�तeणो म�य�तथावकृrG /

करणं पhच!वधं �या3�या�भनयः �योLgयः // ना. शा_७.३८ //

किG;म3ो गाय�त रोSद�त किG3था हस�त किGत ्/

पeषवचना�भधायी किG9किG3था �व!प�त // ना. शा_७.३९ //

उ3मसKवः शतेे हस�त च गाय�त च म�यम�कृ�तः /

पeषवचना�भधायी रोद9य!प चाधम�कृ�तः // ना. शा_७.४० //

ि�मतवचनमधुररागो (rतनुः Fकिhचदाकु�लतवाOयः /

सकुुमारा!व>ग�त�तeणमद�त3ूम�कृ�तः // ना. शा_७.४१ //

�ख�लताघू̂ ण5तनयनः k�तgयाकु�लतबाहु!व`ेपः /

कुSटलgया!व>ग�तम5�यमदो म�यम�कृ�तः // ना. शा_७.४२ //

नr�म�ृतह5तग�तGSद5तSहOकाकफैः सबुीभ9सः /

गeुसjजमानिज�ो �नbीव�त चाधम�कृ�तः // ना. शा_७.४३ //

रEगे !पबतः काया5 मदव!ृ>ना5�ययोगमासाJ /

काय� मद`यो व ैयः खलु पी9वा �!वrः �यात ्// ना. शा_७.४४ //

स;6ासा8चोकाaा भया9�हषा58च कारणोपगतात ्/

उ9\�या!प Sह काय� मद�णाशः \मा3juैः // ना. शा_७.४५ //

ए�भभा5व!वशषेमै5दो <तंु स��णाशमुपया�त /

अqयुदयसखुैवा5Oयैय5थैव शोकः `य ंया�त // ना. शा_७.४६ //

मो नाम अ�वgयायामसेवनाSद�भ!व5भावःै समु9पJत े।

त�य

गा6प/रमद5नसंवाहन�नः$�सत!वजिृ�भतम;दपदो9`पेणनयनवदन!वकूणनसी9कराSद�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

अ6ाया5

न3ृा�वgयायामा;नर�य सhजायत ेमो नाम /

�नः$ासखदेगमनै�त�या�भनयः �योLgयः // ना. शा_७.४७ //

Page 63: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

आल�यं नाम खेदgया1धगभ5�वभावमसौSह9याSद�भ!व5भावैः समु9पJते

�ीनीचानाम ्।

तद�भनये9सव5कमा5न�भलाषशयनासन�न<ात;<~सेवनाSद�भरनुभावःै ।

अ6ाया5

आल�यं 9व�भनेयं खेदापगतं �वभावज ंचा!प /

आहारविज5तानामार�भाणामनार�भात ्// ना. शा_७.४८ //

दै;यं नाम दौग59यमन�तापाSद�भ!व5भावःै समु9पJत े।

त�याध�ृत�शरोरोगगा6गौरवा;यमन�कतामजृाप/रवज5नाSद�भरनुभावरै�भनयः

�योLgयः ।

अ6ाया5

1च;तौ9सुOयसमु9था दःुखाJा भव�त द~नतां पुसंाम ्/

सव5मजृाप/रहारै!व5!वधो ऽ�भनयो भवे3�य // ना. शा_७.४९ //

1च;ता नाम ऐ$य5�शंrे<gयापहारदा/र³याSद�भ!व5भावैe9पJते ।

ताम�भनयेि;नः$�सतो88व�सतस;ताप�यानाधोमुख1च;तनतनुकाmया5Sद�भरनुभावैः

अ6ायd भवतः

ऐ$य5�शंrे<gय`यजा बहु�कारा त ु/

(दय!वतक�पगता न?्णां 1च;ता समुQव�त // ना. शा_७.५० //

सो88वासै�न5ः$�सतःै स;तापGैैव (दयशू;यतया /

अ�भनेतgया 1च;ता मजृा!वह~नैरध9ृया च // ना. शा_७.५१ //

मोहो नाम

दैवोपघातgयसना�भघातgया1धभयावगेपवू5वैरानु�मरणाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

त�य �नGैत;य�मणपतनाघूण5नादश5नाSद�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

अ6 �ोक�तावदाया5 च

अ�थाने त�करा;I�वा 6ासनै!व5!वधैर!प /

त9�तीकारशू;य�य मोहः समपुजायत े// ना. शा_७.५२ //

gयसना�भघातभयपवू5वैरसं�मरणरोगजो मोहः /

सवdि;<यस�मोहा3�या�भनयः �योLgयः // ना. शा_७.५३ //

�म�ृतना5म सुखदःुखकृताना ंभावानामनु�मरणम ्।

सा च

�वा�lयजघ;यरा�6�न<ा8चदेसमानदश5नोदाहरण1च;ताqयासाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

Page 64: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ताम�भनयेि8चरःक�पनावलोकन�ूसमु;नमनाSद�भरनुभावैः ।

अ6ायd भवतः

सुखदःुखम�त\ा;तं तथा म�त!वभा!वत ंयथाव3ृम ्/

1चर!व�मतंृ �मर�त यः �म�ृतमा�न�त वSेदतgयो ऽसौ // ना. शा_७.५४ //

�वा�lयाqयाससमु9था ु�तदश5नस�भवा �म�ृत�न5पणैुः /

�शर उaाहनक�पभैू5̀ ेपGैा�भनेतgया // ना. शा_७.५५ //

ध�ृतना5म

शौय5!वuान�ुत!वभवशौचाचारगुeभO9य1धकमनोरथाथ5लाभ\HडाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

ताम�भनये9�ा*ानां

!वषयाणामुपभोगाद�ा*ातीतोप(त!वनrानामनुशोचनाSद�भरनभुावःै ।

अ6ायd भवतः:

!वuानशौच!वभव�ुतश�LसमQुवा ध�ृतः स�Qः /

भयशोक!वषदाJ ैरSहता त ुसदा �योLgया // ना. शा_७.५६ //

�ा*ानामुपभोगः श�दरस�पश5�पग;धानाम ्/

अ�ा*Gै न शोको य�यां Sह भव�े ध�ृतः सा तु // ना. शा_७.५७ //

-ीडा नाम अकाय5करणाि9मका ।

सा च गुegय�त\मणावuान��तuाता�नव5हनपGा3ापाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

ता ं

�नगढूवदनाधोमुख!व1च;तनोव�लेखनव�ाEगलु~यक�पश5नख�नकृ;तनाSद�भरनभुावैर�भनयेत ्

अ6ायd भवतः:

FकिhचदकायU कुव5;नेव ंयो Imयत ेशु1च�भर;यःै /

पGा3ापेन युतो -ी�डत इ�त वSेदतgयो ऽसौ // ना. शा_७.५८ //

लjजा�नगूढवदनो भू�म ं!व�लख;नखांG !व�नकृ;तन ्/

व�ाEगुल~यकाना ंस�ंपशU -ी�डतः कुया5त ्// ना. शा_७.५९ //

चपलता नाम रागaेषमा9सया5मषा5��तकूnयाSद�भ!व5भावैः समु9पJत े।

त�याG

वाOपाe[य�नभ59स5नवधब;धस��हारताडनाSद�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

अ6ाया5 भव�त:

अ!वमmृय त ुयः कायU पुeषो वधताडनं समारभत े/

अ!व�निGतका/र9वा9स तु खल ुचपलो बुधैudयः // ना. शा_७.६० //

Page 65: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

हष� नाम

मनोरथलाभेrजनसमागमनमनःप/रतोषदेवगeुराजभतृ5�सादभोजना8चादनलाभोपभोगाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

तम�भनये;नयनवदन�साद!�यभाषणा�लEगनकzटFकतपलुFकताk�वदेाSद�भरनुभावःै

अ6ायd भवतः:

अ�ा,ये �ा,ये वा ल�धे ऽथd !�यसमागमे वाऽ!प /

(दयमनोरथलाभे हष5ः सhजायते पुसंाम ्// ना. शा_७.६१ //

नयनवदन!�यभाषा�लEगनैG रोमाhचःै /

ल�लतैGाEग!वहारैः �वदेाJैर�भनय�त�य // ना. शा_७.६२ //

आवेगो नाम

उ9पातवातवषा5कुhजरो��मण!�या!�यवणgयसना�भघाताSद!व5भावैः

समु9पJत े।

त6ो9पातकृतो नाम !वJुदnुका�नघा5त�पतनच;<सयू�परागकेतुदश5नकृतः

तम�भनये9सवा5Eगk�ततावैमन�यमुखवैवzय5!वषाद!व�मयाSद�भः ।

वातकृतं पनुरवकुzठना�`प/रमाज5नव�सEगूहन9व/रतगमनाSद�भः ।

वष5कृतं पुनः सवा5Eगसि�पzडन�धावन8च;नायमाग5णाSद�भः ।

अिAनकृत ंतु धूमाकुलने6ताऽEगसEकोचन!वधूनना�त\ा;ताप\ा;ताSद�भः ।

कुhजरो��मणकृत ंनाम

9व/रतापसप5णचhचलगमनभय�त�भवपेथुपGादवलोकन!व�मयाSद�भः ।

!�यवणकृतं नामाqयु9थाना�लEगनव�ाभरण�दानाुपलुFकताSद�भः ।

अ!�यवणकृतं नाम

भ�ूमपतन!वषम!ववत5नप/रधावन!वलापना\;दनाSद�भः ।

gयसना�भघातज ंत ु

सहसापसप5णश�चम5वम5धारणगजतुरगरथारोहणस��धारणाSद�भः ।

एवमr!वकnपो ऽयमावगेः स��मा9मकः /

�थेयdणो3मम�याना ंनीचानां चापसप5णःै // ना. शा_७.६३ //

अ6ायd भवतः:

अ!�य�नवदेनाaा सहसा vवधा/रता/रवचन�य /

श�`पेात ्6ासादावगेो नाम स�भव�त // ना. शा_७.६४ //

अ!�य�नवदेनाJो !वषादभावायो ऽनुभाव�य /

सहसा/रदश5ना8च9ेपहरणप/रघ�नैः काय5ः // ना. शा_७.६५ //

जडतानाम सव5काया5��तप!3ः ।

इrा�नrवणदश5नgया�याSद�भ!व5भावैः समु9पJते ।

ताम�भनयेदकथना!वभाषणतू[णी�भावा��तभाऽ�नमेष�नर~`णपरवश9वाSद�भरनुभावःै

Page 66: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ6ाया5 भव�त:

इr ंवाऽ�नr ंवा सुखदःुखे वा न वे!3 यो मोहात ्/

तू[णीकः परवशगो भव�त स जडस�ंuतः पुeषः // ना. शा_७.६६ //

गव� नाम ऐ$य5कुल�पयौवन!वJाबलधनलाभाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

त�यासूयावuाघष5णानु3रदानास�भाषणाEगावलोकन

!व�मापहसनवाOपाe[यगeुgय�त\मणा1ध`पेवचन!व8चेदाSद�भरनुभावरै�भनयः

�योLgयः

अ6ाया5 भव�त:

!वJावा* े�पादै$या5दथ धनागमाaा!प /

गव5ः खल ुनीचाना ंI�यEग!वचारणैः काय5ः // ना. शा_७.६७ //

!वषादो नाम काया5�न�तरणदैवgयाप!3समु9थः ।

तम�भनये9सहाया;वषेणोपाय1च;तनो9साह!वघातवमैन�य�नः$�सताSद�भरनुभावeै3मम�यमानाम ्

अधमाना ंतु

!वप/रधावनालोकनमुखशोषणसOृवप/रलेहन�न<ा�नः$�सत�यानाSद�भरनुभावःै

अ6ाया5 �ोकौ:

काया5�न�तरणाaा चौया5�भBहणराजदोषाaा /

दैवादथ5!वप3ेभ5व�त !वषादः सदा पुंसाम ्// ना. शा_७.६८ //

वै1च�योपाय1च;ताqयां काय5 उ3मम�ययोः /

�न<ा�नः$�सत�यानैरधमाना ंतु योजयेत ्// ना. शा_७.६९ //

औ9सुOयं नाम इrजन!वयोगानु�मरणोJानदश5नाSद�भ!व5भावैः समु9पJते ।

त�य

द~घ5�नः$�सताधोमुख!व1च;तन�न<ात;<~शयना�भलाषाSद�भरनभुवैर�भनयः

�योLgयः ।

अ6ाया5 भव�त:

इrजन�य !वयोगादौ9सुOयं जायत ेvनु�म9ृया /

1च;ता�न<ात;<~गा6गुe9वैर�भनयो ऽ�य // ना. शा_७.७० //

�न<ा नाम दौब5nयमOलममदाल�य1च;ताऽ9याहार�वभावाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

ताम�भनयेaदनगौरवशर~रावलोकनने6घूरणनगा6!वज�ृभनमा;Jो88व�सतस;नगा6ताऽ�`�नमीलनाSद�भरनु

भावैः

Page 67: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ6ायd भवतः:

आल�या�ौब5nया9Oलमा8ªमाि8च;तना9�वभावा8च /

रा6ौ जागरणाद!प �न<ा पुeष�य स�भव�त // ना. शा_७.७१ //

ता ंमखुगौरवगा6��तलोलननयनमीलनजड9वैः /

ज�ृभणगा6!वमदVरनुभावैर�भनये9�ाuः // ना. शा_७.७२ //

अप�मारो नाम

देवय`नाग&'रा`सभतू�ेत!पशाचBहणानु�मरनोि8चrशू;यागारसेवनाशु1चकाला;तराप/रपतनgयाJाSद�भ!व5

भावैः

समु9पJत े।

त�य

�फु/रत�नः$�सतो9कि�पतधावनपतन�वेद�त�भवदनफेनिज�ाप/रलेहनाSद�भरनुभावैर�भनयः

�योLgयः ।

अ6ायd भवतः:

भतू!पशाचBहणानु�मरणोि8चrशू;यगहृगमनात ्/

काला;तरा�तपातादशुचेGभव9यप�मारः // ना. शा_७.७३ //

सहसा भमूौ पतनं �वपेनं वदनफेनमो`G /

�नःसंu�यो9थानं �पाzयेता;यप�मारे // ना. शा_७.७४ //

सु* ंनाम

�न<ा�भभव!वषयोपगमन�`�ततलशयन�सारणानकुष5णाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े�न<ासमु9थम ्।

तद8ु8व�सतसं;नगा6ा�`�नमीलनसवdि;<य

स�मोहनो9�व,ना�यताSद�भरनुभावैर�भनयेत ्।

अ6ायd भवतः:

�न<ा�भभवेि;<योपरमणमोहाइह5वे9सु*म ्/

अ�`�नमीलनो88वसनःै �व,ना�यतजिnपतैः काय5ः // ना. शा_७.७५ //

सो88वासै�न5ः$ासैम5;दा�`�नमीलनने �नGेrः /

सवdि;<यस�मोहा9सु* ं�व,नैG युhजीत // ना. शा_७.७६ //

!वबोधो नाम आहारप/रणाम�न<ा8चेद�व,ना;तती-श�दवणाSद�भ!व5भावःै

समु9पJत े।

तम�भनयेjज�ृभणा�`प/रमद5नशयनमो`णाSद�भरनुभावैः ।

अ6ाया5 भव�त:

आहार!वप/रणामा8च�द�पशा5Sद�भG स�भतूः /

��तबोध�9व�भनेयो ज�ृभणवदना�`प/रमदVः // ना. शा_७.७७ //

Page 68: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अमष� नाम !वJै$य5शौय5बला1धकैर1ध�`*�यावमा�नत�य वा

समु9पJत े।

तम�भनयेि8चरःक�पन��वदेनाधोमखु1च;तन�याना�यवसायोपायसहाया;वषेणाSद�भरनुभावैः

अ6 �ोकौ:

आ�`*ाना ंसभाम�ये !वJाशौय5बला1धकैः /

न?्णामु9साहसयंोगादमष� नाम जायत े// ना. शा_७.७८ //

उ9साहा�यवसायाqयामधोमुख!व1च;तनैः /

�शरः�क�प�वदेाJै�तं �युhजीत पिzडतः // ना. शा_७.७९ //

अवSह9थं नाम आकार�8चादना9मकम ्।

त8च लजाभयापजयगौरवज'ैयाSद�भ!व5भा!वः समु9पJत े।

त�या;यथाकथनावलोFकतकथाभEगकृतकधयैा5Sद�भरनभुावैर�भनयः

�योLgयः ।

अ6 �ोको भव�त:

धा�5यजै��याSदस�भीतमवSह9थं भय9मकम ्/

त8चागणनया कायU नातीवो3रभाषणात ्// ना. शा_७.८० //

उBता आम चौया5�भBहाणनपृापराधास9�लापाSद�भ!व5भावःै समु9पJत े।

ता ंच वधब;धनताडन�नभ59सनाSद�भरनुभावैर�भनयेत ्।

अ6ाया5 भव�त:

चौया5�भBहनवशा;नपृापराधादथोBता भिgत /

वधब;धताडनाSद�भरनभुावैर�भनय�त�याः // ना. शा_७.८१ //

भव�त चा6 �ोकः:

नानाशा6ाथ5बोधेन म�तः सजंायत ेनणृाम ्/

�श[योपदेशाथ5कृत�त�या�9व�भनयो भवते ्// ना. शा_७.८२ //

gया1धना5म वात!प3कफसि;नपात�भवः ।

त�य jवरादयो !वशषेाः ।

jवर�त ुSa!वधः सशीतः सदाहG ।

त6 सशीतो नाम

�व!ेपतसवा5Eगो,क�पन�नकुhचनाA;य�भलाषरोमाhचहनुवलननासा!वकूननमुखशोषणप/रदे!वताSद�भरनुभावैर

�भनेयः

सदाहो नाम

!व�`*ाEगकरचरणभू�य�भलाषानलेुपनशीता�भलाषप/रदेवनमुखशोषो9\ुrाSद�भरनुभावैः

ये चा;ये gयाधय�त ेऽ!प खल ु

Page 69: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

मुख!वकूणनगा6�त�भk�ता�`�नः$सन�त�नतो9\ुrवेपनाSद�भरनुभावैर�भनेयाः

अ6 �ोको भव�त:

समासत�तु gयाधीना ंकत5gयो ऽ�भनयो बुधैः /

k�ताEगगा6!व`ेपै�तथा मखु!वकूणनैः // ना. शा_७.८३ //

उ;मादो नाम

इrजन!वयोग!वभवनाशा�भघातवात!प3�े[म�कोपाSद�भ!व5भावैe9पJत े

तम�न�म3ह�सतeSदतो9\ुrास�ब>�लापश�यतोप!वrोि9थत�धा!वतन3ृगीतपSठतभ�मपां�ववधूलनतणृ�नमा5

nयकुचलेचीरघटककपालशरावाभरणधारणोपभोगैरनेकैGानवि�थतैGेrानकुरणा

अ6ायd भवतः:

इrजन!वभवनाशाद�भघाताaात!प3कफकोपात ्/

!व!वधाि8च3!वकाराद;ुमादो नाम स�भव�त // ना. शा_७.८४ //

अ�न�म3eSदतह�सतोप!वrगीत�धा!वतो9\ुrःै /

अ;यैG !वकारैरकृतैe;मादं स��युhजीत // ना. शा_७.८५ //

मरणं नाम gया1धजम�भघातजhच ।

त6 यदा;6यकृ8चूलदोषवैष�यगzड!पटकjवर!वष1ूचकाSद�भe9पJत े

त�gया1ध�भवम ्।

अ�भघातज ंतु

श�ाSहदंश!वषपान$ापदगजतुरगरथपशुयानपात!वनाश�भवम ्।

एतयोर�भनय!वशषेा;व%यामः:

त6 gया1धज ं

!वषzणगा6ाgयायताEग!वच!ेrत�नमी�लतनयनSहOका$ासोपेतानव�े`तप/रजनाgयLा`रकथनाSद�भरनुभावरै

�भनयेत ्

अ6 �ोको भव�त:

gयाधीनामेकभावो Sह मरणा�भनयः �मतृः /

!वषzणगा6�ैन5Gेrै/रि;<अयैG !वविज5तः // ना. शा_७.८६ //

अ�भघातज ेतु नाना�कारा�भनय!वशेषाः ।

श�`ताSहदr!वषपीतगजाSदप�तत$ापदहताः ।

यथा त6 श�`त ेताव9सहसा भू�मपतनवपेन�फुरणाSद�भर�भनयः

�योLgयः ।

अSहदr!वषपीतयो!व5षयोगो यथा

काmय5वेपथु!वदाहSहOकाफेन�क;धभEगजडतामरणानी9यrौ !वषवगेाः ।

Page 70: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ6 �ोकौ भवतः:

काmयU त ु�थमे वेगे Saतीये वेपथभु5वते ्/

दाहं ततृीये SहOकां च चतुथd स��योजयेत ्// ना. शा_७.८७ //

फेनhच पhचमे कुया59षbे �क;ध�य भhजनम ्/

जडतां स*मे कुया5दrमे मरण ंभवते ्// ना. शा_७.८८ //

अ6ाया5 भव�त:

$ापदगजतुरगरथोQवं त ुपशुयानपतनज ंवाऽ!प /

शा�`तव9कुया5दनवे�`तगा6सhचारम ्// ना. शा_७.८९ //

इ9येव मरणं uेयं नानाव�था;तरा9मकम ्/

�योLgयं बुधःै स�यAयथा भवाEगच!ेrतैः // ना. शा_७.९० //

6ासो नाम

!वJुदnुकाश�नपात�नघा5ता�बधुरमहासKवपशुरवाSद�भ!व5भावeै9पJत े।

तम�भनये9सं�`*ाEगो9क�पनवपेथु�त�भरोमाhचग§द�लापाSद�भरनुभावःै

अ6 �ोको भव�त:

महाभैरवनादJै�ासः समपुजायत े/

k�ताEगा�`�नमेषैG त�य 9व�भनयो भवते ्// ना. शा_७.९१ //

!वतक� नाम स;देह!वमश5!व��तपKयाSद�भ!व5भावैe9पJते ।

तम�भनयेSa!वध!वचा/रत�°स��धारणम;6सEगहूनाSद�भरनभुावःै ।

अ6 �ोको भव�त:

!वचारणाSदस�भतूः स;देहा�तशया9मकः /

!वतक5 ः सो ऽ�भनये�त ु�शरो�ू`ेपक�पनैः // ना. शा_७.९२ //

एवमेत े6यि�शं�gय�भचा/रणो भावा

देशकालाव�थानु�,येणामगतपरगतम�य�था उ3मम�यमाधमःै

�ीपुसंःै �व�योगवशादपुपाJा इ�त ।

6यि�शंSदमे भावा !वuेया gय�भचा/रणः /

सािKवकां�त ुपुनभा5वा;�व%या�यनुपूव5शः // ना. शा_७.९३ //

अ6ाह:

Fकम;ये भावाः सKवेन !वनाऽ�भनीय;त ेय�माद8ुयते

एत ेसािKवका इ�त ।

अ6ो8यत:े

इह Sह सKव ंनाम मनः�भवम ्।

त8च समाSहतमन�9वाद8ुयत े।

मनसः समाधौ सKव�न[प!3भ5व�त ।

त�य च यो ऽसौ �वभावो रोमाhचाुववैzया5Sदल`णो यथाभावोपगतः स न

Page 71: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

शOयो ऽ;यमनसा कतु5�म�त ।

लोक�वभावानुकरण9वा8च ना�य�य सKवमीि,सतम ्।

को Irा;तः:

इह Sह ना�याध�म5�व3ृाः सखुदःुखकृता भावा�तथा सKव!वशु>ाः काया5

यथा स�पा भवि;त ।

त6 दःुखं नाम रोदना9मकं त9कथमदःु^खतने सखु ंच

�हषा59मकमसु^खतेन वा�भनयेम ्।

एतदेवा�य सKव ंयत ्दःु^खतेन सु̂ खतेन वाऽुरोमाhचौ द�श5�यतgयौ इ�त

कृ9वा सािKवका भावा इ9य�भgयाoयाताः ।

त इमे:

�त�भः �वदेो ऽथ रोमाhचः �वरभेदो ऽथ वेपथुः /

वैवzय5मुपर्लय इ9यrौ सािKवका मताः // ना. शा_७.९४ //

अ6ाया5ः

त6:

\ोधभयहष5लजादःुखमरोगतापघातqेयः /

gयायामOलमधमVः �वेदः स�पीडना8चैव // ना. शा_७.९५ //

हष5भयशोक!व�मय!वषादरोषाSदस�भवः �त�भः /

शीतभयहष5रोष�पश5जरारोगजः क�पः // ना. शा_७.९६ //

आन;दामषा5qयां धमूाhजनज�ृभणाQया8चोकात ्/

अ�नमेष�े`णतः शीता<ोगाQवदेु // ना. शा_७.९७ //

शीत\ोधभयमरोगOलमतापज ंच वैवzय5म ्/

�पश5भयशीतहषा5त ्\ोधा<ोगा8च रोमाhचः // ना. शा_७.९८ //

�वरभेदो भयहष5\ोधजरारौ%यरोगमदज�नतः /

ममचू5मद�न<ा�भघातमोहाSद�भः �लयः // ना. शा_७.९९ //

एवमेत ेबुधैudया भावा vrौ तु सािKवकाः /

कम5 चैषा ं�व%या�म रसभावानुभावकम ्// ना. शा_७.१०० //

�नःसंuो �न[�क�पG ि�थतः शू;यजडाकृ�तः /

�क;नगा6तया चैव �त�भ ं9व�भनये¢धुः // ना. शा_७.१०१ //

gयजनBहणा8चा!प �वदेापनयनेन च /

�वदे�या�भनयो योjय�तथा वाता�भलाषतः // ना. शा_७.१०२ //

मुहुः किzटFकत9वेन तथोnलकुसनेन च /

पलुकेन च रोमाhच ंगा6�पशdन दश5येत ्// ना. शा_७.१०३ //

�वरभेदो ऽ�भनेतgयो �भ;नग§द�न�वनैः /

वेपना9�फुरणा9क�पाaेपथंु स��दश5येत ्// ना. शा_७.१०४ //

मुखवण5परावKृया नाडीपीडनयोगतः /

वैवzय5म�भनेतgयं �य�ा3!> द[ुकरम ्// ना. शा_७.१०५ //

बा[पा�बु,लतुने69वा;ने6समंाज5नेन च /

मुहुरुकणापातैरk ं9व�भनये¢धुः // ना. शा_७.१०६ //

Page 72: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�नGेrो �न[�क�प9वादgयL$�सताद!प /

मह~�नपतना8चा!प �लया�भनयो भवेत ्// ना. शा_७.१०७ //

एकोनपhचाशSदमे यथावQावा�यव�था गSदता मयेह /

भयूG ये य6 रसे �नयोjया�तान ्ोतमुह5ि;त च !व�मoुयाः // ना. शा_७.१०८ //

[अ6 �ोकाः:

शEकाgया1ध�तथाAला�निG;तासूया भय ंतथा /

!व�मयG !वतक5 G �त�भGपलता तथा // ना. शा_७.१०८*१ //

रोमाhचहष� �न<ा च तथो;मादमदाव!प /

�वदेGैवावSह9थं च �लयो वपेथु�तथा // ना. शा_७.१०८*२ //

!वषादम�नवdदा गवा5वगेौ ध�ृतः �म�ृतः /

म�तम�हो !वबोधG सु*मौ9सOुयविज5ते // ना. शा_७.१०८*३ //

\ोधामष� च हासG शोको ऽप�मार एव च /

दै;यं च मरण ंचैव र�तe9साहसयंतुा // ना. शा_७.१०८*४ //

6ासववैzय5eSदतैः �वरभेदः शमो ऽ!प च /

जडता च तथा ष� च च9वा/रशं9�कH�त5ताः] // ना. शा_७.१०८*५ //

आल�यौ²यजगुु,साoयैरेव ंभावै�तु विज5ताः /

उQावयि;त शEृगारं सवd भावाः �वसंuया // ना. शा_७.१०९ //

[यथाऽवसरमेत ेSह �था�यसhचा/रसKवजाः /

उ�ीपयि;त शEृगारं रसमासाJ सं�uतम]् // ना. शा_७.१०९* //

Aला�नः शEका vसयूा च मGपलता तथा /

सु* ं�न<ावSह9थं च हा�ये भावाः �कH�त5ताः // ना. शा_७.११० //

�नवdदGैव 1च;ता च दै;यं Aला;याkमेव च

जडता मरणं चैव gया1धG कeणे �मतृाः // ना. शा_७.१११ //

गव� ऽसूया मदो9साहावावगेो ऽमष5 एव च /

\ोधGपलतौ²य ंच !वuेया रौ<स�भवाः // ना. शा_७.११२ //

अस�मोह�तथो9साह आवगेो हष5 एव च /

म�तGैव तथोB9वममष� मद एव च // ना. शा_७.११३ //

रोमाhचः �वरभेदG \ोधो ऽसूया ध�ृत�तथा /

गव5Gैव !वतक5 G वीरे भावा भवि;त Sह // ना. शा_७.११४ //

�वदेG वेपथुGैव रोमाhचो ग§द�तथा /

6ासG मरणGैअव वैवzयU च भयानके // ना. शा_७.११५ //

अप�मार�तथो;मादो !वषादो मद एव च /

म9ृयुgया51धभ5यं चैव भावा बीभ9ससंयाः // ना. शा_७.११६ //

�त�भः �वदेG मोहG रोमाhचो !व�मय�तथा /

आवेगो जडता हष� मूचा5 चैवाQतुायाः // ना. शा_७.११७ //

ये 9वेत ेसािKवका भावा नाना�भनयस1ंताः /

रसे[वतेेष ुसवd त ेuेया ना�य�योLृ�भः // ना. शा_७.११८ //

न vेकरसज ंकाgयं Fकिhचदि�त �योगतः /

Page 73: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

भावो वा!प रसो वा!प �व!ृ3वृ5!3रेव च // ना. शा_७.११९ //

[ बहूना ंसमवेतानां �प ंय�य भव¢ेहु /

स म;तgयो रसः �थायी शषेाः सhचा/रणो मताः // ना. शा_७.११९*१ //

द~पय;तः �वत5;त ेये पुनः �था�यन ंरसम ्/

त ेत ुसhचा/रणो uेया�त ेSह �था�य9वमागताः // ना. शा_७.११९*२ //

!वभावानुभावयुतो vEगव�तुसमायः /

संचा/र�भ�तु सयुंLः �था�येव तु रसो भवेत ्// ना. शा_७.११९*३ //

�थायी सKवा�तरेकेण �योLgयः �योLृ�भः /

सhचाया5कारमा6ेण �थायी य�मादवि�थतः // ना. शा_७.११९*४ //

ये 9वेत ेसािKवका भावा नाना�भनययोिजताः /

रसे[वतेेष ुसवdष ुत ेuेया ना�यको!वदैः // ना. शा_७.११९*५ //

न vेकरसज ंकाgयं नैकभावकैव!ृ3कम ्/

!वमदd रागमाया�त �युLं Sह �य�तः // ना. शा_७.११९*६ //

भावा वाऽ!प रसा वाऽ!प �व!ृ3वृ5!3रेव वा /

बीभ9साQतुशा;तानां 6ै!व�यं ना6 कlयते // ना. शा_७.११९*७ //

षzणां रसाना ं6!ैव�यं नानाभावारसाि;वतम ्/

सKव�योिजतो vथ5ः �योगो ऽ6 !वराजते /

!वSद9वा Sह !वराज;त ेलोके 1च6 ंSह दलु5भम]् // ना. शा_७.११९*८ //

नानाभावाथ5संप;नाः �था�यसKवा�भचा/रणः /

पु[पावकHणा5ः कत5gयाः काgयेष ुSह रसा बुधैः // ना. शा_७.१२० //

एव ंरसाG भावाG gयव�था नाटके �मतृाः /

य एवमेताhजाना�त स ग8चेि9स!>मु3माम ्// ना. शा_७.१२१ //

इ�त ीभारतीये ना�यशा�े भावgयhजको नाम स*मो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अrमो ऽ�यायः

ऋषयः ऊचुः:

भावानां च रसाना ंच समु9थानं यथा\मम ्/

9व9�सादा8ªुतं सव5�म8चामो वSेदतंु पुनः // ना. शा_८.१ //

ना�ये क�त!वधः काय5ः तjuैर�भनय\मः /

कतं वा�भनयो vेष क�तभेद�त ुकH�त5तः // ना. शा_८.२ //

सव5मेतJथातKव ंकथय�व महामनु े/

यो यथा�भनयो यि�मन ्योLgयः �स!>�म8चता // ना. शा_८.३ //

तषेा ंतु वचन ंु9वा मनुीनां भरतो म�ुनः /

�9युवाच पुनवा5Oयं चतुरो ऽ�भनयान ्��त // ना. शा_८.४ //

अहं वः कथ�य[या�म �न^खलेन तपोधनाः /

य�माद�भनयो vेष !व1धवत ्समदुा(तम ्// ना. शा_८.५ //

यदLंु च9वारो ऽ�भनय इ�त तान ्वण5�य[यामः ।

Page 74: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ6ाह:

अ�भनय इ�त क�मात ्।

अ6ो8यत:े

अभी9युपसग5ः णीञ ्इ�त �ापणाथ5को धातुः ।

अ�या�भनी9येव ंgयवि�थत�य एरिज9य8�9य9यया;त�या�भनय इ9येवं �प ं

�स>म ्।

एत8च धा9वथा5नुवचनेनावधायU भव�त ।

अ6 �ोकौ:

अ�भपूव5�त ुणीञ ्धातुरा�भमoुयाथ5�नण5ये /

य�मा9पदाथा5;नय�त त�माद�भनयः �मतृः // ना. शा_८.६ //

!वभावय�त य�मा8च नानाथा5न ्Sह �योगतः /

शाखाEगोपाEगसंयुL�त�माद�भनयः �मतृः // ना. शा_८.७ //

चतु!व5धGैव भव;ेना�य�या�भनयो Saजाः /

अनेकभेदवाहूयं ना�य ंvि�मन ्��त!bतम ्// ना. शा_८.८ //

आE1गको वा1चकGैव vाहाय5ः सािKवक�तथा /

uेय�9व�भनयो !व�ाः चतुधा5 प/रकिnपतः // ना. शा_८.९ //

सािKवकः पूव5मुL�तु भावैG सSहतो मया /

अEगा�भनयमेवादौ गदतो मे �नबोधत // ना. शा_८.१० //

�6!वध�9वाE1गको ��नेयः शार~रो मुखज�तथा /

तथा चrेाकृतGैव शाखाEगोपाEगसंयुतः // ना. शा_८.११ //

�शरोह�तकट~द`ः पा$5पादसमि;वतः /

अEग�9यEगसयुंLः षडEगो ना�यसंBहः // ना. शा_८.१२ //

त�य �शरोह�तोरःपा$5कट~पादतः षडEगा�न /

ने6�ूनासाधरकपोल1चबुका;यपुाEगा�न // ना. शा_८.१३ //

अ�य शाखा च न3ृ ंच तथैवाEकुर एव च /

व�तू;य�भनय�येह !वuेया�न �योLृ�भः // ना. शा_८.१४ //

आE1गक�त ुभवे8चाखा vEकुरः सूचना भवते ्/

अEगहार!व�न[प;न ंन3ृ ंतु करणायम ्// ना. शा_८.१५ //

मुखज ेऽ�भनये !व�ा नानाभावरसाये /

�शरसः �थम ंकम5 गदतो मे �नबोधत // ना. शा_८.१६ //

आकि�पतं कि�पतं च धूतं !वधुतमेव च /

प/रवाSहतमाधूतमवधूत ंतथािhचतम ्// ना. शा_८.१७ //

�नहिhचतं पराव3ृमुि9`* ंचा,यधोगतम ्/

लो�लतं चैव !वuेयं 6योदश!वध ं�शरः // ना. शा_८.१८ //

शनैराक�पनाद�ूव5मधGाकि�पत ंभवते ्/

<तंु तदेव बहुशः कि�पतं कि�पत ं�शरः // ना. शा_८.१९ //

ऋजिु�थत�य चो�वा5धः `पेादाकि�पतं भवते ्/

बहुशG�लतं य8च त9कि�पत�महो8यत े// ना. शा_८.२० //

संuोपदेशप8ृचास ु�वभावाभाषणे तथा /

Page 75: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�नदdशावाहन ेचैव भवेदाकि�पतं �शरः // ना. शा_८.२१ //

रोष े!वतकd !वuाने ��तuान ेऽथ तज5ने /

�°ा�तशयवाOयेष ु�शरः कि�पत�म[यत े// ना. शा_८.२२ //

�शरसो रेचनं य3 ुशनै�त� धुत�म[यत े/

<तुमारेचनादेतSaधुत ंतु भवेि8चरः // ना. शा_८.२३ //

अनीि,सत े!वषादे च !व�मये �9ययं तथा /

पा$ा5वलोकने शू;ये ��तषधेे धुतं �शरः // ना. शा_८.२४ //

शीतB�ते भयातd च 6ा�सत ेjव/रते तथा /

पीतमा6 ेतथा मJे !वधुतं तु भविे8चरः // ना. शा_८.२५ //

पया5यशः पा$5गतं �शरः �यात ्प/रवाSहतम ्/

आधूतम8ुयत े�तय5क् सकृदaुाSहतं तु यत ्// ना. शा_८.२६ //

साधने !व�मये हषd ि�मत ेचाम!ष5त ेतथा /

!वचारे !व(ते चैव ल~लाया ंप/रवाSहतम ्// ना. शा_८.२७ //

गवd8चादश5ने चैव पा$5�थो�व5�नर~`णे

आधुतं त ु�शरो uेयमा9मस�भावनाSदष ु// ना. शा_८.२८ //

यदधः सकृदा�`*मवधतंू त ुति8चरः /

स;देशावाहनालापसंuाSदष ुनSद[यत े// ना. शा_८.२९ //

Fकिhचत ्पा$5नतBीवं �शरो !वuेयमिhचतम ्/

gया1धत ेम1ूच5त ेम3े 1च;ताया ंहनुधारणम ्// ना. शा_८.३० //

उि9`पांसावसLं य9कुिhचत�लूतं �शरः /

�नहिhचतं त ु!वuेय ं�ीणामेतत ्�योजयेत ्// ना. शा_८.३१ //

गवd माने !वलासे च �बgवोके FकलFकिhचते /

मो�ा�यत ेकु��मते �त�भमाने �नहिhचतम ्// ना. शा_८.३२ //

पराव3ृानुकरणात ्पराव3ृ�महो8यत े/

तत ्�या;मुखापहरणे पbृतः �े`णाSदषु // ना. शा_८.३३ //

उि9`* ंचा!प !वuेयम;ुमुखावि�थतं �शरः /

�ांशुSदgया�योगेष ु�यादिु9`* ं�योगतः // ना. शा_८.३४ //

अधोमुख ंि�थत ंचा!प बुधाः �ाहुरधोगतम ्/

लjजायां च �णामे च दःुख ेचाधोगतं �शरः // ना. शा_८.३५ //

सव5तो �मणा8चैव �शरः �यात ्प/रलो�लतम ्/

मू8चा5gया1धमदावशेBह�न<ाSदषु �मतृम ्// ना. शा_८.३६ //

ऋज�ुवभावसं�थानं �ाकृतं तु �वभावजम ्/

मगंnया�ययन�यान�वभावजयकम5स ु// ना. शा_८.३७ //

एqयो ऽ;ये बहवो भेदा लोका�भनयसं1ताः /

त ेच लोक�वभावने �योLgया �योLृ�भः // ना. शा_८.३८ //

6योदश!वध ंvेति8चरःकम5 मयोSदतम ्/

अतः परं �व%या�म Irीना�मह ल`णम ्// ना. शा_८.३९ //

का;ता भयानका हा�या कeणा चाQतुा तथा /

रौ<ो वीरा च बीभ9सा !वuेया रसIrयः // ना. शा_८.४० //

Page 76: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ि�नAधा (rा च द~ना च \ु>ा I*ा भयाि;वता /

जगुुि,सता !वि�मता च �था�यभावषुे Irयः // ना. शा_८.४१ //

शू;या च म�लना चैव ा;ता लjजाि;वता तथा /

Aलाना च शEFकता चैव !वषzणा मकुुला तथा // ना. शा_८.४२ //

कुिhचता चा�भत*ा च िज'ा सल�लता तथा /

!वतFक5 ताध5मुकुला !व�ा;ता !वलु*ा तथा // ना. शा_८.४३ //

आकेकरा !वकोशा च 6�ता च मSदरा तथा /

ष��6शं� Irयो vेता तास ुना�य ं��त!bतम ्// ना. शा_८.४४ //

अ�य I!r!वधान�य नानाभावरसायम ्/

ल`णं स��व%य�म यथाकम5 �योगतः // ना. शा_८.४५ //

हष5�सादज�नता का;ता9यथU सम;यथा /

स�ू̀ पेकटा`ा च शEृगारे I!r/र%यते // ना. शा_८.४६ //

�ोa3ृ�नr�धपटुा �फुरदaु3ृतारका /

I!rभ5यानाका9यथU भीता uेया भयानके // ना. शा_८.४७ //

\मादाकुिhचतपुटा !व�ा;ताकुलतारका /

हा�या I!r�तु कत5gया कुहका�भनयं ��त // ना. शा_८.४८ //

प�ततो�व5पटुा साkा म;युम;थरतारका /

नासाBानुगता I!rः कeणा कeणे रसे // ना. शा_८.४९ //

या 9वाकुिhचतप%माBा साGय�>3तारका /

सौ�या !वक�सता;ता च साQतुा I!rरQतु े// ना. शा_८.५०

\् //

ऊरा �`ाeणोaतृ�नr�धपटुतारका /

�कुुट~कुSटला I!rः रौ<े रौ<~ रसा �मतृा // ना. शा_८.५१ //

द~*ा !वक�सता `ु�धा ग�भीरा समतारका /

उ9फुnलम�या I!r�तु वीरा वीररसाया // ना. शा_८.५२ //

�नकुिhचतपटुापाEगा घूण�प,लतुतारका /

सिं�rि�थरप%मा च बीभ9सा I!r/र[यत े// ना. शा_८.५३ //

नासाBसLा �न�मषा तथाधोभागचा/रणी /

आकेकरपटुा शा;त ेशा;ता I!rभ5वदेसौ // ना. शा_८.५४ //

रसजा Irयो vेता !वuेया ल`णाि;वता /

अतः परं �व%या�म �था�यभावसमायाः // ना. शा_८.५५ //

gयाकोशम�या मधुरा ि�थततारा�भला!षणी /

सान;दाु,लतुा I!rः ि�नAधेय ंर�तभावजा // ना. शा_८.५६ //

चला ह�सतगभा5 च !वश3ारा�नमे!षणी /

Fकिhचदाकुिhचता I!rः (rा हासे �कH�त5ता // ना. शा_८.५७ //

अवk�तो3रपुटा Fकिhच9सरं�धतारका /

म;दसhचा/रणी द~ना सा शोके I!r/र[यत े// ना. शा_८.५८ //

�`ा ि�थरो>तपटुा �नr�धो>3ृतारका /

कुSटला �ुकुSटI5!rः \ु>ा \ोधे !वधीयते // ना. शा_८.५९ //

Page 77: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सिं�थत ेताकd य�याः ि�थता !वक�सता तथा /

सKवमSु§रती I*ा I!re9साहसभंवा // ना. शा_८.६० //

!व�फा/रतोभयपुटा भयकि�पततारका /

�न[\ा;तम�या I!r�तु भयभाव ेभयाि;वता // ना. शा_८.६१ //

सकंो1चतपटुा�यामा I!rम��लततारका /

प%मो�ेशात ्समSुaAना जुगु,सायां जुगिु,सता // ना. शा_८.६२ //

भशृमुa3ृतारा च नrोभयपटुाि;वता /

समा !वक�सता I!r!व5ि�मता !व�मये �मतृा // ना. शा_८.६३ //

�था�यभावाया vेता !वuेयाः Irयो बुधैः /

संचा/रणीनां Irीना ंस��व%या�म ल`णम ्// ना. शा_८.६४ //

समतारा समपटुा �न[क�पा शू;यदश5ना /

बाvाथा5BाSहणी �यामा शू;या I!rः �कH�त5ता // ना. शा_८.६५ //

��प;दमानप%माBा ना9यथ5मुकुलैः पुटैः /

म�लना;ता च म�लना I!r!व5ि�मततारका // ना. शा_८.६६ //

म��ला!पतपुटा `ामा कुिhचतलोचना /

स;ना प�तततारा च ा;ता I!rः �कH�त5ता // ना. शा_८.६७ //

Fकिhचदिhचतप%माBा प�ततो�व5पटुा S�या /

6पाधोगततारा च I!rल5jजाि;वता तु सा // ना. शा_८.६८ //

�लान�ुपटुप%मा या �श1थला म;दचा/रणी /

\म�वrृतारा च Aलाना I!r�तु सा �मतृा // ना. शा_८.६९ //

Fकिhच8चला ि�थरा Fकिhचद§ुता �तय5गायता /

गढूा चFकततारा च शEFकता I!r/र[यत े// ना. शा_८.७० //

!वषाद!व�तीण5पटुा पय5�ता;ता �नमे!षणी /

Fकिhचि;नr�धतारा च काया5 Irी!व5षाSदनी // ना. शा_८.७१ //

�फुरदाि�rप%माBा मुकुलो�व5पटुािhचता /

सुखो;मी�लततारा च मकुुला I!r/र[यत े// ना. शा_८.७२ //

आ�नकुिhचतप%माBा पुटैराकुिhचतै�तथा /

स�ंनकुिhचततारा च कुिhचता I!r/र[यत े// ना. शा_८.७३ //

म;दायमानतारा या पुटैः �च�लतै�तथा /

स;तापोप,लतुा I!rर�भत*ा तु सgयथा // ना. शा_८.७४ //

लि�बताकुिhचतपटुा शनैि�तय5E �नर~�`णी /

�नगढूा गूढतारा च िज'ा I!reदा(ता // ना. शा_८.७५ //

मधुराकुिhचता;ता च स�ू̀ पेा च सि�मता /

समम;य!वकारा च I!rः सा ल�लता �मतृा // ना. शा_८.७६ //

!वतक�a�त5तपुटा तथैवो9फुnलतारका /

अधोगत!वचारा च I!rरेषा !वतFक5 ता // ना. शा_८.७७ //

अध5gयाकोशप%मा च ¶ादाध5मकुुलैः पुटैः /

ि�मताश5मकुुला I!rः Fकिhचnलु�लततारका // ना. शा_८.७८ //

अनवि�थततारा च !व�ा;ताकुलदश5ना /

Page 78: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

!व�तीण�9फुnलम�या च !व�ा;ता I!re8यत े// ना. शा_८.७९ //

पुटौ ��फु/रतौ य�य �नr�धौ प�ततौ पुनः /

!वलु*ोa3ृतारा च I!rरेषा तु !व,लतुा // ना. शा_८.८० //

आकुिhचतपुटापाEगा सEगताध5�नमे!षणी /

मुहुgया5व3ृतारा च I!rराकेकरा �मतृा // ना. शा_८.८१ //

!वको�शतोभयपटुा �ो9फुnला चा�नमे!षणी /

अनवि�थतसhचारा !वकोशा I!re8यत े// ना. शा_८.८२ //

6ासोa3ृपुटा या त ुतथो9कि�पततारका /

स;6ासो9फुnलम�या च 6�ता I!reदा(ता // ना. शा_८.८३ //

आघुण5मानम�या या `ामा;तािhचतलोचना /

I!r!व5क�सतापाEगा मSदरा तeणे मदे // ना. शा_८.८४ //

Fकिhचदाकु~1चतपुटा vनवि�थततारका /

तथा च�लतप%मा च I!rम5�यमदे भवेत ्// ना. शा_८.८५ //

स�नमेषा�नमेषा च Fकिhच� द�श5ततारका /

अधोभागचर~ I!rरधमे त ुमदे �मतृा // ना. शा_८.८६ //

इ9येव ंल�`ता vेता षट�6शं� Irयो मया /

रसजा सहजाGासा ं!व�नयोग ं�नबोधत // ना. शा_८.८७ //

रसजा��त ुरसे[ववे �था�यष ु�था�यIrयः /

शणुृत gय�भचा/रzयः सhचा/रष ुयथाि�थताः // ना. शा_८.८८ //

शू;या I!r�तु 1च;ताया ं�त�भे चा!प �कH�त5ता /

�नवdदे चा!प म�लना वैवzयd च !वधीयत े// ना. शा_८.८९ //

ा;ता मातd �वेदे च लजायां ल�लता तथा /

अप�मारे तथा gयाधौ Aला;या ंAलाना !वधीयत े// ना. शा_८.९० //

शEकाया ंशEFकता uेया !वषादाथd !वषाSदनी /

�न<ा�व,नसुखाथdष ुमकुुला I!r/र[यत े// ना. शा_८.९१ //

कुिhचतासू�यता�नrद[ु�े`ा�`gयथाष ुच /

अ�भत*ा च �नवdदे v�भघाता�भतापयोः // ना. शा_८.९२ //

िज'ा I!rरसयूाया ंजडताल�ययो�तथा /

धतृौ हषd सल�लता �मतृौ तकd च तFक5 ता // ना. शा_८.९३ //

आnहाSद[वध5मुकुला ग;ध�पश5सुखाSदष ु/

!व�ा;ता I!rरावेगे स��मे !व�मे तथा // ना. शा_८.९४ //

!वलु*ा चपलो;माददःुखा�त 5मरणाSदष ु/

आकेकरा दरुालोके !व8चेद�ेअ�`तेष ुच // ना. शा_८.९५ //

!वबोधगवा5मश�²यम�तष ु�याSaको�शता /

6�ता 6ासे भव�े I!rम5Sदरा च मदेि[व�त // ना. शा_८.९६ //

षट�6शं� Irयो vेता यथावत ्समदुा(ताः /

रसजानां त ुIrीना ंभावजानां तथैअव च // ना. शा_८.९७ //

तारापुट�वुा ंकम5 गदतो मे �नबोधत /

�मणं वलनं पातGलन ंस��वशेनम ्// ना. शा_८.९८ //

Page 79: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

!ववत5नं समaु3ृ ं�न[\ामः �ाकृतं तथा /

पुटा;तम5zडलाव!ृ3�तारयो�5मणं �मतृम ्// ना. शा_८.९९ //

वलनं गमनं �यkं पातन ंk�तता तथा /

चलनं क�पन ंuेयं �वशेो ऽ;तः�वशेनम ्// ना. शा_८.१०० //

!ववत5नं कटा`�तु समaु3ृ ंसमु;न�तः /

�न[\ामो �नग5मः �ोLः �ाकृतं त ु�वभावजम ्// ना. शा_८.१०१ //

अथैषा ंरसभावषे ु!व�नयोग ं�नबोधत /

�मणं चलनोa3ेृ �न[\ामो वीररौ<योः // ना. शा_८.१०२ //

�न[\ामणं संवलनं कत5gय ंतु भयानके /

हा�यबीभ9सयोGा!प �वशेन�महे[यत े// ना. शा_८.१०३ //

पातनं कeणे कायU �न[\ामणमथाQतु े/

�ाकृतं शेषभावषे ुशEृगारे च !वव�त5तम ्// ना. शा_८.१०४ //

�वभाव�स>मेवैतत ्कमU लोकF\यायम ्/

एव ंरसेष ुभावषे ुताराकमा5̂ ण योजयेत ्// ना. शा_८.१०५ //

अथाऽ6वै �व%या�म �कारन ्दश5न�य त ु/

सम ंसाच�नुव3ेृ च vालोFकत!वलोFकत े// ना. शा_८.१०६ //

�लोFकतोnलोFकत ेचा,यवलोFकतमेव च /

समतारं च सौ�यं च य�rृ ंतत ्समं �मतृम ्// ना. शा_८.१०७ //

प%मा;तरगततारं च �यk ंसाचीकृतं तु तत ्/

�प�नव5ण5ना युLमनुव3ृ�म�त �मतृम ्// ना. शा_८.१०८ //

सहसा दश5नं यत ्�या3दालोFकतमु8यते /

!वलोFकत ंपrृत�तु पा$ा5qयां तु �लोFकतम ्// ना. शा_८.१०९ //

ऊ�व5मुnलोFकत ंuेयमवलोFकतम,यधः /

इ9येष ुदश5न!व1धः सव5भावरसायः // ना. शा_८.११० //

ताराकृतो ऽ�यानुगतं पुटकम5 �नबोधत /

उ;मेषG �नमेषG �सतृ ंकुिhचत ंसमम ्// ना. शा_८.१११ //

!वव�त5तं स �फु/रत ं!पSहत ंस!वता�डतम ्/

!व�ेषः पुटयोय5�तु स तू;मेषः �कH�त5तः // ना. शा_८.११२ //

समागमो �नमेषः �यादायामः �सतृ ंभवेत ्/

आकु~1चतं कुिhचतं �यात ्सम ं�वाभा!वकं �मतृम ्// ना. शा_८.११३ //

!वव�त5तं समaु3ृ ं�फु/रतं �पि;दतं तथा /

�थ1गतं !पSहत ं�ोLमाहतं तु !वता�डतम ्// ना. शा_८.११४ //

अथैष ंरसभावेष ु!व�नयोग ं�नबोधत /

\ोधे !वव�त5तं काय� �नमेषो;मेषणैः सह // ना. शा_८.११५ //

!व�मयाथdष ुहषd च वीरे च �सतृ ं�मतृम ्/

अ�नrदश5ने ग;धे रसे �पशd च कुिhचतम ्// ना. शा_८.११६ //

शEृगारे च सम ंकाय5मी[या5सु �फु/रत ंतथा /

सु*मिू8च5तवातो[णधमूवषा5hजना�त5ष ु// ना. शा_८.११७ //

ने6रोगे च !पSहतम�भघात े!वता�डतम ्/

Page 80: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

इ9येव ंरसभावषे ुतारकापटुयो!व51धः // ना. शा_८.११८ //

काया5नुगतम�यैव �ुवोः कम5 �नबोधत /

उ9`ेपः पातनGैव �कुुट~ चतुरं �वुोः // ना. शा_८.११९ //

कुिhचतं रे1चतं चैव सहज ंच�ेत स*धा /

�वुोe;न�तe9`पेः सममेकैकशो ऽ!प वा // ना. शा_८.१२० //

अनेनैव \मेणैव पातनं �यादधोमखुम ्/

�वुोमू5लसमु9`ेपात ्�ुकुट~ प/रकH�त5ता // ना. शा_८.१२१ //

चतुरं Fक~1चद8ु8वासा;मधुरायतया �ुवोः /

एक�या उभयोवा5!प मदृभुEग�तु कुिhचतम ्// ना. शा_८.१२२ //

एक�या एव ल�लताद9ु`ेपा<े1चतं �ुवः /

सहजातं त ुसहज ंकम5 �वाभा!वकं �मतृम ्// ना. शा_८.१२३ //

अथैषा ंस��व%या�म रसभाव�योजनम ्/

कोपे !वतकd हेलाया ंल~लादौ सहज ेतथा // ना. शा_८.१२४ //

वणे दश5ने चैव �ुवमेका ंसमिु9`पेत ्/

उ9`ेपो !व�मये हषd रोषे चैअव aयोर!प // ना. शा_८.१२५ //

आसू�यतजगु,ुसाया ंहा�ये ¡ाणे च पातनम ्/

\ोध�थानेष ुद~*षे ुयोजयेत ्�कुुSट ंबुधः // ना. शा_८.१२६ //

शEृगारे ल�लत ेसौ�ये सुखे �पशd �बोधने /

एव ं!वधेष ुभावेष ुचतुरं तु �योजयेत ्// ना. शा_८.१२७ //

�ीपeुषयोG सलंापे नानाव�था;तरा9मके /

मो�ा�यत ेकु��मते !वलासे FकलFकिhचते // ना. शा_८.१२८ //

�नकुिhचतं तु कत5gय ंन3ेृ योjय ंतु रे1चतम ्/

अना!व>षुे भावषे ु!वJात ्�वाभा!वकं बुधः // ना. शा_८.१२९ //

इ9येव ंतु �ुवः �ोLं नासाकम5 �नबोधत /

नता म;दा !वकृrा च सो88वासा च !वकू^णता // ना. शा_८.१३० //

�वाभा!वका च�ेत बुधैः ष|!वधा ना�सका �मतृा /

नता मुहुःि�rपटुा म;दा त ु�नभतृा �मतृा // ना. शा_८.१३१ //

!वकृrो9फुिnलतपटुा सो88वासा कृrमाeता /

!वकू^णता संकु1चता समा �वाभा!वका �मतृा // ना. शा_८.१३२ //

ना�सकाल`णं vेतत ्!व�नयोग ं�नबोधत /

मदो9क�पसमायLेु नार~णामनुरोधने // ना. शा_८.१३३ //

�नः$ासे च नता काया5 ना�सका ना�ययोLृ�भः /

!वि8च;नम;दeSदत ेसो88वासे च नता �मतृा // ना. शा_८.१३४ //

�नवdगौ9सुOय1च;तास ुम;दा शोके च योजयेत ्/

ती-ग;धे !वकृrां तौ रौ<े वीरे तथैव च // ना. शा_८.१३५ //

इr¡ाणे तथो88वासे द~घ�88वासा ं�योजयेत ्/

!वकू^णता च कत5gया जुगु,सायामसयूाSदष ु// ना. शा_८.१३६ //

काया5 शषुे भावषे ुतuैः �वाभा!वका तथा /

`ाम ंफुnलं च घूणU च कि�पतं कुिhचतं समम ्// ना. शा_८.१३७ //

Page 81: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ष|!वधं गzडमSु�rं त�य ल`णमु8यते /

`ाम ंचावनतं uेयं फुnल ं!वक�सतं भवते ्// ना. शा_८.१३८ //

!वततं घूण5म6ोLं कि�पतं �फु/रतं भवते ्/

�यात ्कुिhचत ंसंकुिhचत ंसम ं�ाकृतमु8यत े// ना. शा_८.१३९ //

गzडयोल5̀ ण ं�ोLं !व�नयोग ं�नबोधत /

`ाम ंदःुखेष ुकत5gय ं�हषd फुnलमेव च // ना. शा_८.१४० //

पूण5मु9साहगवdषु रोमहषdषु कि�पतम ्/

कुिhचतं च सरोमाhच ं�पशd शीत ेभये jवरे // ना. शा_८.१४१ //

�ाकृतं शेषभावषे ुगzडकम5 भवेSद�त /

!ववत5नं क�पनं च !वसग� !व�नगूहनम ्// ना. शा_८.१४२ //

स;दrकं सम§ंु च ष� कमा5zयधर�य तु /

!वकू^णतं !ववत5�तु वेपन ंक�पन ं�मतृम ्// ना. शा_८.१४३ //

!व�न[\ामो !वसग5�तु �वशेो !व�नगूहनम ्/

स;दrकं Saजैअद5r ंसम§ुः सहजो;न�त // ना. शा_८.१४४ //

इ9योbल`णं �ोLं !व�नयोग ं�नबोधत /

असूयावदेनावuाभयाSदष ु!ववत5नम ्// ना. शा_८.१४५ //

क�पनं वेपनं शीतभयरोषजवाSदषु /

�ीअणां !वलासे !वgवोके !वसग� रhजने तथा // ना. शा_८.१४६ //

!व�नगूहनमायासे स;दr ं\ोधकम5स ु/

सम§ु�9वनुक�पाया ंचु�बने चा�भन;दन े// ना. शा_८.१४७ //

इ9योbकमा5zयुLा�न 1चबकु�य �नबोधत /

कु�नं खzडन ं1च;न ंचुिOकतं लेहनं समम ्// ना. शा_८.१४८ //

दr ंच द;तF\यया 1चबकंु ि9वह ल%यते /

कु�नं द;तसघंष5ः स�ंफोटः खzडन ंमुहुः // ना. शा_८.१४९ //

1च;नं तु गाढसं�ेषGिुOकतं दरू!व8यु�तः /

लेहनं िज�या लेहः Fकिhचत ्�ेषः सम ंभवते ्// ना. शा_८.१५० //

द;तैद5r ेऽधरे दr�म9येषा ं!व�नयोजनम ्/

भयशीतjवर\ोधB�तानां कु�न ंभवेत ्// ना. शा_८.१५१ //

जपा�ययनसलंापभ%ययोग ेच खzडनम ्/

1च;नं gयाधौ भये शीत ेgयायामे eSदते मतृ े// ना. शा_८.१५२ //

ज�ृभणे चुिOकतं कायU तथा लेvे च लेहनम ्/

सम ं�वभावभावेष ुस;दr ं\ोधकम5स ु// ना. शा_८.१५३ //

इ�त द;तोbिज�ाना ंकरणाि8चबकुF\या /

!वधुतं !व�नव3ृ ंच �नभु5Aनं भुAनमेव च // ना. शा_८.१५४ //

!ववतृ ंच तथोaाSह कमा5zय6ा�यजा�न तु /

gयाव3ृ ं!व�नव3ृ ं�याSaधुतं �तय5गायतम ्// ना. शा_८.१५५ //

अवा¥ुख9व ं�नभु5Aनं gयाभुAनं Fकिhचदायतम ्/

!वि�rोbं च !ववतृमुaाvिु9`*मेव च // ना. शा_८.१५६ //

!व�नव3ृमसूयायामी[या5\ोधकृतने च /

Page 82: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अवuा!ववतृादौ च �ीणा काया5 �योLृ�भः // ना. शा_८.१५७ //

!वधुतं वारणे चैव नैव�म9येवमाSदष ु/

�नभु5Aनं चा!प !वuेयं ग�भीरालोकनाSदष ु// ना. शा_८.१५८ //

भुAनं लजाि;वत ेयोjय ंयतीना ंत ु�वभावजम ्/

�नवdदौ9सOुय1च;तासु नये च !व�नम;6णे // ना. शा_८.१५९ //

!वव3ृ ंचा!प !वuेयं हा�यशोकभयाSदष ु/

�ीणामaुाSह ल~लाया ंगवd ग8च9यनादरे // ना. शा_८.१६० //

एव नामे�त कायU च कोपवाOये !वच`णैः /

सम ंसा8यनुव3ृाSद य8च I!r!वकिnपतम ्// ना. शा_८.१६१ //

तjuै�तेनानुसारेण कायU तदनुग ंमुखम ्/

अथातो मुखराग�तु चतुधा5 प/रकH�त5तः // ना. शा_८.१६२ //

�वाभा!वकः �स;नG रLः mयामो ऽथ5संयः /

�वाभा!वक�त ुकत5gयः �वभावा�भनयायः // ना. शा_८.१६३ //

म�य�थाSदष ुभावषे ुमुखरागः �योLृ�भः /

�स;न�9वQतेु काय� हा�यशEृगारयो�तथा // ना. शा_८.१६४ //

वीररौ<मदाJेष ुरLः �यात ्कeणे तथा /

भयानके सबीभ9से mयाम ंसhजायते मुखम ्// ना. शा_८.१६५५ //

एव ंभावरसाथdष ुमुखराग ं�योजयेत ्/

शाखाEगोपाEगसंयुLः कृतो ऽ,य�भनयः शुभः // ना. शा_८.१६६ //

मुखराग!वह~न�तु नैव शोभाि;वतो भवते ्/

शर~रा�भनयो ऽnपो ऽ!प मुखरागसि�;वतः // ना. शा_८.१६७ //

Saगुणा ंलभत ेशोभां रा6ा!वव �नशाकरः /

नयना�भनयो ऽ!प �या;नानाभावरसा�फुटः // ना. शा_८.१६८ //

मुखरागाि;वतो य�मा;ना�यम6 ��त!bतम ्/

यथा ने6 ं�सपdत मुखभIू!rसयुंतम ्// ना. शा_८.१६९ //

तथा भावरसोपेत ंमुखराग ं�योजयेत ्/

इ9येव ंमुखराग�तु �ोLो भावरसायः // ना. शा_८.१७० //

अतः परं �व%या�म Bीवाकमा5̂ ण व ैSaजाः /

समा नतो;नता �यkा रे1चता कुिhचतािhचता // ना. शा_८.१७१ //

व�लता च �नव3ृा च Bीवा नव!वधाथ5तः /

समा �वाभा!वकH �यान�वभाजपकम5स ु// ना. शा_८.१७२ //

नता नता�यालEकारब;ध ेकzठावल�बने ,

उ;नताqयु;नतमुखी Bीवा चो�व5�नवशेने // ना. शा_८.१७३ //

�यkा पा$5गता uेया �क;धभारे ऽ�त दःु^खत े/

रे1चता !वधतु�ा;ता हाव ेमथनृ3योः // ना. शा_८.१७४ //

कुिhचताकुिhचते मूि�न5 धा/रत ेगलर`ण े/

अिhचतापसतृो¢;धकेशकष��व5दश5ने // ना. शा_८.१७५ //

पा$�;मखुी �याa�लता BीवाभेदैG वी`णे /

�नवतृा�भमुखीभूता �व�थाना�भमुखाSदष ु// ना. शा_८.१७६ //

Page 83: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

इ9याSद लोकभावाथा5 BीवाभEगैरनेकधा /

Bीवाकमा5^ण सवा5^ण �शरः कमा5नुगा�न Sह // ना. शा_८.१७७ //

�शरसः कम5णः कम5 Bीवायाः स��वत5त े/

इ9येतnल`णं �ोLं शीष�पाEगसमायम ्/

अEगकमा5̂ ण शषेा^ण गदतो मे �नबोधत // ना. शा_८.१७९ //

इ�त भारतीये ना�यशाm6 ेउपाEग!वधान ंनाम अrमो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ नवमो ऽ�यायः

एवमेति8चरोने6�ुनासोbकपोलजम ्/

कम5 ल`णसयंLमपुाEगाना ंमयोSदतम ्// ना. शा_९.१ //

ह�तोरपा$5जठरकट~जEघोeपादतः /

ल`णं स��व%या�म !व�नयोग ंच तKवतः // ना. शा_९.२ //

ह�ताद~ना ं�व%या�म कम5 ना�य�योजकम ्

यथा येना�भनेयं च त;मे �नगदतः शणुृ // ना. शा_९.३ //

पताकि�पताकG तथा व ैकत5र~मुखः /

अध5च;<ो vरालशच् शुकतुzड�तथैव च // ना. शा_९.४ //

म!ुrG �शखराoयG क!प9थः खटकामुखः /

सू8या�यः प�कोशG तथा व ैसप5शीष5कः // ना. शा_९.५ //

मगृशीष5ः परो uेयो ह�ता�भनययोLृ�भः /

काEगुलको ऽलप�G चतुरो �मर�तथ // ना. शा_९.६ //

हंसा�यो हंसप`G स;दंशो मकुुल�तथा /

ऊण5नाभ�ता}चूडचत!ुवUश�तर~/रताः // ना. शा_९.७ //

असंयुताः सयुंताG गदतो मे �नबोधत /

अhज�लG कपोतG कक5 टः �वि�तक�तथा // ना. शा_९.८ //

खटकावध5मानG vु9सगंो �नषध�तथा /

दोलः पु[पपटुGैव तथा मकर एव च // ना. शा_९.९ //

गजद;तो ऽवSह9थG वध5मान�तथैव च /

एत ेत ुसयुंता ह�ता मया �ोLा�योदश // ना. शा_९.१० //

न3ृह�तानतGो�व5 गदतो मे �नबोधत /

चतुरkौ तथोa3ृौ तथा तलमखुौ �मतृौ // ना. शा_९.११ //

�वि�तकौ !व�कHण� चा,यरालखटकामुखौ /

आ!व>व\ौ सू8या�यौ रे1चतावध5रे1चतौ // ना. शा_९.१२ //

उ3ानाविhचतौ वा!प पnलवौ च तथा करौ /

�नत�बौ चा!प !वuेयौ केशब;धौ तथैव च // ना. शा_९.१३ //

स��ोLौ क/रह�तौ च लताoयौ च तथैव च /

प`विhचतकौ चैव प`�Jोतकौ तथा // ना. शा_९.१४ //

Page 84: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

uेयो गeडप`ौ च हंसप`ौ तथैव च /

ऊ�व5मzड�लनौ चैव पा$5मzड�लनौ तथा // ना. शा_९.१५ //

उरोमzड�लनौ चैव उरःपा$ा5ध5मzडलौ /

म!ुrक�वि�तकौ चा!प न�लनीप�कोशकौ // ना. शा_९.१६ //

अलप�ावुnबनौ च ल�लतौ व�लतौ तथा /

स*ष!rकरा vेते नामतो ऽ�भSहता मया // ना. शा_९.१७ //

यथा ल`णमेतषेां कमा5^ण च �नबोधत /

�सा/रताः समाः सवा5 य�याEगुnयो भवि;त Sह /

कुिhचतG तथाEगुbः स पताक इ�त �मतृः // ना. शा_९.१८ //

एष �हारपात े�तापन नोदने �हषd च /

गवd ऽ,यह�म�त तjuैललाटदेशोि9थतः काय5ः // ना. शा_९.१९ //

एषो ऽिAनवष5धारा�न�पणे पु[पव!ृrपतन ेच /

सयंुतकरणः काय5ः �!वरलच�लताEगु�लह5�तः // ना. शा_९.२० //

�वि�तक!व8यु�तकरणात ्पnलवपु[पोपहारश[पा^ण /

!वर1चतमवु�स�ंथं य� <gय त8च �न�dmयम ्// ना. शा_९.२१ //

�वि�तक!व8यु�तकरणात ्पनुरेवाधोमुखेन कत5gयम ्/

सवंतृ!ववतंृ पाnयं च;नं �न�बड ंच गो,य ंच // ना. शा_९.२२ //

अ�यैव चाEगलु~�भरधोमुख�ि�थतोि9थतचला�भः /

वायू�म5वगेवेला`ोभGौघG कत5gयः // ना. शा_९.२३ //

उ9साहनं बहु तथा महाजन�ाशुंप[ुकर�हतम ्/

प`ो9`पेा�भनय ंरेचककरणेन चा�भनयेत ्// ना. शा_९.२४ //

प/रघrृतल�थेन तु धौतं मSृदतं �मrृ!पrे च /

पुनरेव शैलधारणमु¤ाटनमेव चा�भनयेत ्// ना. शा_९.२५ //

एवमेष �योLgयः �ीपुसंा�भनये करः /

पताकाqया ंत ुह�ताqयाम�भनेयः �योLृ�भः // ना. शा_९.२६ //

दशाoयG शताoयG सहkाoय�तथवै च /

अतः परं �व%या�म �6पताक�य ल`णम ्// ना. शा_९.२७ //

पताके तु यदा व\ाऽना�मका 9वEगु�लभ5वेत ्/

�6पताकः स !वuेयः कम5 चा�य �नबोधत // ना. शा_९.२८ //

आवाहनमवतरणं !वसज5न ंवारणं �वशेG /

उ;नामनं �णामो �नदश5नं !व!वधवचनं च // ना. शा_९.२९ //

मEगnय<gयाणा ं�पश5ः �शरसो ऽथ सि;नवशेG /

उ[णीषमुकुटधारणं नासा�यो6सवंरणम ्// ना. शा_९.३० //

अ�यैव चाEगलु~qयामधोमखु�ि�थतोि9थतचलाqयाम ्/

लघुपवनkोतोभुजग�मराSदकान ्कुया5त ्// ना. शा_९.३१ //

अु�माज5ने �तलक!वरचनं रोचनयाल�भकं च

�6पताकाना�मकया �पश5नमलक�य काय5hच // ना. शा_९.३२ //

�वि�तकौ �6पताकौ तु गु�णां पादव;दने /

!व8युतौ च�लताव�थौ काया5वaुाहदश5ने // ना. शा_९.३३ //

Page 85: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पर�पराBसिं�rौ कत5gयौ नपृदश5ने /

�तय5क् �वि�तक��ब>ौ �याता ंतौ Bहदश5ने // ना. शा_९.३४ //

तपि�वदश5ने काया5वू�व� चा!प परा¥ुखौ /

पर�परा�भमुखौ च कत5gयौ वरदश5ने // ना. शा_९.३५ //

उ3ानाधोमुखौ काया5वBे वO6�य सिं�थतौ /

वडवानलसEBाममकराणा ंच दश5न े// ना. शा_९.३६ //

अ�भनया�9वनेनैअव वानर,लवनोम5यः /

पवनG ि�यGैव ना�ये ना�य!वच`णःै // ना. शा_९.३७ //

समंुख�सतृाEगुbः काय� बाले;ददुश5ने /

पराEAमुख�तु कत5gयो याने नणृा ं�योLृ�भः // ना. शा_९.३८ //

�6पताके यदा ह�त ेभवेत ्पbृावलोकनी

तज5नी म�यमायाG तदासौ कत5र~मुखः // ना. शा_९.३९ //

प1थ चरणरचनरhजनरEगणकरणा;यधोमुखनैेव /

ऊ�व5मुखेन त ुकुया5त ्दr ंशEृग ंच लेoयं च // ना. शा_९.४० //

पतनमरणgय�त\मप/रव3ृ!वतFक5 त तथ ;य�तम ्/

�भ;नव�लतेन कुया5त ्कत5या5�याEगु�लमुखने // ना. शा_९.४१ //

सयंुतकरणो व �यादसयुंतो वा �यjुयते तjuैः /

eeचमरमSहषसुरगजवषृगोपुरशैल�शखरेष ु// ना. शा_९.४२ //

य�याEगुnय�त ु!वनताः सहाEगुbेन चापवत ्/

सो ऽध5च;<ो Sह !वuेयः करः कमा5�य व%यत े// ना. शा_९.४३ //

एतने बालतरवः श�शलेखा�बकुलशवलया�न /

�नघा5टनमाय�तं म�यौप�यं च पीनं च // ना. शा_९.४४ //

रशनाजघनकट~नामाननतलप6कुzडलाद~नाम ्/

कत5gयो नार~णाम�भनययोगो ऽध5च;<ेण // ना. शा_९.४५ //

आJा धनुन5ता काया5 कुिhचताEगुbक�तथा /

शषेा �भ;नो�व5व�लता vराले ऽEगुलयः करे // ना. शा_९.४६ //

एतने सKवशौzडीय5वीय5ध�ृतकाि;तSदgयगा�भी·म ्/

आशीवा5दाG तथा भावा Sहतसंuकाः काया5ः // ना. शा_९.४७ //

एतने पुनः �ीणां केशाना ंसBंहो9कष� /

सवा5E1गकं तथैव च �नव5ण5नमा9मनः काय5म ्// ना. शा_९.४८ //

कौतुक!ववाहयोगं �द�`णेनैव स�ंयोग ंच /

अEगnुयB�वि�तकयोगान ्प/रमzडलेनैव // ना. शा_९.४९ //

�ा��`zय प/रमzडल ंच कुया5न ्महाजनं चैव /

य8च मह~तलर1चतं <gयं त8चा�भनेयं �यात ्// ना. शा_९.५० //

आ�ाने च �नवारण�नमा5णे चा,यनकेवचने च /

�वदे�या चापनयने ग;धा¡ाणे शुभः शुभे चैष // ना. शा_९.५१ //

�6पताकह�तजा�न तु पूवU या;य�भSहता�न कमा5̂ ण /

ता�न 9वरालयोगात ्�ी�भः स�यक् �योjया�न // ना. शा_९.५२ //

अराल�य यदा व\ाऽना�मका9वEगु�लभ5वते ्/

Page 86: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

शुकतुzड�त ुस करः कम5 चा�य �नबोधत // ना. शा_९.५३ //

एतने 9व�भनेयं नाहं न 9वं न कृ9य�म�त चायd /

आवाहन े!वसगd 1ध1ग�त वचन ेच सावuम ्// ना. शा_९.५४ //

अEगnुयो य�य ह�त�य तलम�येBसंि�थताः /

तासामपु/र चाEगbुः सः म!ुr/र�त सं�uतः // ना. शा_९.५५ //

एष �हारे gयायामे �नग5मे पीडन ेतथा /

सवंाहने ऽ�सयrीना ंकु;तदzडBहे तथा // ना. शा_९.५६ //

अ�यैव तु यदा मrेु��व�Eगbुः �युjयत े/

ह�तः स �शखरो नाम तदा uेयः �योLृ�भः // ना. शा_९.५७ //

रिmमकुशाEकुशधनुषा ंतोमरश�L�मो`णे चैव /

अधरोbपादरhजनमलक�यो9`ेपणं चैव // ना. शा_९.५८ //

अ�यैव �शखराoय�य vEगbुक�नपी�डता /

यदा �दे�शनी व\ा स क!प9थ�तदा �मतृः // ना. शा_९.५९ //

अ�सचापच\तोमरकु;तगदाश�Lव�बाणा�न /

श�ाzय�भनयेा�न त ुकायU स9यं च पlयं च // ना. शा_९.६० //

उि9`*व\ा तु यदाना�मका सकनीयसी /

अ�यैव तु क!प9थ�य तदासो खटकामुखः // ना. शा_९.६१ //

हो6 ंहgय ंच6 ं�Bहप/रकष5णं gयजनकhच /

आदश5धारणं खzडनं तथा पेषण ंचैव // ना. शा_९.६२ //

आयतदzडBहणं मLुा�ाल�बसBंहं चैव /

kAदामपु[पमाला व�ा;ताल�बन ंचैव // ना. शा_९.६३ //

म;मथशरावक[ण5पु[पवचय�तोदकाया5^ण /

अEकुशरjवाकष5ण�ीदश5नमेव कायU च // ना. शा_९.६४ //

खटकाoये यदा ह�त ेतज5नी स��सा/रता /

ह�तः सूचीमखुो नाम तदा uेयः �योLृ�भः // ना. शा_९.६५ //

अ�य !व!वधान ्योगान ्व%या�म समासतः �दे�श;याः /

ऊ�व5नतलोलकि�पत!वजृं�भतोaाSहतचलायाः // ना. शा_९.६६ //

च\ं त�ड9पताकामhजय5ः कण5चू�लकाGैव /

कुSटलगतयG सवd �नदdmयाः साधुवादाG // ना. शा_९.६७ //

बालोरगबnयवधूपद~पवnल~लता�शखzडाG /

प/रपतनव\मzडलम�भनेया;यू�व5लो�लतया // ना. शा_९.६८ //

वदना�यासे कुिhचत!वजिृ�भता वाOय�पणे काया5 /

भयूGो�व5!वर1चता ताराघोणैकदzडय!rष ुच /

!वनताः च पुनः काया5 दं!�ष ुच तथा�ययोगेन // ना. शा_९.६९ //

पुनर!प मzडलगतया सव5Bहणं तथैव लोक�य /

�णतो;ती च कायd vाJे द~घd च Sदवसे च // ना. शा_९.७० //

[वणाqयासे व\ा !वज�ृभणा वाOय�पणावसरे] /

मे�त वदे�त च योjया �सा/रतो9कि�पतो3ाना // ना. शा_९.७१ //

काया5 �कि�पत रोवदश5न �वेद�पणे चैव /

Page 87: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कु;तलकुzडलाEगदगzडाये ऽ�भनय // ना. शा_९.७२ //

गवd ऽह�म�त ललाटे /रपुदश5ने तथैव च \ोधे /

को ऽसा!व�त �नदdशे ऽथ कण5कzडुनयने चैव // ना. शा_९.७३ //

सयंुLा सयंोगे काया5 !व�े!षता !वयोग ेच /

कलहे �वि�तकयुपता ंपर�परो9पी�डता ब;धे // ना. शा_९.७४ //

aाqया ंतु वा9मपा$d द�`णतो �नन�नशावसाना�न /

अ�भमुखपरा¥ुखाqया ं!वि�rाqयां �युhजीत // ना. शा_९.७५ //

पुनर!प च ��मताB�पा �शलावत5य;6शैलेष ु/

प/रवेषणे तथैव Sह काया5 चाधोमखुी �न9यम ्// ना. शा_९.७६ //

ि�rा ललाटप�े[वधोमुखी श�भु�पण ेकया5 /

शक�या,यु3ाना तjuैि�तय5िO�थता काया5 // ना. शा_९.७७ //

aाqया ंस;दश5येि;न9यं स�पणू5 च;<मzडलम ्/

ि�rा ललाटे श\�य काया5 vु3ानसंया // ना. शा_९.७८ //

प/रमzडल ं��मततया मzडलमादश5ये8च च;<�य /

हरनयने च ललाटे श\�यऽ,युगु3ाना // ना. शा_९.७९ //

य�याEगुnय�त ु!वतताः सहाEगुbेन कुिhचताः /

ऊ�वा5 vसंगताBाG स भवते ्प�कोशकः // ना. शा_९.८० //

�बnवक!प9थफलाना ंBहणे कुचदश5नG नार~णाम ्/

Bहणे vा�मषलाभे भवि;त ताः कुिhचताBा�तु // ना. शा_९.८१ //

बहुजा�तबीजपरूकमा�मषखzड ंच �नदdmयम ्/

देवाच5नब�लहरणे सम§ुके साB!पzडदान ेच /

काय5ः पु[प�करG प�कोशने ह�तने // ना. शा_९.८२ //

म^णब;धन!वि�rाqयां �!वरलच�लताEगु�लकराqयाम ्/

काय� !वव�त5ताqया ं!वक�सतकमलो9पला!वनयः // ना. शा_९.८३ //

अEगnुयः संहताः सवा5ः सहाEगुbेन य�य च /

तथा �न�नतलGवै स तु सप5�शराः करः // ना. शा_९.८४ //

एषः स�लल�दान ेभुजगतौ तोयसेचने चैव /

आ�फोटने च योjयः क/रकु�भा�फालनाJेषु // ना. शा_९.८५ //

अधोमुखीनां सवा5सामEगुल~ना ंसमागमः /

क�नbाEगुbकाव�ूव� स भवेत ्मगृशीष5कः // ना. शा_९.८६ //

इह सा��तम�9यJ शLेGोnलासने ऽ`पात ेच /

�वदेापमाज5नेष ुच कु��मते �च�लत�त ुभवते ्// ना. शा_९.८७ //

6तेािAनसिं�थता म�या तज5;याEगुbका यदा /

काEगुलो ऽना�मका व\ा यदाGो�वा5 कनीयसी // ना. शा_९.८८ //

एतने तeणफला�न नाना!वधा�न च लघू�न /

काया5�न रोषजा�न �ीवचा;यEगु�ल`ेपःै // ना. शा_९.८९ //

मरकतवदैयूा5देः �दश5न ंसमुनसा ंच कत5gयम ्/

Bाv ंमरालपद�म�त तjuैरेव �योगेष ु// ना. शा_९.९० //

आव�त5ताः करतले य�याEगुnयो भवि;त Sह /

Page 88: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पा$ा5गत!वकHणा5G स भवेदलपnलवः // ना. शा_९.९१ //

��तषधेकृत ेयोjयः क�य 9व;नाि�त शू;यवचनषे ु/

पुनरा9मोप;यासः �ीणामेतेन कत5gयः // ना. शा_९.९२ //

�तkः �सा/रता य6 तथा चो�वा5 कनीयसी /

तासा ंम�ये ि�थतोEगुbः स करGतुर�मतृः // ना. शा_९.९३ //

नय!वनय�नयमस�ुनतुणबालातुरस9यकैतवाथdष ु/

वाOये युLे पlये स9ये �शमे च !व�नयोjयः // ना. शा_९.९४ //

एकेन aाqया ंवा Fकिhच;मzडलकृतने ह�तेन /

!वकृत!वचा/रतच/रत ं!वतFक5 तं लिjजत ंचैव // ना. शा_९.९५ //

नयनौप�यं प�दल�पणं ह/रणकण5�नदdशः /

सयंुतकरणेनैव तु चरेणैता�न कुव�त // ना. शा_९.९६ //

ल~ला रती e1च च �म�ृतबु!>!वभावनाः `मा ंपु!r ंच /

सhuामा6ं �णयं !वचारण ंसEगतं शौचम ्// ना. शा_९.९७ //

चातुयU माधुयU दा�`zय ंमाद5व ंसुख ंशीलम ्/

�° ंवाता5यु�Lं वेषं मदृशुाaल ं�तोकम ्// ना. शा_९.९८ //

!वभवा!वभौ सुरत ंगुणागुणौ यौवनं गहृान ्दारान ्/

नानावणा5G तथा चतुरेणैव ं�युhजीत // ना. शा_९.९९ //

�सतमू�वdन त ुकुया5त ्रLं पीतं च मzडलकृतेन /

प/रमSुदतेन तु नील ंवणा5Gतरेुण ह�तने // ना. शा_९.१०० //

म�यमाEगुbस;दंशो व\ा चैव �दे�शनी /

ऊ�व5म;ये �कHणd च �gयEगnुयौ �मरे करे // ना. शा_९.१०१ //

प�ो9पलकुमदुानाम;येषा ंचैव द~घ5व;ृतानाम ्/

पु[पाणां Bहण!व1धः कत5gयः कण5परुG // ना. शा_९.१०२ //

!व8युतG सश�दG काय� �नभ59सनाSदष ु/

बालालापे च शी¡े च ताले !व$ासन ेतथा // ना. शा_९.१०३ //

तज5नीम�यमाEगbुा�ेतािAन�था �नर;तराः /

भवेयुहUसवO6�य शषे ेaे स��सा/रते // ना. शा_९.१०४ //

�%णाnप�श1थललाघव�न�साराथd मदृ9ुवयोगेष ु/

काय� ऽ�भनय!वशषेः Fकिhच9��यि;दताBेण // ना. शा_९.१०५ //

समाः �सा/रताि�तk�तथा चो�वा5 कनीयसी /

अEगbुः कुिhचतGैव हंसप` इ�त �मतृः // ना. शा_९.१०६ //

एष च �नवापस�लले दातgये गzडसंये चैव /

काय5ः ��तBहाचमनभोजनाथdष ु!व�ाणाम ्// ना. शा_९.१०७ //

आ�लEगन ेमहा�त�भदश5ने रोमहष5णे चैव /

�पशd ऽनुलेपनाथd योjयः सवंाहन ेचैव // ना. शा_९.१०८ //

पुनरेव च नार~णां �तना;तर�थेन !व�म!वशेषाः /

काया5 यथारसं �यदुु5ःख ेहनुधारणे चैव // ना. शा_९.१०९ //

तज5;यEगbुस;दंश�9व vराल�य यथा भवते ्/

आभुAनतलम�य�थः स स;दंश इ�त �मतृः // ना. शा_९.११० //

Page 89: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

स;दंशि�!वधो uेय vBजो मुखज�तथा /

तथा पा$5गतGैव रसभावोपबृSंहतः // ना. शा_९.१११ //

पु[पापचयBथन ेBहणे तणृपण5केशस6ूाणाम ्/

शnयावयवBहणापकष5णे चाBस;दंशः // ना. शा_९.११२ //

व;ृतात ्पु[पो>रणं व�त5शलाकाSदपरूणं चैअव /

1ध1ग�त च वचन ंरोष ेमुखस;दंश�य कमा5̂ ण // ना. शा_९.११३ //

यuोपवीतधारणवेधनगुणसू%मबाणल%येषु /

योगे �याने �तोके सयुंLकरण�तु कत5gयः // ना. शा_९.११४ //

पेशलकु9सासयूादोषवचन ेच वामह�तने /

Fकिhच� !वव�त5तकराBः �युjयत ेपा$5स;दंशः // ना. शा_९.११५ //

आलेoयने6रhजन!वतक5 व;त�वालरचने च /

�न[पीडनं तथालLक�य काय5 च नार~�भः // ना. शा_९.११६ //

समागताBाः सSहता य�याEगुnयो भवि;त Sह /

ऊ�वा5 हंसमखु�येव स भव;ेमकुुलः करः // ना. शा_९.११७ //

देवा8च5नब�लकरणे प�ो9पलकुमुद�पणे चैव /

!वटचु�बने च काय� !वकुि9सते !व�कHण5G // ना. शा_९.११८ //

भोजनSहरzयगणनामुखसंकोच�दानशी¡ेष ु/

मकुु�लतकुसमेुष ुच तथा तjuैरेष �योLgयः // ना. शा_९.११९ //

प�कोश�य ह�त�य vEगुnयः कुिhचता यदा /

ऊण5नाभः स !वuेयः केशचौय5BहाSदष ु// ना. शा_९.१२० //

�शरः कzडूयने चैव कुbgया1ध�न�पणे /

संहgया¡े[व�भनयः ��तरBहणे तथा // ना. शा_९.१२१ //

म�यमाEगुbस;दंशो व\ा चैव �दे�शनी /

शषे ेतल�थे कत5gये ता}चलूकरे ऽEगुल~ // ना. शा_९.१२२ //

!व8युतG सश�दG काय� �नभ59सनाSदष ु/

ताले !व$सन ेचैव शी¡ाथd स�ंuतेष ुच // ना. शा_९.१२३ //

तथा कलास ुकाbास ु�नमेष ेतु `णे तथा /

एश एव करः काय� बालालाप�नम;6णे // ना. शा_९.१२४ //

अथवा अEगnुयः सSंहता व\ा उपयु5Eगbुपी�डताः /

�सा/रता कनीbाच ता}चूडः करः �मतृः // ना. शा_९.१२५ //

शतं सहk ंल` ंच करेणैकेन योजयेत ्/

�`�मुLाEगुल~�भ�त ु�फु�लEगान ्!व�षु�तथा // ना. शा_९.१२६ //

असंयुताः करा vेते मया �ोLा Saजो3माः /

अतG सयंुतान ्ह�तान ्गदतो मे �नबोधत // ना. शा_९.१२७ //

पताकाqया ंत ुह�ताqया ंसं�ेषादhज�लः �मतृः /

देवताना ंगु�णां च �म6ाणा ंचा�भवादने // ना. शा_९.१२८ //

�थाना;य�य पुन�ी^ण व`ो वO6 ं�शर�तथा /

देवताना ं�शरः�थ�तु गु�णामा�यसंि�थतः /

व`�थGैव �म6ाणा ं�ीणा ं9व�नयतो भवेत ्// ना. शा_९.१२९ //

Page 90: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

उभाqयाम!प ह�ताqयाम;यो ऽ;यं पा$5सBंहात ्/

ह�तः कपोतको नाम कम5 चा�य �नबोधत // ना. शा_९.१३० //

एष !वनयाqयुपगमे �णामकरणे गुरोG स�भाष े/

शीत ेभये च काय� व`ः�थः कि�पतः �ी�भः // ना. शा_९.१३१ //

अयमेवाEगु�लप/रघ[ृयमाणमLु�तु ^ख;नवाOयेष ु/

एतावSद�त च काय� नदेानी ंकृ9य�म�त चाथd // ना. शा_९.१३२ //

अEगnुयो य�य ह�त�य v;यो;या;तर�न�सतृाः /

स कक5 ट इ�त uेयः करः कम5 च व%यत े// ना. शा_९.१३३ //

एष मदनाEगमदd सु*ोि9थत!वज�ृभणे बहृ�ेहे /

हनुधारणे च योjयः शEखBहणे ऽथ5तKवuैः // ना. शा_९.१३४ //

म^णब;ध!व;य�तावरालौ �ी�योिजतौ /

उ3ानौ वामपा$5�थौ �वि�तकः प/रकH�त 5तः // ना. शा_९.१३५ //

�वि�तक!व8युइ�तकरणा� Sदशो घनाः खं वन ंसम<ुाG /

ऋतवो मह~ तथौघं !व�तीणU चा�भनेयं �यात ्// ना. शा_९.१३६ //

खटकः खटके ;य�तः खटकावध5मानकः /

शEृगाराथdषु योLgयः �णामकरणे तथा // ना. शा_९.१३७ //

अ;ये

कुमुद~तालव;ृतषुे कत5gयG6धरणे // ना. शा_९.१३८ //

इ�त

अरालौ तु !वपय5�तावु3ानौ वध5मानकौ /

उ9सEग इ�त !वuेयः �पश5�य Bहणे करः // ना. शा_९.१३९ //

स�न[पेषकृत ेचैव रोमामष5कृत ेऽ!प च /

�न[पी�डतः पुनGैव �ीणामी[या5कृते भवेत ्// ना. शा_९.१४० //

मकुुल ंत ुयदा ह�तं क!प9थः प/रचrेयेत ्/

स म;तgय�तदा ह�तो �नषधौ नाम नामतः // ना. शा_९.१४१ //

सBंहप/रBहौ धारणं च समयG स9यवचनं च /

सE`ेपः स�ं`* ं�नपी�डतनेा�भनेतgयम ्// ना. शा_९.१४२ //

�शखर�तु यदा ह�तो मगृशीषdण पी�डतः /

�नषधो नाम !वuेयः स भयातd !वधीयत े// ना. शा_९.१४३ //

गहृ~9वा वामह�तने कपु5राqय;तरे भुजम ्/

द�`णं चा!प वाम�य कपु5राqय;तरे ;यसेत ्// ना. शा_९.१४४ //

स चा!प द�`णो ह�तः स�यE मrुीकृतो भवते ्/

इ9येष �नषधो ह�तः कम5 चा�य �नबोधत // ना. शा_९.१४५ //

एतने धैय5मदगव5सौbवौ9सुOय!व\माटोपाः /

अ�भमानावr�भः �त�भ�थैया5दय काया5ः // ना. शा_९.१४६ //

uेयो व ै�नषधो नाम हंसप`ौ पराEगमुखौ /

जालवातायनाद~ना ं�योLgयो ऽ�भघ�ने // ना. शा_९.१४७ //

असंौ ��श1थलौ मLुौ पताकौ तु �लि�बतौ /

यदा भवतेा ंकरणे स दोल इ�त स�ंuतः // ना. शा_९.१४८ //

Page 91: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

स�ंम!वषादमिू8च5तमदा�भघाते तथैव चाऽवगे े/

gया1ध,लतु ेच श�`त ेच काय� ऽ�भनयोगः // ना. शा_९.१४९ //

य�तु सप5�शराः �ोL�त�याEगु�ल�नर;तरः /

Saतीयः पा$5सिं�rः स तु पु[पपुटः �मतृः // ना. शा_९.१५० //

धा;यफलपु[पसIशा;यनेन नाना!वधा�न युLा�न /

Bाvाzयुपनेया�न च तोयानयनापनयने च // ना. शा_९.१५१ //

पताकौ त ुयदा ह�तावरू ्5धाEगुbावधोमखुौ /

उपयु5प/र !व;य�तौ तदा स मकरः करः // ना. शा_९.१५२ //

�सहंgयालSa!प�दश5नं न\मकरम9�यानाम ्/

ये चा;ये \gयादा v�भनेया�त ेऽथ5योगेन // ना. शा_९.१५३ //

कूप5रासंो1चतौ ह�तौ यदा�ता ंसप5शीष5कौ /

गजद;तः स !वuेयः कम5 चा�य �नबोधत // ना. शा_९.१५४ //

एव च वधुवराणमaुाहे चा�तभारयोगे च /

�तंभBहणे च तथा शैल�शलो9पाटने चैव // ना. शा_९.१५५ //

शुकतुzडौ करौ कृ9वा व`�य�भमुखािhचतौ /

शनैरधोमखुा!व>ौ सो ऽवSह9थ इ�त �मतृः // ना. शा_९.१५६ //

दौब5nये �नः$�सत ेगा6ाणा ंदश5ने तनु9व ेच /

उ9किzठत ेच तjuैर�भनययोग�तु कत5gयः // ना. शा_९.१५७ //

मकुुल�त ुयदा ह�तः क!प9थप/रवे!rतः /

वध5मानः स !वuेयः कम5 चा�य �नबोधत // ना. शा_९.१५८ //

सBंहप/रBहौ धारणं च समयG स9यवचं च /

सं̀ ेपत�तु स�ं`* ं�नपी�डतनेा�भनेतgयम ्// ना. शा_९.१५९ //

uेयो व ैवध5मान�तु हंसप`ो पराEगमुखौ /

जालवातायनाद~ना ं�योLgयो !वघाटने // ना. शा_९.१६० //

उLा vेत ेSa!वधा vसयुंताः सयंुताG सं̀ पेात ्/

अ�भनयकरा�त ुये ि9वह त ेऽ;य6ा,यथ5तः सा�याः // ना. शा_९.१६१ //

आकृ9या चrेया 1च�ैजा59या !वuाय त9पुनः /

�वयं !वतOय5 कत5gयं ह�ता�भनयनं बुधैः // ना. शा_९.१६२ //

नाि�त किGदह�त�तु ना�ये ऽथ� ऽ�भनयं ��त /

य�य य� Imयत े�प ंबहुश�त;मयो!षतम ्// ना. शा_९.१६३ //

अ;ये चा,यथ5सयुंLा लौFकका ये कराि�9वह /

च;दत�त े�नयोLgया रसभाव!वचे!rतैः // ना. शा_९.१६४ //

देशं कालं �योग ंचा,यथ5यु�Lमवे%य च /

ह�ता vेत े�योLgयाः नणृां �ीणां !वशषेतः // ना. शा_९.१६५ //

सवdषामेव ह�ताना ंया�न कमा5̂ ण सि;त Sह /

ता;यहं सं�व%या�म रसभावकृता�न तु // ना. शा_९.१६६ //

उ9कष5णं !वकष5णं तथा चैवापकष5णम ्/

प/रBहो �नBहGा�ानं नोदनमेव च // ना. शा_९.१६७ //

सं�ेषG !वयोगG र`णं मो`णं तथा /

Page 92: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

!व`पेधूनने चैव !वसग5�तज5न ंतथा // ना. शा_९.१६८ //

चदेनं भेदनं चैव �फोटनं मोटनं तथा /

ताडनं च�ेत !वuेयं तjuैः कम5 करान ्��त // ना. शा_९.१६९ //

उ3ानः पा$5गGैव तथाऽधोमखु एव च /

ह�त�चारि�!वधो ना�यतKवसमायः // ना. शा_९.१७० //

सवd ह�त�चाराG �योगेष ुयथा!व1धः

ने6�मुूखरागैG कत5gया gयिhजअता बुधैः // ना. शा_९.१७१ //

करणं कम5 �थानं �चायु�Lं F\या ंच स�ें%य /

ह�ता�भनयतjuैः काय� लोकोपचारेण // ना. शा_९.१७२ //

उ3ामानां कराः काया5 ललाट`6ेचा/रणः /

व`ः�थाGवै म�यानामधमामधोगता // ना. शा_९.१७३ //

jयेbे �वnप�चाराः �युम5�ये म�य!वचा/रणः /

अधमेष ु�कHणा5G ह�ताः काया5 �योLृ�भः // ना. शा_९.१७४ //

ल`णgयिhजता ह�ताः काया5�तू3मम�यमैः /

लोकF\या�वभावेन नीचैर,यथ5संयाः // ना. शा_९.१७५ //

अथवा;याIशं �ा,य �योग ंकालमेव च /

!वपर~ताया ह�ताः �योLgया बुधैन5 वा // ना. शा_९.१७६ //

!वषzणे मिू8च5त ेभीत ेजुगु,साशोकपी�डत े/

Aलाने �व,ने !वह�ते च �नGेrे ति;<त ेजड े// ना. शा_९.१७७ //

gया1धB�ते जरातd च भयातd शीत!व,लतेु /

म3े �म3े चो;म3े 1च;तायां तप�स ि�थत े// ना. शा_९.१७८ //

Sहमवष5हते ब>े व/रणा,लवस1ंते /

�व,ना�यत ेच स�ंा;त ेनतसं�फोटने तथा // ना. शा_९.१७९ //

न ह�ता�भनयः काय5ः काय5ः सKव�य सBंहः /

तथा काकु!वशेषG नानाभवरसाि;वतः // ना. शा_९.१८० //

य6 gयBावभुौ ह�तौ त3� I!r!वलोकनःै /

वाचका�भनय ंकुया5Saरामथै5दश5कैः // ना. शा_९.१८१ //

उ3ानः पा$5गGैव तथाऽधोमखु एव च /

�चारि�!वधो ऽEगानां ना�यन3ृसमायः // ना. शा_९.१८२ //

उ3ानो वतु5ल�यः ि�थतो ऽधोमुख एव च /

पhच �कारा ह�त�य ना�यन3ृसमायाः // ना. शा_९.१८३ //

एव ंuेयाः करा vेते ना�भनयसं1ताः /

अत ऊ�वU �व%या�म ह�तान ्न3ृसमायान ्// ना. शा_९.१८४ //

व`सो ऽrाEगलु�थौ तु �ा¥खुौ खटकामुखौ /

समानकूप5रांसौ तु चतुरkौ �कH�त5तौ // ना. शा_९.१८५ //

हंसप`कृतौ ह�तौ gयावतृौ तालव;ृतवत ्/

उa3ृा!व�त !वuेयावथवा तालव;ृतकौ // ना. शा_९.१८६ //

चतुर�ि�थतौ ह�तौ हंसप`कृतौ तथा /

�तय5िO�थतौ चा�भमुखौ uेयौ तालमुखा!व�त // ना. शा_९.१८७ //

Page 93: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

तावेव म^णब;धा;त े�वि�तकाकृ�तसंि�थतौ /

�वि�तका!व�त !वoयातौ !व8युतौ !व�कHण5कौ // ना. शा_९.१८८ //

अलपnलवसं�थानाव�ुवा5�यौ प�कोशकौ /

अरालखटकाoयौ चा,यरालखटकामखुौ // ना. शा_९.१८९ //

तथै म^णब;धा;त ेvरालौ !व8युतावुभौ /

uेयौ �योLृ�भ�न59यमराल खटका!व�त // ना. शा_९.१९० //

भजुासंकूप5राBै�त ुकुSटलाव�त5तौ करौ /

पराEगमुखतला!व>ौ uेयावा!व>व\कौ // ना. शा_९.१९१ //

ह�तौ त ुसप5�शरसौ म�यमाEगुbकौ यदा /

�तय5O�सा/रता�यौ च तदा सूचीमुखौ �मतृौ // ना. शा_९.१९२ //

सप5शीष� यदा ह�तौ भवतेां �वि�तकि�थतौ /

म�य�सा/रताEगbुौ uेयौ सचूीमुखौ तदा // ना. शा_९.१९३ //

रे1चतौ चा!प !वuेयौ हंसप`ौ <तु�मौ /

�सा/रतो3ानतलौ रे1चता!व�त स�ंuतौ // ना. शा_९.१९४ //

चतुरkो भवेaामः सgयह�तG रे1चतः /

!वuेयौ न3ृतKवuैध5रे1चतसंuकौ // ना. शा_९.१९५ //

अिhचतौ कूप5रांसौ त ु�6पताकौ करौ कृतौ /

Fकिhच!3य5Aगतावेतौ �मतृावु3नविhचतौ // ना. शा_९.१९६ //

म^णब;धमुLौ त ुपताकौ पnलवौ �मतृौ /

बाहुशीषा5Sa�न[\ा;तौ �नत�बा!व�त कH�त5तौ // ना. शा_९.१९७ //

केशदेशाSa�न[\ा;तौ प/रपा$�ि9थतौ यदा /

!वuेयो केशब;धौ तु करवाचाय5स�मतौ // ना. शा_९.१९८ //

�तय5O�सा/रतौ चैव पा$5सं�थौ तथैव च /

लताoयौ च करौ uेयौ न3ृा�भनयनं ��त // ना. शा_९.१९९ //

सम;ुनतो लताह�तः पा$ा59पा$5 !वलो�लतः /

�6पताको ऽपरः कणd क/रह�तः �कH�त5तः // ना. शा_९.२०० //

कSटशीष5�न!वrाBौ �6पताकौ यदा करौ /

प`विhचतकौ ह�तौ तदा uेयौ �योLृ�भः // ना. शा_९.२०१ //

तावेव तु पराव3ृौ प`�Jोतकौ �मतृौ /

अधोमुखतला!व>ौ uेयौ गeडप`कौ // ना. शा_९.२०२ //

हंसप`कृतौ ह�तौ gयाव3ृप/रव�त5तौ /

तथा �सा/रतभजुौ दzडप`ा!व�त �मतृौ // ना. शा_९.२०३ //

ऊ�व5मzड�लनौ ह�तावू�व5देश!ववत5नात ्/

तावेव पा$5!व;य�तौ पा$5मzड�लनौ �मतृौ // ना. शा_९.२०४ //

उaे!rतौ भवदेेकौ SaतीयGापवे!rतः /

��मतावरुसः �थाने vुरोमzड�लनौ �मतृौ // ना. शा_९.२०५ //

अलपnलवकारालावुरोa�मण\मात ्/

पा$ा5वत5G !वuेयावुरः पा$ा5ध5मzडलौ // ना. शा_९.२०६ //

ह�तौ त ुमणीब;धा;त ेकुिhचताविhचतौ यदा /

Page 94: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

खटकाoयौ तु तौ �याता ंम!ुrक�वि�तकौ तदा // ना. शा_९.२०७ //

प�कोशौ यदा ह�तौ gयाव3ृप/रव�त5तौ /

न�लनीप�कोशौ त ुतदा uेयौ �योLृ�भः // ना. शा_९.२०८ //

करावaेु!rताBौ त ु�!वधायालपnलवौ /

ऊ�व5�स/रता!व>ौ कत5gयावnुबणा!व�त // ना. शा_९.२०९ //

पnलवौ च �शरोदेशे सं�ा*ौ ल�लतौ �मतृौ /

कपू5र�वि�तकगतौ लताoयौ व�लता!व�त // ना. शा_९.२१० //

करणे त ु�योLgयो न3ृह�तो !वशेषतः /

तथाथा5�भनये चैव पताकायाः �योLृ�भः // ना. शा_९.२११ //

सकंरो ऽ!प भवे3ेषा ं�योगो ऽथ5वशा9पनुः /

�ाधा;येन पुनः संuा ना�ये न3ेृ करेि[वह // ना. शा_९.२१२ //

!वयुताः सयंुताGैव न3ृह�ताः �कH�त 5ताः /

अतः परं �व%या�म करान ्करणसंयान ्// ना. शा_९.२१३ //

सवdषामेव ह�ताना ंना�यह�त�नदे�श�भः /

!वधातgया �य�ने करणं त ुचतु!व5धम ्// ना. शा_९.२१४ //

अपवे!rतमेकं �यात ्उaे!rतमथापरम ्/

gयाव�त5तं ततृीय ंतु चतुथU प/रव�त5तम ्// ना. शा_९.२१५ //

आवे�य;त ेयदEगुnय�तज5नाJा यथा\मम ्/

अqय;तरेण करणं तदावे!rतमु8यत े// ना. शा_९.२१६ //

उaे�य;ते यदEगुnयः तज5;याJा बSहमु5खम ्/

\मशः करणं !व�ा�तदaेु!rतमु8यत े// ना. शा_९.२१७ //

आव9य5;त ेक�नbाJा vEगnुयो ऽqय;तरेण तु /

यथा \मेण करणं त� gयाव�त5तमु8यते // ना. शा_९.२१८ //

उa9य5;त ेक�नbाJा बाvतः \मशो यदा /

अEगnुयः करणं !व�ा�तदLंु प/रव�त5तम ्// ना. शा_९.२१९ //

न3ेृ ऽ�भनययोगे वा पा^ण�भव5त5नाये /

मुख�नेु6युLा�न करणा�न �योजयेत ्// ना. शा_९.२२० //

�तय5Lथो�व5सं�थो vधोमुखGािhचतो ऽप!व>�तु /

मzडलग�त�तथा �वि�तकG पbृानुसा/र च // ना. शा_९.२२१ //

उaे!rतः �सा/रत इ9येत ेव ै�मतृाः �कारा�तु /

बा�ो/र�त करणगता !वuेया �न9यं न3ृ�योLृ�भः // ना. शा_९.२२२ //

ह�तानां करण!व1धम5या समासेन �नगSदतो !व�ाः /

अत ऊ�वU gयाoया�ये (दयोदरपा$5कमा5̂ ण // ना. शा_९.२२३ //

आभुAनमथ �नभु5Aनं तथा चैव �कि�पतम ्/

उaाSहत ंसम ंचैव उरः पhच!वधं �मतृम ्// ना. शा_९.२२४ //

�न�नमु;नतपbंृ च gयाभुAनासं ं�थं Oव1चत ्

आभुAन ंतदरुो uेयं कम5 चा�य �नबोधत // ना. शा_९.२२५ //

स�ंम!वषादमू8चा5शोकभयgया1ध(दयशnयेष ु/

कायU शीत�पशd वषd लाजाि;वत ेऽथ5वशात ्// ना. शा_९.२२६ //

Page 95: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�त�धं च �न�नपbंृ च �नभु5Aनांसं सम;ुनतम ्/

उरो �नभु5Aनमेत!> कम5 चा�य �नबोधत // ना. शा_९.२२७ //

�त�भे मानBहणे !व�मयIrे च स9यवचने च /

अह�म�त च दप5वचन ेगव�9सेके त ुकत5gयम ्// ना. शा_९.२२८ //

[द~घ5�न$�सत ेचैव ज�ृभणे मोटने तथा /

�ब�बोके च पुनः �ीणा ंतSauेयं �योLृ�भः ] // ना. शा_९.२२९ //

ऊ�व�9`पेeैरो य6 �नर;तरकृतैः कृतम ्/

�कि�पतं त ु!वuेयमुरो ना�य�योLृ�भः // ना. शा_९.२३० //

ह�सतeSदताSदस�ंमभयमgया1धपी�डताथdष ु/

नानाभावोपगतं काय5मरुो ना�ययोगेष ु// ना. शा_९.२३१ //

ह�सतeSदतेष ुकायd मे भये $सकाशयोGैव /

SहOकादःुख ेच तथा ना�यuैरथ5योगेन // ना. शा_९.२३२ //

उaाSहतमू�व5गतमुरो uेयं �योLृ�भः /

द~घ�88वसनता लोके ज�ृभनाSदष ुच%ेयते // ना. शा_९.२३३ //

सवVः ससौbवरैhगैGतुरkकृतैः कृतम ्/

उरः समन.् त ु!वuेयं �व�थं सौbवसयुंतम ्// ना. शा_९.२३४ //

एतदLंु मय स�यगरस�तु !वकnपनम ्/

अत ऊ�वU �व%या�म पा$5यो/रह ल`णम ्// ना. शा_९.२३५ //

नतं सम;ुनतं चैव �सा/रत!वव�त5तो /

तथापसतृमेव ंतु पा$5योः कम5 पhचधा // ना. शा_९.२३६ //

कSटभ5वे3 ुgयाभुAना पा$5माभुAनमेव च /

तथैवापसतृांस ंच Fकिhच9पा$5नतं �मतृम ्// ना. शा_९.२३७ //

त�यैव चापरं पा$U !वपर~तं तु यु�Lतः /

कट~पा$5भजुांसैGाqयु;नतeैतं भवते ्// ना. शा_९.२३८ //

आयामनादभुयतः पा$योः �यात ्�सा/रतम ्/

प/रवता5�6क�या!प !वव�त5त�महे[यत े// ना. शा_९.२३९ //

!वव�त5तापनयना� भवदेपसतंृ पनुः /

पा$5ल`ण�म9युLं !व�नयोग ं�नबोधत // ना. शा_९.२४० //

उपसपd नतं काय5मु;नत ंचापसप5ण े/

�सा/रतं �हषा5दौ प/रव3ेृ !वव�त5तम ्// ना. शा_९.२४१ //

!व�नव3ृ े9वपसतंृ पा$5मथ5वशाQवते ्/

एता�न पा$5कमा5̂ ण जठर�य �नबोधत // ना. शा_९.२४२ //

`ाम ंखnव ंच पूणU च स��ोLमुदरं �6धा /

तनु `ाम ंनतं खnव ंपूण5मा�मातमु8यते // ना. शा_९.२४३ //

`ाम ंहा�ये ऽथ eSदते �नः$ासे ज�ृभन ेभवते ्/

gया1धत ेतप�स ा;ते `ुधातd खnव�म[यत े// ना. शा_९.२४४ //

पूण5मु88व�सत े�थूले gया1धता9यशनाSदष ु/

इ9येतददुरं �ोLं क�याः कम5 �नबोधत // ना. शा_९.२४५ //

अ;ये त ु

Page 96: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

`ाम ंखnव ंसम ंपूण5मुदरं �या8चतु!व5धम ्/

1चना चैव �नव3ृा च रे1चता कि�पता तथा /

उaाSहता चैव कट~ ना�ये न3ेृ च पhचधा // ना. शा_९.२४६ //

कट~ म�य�य वलनाि98चना सपं/रकH�त5ता /

पराEAमुख�या�भमुखी �नव3ृा �याि;नव�त5ता // ना. शा_९.२४७ //

सव5तो �मणा8चा!प !वuेया रे1चता कट~ /

�तय5Aगतागता �`*ा कट~ uेया �कि�पता // ना. शा_९.२४८ //

�नत�बपा$�aहनात ्शनेइeaाSहता कट~ /

कट~कम5 मया �ोLं !व�नयोग ं�नबोधत // ना. शा_९.२४९ //

1च;ना gयायामस��ा;तgयाव3ृ�े`णाSदष ु/

�नव3ृा वत5ने चैव रे1चता �मणाSदष ु// ना. शा_९.२५० //

कु�जवामननीचाना ंगतौ काया5 �कि�पता /

�थूलेषूaाSहओता योjया �ीणा ंल~लागतषे ुच // ना. शा_९.२५१ //

क�पनं वलनं चैव �त�भनोaत5ने तथा /

�नवत5न ंच पhचैता;यeूकमा5̂ ण कारयेत ्// ना. शा_९.२५२ //

नमनो;नमना9पा[णdमु5हुः �यादeूक�पनम ्/

ग8चदेqय;तरं जानु य6 तaलनं �मतृम ्// ना. शा_९.२५३ //

�त�भनं चा!प !वuेयमप!व>F\या9मकम ्/

व�लता!व>करणादवू�eaत5नं �मतृम ्// ना. शा_९.२५४ //

पाि[ण5रqय;तरं ग8चेJ6 त3 ु�नवत5नम ्/

ग�त[वधमपा6णा ंभये चा!प Sह क�पनम ्// ना. शा_९.२५५ //

वलनं चैव Sह कत5gयं �ीणां �वैरप/र\मे /

सा�वसे च !वषादे च �त�भनं तु �योजयेत ्// ना. शा_९.२५६ //

gयायामे ताzडव ेचैव काय5मaुत5नं बुधैः /

�नवत5न ंत ुकत5gयं स��ाSदप/र�मे // ना. शा_९.२५७ //

यथादश5नम;य8च लोका� Bाv ं�योLृ�भः /

इ9यू-�ल5̀ णं �ोLं जEघाया�तु �नबोधत // ना. शा_९.२५८ //

आव�त5तं नतं �`*मaुाSहतमथा!प च /

प/रव3ृ ंतथा चैव जEघाकमा5̂ ण पhचधा // ना. शा_९.२५९ //

वामो द�`णपा$dन द�`णGा!प वामतः /

पादो य6 -जSेa�ाः तदाव�त5तमु8यत े// ना. शा_९.२६० //

जEघा�वि�तकयोगेन \मादाव�त5त ंनयेत ्/

जानुनः कुhचना8चैव नतं uेयं �योLृ�भः /

!व`पेा8चैव जEघायाः �`*�म9य�भधीयत े// ना. शा_९.२६१ //

[नतं �याjजानुनमनात ्�`* ं!व`ेपणा� बSह] /

उaाSहत ंच !वuेयम�ूव5मूaाहनाद!प /

�तीपनयनं य3 ुप/रव3ृ ंतद8ुयत े// ना. शा_९.२६२ //

आव�त5तं �योLgयं !वदषूकप/र\मे /

नतं चा!प Sह कत5gय ं�थानासनगताSदष ु// ना. शा_९.२६३ //

Page 97: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�`* ंgयायामयोगेष ुताzडव ेच �युjयते /

तथा चोaाSहत ंकुया5दा!व>गमनाSदष ु// ना. शा_९.२६४ //

ताzडवेष ु�योLgयं प/रव3ृ ं�योLृ�भः /

इ9येतjजEघयोः कम5 पादयो�तु �नबोधत // ना. शा_९.२६५ //

उ¤S�तः समGैव तथाBतलसhचरः /

अिhचतः कुिhचतGैव पादः पhच!वध �मतृः // ना. शा_९.२६६ //

ि�थ9वा पादतलाBेण पाि[ण5भू5मौ �नपा9यते /

य�य पाद�य करणे भवेद¤ुS�त�तु सः // ना. शा_९.२६७ //

अयमुaे!rतकरणे 9वनुकरणाथU �योगमासाJ /

<तुम�यम�चारः सकृदसकृदा �योLgयः // ना. शा_९.२६८ //

�वभावर1चते भमूौ सम�थाने च यो भवेत ्/

समः पादः स !वuेयः �वभावा�भनयायः // ना. शा_९.२६९ //

ि�थर�वभावा�भनये नानाकरणसंये /

च�लतG पनुः काय� !व1धuैः पादरे1चत े// ना. शा_९.२७० //

सम�यैव यदा पाि[ण5ः पाद�याqय;तरे भवेत ्/

बSहः पा$5ि�थतो ऽEगुb�यपाद�तु स �मतृः // ना. शा_९.२७१ //

9यO9वा (कृ9वा?) समपदं �थानम$\ा;त ेतथैव च /

�याSaOलवाSद[वथdष ु�यः पादो यथा!व1धः // ना. शा_९.२७२ //

अ�यैव समपाद�य पाि[ण5रqय;तरे भवते ्/

�यपादः स !वuेयः �थानकाSदष ुसंयः // ना. शा_९.२७३ //

उि9`*ा तु भवे9पाि[ण5ः �सतृोEगुbक�तथा /

अEगnुयGािhचताः सवा5 पादे ऽBतलसhचरः // ना. शा_९.२७४ //

तोदन�नकु�न ेि�थत�नशु�भने भ�ूमताडने �मणे /

!व`पे!व!वधरेचकपाि[ण5कृतागमनमेतेन // ना. शा_९.२७५ //

पाि[ण5य5�यािhचता भमूौ पादमBतल ंतथा /

अEगnुयGािhचताः सवा5ः स पाद�9विhचतः �मतृः // ना. शा_९.२७६ //

पादाBतलसhचारे व�त5तोa�त5त ेतथा /

एव पादाहते काय� नाना�मरकेष ुच // ना. शा_९.२७७ //

उि9`*ा य�य पा[ण� �यादEगुnयः कुE1चता�तथा /

तथा कुिhचतम�यG स पादं कुिhचतः �मतृः // ना. शा_९.२७८ //

उद3गमन ेचैव व�त5तोa�त5त ेतथा /

उि9`*ा तु भवे9पाि[ण5रEगुbाBेण सिं�थतः // ना. शा_९.२७९ //

वामGैव �वभाव�थः सचूीपादः �कH�त5तः /

न3ेृ नूपुरकरणे �योग�त�य कH9य5त े// ना. शा_९.२८० //

अ�त\ा;त\मे चैव पादमेतं �योजयेत ्/

पादजEघोeकरण ंकम5 काय5 �योLृ�भः // ना. शा_९.२८१ //

पाद�य करणं सव5 जEघोeकृत�म[यत े/

यथा पादः �वतdत तथैवोeः �वत5त े// ना. शा_९.२८२ //

अनयोः समानकरणात ्पादचार~ �योजयेत ्/

Page 98: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

इ9येतदEगज ं�ोLं ल`णं कम5 चैव Sह // ना. शा_९.२८३ //

अतः परं �व%या�म चार~gयायामल`णम ्// ना. शा_९.२८४ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े अEगा�भनयो नाम नवमो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ दशमो ऽ�यायः

एव ंपाद�य जEघाया ऊव�ः क�या�तथैव च /

समानकरण ेचrेा सा चार~9य�भधीयत े// ना. शा_१०.१ //

!वधानोपगताGाय� gयाय8च;त ेपर�परम ्/

य�मादEगसमायुLा�त�मा�gयायाम उ8यते // ना. शा_१०.२ //

एकपाद�चारो यः सा चार~9य�भस�ंuता /

Saपाद\मण ंय3 ुकरणं नाम तQवते ्// ना. शा_१०.३ //

करणाना ंसमायोगः खzड�म9य�भधीयते /

खzडिै��भGत�ुभ5वा5 सयंुLं मzडलं भवेत ्// ना. शा_१०.४ //

चार~�भः �सतंृ न3ृ ंचार~�भGे!rतं तथा /

चार~�भः श�मो`G चाय� यु>े च कH�त5ताः // ना. शा_१०.५ //

यदेत9��तुतं ना�य ंत8चार~[वेव सं�uतम ्/

नSह चाया5 !वना Fकिhच;ना�ये ऽEगं स�ंवत5त े// ना. शा_१०.६ //

त�मा8चार~!वधान�य स��व%या�म ल`णम ्/

या यि�म�ंत ुयथा योjया न3ेृ य>ेु गतौ तथा // ना. शा_१०.७ //

समपादा ि�थतावता5 शकटा�या तथैव च /

अ�य1ध5का चाषग�त!व58यवा च तथापरा // ना. शा_१०.८ //

एडका\H�डता ब>ा उea3ृा तथा|�डता /

उ9�पि;दता च ज�नता �यि;दता चाप�यि;दता // ना. शा_१०.९ //

समो9स/रतम3nल~ म3nल~ च�ेत षोडश /

एता भौ�यः �मतृाGाय5ः शणुृताका�शकHः पनुः // ना. शा_१०.१० //

अ�त\ा;ता vप\ा;ता पा$5\ा;ता तथैव च /

ऊ�व5जानुG सूची च तथा नूपुरपाSदका // ना. शा_१०.११ //

डोलपादा तथा�`*ा आ!व>ोa3ृसं�uत े/

!वJु��ा;ता vलाता च भजुEग6ा�सता तथा // ना. शा_१०.१२ //

मगृ,लतुा च दzडा च �मर~ च�ेत षोडश /

आका�शOयः �मतृा vेता ल`णं च �नबोधत // ना. शा_१०.१३ //

पादै�न5र;तरकृतै�तथा समनखरै!प /

समपादा �मतृा चार~ !वuेया �थानसंया // ना. शा_१०.१४ //

भ�ूमघrेृन पादेन कृ9वाqय;तरमzडलम ्/

पुनe9सादयेद;य ंि�थताव3ा5 तु सा �मतृा // ना. शा_१०.१५ //

�नषzणाEग�तु चरणं �साय5 तलसhचरम ्/

Page 99: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

उaाSहतमुरः कृ9वा शकटा�यां �योजयेत ्// ना. शा_१०.१६ //

सgयसय् पbृतो वामGरण�तु यदा भवते ्/

त�यापसप5णं चैव uेया सा�य1ध5का बुधैः // ना. शा_१०.१७ //

पादः �सा/रतः सgयः पुनGैवोपस!प5तः /

वामः सgयापसप� च चाषग9या ं!वधीयते // ना. शा_१०.१८ //

!व8यवात ्समपादाया !व8यवा ंस��योजयेत ्/

�नकु�यं�तलाBेण पाद�य धरणीतलम ्// ना. शा_१०.१९ //

तलसhचरपादाqयामु9,लु9य पतनं तु यत ्/

पया5यतG F\यत ेएडका\H�डता तु सा // ना. शा_१०.२० //

अ;यो;यजEघासवंगेात ्कृ9वा त ु�वि�तकं ततः /

ऊeqयाम ्वलन ंय�मात ्सा ब>ा चायु5दा(ता // ना. शा_१०.२१ //

तलसhचरपाद�य पाि[ण5बा5vो;मुखी यदा /

जEघािhचता तथोa3ृा ऊea3ेृ�त सा �मतृा // ना. शा_१०.२२ //

अBतः पbृतो वा!प पाद�तु तलसhचरः /

Saतीयपादो �नघृ5rः य�या ं�याद|�डता त ुसा // ना. शा_१०.२३ //

शनैः पादो �नवतdत बाvेनाqय;तरेण च /

य<ेचकानुसारेण सा चायु59�यि;दता �मतृा // ना. शा_१०.२४ //

म!ुrह�तG व`ः�थः करो ऽ;यG �व�त5तः /

तलसhचरपादG ज�नता चायु5दा(ता // ना. शा_१०.२५ //

पhचताला;तरं पादं �साय5 �यि;दता ं;यसेत ्/

Saतीयेन त ुपादेन तथाप�यि;दताम!प // ना. शा_१०.२६ //

तलसhचरपादाqयाम ्घूण5मानोपसप5णैः /

समो9स/रतम3nल~ gयायामे समदुा(ता // ना. शा_१०.२७ //

उभाqयाम!प पादाqयां घूण5मानोपसप5णैः /

उaे!rताप!व>ैG ह�तैम53nnयुदा(ता // ना. शा_१०.२८ //

एता भौ�यः �मतृाGाय� �नयु>करणायाः /

आकाशकHना ंचार~णां स��व%या�म ल`णम ्// ना. शा_१०.२९ //

कुिhचतं पादमिु9`,य पुरतः स��सारयेत ्/

उि9`,य पातये8चैनम�त\ा;ता तु सा �मतृा // ना. शा_१०.३० //

ऊeqयां वलनं कृ9वा कुिhचतं पादमु>रेत ्/

पा$d !व�न�`पे8चनैमप\ा;ता तु सा �मतृा // ना. शा_१०.३१ //

कुिhचतं पादमिु9`,य पा$dनो9पतनं ;यसेत ्/

उ¤S�तने पादेन पा$5\ा;ता !वधीयते // ना. शा_१०.३२ //

कुिhचतं पादमिु9`,य जानु�तनसम ं;यसेत ्/

Saतीयं च \मात ्�त�धमू�व5जानःु �कH�त5ता // ना. शा_१०.३३ //

कुिhचतं पादमिु9`,य जानू�वU स��सारयेत ्/

पातये8चाBयोगेन सा सूची प/रकH�त5ता // ना. शा_१०.३४ //

पbृतो vिhचतं कृ9वा पादमBतलेन तु /

<तंु �नया5तयेQमूौ चार~ नूपुरपाSदका // ना. शा_१०.३५ //

Page 100: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कुिhचतं पादमिु9`,य पा$ा59पा$U त ुदोलयेत ्/

पातयेदिhचत ंचैव ंदोलपादा त ुसा �मतृा // ना. शा_१०.३६ //

कुिhचतं पादमिु9`,य आ�`,य 9विhचतं ;यसेत ्/

जEघा�वि�तकसयुंLा चा�`*ा नाम सा �मतृा // ना. शा_१०.३७ //

�वि�तक�याBतः पादः कुिhचत�तु �सा/रतः /

�नपतदेिhचता!व> आ!व>ा नाम सा �मतृा // ना. शा_१०.३८ //

पादमा!व>माव�ेय समिु9`,य �नपातयेत ्/

प/रवKृय Saतीयं च सोa3ृा चायु5दा(ता // ना. शा_१०.३९ //

पbृतो व�लतं पादं �शरोघrृ ं�सारयेत ्/

सव5तो मzडला!व>ं !वJु��ा;ता तु सा �मतृा // ना. शा_१०.४० //

पbृः �सा/रतः पादो व�लतो ऽqय;तर~कृतः /

पाि[ण5�प�ततGैव vलाता स��कH�त5ता // ना. शा_१०.४१ //

कुिhचतं पादमिु9`,य �यमूeं !ववत5येत ्/

कSटजानु!ववता58च भजुEग6ा�सता भवते ्// ना. शा_१०.४२ //

अ�त\ा;त\म ंकृ9वा समु9,लु9य �नपातयेत ्/

जEघािhचतोप/र�`*ा सा uेया ह/रण,लुता // ना. शा_१०.४३ //

नूपुरं चरणं कृ9वा पुरतः स��सारयेत ्/

�`�मा!व>करण ंदzडपादा तु सा �मतृा // ना. शा_१०.४४ //

अ�त\ा;त\म ंकृ9वा �6कं तु प/रवत5येत ्/

Saतीयपाद�मणा3लेन �मर~ �मतृा // ना. शा_१०.४५ //

आका�शOयः �मतृा vेता ल�लताEगF\या9मकाः /

धनुव5�ा�सश�ाणा ं�योLgया �योLृ�भः // ना. शा_१०.४६ //

अBगौ पbृगौ वा!प vनुगौ चा!प योगतः /

पादयो�तु Saजा ह�तौ कत5gयौ ना�ययोLृ�भः // ना. शा_१०.४७ //

यतः पाद�ततो ह�तो यतो ह�त�तति�कम ्/

पाद�य �नग5म ंuा9वा तथोपाEगा�न योजयेत ्// ना. शा_१०.४८ //

पादचायाU यथा पादो धरणीमेव ग8च�त /

एव ंह�तG/र9वा तु कSटदेशं समायेत ्// ना. शा_१०.४९ //

एताGाय� मया �ोLा ल�लताEगF\या9मकाः /

�थाना;यासा ं�व%या�म सव5श�!वमो`णे // ना. शा_१०.५० //

वै[णव ंसमपादं च वैशाख ंमzडलं तथा /

�9याल~ढं तथाल~ढं �थाना;येता�न षण ्नणृां // ना. शा_१०.५१ //

aौ तालावध5तालG पादयोर;तरं भवते ्/

तयोः समि�थत�9वकेः �यः प`ि�थतो ऽपरः // ना. शा_१०.५२ //

FकिhचदिhचतजEघ ंच सौbवाEगपुर�कृतम ्/

वै[णव ं�थानमेत!> !व[णुर6ा1धदैवतम ्// ना. शा_१०.५३ //

�थानेनानेन कत5gयः सnंलाप�तु �वभावजः /

नानाकाया5;तरापेतैनृ5�भe3मम�यमैः // ना. शा_१०.५४ //

च\�य मो`णे चैव धारणे धनुष�तथा /

Page 101: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

धैय5दानाEगल~लासु तथा \ोधे �योजयेत ्// ना. शा_१०.५५ //

इदमेव !वपय5�तं �णय\ोध इ[यते /

उपाल�भकृते चैव �णयोaेगयो�तथा // ना. शा_१०.५६ //

शEकासूयोBता1च;ताम�त�म�ृतष ुचैव Sह /

दै;ये चपलतायोगे गवा5भीrेष ुश�Lष ु// ना. शा_१०.५७ //

शEृगाराQतुबीभ9सवीर�ाधा;ययोिजतम ्/

समपादे समौ पादौ तालमा6ा;तरि�थतौ // ना. शा_१०.५८ //

�वभावसौbवोपेतौ &'ा चा6ा1धदैवतम ्/

अनेन कायU �थानने !व�मEगलधारणम ्// ना. शा_१०.५९ //

�पणे प�`णा ंचैव वरं कौतुकमेव च /

�व�थानं �य;दन�थाना ं!वमान�था�यनाम!प // ना. शा_१०.६० //

�लEग�थाना ं-त�थानां �थानमेत3 ुकारयेत ्/

ताला�यो ऽध5तालG पादयोर;तरं भवते ्// ना. शा_१०.६१ //

ताला�ंीनध5तालांG �नषzणोeं �कnपयेत ्/

�यौ व`ःि�थतौ चैव त6 पादो �योजयेत ्// ना. शा_१०.६२ //

वशैाख�थानमेत!> �क;दGा6ा1धदैवतम ्/

�थानेनानेन कत5gयम$ानां वाहनं बुधैः // ना. शा_१०.६३ //

gयायाम�नग5मGैव �थूलप�`�न�पणम ्/

शराणा ंच समु9`पेो gयायामकरणे तथा // ना. शा_१०.६४ //

रेचकेष ुच कत5gय�मदमेव �योLृ�भः /

ऐ;<े तु मzडले पादौ चतु�ताला;तरि�थतौ // ना. शा_१०.६५ //

�यौ प`ःि�थतौ चैव कSटजानू समौ तथा /

धनुव5�ा�सश�ा^ण मzडलेन �योजयेत ्// ना. शा_१०.६६ //

वाहनं कुhजराणां त ु�थूलप�`�न�पणम ्/

अ�यैव द�`णं पादं पhच तालान ्�साय5 तु // ना. शा_१०.६७ //

आल~ढं �थानकं कुया5� e<Gा6ा1धदैवतम ्/

अनेन कायU �थानने वीररौ<कृत ंतु यत ्// ना. शा_१०.६८ //

उ3रो3रसhजnपो रोषामष5कृत�त ुयः /

मnलानाhचैव सफेंटः श6ूणा ंच �न�पणम ्// ना. शा_१०.६९ //

तथा�भ<वणं चैव श�ाणा ंचैव मो`णम ्/

कुिhचतं द�`णं कृ9वा वामं पादं �साय5 च // ना. शा_१०.७० //

आल~ढप/रवत5�त ु�9याल~ढ�म�त �मतृम ्/

आल~ढसSंहतं श� ं�9याल~ढेन मो`येत ्// ना. शा_१०.७१ //

नानाश�!वमो`ो Sह काय� ऽनेन �योLृ�भः /

;याया8चैव Sह !वuेयाG9वारः श�मो`णे // ना. शा_१०.७२ //

भारतः सा9वतGैव वाष5गzयो ऽथ कै�शकः /

भारत ेतु कट~8चJें पाद8चेJ ंतु सा9वत े// ना. शा_१०.७३ //

व`सो वाष5गzये तु �शरGेJ;तु कै�शके /

ए�भः �योLृ�भ;या5यैना5नाचार~समिु9थतैः // ना. शा_१०.७४ //

Page 102: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�!वचाय5 �योLgयं नानाश�!वमो`णे /

;याया1तैरEगहारै;या5या8चवै समिु9थतैः // ना. शा_१०.७५ //

य�मा� यु>ा�न वत5;ते त�मा;;यायाः �कH�त5ताः /

वामह�त े!व�न�`,य खेटकं श�फेटकम ्// ना. शा_१०.७६ //

श�मादाय ह�तेन �!वचारमथाचरेत ्/

�साय5 च करौ स�यक् पुनरा�`,य चैव Sह // ना. शा_१०.७७ //

खेटकं �ामयेत ्पGात ्पा$ा5त ्पा$5मथा!प च /

�शरःप/रगमGा!प काय5ः श�णे योLृ�भः // ना. शा_१०.७८ //

कपोल�या;तरे वा!प श��योaेrनं तथा /

पुनG ख|गह�तेन ल�लतोaे!rतने च // ना. शा_१०.७९ //

खेटकेन च कत5gयः �शरःप/रगमो बुधैः /

एव ं�चारः कत5gयो भारत ेश�मो`णे // ना. शा_१०.८० //

सा9वत ेच �व%या�म �!वचारं यथा!व1धः /

स एव �!वचार�तु ख|गखेटकयोः �मतृः // ना. शा_१०.८१ //

केवल ंपbृतः श� ंकत5gयं खल ुसा9वते /

ग�तG वाष5गzये ऽ!प सा9वतेन \मेण त ु// ना. शा_१०.८२ //

श�खटेकयोGा!प �मणं स!ंवधीयत े/

�शरः प/रगम�तa8च��येह भवे3था // ना. शा_१०.८३ //

उर�युaेrनं कायU श��यांशे ऽथवा पुनः /

भारत े�!वचारो ऽयं कत5gयः स त ुकै�शके // ना. शा_१०.८४ //

!व�म�य तथा श� ंकेवलं मूि�न5 पातयेत ्/

�!वचारा �योLgया vेवमेत ेऽEगल~लया // ना. शा_१०.८५ //

धनुव5�ा�सश�ाणा ं�योLgया !वमो`ण े/

न भेJं ना!प तु 8चJंे न चा!प e1धरk�ुतः // ना. शा_१०.८६ //

रEगे �हरण ेकाय� न चा!प gयLघातनम ्/

संuामा6ेण कत5gयं श�ाणा ंमो`णं बुधैः // ना. शा_१०.८७ //

अथवा�भनयोपेतं कुया58चJें !वधानतः /

अEगसौbवसंयुLैरEगहारै!व5भू!षतम ्// ना. शा_१०.८८ //

gयायाम ंकारयेत ्स�यक् लयतालसमि;वतम ्/

सौbव ेSह �य��तु काय� gयायामसे!व�भः // ना. शा_१०.८९ //

सौbव ेल`णं �ोLं वत5ना\मयोिजतम ्/

शोभा सवVव �न9यं Sह सौbव ंसमपुा1ता // ना. शा_१०.९० //

अचhचलमकु�जं चास;नगा6मथा!प च /

ना9यु8चं चलपादhच सौbवाEग ं�योजयेत ्// ना. शा_१०.९१ //

कट~ कण5समा य6 कूप5रासं�शर�तथा /

सम;ुनतमुरGैव सौbव ंनाम तQवते ्// ना. शा_१०.९२ //

नSह सौbवह~नाEगः शोभत ेना�यन3ृयोः /

अ6 �न9यं �य�ो Sह !वधेयो म�यमो3मैः // ना. शा_१०.९३ //

ना�यं न3ृ ंच सवU Sह सौbव ेस�ं�त!bतम ्/

Page 103: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कट~नाम�भचरौ ह�तौ व`Gवै सम;ुनतम ्// ना. शा_१०.९४ //

वै[णव ं�थान�म9यEग ंचतुरमदुा(तम ्/

प/रमाज5नमादान ंस;धानं मो`णम ्तथा // ना. शा_१०.९५ //

धनुष�तु �योLgयं करणं तु चतु!व5धम ्/

समंाज5नं परामष5मादानं Bहणं F\या // ना. शा_१०.९६ //

स;धानं शर!व;यासो !व`ेपो मो`णं भवेत ्/

तैलाqयLेन गा6ेण यवागमूSृदतेन च // ना. शा_१०.९७ //

gयायाम ंकारयेत ्ीमान ्�भ3ावाका�लके तथा /

योAयाया ंमातकृा �भ!3�त�मा�Q!3 ंसमायेत ्// ना. शा_१०.९८ //

�भ3ौ �सा/रताEग;तु gयायाम ंकारये;नरम ्/

बलाथU च �नषवेते न�यं बि�त!व1ध ंतथा // ना. शा_१०.९९ //

ि�नAधा;य;या�न च तथा रसकं पानकं तथा /

आहारे ऽ1ध!bताः �ाणाः �ाणे योAयाः ��त!bताः // ना. शा_१०.१०० //

त�माJोAया��स�यथ5माहारे य�वान ्भवते ्/

अशु>कायं �Oला;तमतीव`ुि9पपा�सतम ्// ना. शा_१०.१०१ //

अ�तपीतं तथा भुLं gयायाम ंनवै कारयेत ्/

अचलमै5धुरैगा6Gैतुरेण व`सा // ना. शा_१०.१०२ //

gयायाम ंकारये>ीमान ्नरमEगF\या9मकम ्/

एव ंgयायामसंयोगे काय5Gार~कृतो !व1धः // ना. शा_१०.१०३ //

अत ऊ�वU �व%या�म मzडलाना ं!वकnपनम ्।

इ�त भरतीये ना�यशा�े चार~!वधानो नाम दशमो ऽ�यायः ।

_____________________________________________________________

अथ एकादशो ऽ�यायः ।

एताGाय� मया �ोLा यथाव8च�मो`णे /

चार~सयंोगजानीह मzडला�न �नबोधत // ना. शा_११.१ //

अ�त\ा;तं !व1च6 ंच तथा ल�लतसhचरम ्/

सूची!व> ंदzडपादं !व(तालातके तथा // ना. शा_११.२ //

वामब;धं सल�लतं \ा;तhचाकाशगा�म च /

मzडला�न Saजेbाः ! भ�ूमगा�न �नबोधत // ना. शा_११.३ //

�मरा�कि;दत े�यातामावतU च ततः परम ्/

समा\ि;दतम,याहुरेडका\H�डत ंतथा // ना. शा_११.४ //

अ|�डतं शकटा�यं च तथाऽ�यध5कमेव च /

!पrकु�ं च !वuेयं तथा चाषगतं पनुः // ना. शा_११.५ //

एता;य!प दशोLा�न भू�मगानीह नामतः /

आJं पादं च ज�नतं कृ9वोaाSहतमाचरेत ्// ना. शा_११.६ //

अलातं वामकं चैव पा$5\ा;त ंच द�`णम ्/

सूचीवामं पुनGैव पा$5\ा;त ंच द�`णम ्// ना. शा_११.७ //

Page 104: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सूची ंवाम\म ंदJादप\ा;तं च द�`णम ्/

सूचीवामं पुनGैव �6कं च प/रवत5येत ्// ना. शा_११.८ //

तथा द�`णमaु3ृमलातhचैव वामकम ्/

प/रि8च;नं त ुकत5gयं बाv�मरकेण Sह // ना. शा_११.९ //

अ�त\ा;तं पनुवा5म ंदzडपादhच द�`णम ्/

!वuेयमेत� gयायामे 9व�त\ा;तं तु मzडलम ्// ना. शा_११.१० //

आJं तु ज�नतं कृ9वा तनैेव च �नकु�कम ्/

आ�पि;दतं तु वामेन पा$5\ा;तं च द�`णम ्// ना. शा_११.११ //

वामं सचूीपदं दJादप\ा;तhच द�`णम ्/

भजुEग6ा�सतं वामम�त\ा;तं च द�`णम ्// ना. शा_११.१२ //

उa3ृ ंद�`णं चैवाऽलात ंचैवा6 वामकम ्/

पा$5\ा;त ंपनुः सgयं सचूीवाम\म ंतथा // ना. शा_११.१३ //

!व`पेो द�`ण�य �यादप\ा;तं च वामकम ्/

बाv�मरकं चैव !व`पे ंचैव योजयेत ्// ना. शा_११.१४ //

!वuेयमेत�gयायामे !व1च6 ंनाम मzडलम ्/

कृ9वो�व5जानुचरणमाJ ंसचूी ं�योजयेत ्// ना. शा_११.१५ //

अप\ा;तः पुनवा5म आJः पा$5गतो भवते ्/

वामसूची ंपुनद5Jात ्�6कhच प/रवत5येत ्// ना. शा_११.१६ //

पा$5\ा;त ंपनुGाJम�त\ा;तhच वामकम ्/

सूचीवाम\म ंकृ9वा vप\ा;तG वामकम ्// ना. शा_११.१७ //

पा$5\ा;त ंपनुGाJम�त\ा;त ंच वामकम ्/

प/रि8च;नं च कत5gय ंबाv�मणकेन Sह // ना. शा_११.१८ //

एष चार~�योग�तु काय� ल�लतसhचरैः /

सूचीवामपदं दJात ्�6कhच प/रवत5येत ्// ना. शा_११.१९ //

पा$5\ा;तः पुनGाJो वामो ऽ�त\ा;त एव च /

सूचीमाJ ंपुनद5Jाद�त\ा;तhच वामकम ्// ना. शा_११.२० //

पा$5\ा;त ंपनुGाJ ंसचूी!व>े तु मzडले /

आJ�तु ज�नतो भू9वा स च दzड\मो भवेत ्// ना. शा_११.२१ //

वामसूची ंपुनद5Jात ्�6कhच प/रवत5येत ्/

उa3ृो द�`णG �यादलातGैव वामकः // ना. शा_११.२२ //

पा$5\ा;तः पुनGाJो भजुEग6ा�सत�तथा /

अ�त\ा;तः पुनवा5मो दzडपादG द�`णः // ना. शा_११.२३ //

वामसूची�6कावत� दzडपादे त ुमzडले /

आJं तु ज�नतं कृ9वा तनैेव च �नकु�कम ्// ना. शा_११.२४ //

आ�पि;दतं च वामेन vुa3ृ ंद�`णेन च /

अलातं वामकं पादं सूची ंदJा3ु द�`णम ्// ना. शा_११.२५ //

पा$5\ा;तः पुनवा5म आ�`*ो द�`ण�तथा /

समाव9य5 �6कं चैव दzडपादं �सारयेत ्// ना. शा_११.२६ //

सूचीवामपदं दJात ्�6कं तु प/रवत5येत ्/

Page 105: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

भजुEग6ा�सतGाJो वामो ऽ�त\ा;त एव च // ना. शा_११.२७ //

एष चार~�योग�तु !व(त ेमzडले भवेत ्/

सूचीमाJ\मं कृ9वा चाऽप\ा;त ंच वामकम ्// ना. शा_११.२८ //

पा$5\ा;त�ततGाJो ऽ,यलातGैव वामकः /

�ा;9वा चार~�भरेता�भः पया5येणाथ मzडलम ्// ना. शा_११.२९ //

ष�सoंयं स*सoंयं च ल�लतैः पाद!व\मःै /

अ1धकुया5दप\ा;तम�त\ा;तं च वामकम ्// ना. शा_११.३० //

अप\;तः पुनGाJो वामो ऽ�त\ा;त एव च /

पाद�मरकG �यादलात ेखल ुमzडले // ना. शा_११.३१ //

सूचीमाJ\मं कृ9वा vप\ा;त ंच वामकम ्/

आJो दzड\मGैव सूचीपाद�तु वामकः // ना. शा_११.३२ //

काय5ि�क!ववत5G पा$5\ा;तG द�`णः /

आ�`* ंवामकं कुया5त ्दzडपा$U च द�`णम ्// ना. शा_११.३३ //

उea3ृ ंच तनैेव कत5gय ंद�`णेन तु /

सूचीवाम\म ंकृ9वा �6कं च प/रवत5येत ्// ना. शा_११.३४ //

अलातG भवaेामः पा$5\ा;तG द�`णः /

अ�त\ा;तः पुनवा5मो वामब;धे तु मzडले // ना. शा_११.३५ //

सूचीमाJ\मं कृ9वा vप\ा;त ंच वामकम ्/

पा$5\ा;तः पुनGाJो भजुEग6ा�सतः स च // ना. शा_११.३६ //

अ�त\ा;तः पुनवा5म आ�`*ो द�`ण�तथा /

अ�त\ा;तः पुनवा5म उea3ृ�तथैव च // ना. शा_११.३७ //

अलातG पुनवा5मः पा$5\ा;तG द�`णः /

सूचीवामं पुनद5Jादप\ा;त�तु द�`णः // ना. शा_११.३८ //

अ�त\ा;तः पुनवा5मः काय� ल�लतसंuकः /

एष पाद�सार�तु ल�लत ेमzडले भवते ्// ना. शा_११.३९ //

सूचीवाम\म ंकृ9वा vप\ा;तG वामकम ्/

पा$5\ा;त ंपनुGाJ ंवामपा$5\म ंतथा // ना. शा_११.४० //

�ा;9वा चार~�भरेता�भः पया5येणाथ मzडलम ्/

वामसूची ंततो दJादप\ा;तं च द�`णम ्// ना. शा_११.४१ //

�वभावगमने vेत;मzडल ंसं!वधीयत े/

\ा;तमेत3 ु!वuेयं नामतो ना�ययोLृ�भः // ना. शा_११.४२ //

एता;याकाशगामी�न uेया;येव ंदशैव तु /

अतः परं �व%या�म भौमाना�मह ल`णम ्// ना. शा_११.४३ //

आJ�तु ज�नतः काय� वामGा�पि;दतो भवते ्/

शकटा�यः पुनGाJो वामGा!प �सा/रतः // ना. शा_११.४४ //

आJो �मरकः काय5ि�कं च प/रवत5येत ्/

आ�कि;दतः पुनवा5मः शकटा�यG द�`णः // ना. शा_११.४५ //

वामः पbृापसप� च दJा� �मरकं तथा /

स एवा�पि;दतः काय5�9वते� �मरमzडलम ्// ना. शा_११.४६ //

Page 106: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

आJो �मरकः काय� वामGैवा|�डतो भवेत ्/

काय5ि�क!वव35G शकटा�यG द�`णः // ना. शा_११.४७ //

उea3ृः स एव �याaामGवैापस!प5तः /

काय5ि�क!वव35G द�`णः �पि;दतो भवते ्// ना. शा_११.४८ //

शकटा�यो भवaेाम�तदेवा�फोटनं भवेत ्/

एतदा�पि;दतं नाम gयायामे यु>मzडलम ्// ना. शा_११.४९ //

आJ�तु ज�नत ंकृ9वा वामGवै �नकु�कम ्/

शकटा�यः पुनGाJ उea3ृः स एव तु // ना. शा_११.५० //

पbृापसप� वामG स च चाषग�तभ5वते ्/

आ�पि;दतः पुनद5`ः शकटा�यG वामकः // ना. शा_११.५१ //

आJो �मरकGवै �6कं च प/रवत5येत ्/

पbृापसप� वामGे9यावतU मzडलं भवते ्// ना. शा_११.५२ //

समपादं बुधः कृ9वा �थानं ह�तौ �सारयेत ्/

�नर;तरावू�व5तलावाव�ेयोaे�य चैव Sह // ना. शा_११.५३ //

कट~तटे !व�न�`,य चाJमाव35येत ्\मात ्/

यथा\म ंपनुवा5ममावतdन �सारयेत ्// ना. शा_११.५४ //

चारया चानया �ा;9वा पया5येणाथ मzडलम ्/

समो9स/रतमेत3 ुकायU gयायाममzडलम ्// ना. शा_११.५५ //

पादै�तु भू�मसयुंLैः सचूी!व>�ैतथैव च /

एडका\H�डतैGैव तूणVि�क!वव�त5तैः // ना. शा_११.५६ //

सूची!व>ाप!व>ैG \मेणावKृय मzडलम ्/

एडका\H�डतं !वJात ्खzडमzडलस�ंuतम ्// ना. शा_११.५७ //

सgयम¤ुS�त ंकृ9वा तनैेवावत5माचरेत ्/

तनैेवा�कि;दतः काय5ः शकटा�यG वामकः // ना. शा_११.५८ //

आJः पbृापसप� च स च चाषग�तभ5वते ्/

अ|�डतG पुनवा5म आJGैवापस!प5तः // ना. शा_११.५९ //

वामो �मरकः काय5 आJ आ�कि;दतो भवते ्/

तनैेवा�फोटनं कुया5देतद|�डतमzडलम ्// ना. शा_११.६० //

आJं तु ज�नतं कृ9वा तनैेव च �नकु�कम ्/

स एव शकटा�यG वामGा�कि;दतो भवते ्// ना. शा_११.६१ //

!वuेयं शकटा�यं त ुgयायामे य>ुमzडलम ्/

पादैG शकटा�य�थैः पया5येणाथ मzडलम ्// ना. शा_११.६२ //

आJ�तु ज�नतो भू9वा स एवा�कि;दतो भवते ्/

अपसप� पनुवा5मः शकटा�यG द�`णः // ना. शा_११.६३ //

�ा;9वा चार~�भरेता�भः पया5येणाथ मzडलम ्/

अ�यध5मेतSauयंे �नयु> ेचा!प मzडलम ्// ना. शा_११.६४ //

सूचीमाJ\मं कृ9वा vप\ा;त ंच वामकम ्/

भजुEग6ा�सतGाJ एवमेव त ुवामकः // ना. शा_११.६५ //

भजुEग6ा�सतै�ा5;9वा पादैर!प च मzडलम ्/

Page 107: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

!पrकु�ं च !वuेयं चार~�भम5zडल ंबुधःै // ना. शा_११.६६ //

सवVGाषगतैः पादैः प/र�ा�य तु मzडलम ्/

एत8चाषगतं !वJाि;नयु>े चा!प मzडलम ्// ना. शा_११.६७ //

नानाचार~समु9था�न मzडला�न समासतः /

उLा;यतः परं चैव समचार~^ण योजयेत ्// ना. शा_११.६८ //

समचार~�योगो य�त9सम ंनाम मzडलम ्/

आचाय5बु��या तानीह कत5gया�न �योLृ�भः // ना. शा_११.६९ //

एता�न खzडा�न समzडला�न यु>े �नयु> ेच प/र\मे च /

ल~लाEगमाधुय5पुर�कृता�न काया5̂ ण वाJानुगता�न तjuैः // ना. शा_११.७० //

इ�त भरतीये ना�यशा�े मzडल!वधान ंनाम एकादशो ऽ�यायः समा*ः

_____________________________________________________________

अथ aादशो ऽ�यायः ग�त�चार

एव ंgयायामसंयोगे कायU मzडलकnपनम ्/

अतः परं �व%या�म गती�तु �कृ�ति�थताः // ना. शा_१२.१ //

त6ोपवहनं कृ9वा भाzडवाJपरु�कृतम ्/

यथामाग5रसोपतंे �कृतीना ं�वशेने // ना. शा_१२.२ //

�ुवाया ंस�ंयुLाया ंपटे चैवापक!ष5त े/

काय5ः �वशेः पा6ाणा ंनानाथ5रसस�भवः // ना. शा_१२.३ //

�थानं तु वै[णव ंकृ9वा vु3मे म�यमे तथा /

सम;ुनत ंसम ंचैव चतुरkमुर�तथा // ना. शा_१२.४ //

बाहुशीषd �स;ने च ना9युि9`*े च कारयेत ्/

Bीवा�देशः कत5gयो मयूरािhचतम�तकः // ना. शा_१२.५ //

कणा5दrाEगलु�थ ेच बाहुशीषd �योजयेत ्/

उरसGा!प 1चबकंु चतुरEगुलसिं�थतम ्// ना. शा_१२.६ //

ह�तौ तथैव कत5gयौ कट~ना�भतटि�थतौ /

द�`णो ना�भसं�थ�त ुवामः कSटतटि�थतः // ना. शा_१२.७ //

पादयोर;तरं कायU aौ तालावध5मेव च /

पादो9`ेप�तु कत5gयः �व�माण!व�न�म5तः // ना. शा_१२.८ //

चतु�तालो SaतालGा,येकताल�तथैव च /

चतु�ताल�त ुदेवाना ंपा1थ5वाना ंतथैव च // ना. शा_१२.९ //

SaतालGैव म�यानां तालः �ीनीच�लE1गनाम ्/

चतु[कलो ऽथ Saकल�तथा vेककलः �मतृः // ना. शा_१२.१० //

चतु[कलो vु3माना ंम�याना ंSaकलो भवते ्/

तथा चैककलः पादो नीचाना ंस�ंकH�त 5तः // ना. शा_१२.११ //

ि�थतं म�यं <तंु चैव समव%ेय लय6यम ्/

यथा�कृ�तना�यuो ग�तमेव ं�योजयेत ्// ना. शा_१२.१२ //

Page 108: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

धैय�पप;ना ग�तe3माना ंम�या ग�तम5�यमस�मतानाम ्/

<तुा ग�तG �चुराधमानां लय6यं सKववशेन योjयम ्// ना. शा_१२.१३ //

एष एव त ु!वuेयः कलाताललये !व1धः /

पुनग5�त�चार�य �योग ंुणुतानघाः // ना. शा_१२.१४ //

�वभावा33ूमगतौ कायU जानुकट~समम ्/

यु>चार~�योगेष ुजानु�तनसम ं;यसेत ्// ना. शा_१२.१५ //

पा$5\ा;तैः सल�लतैः पादैवा5Jाि;वतैरथ /

रEगकोणो;मुख ंग8चेत ्स�यक् पhचपदा�न च // ना. शा_१२.१६ //

वामवधंे ततः कुया5Sa`ेप ंद�`णेन तु /

प/रव9ृय Saतीयं त ुग8चेत ्कोण ंततः परम ्// ना. शा_१२.१७ //

त6ा!प वामवधे�तु !व`ेपो द�`णेन च /

ततो भाzडो;मुखो ग8चते ्ता;येव तु पदा�न च // ना. शा_१२.१८ //

एव ंगतागतःै कृ9वा पदाना�मह !वशं�तम ्/

वामवधंे ततः कुया5त ्!व`ेप ंद�`ण�य च // ना. शा_१२.१९ //

रEगे !वकृrे भरतने काय� गतागतैः पादग�त�चारः /

�यि�कोणे चतुरkरEगे ग�त�चारGतुरk एव // ना. शा_१२.२० //

यः समःै सSंहतो ग8चे36 काय� लयायः /

चतु[कलो ऽथ Saकल�तथैवकैकलः पुनः // ना. शा_१२.२१ //

अथ म�यमनीचै�त ुग8चेJः प/रवा/रतः /

चतु[कलमथाधU च तथा चैककलं पुनः // ना. शा_१२.२२ //

दै9यदानवय`ाणां नपृप;नगर`साम ्/

चतु�ताल�माणेन कत5gयाथ ग�तबु5धैः // ना. शा_१२.२३ //

Sदवौकसां त ुसवdषां म�यमा ग�त/र[यत े/

त6ा!प चो>ता ये तु तषेा ंदेवैः समा ग�तः // ना. शा_१२.२४ //

ऋषय ऊचुः:

यदा मनु[या राजान�तषेां देवग�तः कथम ्/

अ6ो8यत ेकथ ंनैषा गती राuां भ!व[य�त // ना. शा_१२.२५ //

इह �कृतयो Sदgया Sदgयमानु[य एव च /

मानु[य इ�त !वuेया ना�यन3ृF\या ं��त // ना. शा_१२.२६ //

देवानां �कृ�तSद5gया राuां व ैSदgयमानुषी /

या 9व;या लोक!वSदता मानुषी सा �कH�त5ता // ना. शा_१२.२७ //

देवांशजा�त ुराजानो वेदा�या9मस ुकH�त5ताः /

एव ंदेवानुकरणे दोषो v6 न !वJत े// ना. शा_१२.२८ //

अयं !व1ध�त ुकत5gयः �व8च;दगमन ं��त /

स�ंमो9पातरोषेष ु�माण ंन !वधीयते // ना. शा_१२.२९ //

सवा5सां �कृतीनां त ुअव�था;तरसंया /

उ3माधमम�यानां ग�तः काया5 �योLृ�भः // ना. शा_१२.३० //

चतुरध5कल ंवा �यात ्तदध5कलमेव च /

अव�था;तरमासाJ कुया5� ग�त!वचे!rतम ्// ना. शा_१२.३१ //

Page 109: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

jयेbे चतु[कल ंv6 म�यमे Saकल ंभवते ्/

Saकला चो3मे य6 म�ये 9वेककला भवते ्// ना. शा_१२.३२ //

क�लकं म�यमे य6 नीचे[वध5कल ंभवते ्/

एवमधा5ध5ह~नं तु जडानां स�ंयोजयेत ्// ना. शा_१२.३३ //

jवरातd च `ुधातd च तपःा;त ेभयाि;वत े/

!वि�मते चावSह9थे च तथौ9सुOयसमि;वत े// ना. शा_१२.३४ //

शEृगारे चैव शोके च �व8च;दगमन ेतथा /

ग�तः ि�थतलया काया51धकला;तरपा�तता // ना. शा_१२.३५ //

पुनिG;ताि;वत ेचैव ग�तः काया5 चतु[कला /

अ�व�थका�मत ेचैव भये !व6ा�सत ेतथा // ना. शा_१२.३६ //

आवेगे चैव हषd च कायd य8च 9वराि;वतम ्/

अ�नrवणे चैव `पेे चाQतुदश5ने // ना. शा_१२.३७ //

अ!प चा9या�यके कायd दःु^खत ेश6मुाग5णे /

अपरा>ानुसरणे $ापदानुगतौ तथा // ना. शा_१२.३८ //

एत[ेववे ंग�त ं�ाuो !वकलां स�ंयोजयेत ्/

उ3माना ंग�तया5 तु न तां म�येष ुयोजयेत ्// ना. शा_१२.३९ //

या ग�तम5�यमाना ंतु न तां नीचषुे योजयेत ्/

ग�तः शEृगा/रणी काया5 �व�थका�मतस�भवा // ना. शा_१२.४० //

दतूीद�श5तमाग5�त ु�!वश<ेEगमzडलम ्/

सूचया चा,य�भनय ंकुया5दथ5समायम ्// ना. शा_१२.४१ //

(Jैग5;धै�तथा व�रैलEकारैG भ!ूषतः /

नानाप[ुपसगु;धा�भमा5ला�भः समलकृंतः // ना. शा_१२.४२ //

ग8चते ्सल�लतैः पादैर�त\ा;ति�थतै�तथा /

तथा सौbवसयुंLैल5यतालवशानुगैः // ना. शा_१२.४३ //

पादयोरनुगौ ह�तौ �न9यं काय� �योLृ�भः /

उि9`,य ह�तं पातेन पादयोG !वपय5यात ्// ना. शा_१२.४४ //

�8च;नका�मत ेचैव ग�त ंभयूो �नबोधत /

!वसिज5तजनः k�त�तथा दतूीसहायवान ्// ना. शा_१२.४५ //

�नवा5णद~पो ना9यथU भषूणैG !वभू!षतः /

वलेासIशव�G सह द9ूया शनै�तथा // ना. शा_१२.४६ //

-जते ्�8च;नकाम�तु पादै�न5mश�दम;दगःै /

श�दशंOयु9सुकG �यादवलोकनत9परः // ना. शा_१२.४७ //

वेपमानशर~रG शंFकतः ��खलन ्मुहुः /

रसे रौ<े तु व%या�म दै9यर`ोगणान ्��त // ना. शा_१२.४८ //

एक एव रस�तषेां �थायी रौ<ो Saजो3माः /

नेपlयरौ<ो !वuेय�9वEगरौ<�तथैव च // ना. शा_१२.४९ //

तथा �वभावजGैव �6धा रौ<ः �किnपतः /

e1धरिOल;नदेहो यो e1धरा<5मुख�तथा // ना. शा_१२.५०। //

Page 110: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

तथा !प�शतह�तG रौ<ो नपेlयज�त ुसः /

बहुबाहुब5हुमुखो नाना�हरणाकुलः // ना. शा_१२.५१ //

�थूलकाय�तथा �ांशुरEगरौ<ः �कH�त5तः /

रLा`ः !पEगकेशG अ�सतो !वकृत�वरः // ना. शा_१२.५२ //

�`ो �नभ59स5नपरो रौ<ः सो ऽयं �वभावजः /

चतु�ताला;तरोि9`*ःै पादै�9व;तरपा�ततैः // ना. शा_१२.५३ //

ग�तरेव ं�कत5gया तषेां ये चा!प तSaधाः /

अ(Jा तु मह~ य6 mमशानरणकmमला // ना. शा_१२.५४ //

ग�त ंत6 �युhजीत बीभ9सा�भनयं ��त /

Oव1चदास;नप�ततैः !वकृrप�ततैः Oव1चत ्// ना. शा_१२.५५ //

एलका\H�डतैः पादैeपयु5प/र पा�ततैः /

तषेामेवानुगैह5�तैब�भ9से ग�त/र[यत े// ना. शा_१२.५६ //

अथ वीरे च क35gया पाद!व`ेपसयुंता /

<तु�चारा1धbाना नानाचार~समाकुला // ना. शा_१२.५७ //

पा$5\ा;त<ैतुा!व>ैः सूची!व>ै�तथैव च /

कलाकालगतैः पादैरावगेे योजयेत ्ग�तम ्// ना. शा_१२.५८ //

उ3मानामयं �ायः �ोLो ग�तप/र\मः /

म�यानामधमाना ंच ग�त ंव%या�यहं पनुः // ना. शा_१२.५९ //

!व�मये चैव हषd च !व�`*पद!व\मान ्/

आसाJ तु रस ंहा�यमेत8चा;यं च योजयेत ्// ना. शा_१२.६० //

पुनG कeणे काया5 ग�तः ि�थरपदैरथ /

बा[पा�बुe>नयनः स;नगा6�तथैव च // ना. शा_१२.६१ //

उि9`*पा�ततकर�तथा स�वनरोदनः /

ग8च3ेथा�य1धकया �9यBा!�यसंये // ना. शा_१२.६२ //

एषा �ीणां �योLgया नीचसKव ेतथैव च /

उ3माना ंतु कत5gया सधैया5 बा[पसEगता // ना. शा_१२.६३ //

�नः$ासैरायतो9सrृ�ैतथैवो�व5�नर~�`तैः /

न त6 सौbव ंकायU न �माणं तथा!वधम ्// ना. शा_१२.६४ //

म�यानाम!प सKवuा ग�तय�jया !वधानतः /

उरःपातहतो9साहः शोकgयाकुलचेतनः // ना. शा_१२.६५ //

ना9युि9`*ःै पदैग58चते ्इrब;धु�नपातने /

गाढ�हारे काया5 च �श1थलाEगभजुाया // ना. शा_१२.६६ //

!वघू^णतशर~रा च ग�तGूण5पदैरथ /

शीतने चा�भभतू�य वषdणा�भ<तु�य च // ना. शा_१२.६७ //

ग�तः �योLृ�भः काया5 �ीनीच�कृतावथ /

!पzडीकृ9य त ुगा6ा^ण तेषा ंचैव �क�पनम ्// ना. शा_१२.६८ //

करौ व`�स �न�`,य कु�जीभतू�तथैव च /

द;तोb�फुरणं चैव 1चबकु�य �क�पनम ्// ना. शा_१२.६९ //

कायU शनैG कत5gयं शीता�भनयने गतौ /

Page 111: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

तथा भयानके चैव ग�तः काया5 !वच`णैः // ना. शा_१२.७० //

�ीणां कापुeषाणा ंच ये चा;ये सKवविज5ताः /

!व�फा/रते चले ने6 े!वधुतं च �शर�तथा // ना. शा_१२.७१ //

भयसंयुLया I�या पा$5योG !वलोकनःै /

<तैुGूण5पदैGैव ब��वा ह�तं कपोतकम ्// ना. शा_१२.७२ //

�व!ेपतशर~रG शु[कोb��ख�लत ं-जते ्/

एषानुकरणे काया5 तज5ने 6ासने तथा // ना. शा_१२.७३ //

सKव ंच !वकृतं I�वा ु9वा च !वकृतं �वरम ्/

एषा �ीणां �क35gया नणृां चा�`*!व\मा // ना. शा_१२.७४ //

Oव1चदास;नप�ततै!व5कृrप�ततैः Oव1चत ्/

एलका\H�डतैः पादैeपयु5प/र पा�ततैः // ना. शा_१२.७५ //

एषामेवानुगहै5�तैग5�त ंभीतषे ुयोजयेत ्/

व^णजा ंस1चवाना ंच ग�तः काया5 �वभावजा // ना. शा_१२.७६ //

कृ9वा ना�भतटे ह�तमु3ानखटकामुखम ्/

आJं चारालमु3ानं कुया59पा$U �तना;तरे // ना. शा_१२.७७ //

न �नषzणं न च �त�ध ंन चा!प प/रवाSहतम ्/

कृ9वा गा6 ंतथा ग8चे3ेन चैव \मेण तु // ना. शा_१२.७८ //

अ�त\ा;तैप5दै!व5�ा Saताला;तरगा�म�भः /

यतीना ंमणानां च ये चा;ये तप�स ि�थताः // ना. शा_१२.७९ //

तषेा ंकाया5 ग�तयd तु नै!bकं -तमा1ताः /

आलोलच`ुG भवJेगुमा6�नर~`णः // ना. शा_१२.८० //

उपि�थत�म�ृतGवै गा6 ंसवU !वधाय च /

अचhचलमनाGवै यथाविnलEगमा1तः // ना. शा_१२.८१ //

!वनीतवषेG भवते ्कषायवसन�तथा /

�थम ंसमपादेन ि�थ9वा �थानेन वै बुधः // ना. शा_१२.८२ //

ह�त ंच चतुरं कृ9वा तथा चैकं �सारयेत ्/

�स;नं वदन ंकृ9वा �योग�य वशानुगः // ना. शा_१२.८३ //

अ�नषzणने गा6ेण ग�त ंग8चे� gय�त\मात ्/

उ3माना ंभवेदेषा �लE1गना ंये महा-ताः // ना. शा_१२.८४ //

ए�भरेव !वपय5�तैगु5णैर;येष ुयोजयेत ्/

तथा -तानगुाव�था v;येषा ं�लE1गना ंग�तः // ना. शा_१२.८५ //

!व�ा;ता वा,युदा3ा वा !व�ा;त�नभतृा!प वा /

शकटा�यि�थतैः पादैर�त\ा;तै�तथैव च // ना. शा_१२.८६ //

काया5 पाशुपताना ंच ग�तe>तगा�मनी /

अ;धकारे ऽथ याने च ग�तः काया5 �योLृ�भः // ना. शा_१२.८७ //

भमूौ !वस!प5तैः पादैह5�तैमा5ग5�द�श5�भः /

रथ�थ�या!प कत5gया ग�तGूण5पदैरथ // ना. शा_१२.८८ //

समपादं तथा �थानं कृ9वा रथग�त ं-जते ्/

धनुगृ5ह~9वा चैकेन तथा चैकेन कूबरम ्// ना. शा_१२.८९ //

Page 112: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सतूGा�य भवेदेव ं�तोद�Bहाकुलः /

वाहना�न !व1च6ा^ण कत5gया�न !वभागशः // ना. शा_१२.९० //

<तैुGूण5पदैGैव ग;तgयं रEगमzडले /

!वमान�थ�य कत5gया vेषैव �यि;दनी ग�तः // ना. शा_१२.९१ //

आरोढुमुaहे� गा6 ंFकिhचत ्�याद;ुमुखि�थतम ्/

अ�यैव वैपर~9येन कुया58चा,यवरोहणम ्// ना. शा_१२.९२ //

अधो ऽवलोकनैGैव मzडलावत5नेन च /

आकाशगमने चैव कत5gया ना�ययोLृ�भः // ना. शा_१२.९३ //

�थानेन समपादेन तथा चूण5पदैर!प /

gयो�नGावतरेJ�तु त�यैतां कारयेत ्ग�तम ्// ना. शा_१२.९४ //

ऋjवायतो;नतनतैः कुSटलाव�त5तैरथ /

�mयतG तथाकाशादप!व>भजुा ग�तः // ना. शा_१२.९५ //

!वकHण5वसना चैव तथा भगूतलोचना /

�ासाद<मुशैलेष ुनद~�न�नो;नतेषु च // ना. शा_१२.९६ //

आरोहणावतरणं च काय5मथ5वशा¢धैुः /

�ासादारोहणं कायU अ�त\ा;तैः पदैरथ // ना. शा_१२.९७ //

उaाv गा6ं पादं च सोपाने �न�`पे;नरः /

तथावतरणं चैव गा6मान�य रेचयेत ्// ना. शा_१२.९८ //

�ासादे य;मया �ोLः �तारः केवलो भवेत ्/

Fकिhच;नताBकाया तु �तारे ग�त/र[यत े// ना. शा_१२.९९ //

जल�माणापे`ा तु जलम�ये ग�तभ5वेत ्/

तोये ऽnपे वसनो9कष5ः �ाjये पा^ण!वकष5णैः // ना. शा_१२.१०० //

�साय5 बाहुमेकैकं मुहुबा5/र!वकष5णैः /

�तय5क् �सा/रता चैव Sहयमाणा च वा/रणा // ना. शा_१२.१०१ //

अशेषाEगाकुलाधूतवदना ग�त/र[यत े/

नौ�थ�या!प �योLgया <तैुGणू5पदैग5�तः // ना. शा_१२.१०२ //

अ�त\ा;तेन पादेन Saतीयेनािhचतने च /

�ासादारोहणे य3 ुतदेवाS<ष ुकारयेत ्// ना. शा_१२.१०३ //

केवलमू�व5�न`पेमS<[वEग ंभवेदथ /

<मेु चारोहणं काय5म�त\ा;तैः ि�थतैः पदैः // ना. शा_१२.१०४ //

सूची!व>ैरप\ा;तैः पा$5\ा;तै�तथैव च /

एतदेवावतरणं स/र9�व!प �नयोजयेत ्// ना. शा_१२.१०५ //

अनेनैव !वधानेन कत5gय ंग�तच!ेrतम ्/

संuामा6ेण कत5gया;येता�न !व1धपूव5कम ्// ना. शा_१२.१०६ //

क�मा;मतृ इ�त �ोLे Fकं कत5gयं �योLृ�भः /

अEकुशBहणा;नाग ंखल~नBहणा>यम ्// ना. शा_१२.१०७ //

�BहBहणाJानमेवमेवापरे[व!प /

अ$याने ग�तः काया5 वशैाख�थानकेन तु // ना. शा_१२.१०८ //

यथा चूण5पदैिG6eैपयु5प/र पा�ततैः /

Page 113: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

प;नगाना ंग�तः काया5 पादैः �वि�तकस�ंuतैः // ना. शा_१२.१०९ //

पा$5\ा;त ंपदं कुया5त ्�वि�तकं रेचयेSदह /

!वट�या!प त ुकत5gया ग�तल5�लत!व\मा // ना. शा_१२.११० //

पादैराकुिhचतैः Fकिhचत ्तालाqय;तरपा�ततैः /

�वसौbवसमायुLौ तथा ह�तौ पदानुगौ // ना. शा_१२.१११ //

खटकावध5मानौ तु कृ9वा !वटग�त ं-जते ्/

कhचुकHय�य कत5gया वयोव�था!वशेषतः // ना. शा_१२.११२ //

अव>ृ�य �योगuो ग�तमेव ं�योजयेत ्/

अध5तालोि9थतैः पादै!व5[क�भःै ऋज�ुभ�तथा // ना. शा_१२.११३ //

समaुहि;नवाEगा�न पEकलAन इव -जते ्/

अथ व>ृ�य कत5gया ग�तः कि�पतदेSहका // ना. शा_१२.११४ //

!व[क�भनकृत�ाणा म;दोि9`*पद\मा /

कृश�या,य�भनेया व ैग�तम5;दप/र\मा // ना. शा_१२.११५ //

gया1धB�ते jवरातd च तपःा;त े`ुधाि;वते /

!व[क�भनकृत�ाणः कृशः `ामोदर�तथा // ना. शा_१२.११६ //

`ाम�वरकपोलG द~नने6�तथैव च /

शनैe9`पेणं चैव कत5gयं ह�तपादयोः // ना. शा_१२.११७ //

क�पनं चैव गा6ाणा ंOलेशनं च तथैव च /

दरूा�वानं गत�या!प ग�तम5;दपद\मा // ना. शा_१२.११८ //

!वकूणनं च गा6�य जानुनोG !वमद5नम ्/

�थूल�या!प तु कत5gया ग�तदdहानुक!ष5णी // ना. शा_१२.११९ //

समaुहनभू�यbा म;दोि9`*पद\मा /

!व[क�भगामी च भविे;नः$ासबहुल�तथा // ना. शा_१२.१२० //

म�वेदा�भभतूG -जे8चूण5पदै�तथा /

म3ाना ंत ुग�तः काया5 मदे तeणम�यमे // ना. शा_१२.१२१ //

वामद�`णपादाqया ंघूण5मानापसप5णैः /

अवकृrे पदे चैव vनवि�थतपाSदका // ना. शा_१२.१२२ //

!वघू^ण5तशर~रा च करैः ��ख�लतै�तथा /

उ;म3�या!प कत5gया ग�त�9व�नयत\मा // ना. शा_१२.१२३ //

बहुचार~समायुLा लोकानुकरणाया /

�`�फुSटतकेशG रजो�व�ततनु�तथा // ना. शा_१२.१२४ //

अ�न�म3�कथनो बहुभाषी !वकारवान ्/

गाय9यक�मा>स�त सEगे चा!प न सjजत े// ना. शा_१२.१२५ //

न9ृय9य!प च स(ंrो वादय9य!प वा पुनः /

कदा1च>ाव�त जवात ्कदा1चदव�तbत े// ना. शा_१२.१२६ //

कदा1चदपु!वr�त ुशयानः �यात ्कदाचन /

नानाचीरधरGैव रlया�व�नयतालयः // ना. शा_१२.१२७ //

उ;म3ो भव�त vेव ंत�यैतां कारये� ग�तम ्/

ि�थ9वा नूपुरपादेन दzडपादं �सारयेत ्// ना. शा_१२.१२८ //

Page 114: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ब>ा ंचार~ ंतथा चैव कृ9वा �वि�तकमेव च /

अनेन चार~योगेन प/र�ा�य त ुमzडलम ्// ना. शा_१२.१२९ //

बाv�मरकं चैव रEगकोणे �सारयेत ्/

�6कं सलु�लतं कृ9वा लताoयं ह�तमेव च // ना. शा_१२.१३० //

!वपय5यगतैह5�तैः प�qयां सह ग�तभ5वेत ्/

�6!वधा त ुग�तः काया5 खhजपEगुकवामनैः // ना. शा_१२.१३१ //

!वकलाEग�योगेण कुहका�भनयं ��त /

एकः खhजगतौ �न9यं �त�धो वै चरणो भवेत ्// ना. शा_१२.१३२ //

तथा Saतीयः काय5�त ुपादो ऽBतलसhचरः /

�त�धेनो9थापनं काय5मEग�य चरणेन तु // ना. शा_१२.१३३ //

गमनेन �नषzणः �याद;येन चरणेन त ु/

इतरेण �नषीदे8च \मेणानेन वै -जेत ्// ना. शा_१२.१३४ //

एषा खhजग�तः काया5 तलशnय`तषे ुच /

पादेनाBतल�थेन vिhचतेन -जे3था // ना. शा_१२.१३५ //

�नषzणदेहा पEगो�त ुनतजEघा तथैव च /

सव5सEकु1चताEगा च वामन ेग�त/र[यत े// ना. शा_१२.१३६ //

न त�य !व\मः काय� !व`पेGरण�य च /

सोaाSहता चूण5पदा सा काया5 कुहनाि9मका // ना. शा_१२.१३७ //

!वदषूक�या!प ग�तहा5�य6यसमि;वता /

अEगवाOयकृतं हा�यं हा�यं नेपlयज ं�मतृम ्// ना. शा_१२.१३८ //

द;तुरः खल�तः कु�जः खhजG !वकृताननः /

य ईIशः �वेशः �यादEगहा�यं त ुतQवते ्// ना. शा_१२.१३९ //

यदा तु बकव§8चदेnुलोFकत!वलोFकतैः /

अ;यायतपद9वा8च अEगहा�यो भवे9स त ु// ना. शा_१२.१४० //

काय5हा�यं तु !वuेयमसंब>�भाषणात ्/

अनथ5कै!व5कारैG तथा चा�ीलभा!षतैः // ना. शा_१२.१४१ //

चीरचम5मशीभ�मग/ैरकाJै�त ुमिzडतः /

य�ताIशो भवेSa�ा हा�यो नेपlयज�त ुसः // ना. शा_१२.१४२ //

त�मा3 ु�कृ�त ंuा9वा भावः काय5�तु तKवतः /

ग�त�चारं !वभजते ्नानाव�था;तरा9मकम ्// ना. शा_१२.१४३ //

�वभावजाया ं!व;य�य कुSटलं वामके करे /

तदा द�`णह�त ेच कुया58चतुरकं पुनः // ना. शा_१२.१४४ //

पा$5मेकं �शरGैव ह�तो ऽथ चरण�तथा /

पया5यशः स;नमयेnलयतालवशानुगः // ना. शा_१२.१४५ //

�वभावजा तु त�यैषा ग�तर;या !वकारजा /

अलाभलाभात ्मुL�य �त�धा त�य ग�तभ5वते ्// ना. शा_१२.१४६ //

काया5 चैव Sह नीचाना ंचटेाद~नां प/र\मात ्/

अधमा इ�त ये oयाता नानाशीलाG त ेपनुः // ना. शा_१२.१४७ //

पा$5सेकं �शरGैव करः सचरण�तथा ।

Page 115: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

शकार�या!प कत5gया ग�तGhचलदेSहका /

गतौ नमेत चटेानां I!rGाध5!वचा/रणी // ना. शा_१२.१४८ //

व�ाभरणस�ंपशVमु5हुमु5हुरव�े`तैः /

गा6!ैव5कार!व�`*ःै ल�बव�kजा तथा // ना. शा_१२.१४९ //

सग!व5ता चूण5पदा शकार�य ग�तभ5वते ्/

जा9या नीचषे ुयोLgया !वलोकनपरा ग�तः // ना. शा_१२.१५० //

असं�पशा58च लोक�य �वाEगा�न !व�नगvू च /

�ले8चानां जातयो या�त ुपु�ल;दशबरादयः // ना. शा_१२.१५१ //

तषेा ंदेशानुसारेण कायU ग�त!वच!ेrतम ्/

प�`णां $ापदानां च पशूनां च Saजो3माः // ना. शा_१२.१५२ //

�व�वजा�तसमु9थेन �वभावने ग�तभ5वेत ्/

�सहं 5̀वानराणा ंच ग�तः काया5 �योLृ�भः // ना. शा_१२.१५३ //

या कृता नर�सहेंन !व[णुना �भ!व[णुना /

आल~ढ�थानकं कृ9वा गा6 ंत�यैव चानुगम ्// ना. शा_१२.१५४ //

जानूप/र करं vेकमपरं व`�स ि�थतम ्/

अवलोOय Sदशः कृ9वा 1चबकंु बाहुम�तके // ना. शा_१२.१५५ //

ग;तgयं !व\म!ैव5�ाः पhचताला;तरोि9थतैः /

�नयु>समये चैव रEगावतरणे तथा // ना. शा_१२.१५६ //

�सहंाद~ना ं�योLgया ग�तरेषा �योLृ�भः /

शषेाणामथ5योगेन ग�त ं�थान ंच योजयेत ्// ना. शा_१२.१५७ //

वाहनाथ5�योगेष ुरEगावतरणेष ुच /

एवमेताः �योLgया नराणां गतयो बुधैः // ना. शा_१२.१५८ //

नोLा या या मया v6 Bाvा�ता�ताG लोकतः /

अतः परं �व%या�म �ीणा ंग�त!वच!ेrतम ्// ना. शा_१२.१५९ //

�ीणां �थाना�न काया5^ण ग�त[वाभरणेष ुच /

आयतं चावSह9थ ंच अ$\ा;तमथा!प च // ना. शा_१२.१६० //

�थाना;येता�न नार~णामथ ल`णमु8यते /

वामः �वभावतो य6 पादो !वर1चतः समः // ना. शा_१२.१६१ //

तालमा6ा;तरे ;य�त�यः प`ि�थतो ऽपरः /

�स;नमाननमुरः सम ंय6 समु;नतम ्// ना. शा_१२.१६२ //

लता�नत�बगौ ह�तौ �थान ंuेय ंतदायतम ्/

द�`ण�तु समः पादः �यः प`ि�थतो ऽपरः // ना. शा_१२.१६३ //

वामः समु;नतकSटGायत े�थानके भवते ्/

आवाहन े!वसगd च तथा �नव5ण5नेष ुच // ना. शा_१२.१६४ //

1च;ताया ंचावSह9थे च �थानमेतत ्�योजयेत ्/

रEगावतरणार�भः पु[पाhज�ल!वसज5नम ्// ना. शा_१२.१६५ //

म;मथे[य�Qव ंकोप ंतज5;यEग�ुलमोटनम ्/

�नषेधगव5गा�भीय5मौन ंमानावल�बनम ्// ना. शा_१२.१६६ //

�थाने ऽि�मन ्स!ंवधातgयं Sदग;तर�न�पणम ्/

Page 116: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

समो य6 ि�थतो वाम�यः प`ि�थतो ऽपरः // ना. शा_१२.१६७ //

सम;ुनतकSटवा5म�9ववSह9थं त ुतQवते ्/

पुरो !वच�लत�य�तद;योपसतृः समः // ना. शा_१२.१६८ //

पाद�ताला;तर;य�ति�कमीष9समु;नतम ्/

पा^णल5ताoयो य6ैक�तद;य�तु �नत�बगः // ना. शा_१२.१६९ //

अवSह9थं समाoयातं �थानमागमभषूणैः /

�ीणामेतत ्�मतृ ं�थानं सलंापे तु �वभावज े// ना. शा_१२.१७० //

�नGये प/रतोषे च !वतकd 1च;तने तथा /

!वलासल~ला!व�वोकशृंगारा9म�न�पण े// ना. शा_१२.१७१ //

�थानमेत9�योLgयं भतु5मा5ग5!वलोकने /

पादः समि�थतGैक एकGाBतलािhचतः // ना. शा_१२.१७२ //

सूची!व>म!व> ंवा तद$\ा;तम8ुयत े/

�ख�लत ंघू^ण5तं चैव ग�लता�बरधारणम ्// ना. शा_१२.१७३ //

कुसमु�तबकादानं प/रर`णमेव च /

!व6ासनं सल�लत ंतeशाखावल�बनम ्// ना. शा_१२.१७४ //

�थाने ऽि�मन ्स!ंवधानीयं �ीणामेत9�योLृ�भः /

शाखावल�बने कायU �तबकBहणे तथा // ना. शा_१२.१७५ //

!वामे[वथ देवानां नराणां चाथ5योगतः /

�थानकं तावदेव �याJाव8चrेा �वत5ते // ना. शा_१२.१७६ //

भAनं च �थानकं न3ेृ चार~ च9ेसमुपि�थता /

एव ं�थान!व1धः काय5ः �ीणां नणृामथा!प च // ना. शा_१२.१७७ //

पुनGासां �व%या�म ग�त ं�कृ�तसंि�थताम ्/

कृ9वावSह9थं �थान ंत ुवामं चाधोमखु ंकरम ्// ना. शा_१२.१७८ //

ना�भ�देश े!व;य�य सgय ंच खटकामुखम ्/

ततः सल�लत ंपादं तालमा6समिु9थतम ्// ना. शा_१२.१७९ //

द�`णं वामपाद�य बाvपा$d !व�न�`पेत ्/

तनैेव समकाल ंच लताoय ंवामकं भुजम ्// ना. शा_१२.१८० //

द�`णं !वनमे9पा$U ;यसे;ना�भतटे ततः /

�नत�बे द�`णं कृ9वा ह�तं चोaे�य वामकम ्// ना. शा_१२.१८१ //

ततो वामपदं दJात ्लताह�तं च द�`णम ्/

ल~लयोaाSहतनेाथ �शरसानुगतेन च // ना. शा_१२.१८२ //

Fकिhच;नतने गा6ेण ग8चे9पhचपद~ं ततः /

यो !व1धः पुeषाणा ंतु रEगपीठप/र\मे // ना. शा_१२.१८३ //

स एव �मदाना ंव ैकत5gयो ना�ययोLृ�भः /

ष�कल ंतु न कत5gय ंतथाrकलमेव च // ना. शा_१२.१८४ //

पाद�य पतनं तjuैः खेदन ंतQवेि9�याः /

सयौवनानां नार~णामेव ंकाया5 ग�तबु5धैः // ना. शा_१२.१८५ //

�थवीयसीनामेतासां स��व%या�यहं ग�तम ्/

कृ9वाप!व> ं�थान;तु वामं ;य�य कट~तटे // ना. शा_१२.१८६ //

Page 117: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

आJं चारालमु3ानं कुया5;ना�भ�तना;तरे /

न �नषzणं न च �त�ध ंन चा!प प/रवाSहतम ्// ना. शा_१२.१८७ //

कृ9वा गा6 ंततो ग8चे3ेनैवेह \मेण तु /

�े[याणाम!प कत5gया ग�तe��ा;तगा�मनी // ना. शा_१२.१८८ //

Oव1चद;ुन�मतैगा56ःै आ!व>भजु!व\मा /

�थानं कृ9वावSह9थ ंच वामं चाधोमखु ंभुजम ्// ना. शा_१२.१८९ //

ना�भ�देश े!व;य�य सgय ंच खटकामुखम ्/

अध5नार~ग�तः काया5 �ीपुसंाqया ं!व�म1ता // ना. शा_१२.१९० //

उदा3ल�लतगैा56ैः पादैल¸लासमि;वतैः /

या पूव5मेवा�भSहता vु3माना ंग�तम5या // ना. शा_१२.१९१ //

�ीणां कापुeषाणा ंच ततो ऽधा5धU त ुयोजयेत ्/

म�यमो3मनीचानां नणृां य� ग�तच!ेrतम ्// ना. शा_१२.१९२ //

�ीणां तदेव कत5gया ल�लतैः पद!व\मैः /

बालानाम!प कत5gया �व8च;दपद!व\मा // ना. शा_१२.१९३ //

न त�याः सौbव ंकायU न �माण ं�योLृ�भः /

ततृीया �कृ�तः काया5 ना�ना चैव नपुसंका // ना. शा_१२.१९४ //

नर�वभावमु9सjृय �ीग�त ंत6 योजयेत ्/

!वपय5यः �योLgयः पुeष�ीनपुसंके // ना. शा_१२.१९५ //

�वभावमा9मन�9यO9वा तQावगमनाSदह /

gयाजेन \Hडया वा!प तथा भूयं च वhचनात ्// ना. शा_१२.१९६ //

�ी पुंसः �कृ�त ंकुया5त ्�ीभाव ंपeुषो ऽ!प च /

धैय�दायdण सKवने ब�ु�या तa8च कम5णा // ना. शा_१२.१९७ //

�ी पुमांसं 9व�भनयेत ्वेषवाOय!वचे!rतैः /

�ीवेषभा!षतैयु5Lं �े!षता�े!षत�ैतथा // ना. शा_१२.१९८ //

मदृसु;नग�तGैव पुमान ्�ीभावमाचरेत ्/

जा�तह~नाG या नाय5ः पु�ल;दशबराEगनाः // ना. शा_१२.१९९ //

याGा!प तासां कत5gया तjजा�तसIशी ग�तः /

-त�थानां तपः�थाना ं�लEग�थाना ंतथैव च // ना. शा_१२.२०० //

ख�थानां चैव नार~णा ंसमपादं �योजयेत ्/

उ>ता ये ऽEगहाराः �युः याGाय� मzडला�न च // ना. शा_१२.२०१ //

ता�न ना�य�योगuैन5 कत5gया�न यो!षताम ्/

तथासन!व1धः काय� नणृां �ीणां !वशषेतः // ना. शा_१२.२०२ //

नानाभावसमायुL�तथा च शयनायः /

!व[कि�भतािhचतौ पादौ �6कं Fकिhच9समु;नतम ्// ना. शा_१२.२०३ //

ह�तौ क�यूe!व;य�तौ �व�थे �यादपुवशेन े/

पादः �सा/रतः FकिhचदेकGैवासनायः // ना. शा_१२.२०४ //

�शरः पा$5नतं चैव स1च;त उपवेशने /

1चबुकोपा1तौ ह�तौ बाहुशीषा51तं �शरः // ना. शा_१२.२०५ //

स��णrेि;<यमनाः शोकौ9सOुयोपवशेने /

Page 118: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�साय5 बाहू �श1थलौ तथा ोपाया1तः // ना. शा_१२.२०६ //

मोहमू8चा5मदAला�न!वषादेषपूवशेयेत ्/

सव5!पzडीकृताEग�तु सयंुLैः पादजानु�भः // ना. शा_१२.२०७ //

gया1ध-ी�डत�न<ास ु�याने चोप!वशे;नरः /

तथा चो9कSटकं �थानं ि�फOपा[ण�ना ंसमागमः // ना. शा_१२.२०८ //

!प�ये �नवापे ज,ये च स;�या�वाचमने ऽ!प च /

!व[कि�भतं पुनGैवं जानंु भमूौ �नपातयेत ्// ना. शा_१२.२०९ //

!�या�सादने कायU होमाSदकरणेषु च /

मह~गताqयां जानुqयामधोमखुमवि�थतम ्// ना. शा_१२.२१० //

देवा�भगमने चैव e!षतानां �सादने /

शोके चा\;दने ती- ेमतृाना ंचैव दश5न े// ना. शा_१२.२११ //

6ासने च कुसKवानां नीचानां चैव याचने /

होमयuF\याया ंच �े[याणा ंचैव कारयेत ्// ना. शा_१२.२१२ //

मनुीनां �नयमे[वषे भवदेासनजो !व1धः /

तथासन!व1धः काय� !व!वधो नाटकायः // ना. शा_१२.२१३ //

�ीणां च पुeषाणा ंच बाvGाqय;तर�तथा /

आqय;तर�त ुनपृतेबा5vो बाvगत�य च // ना. शा_१२.२१४ //

देवानां नपृतीना ंच दJात ्�सहंासनं Saजः /

पुरोधसाममा9याना ंभवaेे6ासनं तथा // ना. शा_१२.२१५ //

मुzडासनं च दातgयं सेनानीयुवराजयोः /

काbासन ंSaजातीनां कुमाराणा ंकुथासनम ्// ना. शा_१२.२१६ //

एव ंराजसभा ं�ा,य काय5�9वासनजो !व1धः /

�ीणां चा,यासन!व1ध ंस��व%या�यहं पनुः // ना. शा_१२.२१७ //

�सहंासनं तु राuीना ंदेवीना ंमुzडमासनम ्/

पुरोधो ऽमा9यप�ीना ंदJाaे6ासनं तथा // ना. शा_१२.२१८ //

भो1गनीना ंतथा चैव व� ंचम5 कुथो ऽ!प वा /

&ा'णीतापसीना ंच प�ासनमथा!प च // ना. शा_१२.२१९ //

वेmयानां च �दातgयमासनं च मयूरकम ्/

शषेाणा ं�मदाना ंत ुभव�े भ�ूयासनं Saजाः // ना. शा_१२.२२० //

एवमाqय;तरो uेयो बाvGासनजो !व1धः /

तथा �वगहृवाता5स ु8च;देनासन�म[यत े// ना. शा_१२.२२१ //

�नयम�थमुनीना ंच भवदेासनजो !व1धः /

�लE1गनामासन!व1धः काय� -तसमायः // ना. शा_१२.२२२ //

&ुषीमुzडासन�ायं वे6ासनमथा!प च /

होमे यuF\यायां च !प�ये ऽथd च �योजयेत ्// ना. शा_१२.२२३ //

�थानीया ये च पुeषाः कुल!वJासमि;वताः /

तषेामासनस9कारः क35gय इह पा1थ5वैः // ना. शा_१२.२२४ //

समे समासन ंदJात ्म�ये म�यममासनम ्/

अ�त/रLे ऽ�त/रLं च ह~ने भू�यासनं भवेत ्// ना. शा_१२.२२५ //

Page 119: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

उपा�याय�य नपृतेगु5�णामBतो बुधैः /

भ�ूयासनं तथा काय5मथवा काbमासनम ्// ना. शा_१२.२२६ //

नौनागरथयानेष ुभू�मकाbासनषे ुच /

सहासनं न द[ुयेत गु�पा�यायपा1थ5वःै // ना. शा_१२.२२७ //

आकुिhचत ंसम ंचैव �सा/रत!ववत5ने /

उaाSहत ंनतं चैव शयने कम5 कH9य5त े// ना. शा_१२.२२८ //

सवVराकुिhचतैरEगःै श�या!व>े त ुजानुनी /

�थानमाकुिhचतं नाम शीताता5नां �योजयेत ्// ना. शा_१२.२२९ //

उ3ा�नतमुख ंचैव k�तमुLकरं तथा /

सम ंनाम �स*ु�य �थानकं स!ंवधीयत े// ना. शा_१२.२३० //

एकं भुजमपुाधाय स��सा/रतजानुकम ्/

�थानं �सा/रतं नाम सुखसु*�य कारयेत ्// ना. शा_१२.२३१ //

अधोमुखि�थतं चैव !वव�त5त�म�त �मतृम ्/

श�`तमतृोि9`*म3ो;म3ेष ुकारयेत ्// ना. शा_१२.२३२ //

असंोप/र �शरः कृ9वा कपू5र`ोभमेव च /

उaाSहत ंत ु!वuेयं ल~लया वशेने �भोः // ना. शा_१२.२३३ //

ईष9�सा/रत ेजEघ ेय6 k�तौ करावभुौ /

आल�यमखेदेष ुनतं �थानं !वधीयत े// ना. शा_१२.२३४ //

ग�त�ाचार�त ुमयोSदतो ऽयं नोLG यः सो ऽथ5वशेन सा�यः /

अतः परं रEगप/र\म�य व%या�म क%या ं�!वभागयुLाम ्// ना. शा_१२.२३५ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े ग�त�चारो नाम aादशो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ 6योदशो ऽ�यायः

ये त ुपूवU मया �ोLा�यो व ैना�यमzडपाः /

तषेा ं!वभाग ं!वuाय ततः क%या ं�योजयेत ्// ना. शा_१३.१ //

ये नेपlयगहृaारे मया पूवU �कH�त5त े/

तयोभा5zड�य !व;यासो म�ये काय5ः �योLृ�भः // ना. शा_१३.२ //

क%या!वभागो �नदdmयो रEगपीठप/र\मात ्/

प/र\मेण रEग�य क%या v;या !वधीयत े// ना. शा_१३.३ //

क%या!वभागे uेया�न गहृा^ण नगरा^ण च /

उJानारामस/रत�9वामा अटवी तथा // ना. शा_१३.४ //

प1ृथवी सागराGैव 6ैलोOयं सचराचरम ्/

वषा5̂ ण स*aीपाG पव5ता !व!वधा�तथा // ना. शा_१३.५ //

अलोकGैव लोकG रसातलमथा!प च /

दै9यनागालयाGैव गहृा^ण भवना�न च // ना. शा_१३.६ //

नगरे वा वन ेवा!प वषd वा पव5त ेऽ!प वा /

Page 120: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

य6 वाता5 �वतdत त6 क%यां �वत5येत ्// ना. शा_१३.७ //

बाvं वा म�यम ंवा!प तथैवाqय;तरं पुनः /

दरंू वा सि;नकृr ंवा देशं तु प/रकnपयेत ्// ना. शा_१३.८ //

पूव5�!वrा ये रEगं uेया�त ेऽqय;तरा बुधैः /

पGा9�!वrा !वuेयाः क%याभागे त ुबाvतः // ना. शा_१३.९ //

तषेा ंतु दश5ने8चुय5ः �!वश<ेEगमzडपम ्/

द�`णा�भमुखः सो ऽथ कुया5दा9म�नवेदनम ्// ना. शा_१३.१० //

यतो मुखं भवQेाzड ंaारं नेपlयक�य च /

सा म;तgया तु Sदक् पूवा5 ना�ययोगे न �न9यशः // ना. शा_१३.११ //

�न[\ामेJG त�माaै स तनैेव तथा -जते ्/

यत�त�य कृतं तने पुeषेण �नवेदनम ्// ना. शा_१३.१२ //

�न[\ा;तो ऽथ5वशा8चा!प �!वशJेSद त§हृम ्/

यतः �ा*ः स पुeष�तने मागdण �न[\मेत ्// ना. शा_१३.१३ //

अथवाथ5वशा8चा!प तनैेव सह ग8च�त /

तथैव �!वशते ्गेहमेकाकH सSहतो ऽ!प वा // ना. शा_१३.१४ //

तयोGा!प �!वशतोः क%याम;या ं!व�नSद5शते ्/

प/र\मेण रEग�य 9व;या क%या !वधीयते // ना. शा_१३.१५ //

समैG सSहतो ग8चे;नीचैG प/रवाSहतः /

अथ �े`^णकाGा!प !वuेया vBतो गतौ // ना. शा_१३.१६ //

सवै भ�ूम�तु बहु�भ!व5कृrा �या9प/र\मःै /

म�या वा सि;नकृrा वा तषेामेव ं!वकnपयेत ्// ना. शा_१३.१७ //

नगरे वा वन ेवा!प सागरे पव5त ेऽ!प वा /

Sदgयाना ंगमनं कायU aीप ेवषdष ुवा पुनः // ना. शा_१३.१८ //

आकाशने !वमानने मायया,यथ वा पुनः /

!व!वधा�भः F\या�भवा5 नानाथा5�भः �योगतः // ना. शा_१३.१९ //

नाटके 8च;नवेषाणा ंSदgयाना ंभ�ूमसhचरः /

मानुष ेकारणादेषा ंयथा भव�त दश5नम ्// ना. शा_१३.२० //

भारत े9वथ हैमे वा ह/रवष5 इलावतृ े/

र�ये Fकंपुeष ेवा!प कुeषू3रकेष ुवा // ना. शा_१३.२१ //

Sदgयाना ंच;दगमनं सव5वषdष ुकH�त5तम ्/

भारत ेमानषुाणाhच गमनं स!ंवधीयत े// ना. शा_१३.२२ //

ग8चJेSद !वकृr�त ुदेशकालवशा;नरः /

अEक8चदेे तम;यि�मन ्�नSद5शे!> �वशेके // ना. शा_१३.२३ //

अ�ः �माणं ग9वा तु काय5लाभ ं!व�नSद5श�े /

तथालाभे त ुकाय5�य अEक8चदेो !वधीयत े// ना. शा_१३.२४ //

`णो महूुत� यानो वा Sदवसो वा!प नाटके /

एकाEके स !वधातgयो बीज�याथ5वशानुगः // ना. शा_१३.२५ //

अEक8चदेे तु �नवृ53 ंमास ंवा वष5मेव वा /

नो�वU वषा59�कत5gयं काय5मEकसमायम ्// ना. शा_१३.२६ //

Page 121: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एव ंतु भारत ेवषd क%या काया5 �योगतः /

मानुषाणां ग�तया5 त ुSदgयाना;तु �नबोधत // ना. शा_१३.२७ //

Sहमव9पbृस�ंथे तु कैलासे पव5तो3मे /

य`ाG गvुकाGैव धनदानुचराG ये // ना. शा_१३.२८ //

र`ः!पशाचभतूाG सवd हैमवताः �मतृाः /

हेमकूटे च ग;धवा5 !वuेयाः सा,सरोगणाः // ना. शा_१३.२९ //

सवd नागाG �नषधे शषेवासFुकत`काः /

महामेरौ 6यि�शं� uेया देवगणा बुधैः // ना. शा_१३.३० //

नीले त ुवैडूय5मये �स>ा &'ष5य�तथा /

दै9याना ंदानवानाhच $ेतपव5त इ[यत े// ना. शा_१३.३१ //

!पतरGा!प !वuेया शEृगव;तं समा1ताः /

इ9येत ेपव5ताः ेbा Sदgयावासाः �कH�त5ताः // ना. शा_१३.३२ //

तषेा ंक%या!वभागG ज�बaूीपे भवेदयम ्/

तषेा ंन च!ेrतं कायU �वःै �वैः कम5परा\मैः // ना. शा_१३.३३ //

प/र8च\(8च\े)द!वशषे�त ुतषेां मानषुलोकवत ्/

सवd भावाG Sदgयाना ंकाया5 मानुषसंयाः // ना. शा_१३.३४ //

तषेा;9व�न�मष9व ंय3;न कायU �योLृ�भः /

इह भावा रसाGैव Irाववे ��त!bताः // ना. शा_१३.३५ //

I�या Sह स1ूचतो भावः पनुरEगै!व5भाgयत े/

एव ंक%या!वभाग�तु मया �ोLो Saजो3माः // ना. शा_१३.३६ //

पुनGैव �व%या�म �व3ृीना;तु ल`णम ्।

चतु!व5धा �व!ृ3G �ोLा ना�य�योगतः /

आव;ती दा�`णा9या च पाhचाल~ चो¯मागधी // ना. शा_१३.३७ //

अ6ाह �व!ृ3/र�त क�मात ्\?\ उ8यते प1ृथgया ं

नानादेशवषेभाषाचारवाता5ः �oयापयती�त व!ृ3ः ।

�व!ृ3G �नवेदने । अ6ाह - यथा प1ृथgया ंबहवो

देशाः सि;त , कथमासा ंचतु!व5ध9वम ्उपप;न,ं

समानल`णGासां �योग उ8यते \,\ स9यमेतत ्।

समानल`ण आसां �योगः । Fक;तु

नानादेशवषेभाषाचारो लोक इ�त कृ9वा लोकानुमतने

व!ृ3स1ंत�य ना�य�य व3ृीना ंमया

चतु!व5ध9वम�भSहत ंभारती साKवती कै�शOयारभट~

च�ेत । व!ृ3सं1तैG �योगैर�भSहता देशाः । यतः

�व!ृ3चतrुयम�भ�नवृ53 ं�योगGो9पाSदतः । त6

दा�`णा9या�तावत ्बहुन3ृगीतवाJा कै�शकH�ायाः

चतुरमधुरल�लताEगा�भनयाG । तJथा -

महे;<ो मलयः सvो मेकलः पालमhजरः /

एतषे ुये 1ता देशाः स uेयो द�`णापथः // ना. शा_१३.३८ //

कोसलाAA�तोशलाGैव क�लEगा यवना खसाः /

Page 122: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

<!वडा;�महारा�ा वै[णा वै वानवासजाः // ना. शा_१३.३९ //

द�`ण�य सम<ु�य तथा !व;�य�य चा;तरे /

ये देशा�तेषु यhुजीत दा�`णा9या ंतु �न9यशः // ना. शा_१३.४० //

आवि;तका वैSद�शकाः सौरा�ा मालवा�तथा /

सै;धवा�9वथ सौवीरा आवता5ः साबु5देयकाः // ना. शा_१३.४१ //

दाशाणा5�पैुराGैव तथा व ैमा�त5कावताः /

कुव5;9यावि;तकHमेत े�व!ृ3 ं�न9यमेव त ु// ना. शा_१३.४२ //

साKवतीं कै�शकHं चैव व!ृ3मेषा ंसमा1ता /

भवेत ्¹योगो ना�ये ऽ6 स तु काय5ः �योLृ�भः // ना. शा_१३.४३ //

अEगा वEगाः क�लEगाG व9साGैवो¯मागधाः /

पौz�ा नेपालकाGैव अ;त1ग5/रबSह1ग5राः // ना. शा_१३.४४ //

तथा ,लवEगमा uेया मलदा मnलवत5काः /

&'ो3र�भतृयो भाग5वा माग5वा�तथा // ना. शा_१३.४५ //

�ाjयो�तषाः पु�ल;दाG वैदेहा�ता}�ल*काः /

�ाEगाः �ावतृयGैव युhज;तीहो¯मागधीम ्// ना. शा_१३.४६ //

अ;ये ऽ!प देशाः �ा8या ंये पुराणे स��कH�त5ताः /

तषे ु�युjयते vेषा �व!ृ3Gो¯मागधी // ना. शा_१३.४७ //

पाhचाला सौरसेनाG काmमीरा हि�तनापुराः /

बा¶ीका शnयकाGैव म<कौशीनरा�तथा // ना. शा_१३.४८ //

Sहमव9स1ंता ये तु गEगायाGो3रां Sदशम ्/

ये 1ता वै जनपदा�तषे ुपाhचालम�यमाः // ना. शा_१३.४९ //

पाhचालम�यमायां त ुसाKव9यारभट~ �मतृा /

�योग�9वnपगीताथ5 आ!व>ग�त!व\मः // ना. शा_१३.५० //

Saधा F\या भव9यासा ंरEगपीठप/र\मे /

�द�`ण�देशा च तथा चा,य�द�`णा // ना. शा_१३.५१ //

आव;ती दा�`णा9या च �द�`णप/र\मे /

अपसgय�देशा�तु पाhचाल~ चो¯मागधी // ना. शा_१३.५२ //

आव;9यां दा�`णा9यायां पा$5aारमथो3रम ्/

पाhचाnयामो¯माग�या ंयोjय ंaारं तु द�`णम ्// ना. शा_१३.५३ //

एकHभूताः पनुGैताः �योLgयाः �योLृ�भः /

पाष5दं देशकालौ वा,यथ5य�ुLमवे%य च // ना. शा_१३.५४ //

येष ुदेशेष ुया काया5 �व!ृ3ः प/रकH�त5ता /

तa!ृ3का�न �पा^ण तषे ुतjuः �योजयेत ्// ना. शा_१३.५५ //

एकHभूताः पनु�9वेता नाटकादौ भवि;त Sह /

अव%ेय व!ृ3बाहुnयं त39कम5 समाचरेत ्// ना. शा_१३.५६ //

साथd बाहुnयमेक�य शेषाणामथ बु!>मान ्/

येषाम;य�य बाहुnयं �व!ृ3 ंपूरये3दा // ना. शा_१३.५७ //

�योगो Sa!वधGैव !वuेयो नाटकायः /

सकुुमार�तथा!व>ो ना�ययु�Lसमायः // ना. शा_१३.५८ //

Page 123: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यKवा!व>ाEगहार;तु 8चJेभेJाहवा9मकम ्/

माये;<जालबहुल ंपु�तनेपlयसंयुतम ्// ना. शा_१३.५९ //

पुeषैब5हु�भयु5Lमnप�ीकं तथैव च /

साKव9यारभट~युLं ना�यमा!व>सं�uतम ्// ना. शा_१३.६० //

�डमः समवकारG gयायोगेहामगृौ तथा /

एता;या!व>संuा�न !वuेया�न �योLृ�भः // ना. शा_१३.६१ //

एषां �योगः कत5gयो दै9यदानवरा`सःै /

उ>ता ये च पुeषाः शौय5वीय5बलाि;वताः // ना. शा_१३.६२ //

नाटकं स�करणं भाणो वीlयEकनाSटके /

सकुुमार�योगा^ण मानुषे[वा1ता�त ुये // ना. शा_१३.६३ //

अथ बाv�योगेष ु�े`ागहृ!वविज5त े/

!वSद%व!प भव<ेEगः कदा1च� भतु5राuया // ना. शा_१३.६४ //

पbृ कुतप ंना�ये युLा यतो मखु ंभरताः /

सा पूवा5 म;तgया �योगकाले त ुना�यuैः // ना. शा_१३.६५ //

aारा^ण ष� चैव भवि;त चा�य

रEग�य SदAभाग!व�निGता�न ।

ना�य�योगेण खल ु�वशे े

�ा8या ं�ती8या ंच Sद�श �वशेः // ना. शा_१३.६६ //

!वधानमु9\�य यथा च रEगे

!वना �माणाSaSदशः �योग े।

aार;तु य�मा9समदृEगभाzड ं

�ाचीं Sदशं ता ंमनसाऽ�यव�येत ्// ना. शा_१३.६७ //

वयो ऽनु�पः �थम;तु वशेो वशेो ऽनु�पG ग�त�चारः ।

ग�त�चारानगुतG पाpयं

पाpयानु�पा�भनयG काय5ः // ना. शा_१३.६८ //

धम� या Sa!वधा �ोLा मया पवूU Saजो3माः /

लौFककH ना�यधम� च तयोव5%या�म ल`णम ्// ना. शा_१३.६९ //

�वभावभावोपगतं शु> ं9व!वकृत ंतथा /

लोकवाता5F\योपेतमEगल~ला!वविज5तम ्// ना. शा_१३.७० //

�वभावा�भनयोपेतं नाना�ीपeुषायम ्/

यद~Iशं भवे;ना�यं लोकधम� त ुसा �मतृा // ना. शा_१३.७१ //

अ�तवाOयF\योपेतम�तसKवा�तभावकम ्/

ल~लाEगहारा�भनयं ना�यल`णल�`तम ्// ना. शा_१३.७२ //

�वरालEकारसंयुLम�व�थपeुषायम ्/

यद~Iशं भवे;ना�यं ना�यधम� तु सा �मतृा // ना. शा_१३.७३ //

लोक��स>ं <gय;तु यदा ना�ये �युjयते /

म�ूत5मत ्सा�भलाषhच ना�यधम� त ुसा �मतृा // ना. शा_१३.७४ //

आस;नोL;तु यaाOय ंन शzृवि;त पर�परम ्/

अनुLं ूयत ेवाOयं ना�यधम� तु सा �मतृा // ना. शा_१३.७५ //

Page 124: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

शैलयान!वमाना�न चम5वमा5युध�वजाः /

म�ूत5म;तः �युjय;त ेना�यधम� तु सा �मतृा // ना. शा_१३.७६ //

य एका ंभ�ूमका ंकृ9वा कुव�तैका;तरे ऽपराम ्/

कौशnयादेकक9वाaा ना�यधम� तु सा �मतृा // ना. शा_१३.७७ //

या ग�या �मदा भू9वा ग�या भू�मष ुयुjयते /

ग�या भ�ूम[वग�या च ना�यधम� त ुसा �मतृा // ना. शा_१३.७८ //

ल�लतैरEग!व;यास�ैतथोि9`*पद\मःै /

न9ृयते ग�यत ेय8च ना�यधम� त ुसा �मतृा // ना. शा_१३.७९ //

यो ऽयं �वभावो लोक�य सखुदःुखF\या9मकः /

सो ऽEगा�भनयसंयुLो ना�यधम� तु सा �मतृा // ना. शा_१३.८० //

यGे�तहासवदेाथ� &'णा समदुा(तः /

Sदgयमानषुर9यथU ना�यधम� तु सा �मतृा // ना. शा_१३.८१ //

यG क%या!वभागो ऽयं नाना!व1धसमा1तः /

रEगपीठगतः �ोLो ना�यधम� तु सा भवते ्// ना. शा_१३.८२ //

ना�यधम��व3ृ ंSह सदा ना�यं �योजयेत ्/

न vEगा�भनयाि9किhचIत ेराग �वत5ते // ना. शा_१३.८३ //

सव5�य सहजो भावः सव� v�भनयो ऽथ5तः /

अEगालEकारचrेा�भना5�यधम� �कH�त5ता // ना. शा_१३.८४ //

एव ंक%या!वभाग�तु धम� युLय एव च /

!वuेया ना�यतKवuैः �योLgयाG तKवतः // ना. शा_१३.८५ //

उLो मयेहा�भनयो यथावत ्शाखाकृतो यG कृतो ऽEगहारैः /

पुनG वाOया�भनयं यथावa%ये �वरgयhजनवण5युLम ्// ना. शा_१३.८६ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े करयु�Lधम�gयhजको नाम 6योदशो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ चतुद5शो ऽ�यायः

यो वाग�भनयः �ोLो मया पूवU Saजो3माः /

ल`णं त�य व%या�म �वरgयhजनस�भवम ्// ना. शा_१४.१ //

वा1च य��तु कत5gयो ना�य�येयं तनुः �मतृा /

अEगनेपlयसKवा�न वाOयाथU gयhजयि;त Sह // ना. शा_१४.२ //

वा¥यानीह शा�ा^ण वाE�नbा�न तथैव च /

त�माaाचः परं नाि�त वाग ्Sह सव5�य कारणम ्// ना. शा_१४.३ //

आगमनामाoयात�नपातोपसग5समासत!>तयुै5Lः /

सि;धवचन!वभO9युपBह�नयुLो वा1चका�भनयः // ना. शा_१४.४ //

Sa!वधं Sह �मतृ ंपाpयं स�ंकृत ं�ाकृतं तथा /

तयो!व5भागं व%या�म यथावदनुपूव5शः // ना. शा_१४.५ //

gयhजना�न �वराGैव स;धयो ऽथ !वभLयः /

नामाoयातोपसगा5G �नपाता�त!>ता�तथा // ना. शा_१४.६ //

Page 125: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एतैरEगःै समासैG नानाधातसुमायम ्/

!वuेयं स�ंकृत ंपाpयं �योगhच �नबोधत // ना. शा_१४.७ //

अकाराJाः �वरा uेया औकारा;ताGतुद5श /

हकारा;ता�न काद~�न gयhजना�न !वदबुु5धाः // ना. शा_१४.८ //

त6 �वराGतुद5श - अ आ इ ई उ ऊ ऋ ? ? ? ए ऐ

ओ औ इ�त �वरा uेयाः ॥

काद~�न gयhजना�न यथा - क ख ग घ ङ च च ज झ

ञ ट ठ ड ढ ण त थ द ध न प फ ब भ म य र ल व

श ष स ह इ�त gयhजनवग5ः ।

वगd वगd समाoयातौ aौ वण� �ागवि�थतौ /

अघोषा इ�त ये 9व;ये सघोषाः स�ंकH�त5ताः // ना. शा_१४.९ //

अrौ �थाना�न वणा5नामुरः कzठः �शर�तथा /

िज�ामलूG द;ताG ना�सकोbौ च ताल ुच // ना. शा_१४.१० //

अ कु ह !वसज5नीयाः कzpयाः । इ चु य शा�तालgयाः ।

ऋ टु र षा मूध5;याः । ? त ुल सा द;9याः । उ

पूप�मानीया ओ»याः । -प -फ इ�त पफाqयां �ाक्

अध5!वसग5सIशः उप�मानीयः । -क -ख इ�त कखाqयां

�ाक् अध5!वसग5सIशो िज�मलू~यः । ए ऐ कzpयतालgयौ ।

ओ औ कzpयो»यौ । वकारो द;9यो»यः । ङ ञ ण न मा

अनुना�सकाः । !वसज5नीयः और�यः इ9येके ।

सव5वणा5नां मुख ं�थान�म9यपरे ।

aौ aौ वण� त ुवगा5Jौ शषसाG 6यो ऽपरे /

अघोषा घोषव;त�तु ततो ऽ;ये प/रकH�त5ताः // ना. शा_१४.११ //

एत ेघोषाघोषाः कzpयो»या द;9यिज�ाननुा�सOयाः /

ऊ[माण�तालgयाः !वसज5नीयाG बो>gयाः // ना. शा_१४.१२ //

गघङ जझञ डढण दधन बभम तथैव यरलवा मता घोषाः /

कख चच टठ तथ पफ इ�त वगd[वघोषाः �युः // ना. शा_१४.१३ //

कखगघङाः कzठ�था�तालु�थाना�त ुचचजझञाः /

टठडढणा मधू5;या�तथदधनाGवै द;त�थाः // ना. शा_१४.१४ //

पफबभमा�9वो»याः �युः द;9या ?लसा अहौ च कzठ�थौ /

तालgया इचुयशा �युरृटुरषा मूध5ि�थता uेयाः // ना. शा_१४.१५ //

?? द;9यौ ओऔ कzठो»यौ एऐकारौ च कzठतालgयौ /

कzpयो !वसज5नीयो िज�ामलूमQुवः कखयोः // ना. शा_१४.१६ //

पफयोरोb�थानं भवदेकुारः �वरो !ववतृः /

�पrृाः काJा मा;ताः शषसहकारा�तथा !ववतृाः // ना. शा_१४.१७ //

अ;त�थाः सवंतृजाः ङञणनमा ना�सकोQवा uेयाः /

ऊ[माणG शषसहाः यरलववणा5�तथैव चा;तः�थाः // ना. शा_१४.१८ //

िज�ामलू~यः -कः -प उप�मानीयसंuया uेयः /

कचटतपा �व/रताः �युः खचठथफा �युः सदा \�याः // ना. शा_१४.१९ //

Page 126: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कzpयोर�यान ्!वJात ्घझढधभान ्पाpयस�ंयोगे तु /

वJेो !वसज5नीयो िज�ा�थाने ि�थतो वण5ः // ना. शा_१४.२० //

एत ेgयhजनवणा5ः समासतः संuया मया क1थताः /

श�द!वषय�योग े�वरा.z�तु भयूः �व%या�म // ना. शा_१४.२१ //

यि�मन ्�थान ेस समो !वuेयो यः सवण5संuो ऽसौ ।

य इमे �वराGतदु5श �नSद5rा�त6 वै दश समानाः /

पूव� ��वः तषेा ंपरG द~घ� ऽवग;तgयः // ना. शा_१४.२२ //

इ9थं gयhजनयोगैः �वरैG साoयातनामपद!वSहतैः /

काgय�नब;धाG �युधा5तु�नपातोपसगा5�त ु// ना. शा_१४.२३ //

ए�भgय5hजनवगVना5माoयातोपसग5�नपातैः /

त!>तसि;ध!वभ�L�भर1ध!bतः श�द इ9युLः // ना. शा_१४.२४ //

पूवा5चायVeLं श�दाना ंल`णं समासयोगेन /

!व�तरशः पुनरेव �करणवशात ्स�ंव%या�म // ना. शा_१४.२५ //

अथ5�धानं नाम �यादाoयातं तु F\याकृतम ्/

Jोतय;9युपसगा5�त ु!वशेष ंभावसंयम ्// ना. शा_१४.२६ //

त9�ाहुः स*!वधं ष�कारकसयुंतं �1थतसा�यम ्/

�नदdशस�ंदानापदान�भ�ृतसंuा�भः // ना. शा_१४.२७ //

नामाoयाताथ5!वषयं !वशषंे Jोतयि;त त े/

पथृL6ोपसगdqयो �नपाता �नयमे ऽ8युत े// ना. शा_१४.२८ //

स�ं9यतीतकालF\याSदसयंोिजतं �1थतसा�यम ्/

वचन ंनागतयLंु ससुIशसयंोजन!वभLम ्// ना. शा_१४.२९ //

पhचशतधातुयुLं पhचगुणं पhच!वध�मदं वा!प ।

�वाJ1धकारगुणैरथ5!वशेष!ैव5भ!ूषत;यासम ्/

�ा�तपSदकाथ5�लEगैयु5Lं पhच!वध�मदं uेयम ्// ना. शा_१४.३० //

आoयात ंपाpयकृतं uेयं नानाथा5य!वशेषम ्/

वचन ंनामसमेतं पुeष!वभLं तदाoयातम ्// ना. शा_१४.३१ //

�ा�तपSदकाथ5युLा;धा9वथा5नुपसजृि;त ये �वाथVः /

उपसगा5 vपुSदrा�त�मात ्सं�कारशा�े ऽि�मन ्// ना. शा_१४.३२ //

�ा�तपSदकाथ5योगा>ातु8च;दो�नeLयुO9या च /

य�माि;नपति;त पदे त�मा9�ोLा �नपाता�तु // ना. शा_१४.३३ //

�9यय!वभागज�नताः �कष5सयंोगस9ववचनैG /

य�मा9पूरयत ेऽथा5न ्�9यय उL�तत�त�मात ्// ना. शा_१४.३४ //

लोके �कृ�त�9यय!वभागसयंोगस9ववचनैG /

ता�ंतान ्पूरयत ेऽथाU�तेषु य�त!>त�त�मात ्// ना. शा_१४.३५ //

एक�य बहूना ंवा धातो�ल5Eग�य वा पदानां वा /

!वभज;9यथU य�मात ्!वभLय�तेन ताः �ोLाः // ना. शा_१४.३६ //

!व�शrा�त ु�वरा य6 gयhजनं वा!प योगतः /

स;धीयत ेपदे य�मा3�मात ्सि;धः �कH�त5तः // ना. शा_१४.३७ //

वण5पद\म�स>ः पदैकयोगा8च वण5योगाचच् /

Page 127: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

स;धीयत ेच य�मा3�मात ्सि;धः समSु�rः // ना. शा_१४.३८ //

लु*!वभ�Lना5�नामेकाथU सहंर9समासो ऽ!प /

त9पeुषाSदकसंuै�न5Sद5rः ष|!वधो !व�ाः // ना. शा_१४.३९ //

ए�भः श�द!वधानै!व5�तारgयhजनाथ5सयुंLैः /

पदब;धाः कत5gया �नब>ब;धा�त ुचूणा5 वा // ना. शा_१४.४० //

!वभO9य;तं पदं uेय ं�नब> ंचूण5मेव च /

त6 चूण5पद�येह सि;नबोधत ल`णम ्// ना. शा_१४.४१ //

अ�नब>पदं च;दो!वधाना�नयता`रम ्/

अथा5पे%य`र�यूतं uेयं चूण5पदं बुधैः // ना. शा_१४.४२ //

�नब>ा`रसंयLंु य�त8चेदसमि;वतम ्/

�नब>ं तु पदं uेयं �माण�नयता9मकम ्// ना. शा_१४.४३ //

एव ंनानाथ5संयुLैः पादैव5ण5!वभ!ूषतैः /

चतु�भ5�तु भवJेुLं च;दो व3ृा�भधानवत ्// ना. शा_१४.४४ //

ष|!वशं�तः �मतृा;ये�भः पादैG;द�स सoंयया /

समhचाध5समhचैव तथा !वषममेव च // ना. शा_१४.४५ //

च;दोयुLं समासेन �6!वधं व3ृ�म[यत े/

नानाव!ृ3!व�न[प;ना श�द�यैषा तनू��मतृा // ना. शा_१४.४६ //

च;दोह~नो न श�दो ऽि�त न 8च;दmश�दविज5तम ्/

त�मा3qूयसयंोगो ना�य�योJोतकः �मतृः // ना. शा_१४.४७ //

एका`रं भवदेLुम9युLं �gय`रं भवते ्/

म�यं �य`र�म9याहुः ��तbा चतुर`रा // ना. शा_१४.४८ //

स�ु�तbा भवते ्पhच गाय6ी ष| भवेSदह /

स*ा`रा भवदेिु[णगrा`रानुrुब8ुयत े// ना. शा_१४.४९ //

नवा`रा तु बहृती पE�LGैव दशा`रा /

एकादशा`रा �6rुब ्जगती aादशा`रा // ना. शा_१४.५० //

6योदशाऽ�तजगती शOवर~ त ुचतुद5शा /

अ�तशOवर~ पhचदशा षोडशा!rः �कH�त5ता // ना. शा_१४.५१ //

अ9य!rः �या9स*दशा ध�ृतरrादशा`रा /

एकोन!वशं�तधृ5�तः कृ�त!वUश�तरेव च // ना. शा_१४.५२ //

�कृ�तGैक!वशं9या aा!वशं9याकृ�त�तथा /

!वकृ�तः �यात ्6यो!वशंा चतु!वUशा च संकृ�तः // ना. शा_१४.५३ //

पhच!वशं9य�तकृ�तः ष|!वशं9यु9कृ�तभ5वते ्/

अतो ऽ1धका`रं च;दो मालाव3ृ ंतSद[यत े// ना. शा_१४.५४ //

च;दसां त ुतथा vेते भेदाः ��तारयोगतः /

असंoयेय�माणा�न व3ृा;याहुरतो बुधाः // ना. शा_१४.५५ //

गाय6ी�भ�ृतKवेषां �माण ंस!ंवधीयत े/

�योगजा�न सवा5^ण �ायशो न भवि;त Sह // ना. शा_१४.५६ //

व3ृा�न च चतु[ष!rगा5य�या ंकH�त5ता�न तु /

शतं !वशं�तरrौ च व3ृा;युि[णvथो8यत े// ना. शा_१४.५७ //

Page 128: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ष�पhचाश8चत ेaे च व3ृानाम,यनुrु�भ /

शता�न पhच वतृानां बहृ9या ंaादशैव च // ना. शा_१४.५८ //

पEO9यां सहk ंव3ृाना ंचतु!वUश�तरेव च /

6ैrुभे aे सहkे च च9वा/रशं3थाr च // ना. शा_१४.५९ //

सहkाzय!प च9वा/र नव�तG षडु3रा /

जग9या ंसमवणा5नां व3ृाना�मह सव5शः // ना. शा_१४.६० //

अrौ सहkा^ण शतं �gय1धका नव�तः पुनः /

जग9याम�तपवूा5यां व3ृाना ंप/रमाणतः // ना. शा_१४.६१ //

शता�न 6ीzयशी�तG सहkाzय!प षोडश /

व3ृा�न चैव च9वा/र शOवया5ः प/रसंoयया // ना. शा_१४.६२ //

aा�6शं8च सहkा^ण स* चैव शता�न च /

अrौ ष!rG व3ृा�न vाय;9य�तशOवर~म ्// ना. शा_१४.६३ //

पhचष!rसहkा^ण सहkाध5hच सoंयया /

ष��6शं8चैव व3ृा�न v�यां �नगSदता�न च // ना. शा_१४.६४ //

एक�6शं9सहkा^ण व3ृानाhच Saस*�तः /

तथा शतसहkhच च;दां�य9य!rस�ंuत े// ना. शा_१४.६५ //

ध9ृयाम!प Sह !पzडेन व3ृा;याकिnपता�न तु /

तjuैः शतसहkे aे शतमेकं तथैव च // ना. शा_१४.६६ //

Saष!rG सहkा^ण च9वा/रशं8च योगतः /

च9वा/र चैव व3ृा�न समसoंयाया^ण त ु// ना. शा_१४.६७ //

अ�तध9ृया ंसहkा^ण चतु!वUश�तरेव च /

तथा शतसहkा^ण पhच व3ृशतaयम ्// ना. शा_१४.६८ //

अrाशी�तG व3ृा�न व3ृuैः क1थता�न च /

कृतौ शतसहkा^ण दश �ोLा�न सoंयया // ना. शा_१४.६९ //

च9वा/रशं3था चाrौ सहkा^ण शता�न च /

पhचष�स*�तGैव व3ृानां प/रमाणतः // ना. शा_१४.७० //

तथा शतसहkाणां �कृतौ !वशं�तभ5वते ्/

स* वै गSदता�9व6 नव�तGैव सoंयया // ना. शा_१४.७१ //

सहkा^ण शतं चैकं Saपhचाश3थैव च /

व3ृा�न प/रमाणेन व3ृuैग5Sदता�न त ु// ना. शा_१४.७२ //

च9वा/रशं3थकैhच ल`ाणामथ सoंयया /

तथा चहे सहkा^ण नव�तGतुe3रा // ना. शा_१४.७३ //

शत6यं समाoयातं vाकृ9यां चतुe3रम ्/

uेया शतसहkाणामशी�त�य1धका बुधैः // ना. शा_१४.७४ //

अrाशी�त सहkा^ण व3ृानां ष� शता�न च /

अrौ चैव त ुव3ृा�न !वकृ9यां गSदता�न तु // ना. शा_१४.७५ //

तथा शतसहkा^ण स*ष!rG स*�तः /

स* चैव सहkा^ण षोडश ेaे शत ेतथा // ना. शा_१४.७६ //

कोSटGैवेह व3ृा�न सकृंतौ क1थता�न वै /

Page 129: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कोSट6यhचा�भकृ9यां पhच�6शं�Qरि;वतम ्// ना. शा_१४.७७ //

पhचाश�Qः सहkैG चतु�भ5र1धकै�तथा /

चतुrयं शतानाम ्च aा�6शं�Qः समि;वतम ्// ना. शा_१४.७८ //

ष� कोटय�तथो9कृ9यां ल`ाणामेकस*�तः /

चतु[ष!rशता;यrौ सहkाzयr चैव Sह // ना. शा_१४.७९ //

उLाद9ुकृ�तपय5;तव3ृसंoया ं!वच`णः /

एतने च !वकnपेन व3ृे[वतेषुे �नSद5शते ्// ना. शा_१४.८० //

सवdषां च;दसामेव ंव3ृा�न क1थता�न व ै/

�तkः कोटयो दश तथा सहkाणां शता�न त ु// ना. शा_१४.८१ //

च9वा/रशं3था aे च सहkा^ण दशैव तु /

स*�भः सSहता;येव स* चैव शता�न च // ना. शा_१४.८२ //

ष|!वशं�त/रहा;या�न gयाoयाता�न समासतः /

समा�न गणनायु�Lमा19य क1थता�न व ै// ना. शा_१४.८३ //

सवdषां च;दसामेव ं�6कैवृ53 ं�योजयेत ्/

uेयाGाrौ �6का�त6 संuा�भः �थानम8चरम ्// ना. शा_१४.८४ //

6ीzय`रा^ण !वuेयि�को ऽ◌ंशः प/रकिnपतः /

गeुल�व`रकृतः सव5व3ृषे ु�न9यशः // ना. शा_१४.८५ //

गeुपवू� भकारः �या;मकारे त ुगeु6यम ्/

जकारो गeुम�य�थः सकारो ऽ;9यगुe�तथा // ना. शा_१४.८६ //

लघमु�यि�थतो रेफ�तकारो ऽ;9यलघःु परः /

लघुपूव� यकार�तु नकारे तु लघु6यम ्// ना. शा_१४.८७ //

एत ेvrौ �6काः �ाuै!व5uेया &'स�भवाः /

लाघवाथU पुनरमी च;दोuानमवे%य च // ना. शा_१४.८८ //

ए�भ!व5�नग5ताGा;या जातयो ऽथ समादयः /

अ�वराः स�वराGैव �ो8य;ते व3ृल`णैः // ना. शा_१४.८९ //

गवुdकं 1ग�त !वuेय ंतथा लघु �ल�त �मतृम ्/

�नयतः पद!व8चदेो य�त/र9य�भधीयत े// ना. शा_१४.९० //

गeु द~घU ,लुतhचैव सयंोगपरमेव च /

सानु�वार!वसगU च तथा;9यhच लघ ुOव1चत ्// ना. शा_१४.९१ //

गाय�या ंaौ �6कौ uेयौ उि[णक् चैका1धका`रा /

अनुrुप ्�gय1धका चैव बहृ9या ंच �6का�यः // ना. शा_१४.९२ //

एका`रा1धका पE�Lि�rुप ्च �gय1धका`रा /

चतुि�का तु जगती सैका�तजगती पुनः // ना. शा_१४.९३ //

शOवर~ �gय1धका पhच�6का uेया�तशOवर~ /

एका1धका`रा!rG �gय1धका9य!re8यत े// ना. शा_१४.९४ //

ष��6का�तु ध�ृतः �ोLा सकैा चा�तध�ृत�तथा /

कृ�तG �gय1धका �ोLा �कृ9यां स* व ै�6काः // ना. शा_१४.९५ //

आकृ�त�9व1धकैकेन �gय1धका !वकृ�त�तथा /

अr�6काः सकृंतौ �यात ्सकैा चा�भकृ�तः पुनः // ना. शा_१४.९६ //

Page 130: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

उ9कृ�त�5gय1धका चैव !वuेया गणमानतः ।

गवुdकं ग इ�त �ोLं गeुणी गा!व�त �मतृौ /

ल�वकंे ल इ�त uेयं लघुनी ला!व�त �मतृौ // ना. शा_१४.९७ //

सपंSaरामपादाG दैवत�थानम`रम ्/

वण5ः �वरो !व1धवृ53�म�त च;दोगतो !व1धः // ना. शा_१४.९८ //

नैवा�त/रLं ह~नं वा य6 संपJत े\मः /

!वधान े8च;दसामेष संपSद9य�भस�ंuतः // ना. शा_१४.९९ //

य6ाथ5�य समा�*ः �यात ्स !वराम इ�त �मतृः /

पादG पJतेधा5तोGतुभा5ग इ�त �मतृः // ना. शा_१४.१०० //

अA;याSददैवतं �ोLं �थान ंSa!वधमु8यत े/

शर~रायसभंतंू Sदगायमथा!प च // ना. शा_१४.१०१ //

शार~रं म;6संभूत ंच;दो गाय6स�ंuतम ्/

\ुrे म�यं Sदनं �ोLं 6ैrुभ ंप/रकH9य5त े// ना. शा_१४.१०२ //

ततृीयसवनhचा!प शीष5zयं जागतं Sह यत ्/

��व ंद~घU ,लतुhचैव �6!वधhचा`रं �मतृम ्// ना. शा_१४.१०३ //

$ेतादय�तथा वणा5 !वuेयाG;दसा�मह /

तारGैव Sह म;<G म�यमि�!वधः �वरः // ना. शा_१४.१०४ //

�ुवा!वधाने चैवा�य स�ंव%या�म ल`णम ्/

!व1धग5णकृतGैव तथैवाथ5कृतो भवते ्// ना. शा_१४.१०५ //

च;दतो य�य पादे �या>ीनं वाऽ1धकमेव वा /

अ`रं �नचSृद�त �ोLं भू/रक् च�ेत Saजो3माः // ना. शा_१४.१०६ //

अ`राqया ंसदा aाqयाम1धकं ह~नमेव वा /

त8च;दो नामतो uेयं �वरा�ड�त !वराड!प // ना. शा_१४.१०७ //

सवdषामेव व3ृाना ंतjuैudया गणा�यः /

Sदgयो SदgयेतरGैव Sदgयमानुष एव च // ना. शा_१४.१०८ //

गाय�युि[णगनुrुप ्च बहृती पE�Lरेव च /

�6rुप ्च जगती चैव Sदgयो ऽयं �थमो गणः // ना. शा_१४.१०९ //

तथा�तजगती चैव शOवर~ चा�तशOवर~ /

अ!rर9य!rर!प च ध�ृतGा�तध�ृतग5णः // ना. शा_१४.११० //

कृ�तG �कृ�तGैव vाकृ�त!व5कृ�त�तथा /

सकृं9य�भकृती चैव उ9कृ�तSद5gयमानुषा // ना. शा_१४.१११ //

एतषेा ंच;दसा ंभयूः ��तार!व1धसंयम ्/

ल`णं स�ंव%या�म नrमSु�rमेव च // ना. शा_१४.११२ //

��तारो ऽ`र�नSद5rो मा6ोLG तथैव Sह /

Saकौ Aला!व�त वण�Lौ �मौ च9ेय!प मा�6कौ // ना. शा_१४.११३ //

गुरोरध�तादाJ�य ��तारे लघ ु!व;यसेत ्/

अBत�त ुसमादेया गुरवः पbृत�तथा // ना. शा_१४.११४ //

�थम ंगeु�भव5णVल5घु�भ�9ववसानजम ्/

व3ृ;त ुसव5च;द�स ु��तार!व1धरेव त ु// ना. शा_१४.११५ //

Page 131: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

गवु5ध�ताnलघंु ;य�य तथा SaSa यथोSदतम ्/

;य�येत ्��तारमाग� ऽयम`रोL�तु �न9यशः // ना. शा_१४.११६ //

मा6ासoंया!व�नSद5rो गणो मा6ा!वकिnपतः /

�मौ Aला!व�त !वuेयौ पथृक् ल%य!वभागतः // ना. शा_१४.११७ //

मा6ागणो गeुGैव लघुनी चैव ल�`ते /

आया5णा ंतु चतुमा56ा��तारः प/रकिnपतः // ना. शा_१४.११८ //

गीतक�भतृीना;तु पhचमा6ो गणः �मतृः /

वैताल~यं पुर�कृ9य षzमा6ाJा�तथवै च // ना. शा_१४.११९ //

�य`रा�तु �6का uेया लघुगुव5̀ राि;वताः /

मा6ागण!वभाग�तु गुeल�व`रायः // ना. शा_१४.१२० //

अ;9या� Saगु^णता<पूा� SaSaरेकं गुरोभ5वेत ्/

Saगुणाhच लघोः कृ9वा सoंया ं!पzडने योजयेत ्// ना. शा_१४.१२१ //

आJं सव5गुe uेयं व3ृ;तु समस�ंuतम ्/

कोशं तु सव5ल�व;9य ं�म�पा^ण सव5तः // ना. शा_१४.१२२ //

व3ृानां त ुसमानाना ंसoंया ंसयंोjय तावतीम ्/

राmयूनामध5!वषमा ंसमासाद�भ�नSद5शते ्// ना. शा_१४.१२३ //

एकाSदकां तथा सoंया ंच;दसो !व�नवेmय तु /

यावत ्पूण5;त ुपूवdण पूरयेद3ुरं गणम ्// ना. शा_१४.१२४ //

समाना ं!वषमाणा ंच सगंुण�य तथा �फुटम ्/

राmयूनाम�भजानीयाSaषमाणा ंसमासतः // ना. शा_१४.१२५ //

एव ंकृ9वा त ुसवdषां परेषा ंपूव5परूणम ्/

\मा;नैधनमेकैकं ��तलोम ं!वसज5येत ्// ना. शा_१४.१२६ //

सवdषां च;दसामेव ंल�व`र!व�नGयम ्/

जानीत समव3ृाना ंसoंया ंसं̀ ेपत�तथा // ना. शा_१४.१२७ //

व3ृ�य प/रमाण;तु 1च9वाधdन यथा\मम ्/

;यसेnलघ ुयथा सकैम`रं गeु चा,यथ // ना. शा_१४.१२८ //

एव ं!व;य�य व3ृाना ंनrोS�r!वभागतः /

गeुल�व`राणीह सव5च;द�स ुदश5येत ्// ना. शा_१४.१२९ //

इ�त च;दां�स यानीह मयोLा�न Saजो3माः /

व3ृा;येतषे ुना�ये ऽि�मन ्�योjया�न �नबोधत // ना. शा_१४.१३० //

इ�त भरतीये ना�यशा�े वा1चका�भनये च;दो!वधानं नाम चतुद5शो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ पhचदशो ऽ�यायः

च;दां�येवं Sह यानीह मयोLा�न Saजो3माः /

व3ृा�न तषे ुना�ये ऽि�मन ्�योjया�न �नबोधत // ना. शा_१५.१ //

आJे पुनर;9ये aे aे गुeणी चते ्/

Page 132: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सा �या3नमु�या गाय6समु9था // ना. शा_१५.२ //

यथा:

सं9यL!वभूषा �rाhजनने6ा /

ह�ता!प5तगzडा Fकं 9वं तनुम�या // ना. शा_१५.३ //

लघुगण आदौ भव�त चतु[कः /

गeुयुगम;9ये मकरकशीषा5 // ना. शा_१५.४ //

यथा:

�वयमपुया;तं भज�स न का;तम ्/

भयक/र Fकं 9वं मकरकशीषा5 // ना. शा_१५.५ //

एकमा6ं ष�के �या� Saतीयं पादे /

oयात�पा व3ेृ सा मा�लनी ना�ना // ना. शा_१५.६ //

षड`रकृत ेपादे लघु य6 Saतीयकम ्/

शषेा^ण तु गु�^ण �युमा5�लनी सा मता यथा // ना. शा_१५.७ //

�नानग;धा1धOयैव5�भूषायोगःै /

gयLमेवासौ 9वं मा�लनी �oयाता // ना. शा_१५.८ //

Saतीयं पhचम ंचैव लघु य6 ��त!bतम ्/

शषेा^ण च गु�^ण �युमा5लती नाम सा यथा // ना. शा_१५.९ //

शोभत ेब>या ष�पदा!व>या /

मालतीमालया मा�ननी ल~लया // ना. शा_१५.१० //

Saतीयं च चतुथU च पhचम ंच यदा लघु /

य�याः स*ा`रे पादे uेया सा तू>ता यथा // ना. शा_१५.११ //

सौ �6कौ यSद पादे vि;तमG गकारः /

उि[णगुि9थतपादा उ>ता खल ुना�ना // ना. शा_१५.१२ //

द;तकृ;तकृता� ंgयाकुलालकशोभम ्/

शंसतीव तवा�य ं�नद5य ंरतयु>म ्// ना. शा_१५.१३ //

आदौ aे �नधने चैव गुeणी य6 व ैसदा /

पादे स*ा`रे uेया ना�ना �मरमा�लका // ना. शा_१५.१४ //

पादे पादे �न!वrौ स�यिAवर1चतौ 9सौ /

अ;9ये यSद गकारः सा तु �मरमाला // ना. शा_१५.१५ //

यथा:

नानाकुसमु1च6 े�ा* ेसुर�भमासे /

एषा �म�त म3ा का;त े�मरमाला // ना. शा_१५.१६ //

आJं ततृीयम;9यं च पhचम ंस*म ंतथा /

गु�zयrा`रे पादे �सहंलेख�ेत सा यथा // ना. शा_१५.१७ //

जातु य�य गौ न , पादे सिं�थतः सम�व�प े/

तामनुrुबाय�था ंवावदि;त �सहंलेखाम ्// ना. शा_१५.१८ //

यKवया vनेकभावैGे!rतं रहः सगुा�6 /

त;मनो मम �!वr ंव3ृमJ �सहंलेखम ्// ना. शा_१५.१९ //

चतुथU च Saतीयं च षbमrममेव च /

Page 133: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

गु�zयrा`रे पादे य6 त;म3चे!rतम ्// ना. शा_१५.२० //

यदा तु जा9परौ रलौ गकार एव च ि�थतः /

अनुrुबQुव ंतदा वदि;त म3च!ेrतम ्// ना. शा_१५.२१ //

यथा:

चरावघू^ण5ते̀ णं !वलि�बताकुलालकम ्/

असंि�थतैः पदैः !�या करो�त म3च!ेrतम ्// ना. शा_१५.२२ //

अrा`रकृते पादे सवा5zयेव भवि;त Sह /

गु�^ण यि�म;सा ना�ना !वJु;माले�त कH�त5ता // ना. शा_१५.२३ //

मौ गौ चा;9यौ य�याः पादे पाद�या;त े!व8चेदG /

सा चानुrु,च;द�युLा �न9यं स�Q!व5Jु;माला // ना. शा_१५.२४ //

सा�भोभारैरानान�Qः mयामा�भोदैgया5* ेgयोि�न /

आSद9याशुं�प1ध5;येषा Sद`ु �ा;ता !वJु;माला // ना. शा_१५.२५ //

पhचम ंस*म ंचा;9यं गeु पादे ऽrके तथा /

च;दोuैudयमेत3 ुव3ृ ं1च3!वला�सतम ्// ना. शा_१५.२६ //

ि�मतवश!व�काशैद5शनपदैरमी�भः /

वरतनु पूण5च;<ं तव मुखमावणृो�त // ना. शा_१५.२७ //

नवा`रकृत ेपादे 6ी^ण �युनVधना�न च /

गु�^ण य�याः सा ना�ना uेया मधुकर~ यथा // ना. शा_१५.२८ //

ष�डह यSद लघू�न �य�ुन5धनगतमकारGेत ्/

बुधजनबहृतीसं�था भव�त मधुकर~ ना�ना // ना. शा_१५.२९ //

कुसु�मतम�भपmय;ती !व!वधतeगणैG;नम ्/

वनम�तशयग;धा¼य ं�म�त मधुकर~ (rा // ना. शा_१५.३० //

दशा`रकृत ेपादे 6ीzयादौ 6ी^ण नैधने /

य�या गु�^ण सा uेया पE�Le9पलमा�लका // ना. शा_१५.३१ //

6ीzयादौ यSद Sह गु�^ण �यGु9वारो यSद लघवो म�ये /

पELाव;तगतमकारः �याSauेया कुवलयमालाoया // ना. शा_१५.३२ //

यथा:

अि�म�ंत े�शर�स तदा का;त ेवैडूय5�फSटकसुवणा5¼ये /

शोभा ं�वा ंन वह�त ता ंब>ा सिु�rा कुवलयमालेयम ्// ना. शा_१५.३३ //

Saतीयं च चतुथU च षrमrममेव च /

��व ंदशा`रे पादे य6 सा �श^खसा/रणी // ना. शा_१५.३४ //

जौ �6कौ Sह पादगौ तु य�य गौ च सं1तौ तथा समौ �तौ /

पE�Lयोगसु��त!bताEगी सा मयूरसा/रणी�त ना�ना // ना. शा_१५.३५ //

यथा:

नैव त ेऽि�त सगंमो मनु[यैना5!प कामभोग1च�म;यत ्/

ग�भ5णीव Imयसे vनायd Fकं मयूरसा/रणी 9वमेवम ्// ना. शा_१५.३६ //

आJं चतुथ5म;9यं च स*म ंदशम ंतथा /

गु�^ण 6ैrुभे पादे य6 �यदु�धकं त ुतत ्// ना. शा_१५.३७ //

भौ तु भगा!व�त य�य गणाः �युः �या8च य�ति�चतु�भ5रथाऽि�मन ्/

Page 134: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

6ैrुभमेव Sह त9खल ुना�ना दोधकव3ृ�म�त �वदि;त // ना. शा_१५.३८ //

यथा:

��ख�लता�पद�!वचायं म3!वघू̂ ण5तगा6!वलासम ्/

पmय !वला�स�न कुhजरमेतं दोधकव3ृमयं �करो�त // ना. शा_१५.३९ //

आदौ aौ पhचम ंचैवा,यrम ंनधैन ंतथा /

गeुzयेकादश ेपादे य6 त;मोटकं यथा // ना. शा_१५.४० //

एषो ऽ�बुदतुnय�न�वनरवः `ीवः �खलमान!वल�बग�तः /

ु9वा घनगिज5तमS<तटे वृ̀ ान ्��तमोटय�त Saरदः // ना. शा_१५.४१ //

नवम ंस*म ंषbं ततृीय ंच भवेnलघु /

सवा5�वव�थास ुच कामत;6 ेयोAया�स Fकं वा बहुने;<व�ा // ना. शा_१५.४३ //

ए�भरेव तु सयंुLा लघु�भ�ैrुभी यदा /

उपे;<व�ा !वuेया ल�वादा!वह केवलम ्// ना. शा_१५.४४ //

!�ये 1या वण5!वशषेणेन ि�मतेन का;9या सकुुमारभावैः /

अमी गुणा �पगुणानु�पा भवि;त त ेFकं 9वमपुे;<व�ा // ना. शा_१५.४५ //

आJं ततृीयम;9यं च स*म ंनवम ंतथा /

गु�zयेकादश ेपादे य6 सा त ुरथो>ता // ना. शा_१५.४६ //

Fकं 9वया सभुट दरूविज5त ंना9मनो न स(ुदा ं!�यं कृतम ्/

य9पलायनपरायण�य त ेया�त धू�लरधुना रथो>ता // ना. शा_१५.४७ //

यथा:

Fकं 9वया कुम�तसEगया सदा नाuयेव स(ुदां !�यं कृतम ्/

य� गहृाaचनरोषकि�पता या�त तूण5मबला रथो>ता // ना. शा_१५.४८ //

आJं ततृीयम;9यं च स*म ंदशम ंगeु /

य�या�तु 6rुैभे पादे !वuेया �वागता Sह सा // ना. शा_१५.४९ //

यथा:

अJ मे सफलमायतन6े ेजी!वत ंमदनसंयभावम ्/

आगता�स भवन ंमम य�मा9�वागतं तव वरोe �नषीद // ना. शा_१५.५० //

षbं च नवम ंचैव लघुनी 6rुैभे यSद /

गु�zय;या�न पादे तु सा uेया शा�लनी यथा // ना. शा_१५.५१ //

दःुशील ंवा �नगु5णं वापरं वा लोके धैया5द!�यं न &वी!ष /

त�मा8चील ंसाधुहेतोः सुव3ृ ंमाधयुा59�या9सव5था शा�लनी 9वम ्// ना. शा_१५.५२ //

ततृीयं चैव षbं च नवम ंaादशं तथा /

गु�^ण जागत ेपादे य6 त3ोटकं भवते ्// ना. शा_१५.५३ //

यSद सो ऽ6 भवे3 ुसमु<समि�ष ुचा!प तथा �नयमेन य�तः /

सततं जगती!वSहत ंSह ततं गSदत ंखल ुतोटकव3ृ�मदम ्// ना. शा_१५.५४ //

यथा:

Fक�मदं कपटायद!ुव5षहं बहुशाpयमथोnबण�`कथम ्/

�वजन!�यसjजनभेदकरं ननु तोटकव3ृ�मदं कुeष े// ना. शा_१५.५५ //

आJं ततृीयम;9यं च पhचम ंषbमेव च /

Page 135: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

तथोपा;9यं जग9या ंच गeु च9ेकुमुद�भा // ना. शा_१५.५६ //

यौ �6कौ तथा ;यौ यSद खल ुपादे ष|�भरेव वणVय5Sद च य�तः �यात ्।

�न9यसं�न!वrा जग�त!वधाने नामतः ��स>ा कुमुद�नभा सा // ना. शा_१५.५७ //

यथा:

म;मथेन !व>ा सल�लतभावा न3ृगीतयोगा �!वक�सता`ी /

�न;JमJ Fकं 9व ं!वग�लतशोभा च;<पादयुLा कुमदुवती च // ना. शा_१५.५८ //

मता;तरे:

यSद खल ुपादे ;यौ �6कौ यथा यौ य�तर!प वणVः ष|�भरेव च9े�यात ्/

जग�त!वधान े�न9यसं�न!वrा कुमदु�नभा सा नामतः ��स>ा // ना. शा_१५.५९ //

यथा:

कुमुद�नभा 9व ंकामबाण!व>ा Fकम�स नत�ःू शीतवातदAधा /

मदृनु�लनीवापाzडुवO6शोभा कथम!प जाता vBतः सखीनाम ्// ना. शा_१५.६० //

aादशा`रके पादे स*म ंदशम ंलघु /

आदौ पhचा`र8चदेG;<लेखा तु सा यथा // ना. शा_१५.६१ //

वO6ं सौ�य ंत ेप�प6ायता` ंकाम�यावास ंसनुासो8च�हासम ्/

काम�यापीदं काममाहतु5काम ंका;त ेका;9या 9वं च;<लेखवे भा�स // ना. शा_१५.६२ //

ततृीयम;9य ंनवम ंपhचम ंच यदा गeु /

aादशा`रके पादे य6 सा ��मता`रा // ना. शा_१५.६३ //

यथा:

ि�मतभा!षणी vचपलापeषा �नभतृापवाद!वमुखी सततम ्/

अ!प क�य1चJवु�तरि�त सखुा ��मता`रा स Sह पमुाhजय�त // ना. शा_१५.६४ //

Saतीयम;9यं दशम ंचतुथU पhचमाrमे /

गु�^ण aादश ेपादे वशं�था जगती तु सा // ना. शा_१५.६५ //

यSद �6कौ jतौ भवत�तु पादत�तथैव च �ाववसानसिं�थतौ /

तदा Sह व3ृ ंजगती��त!bत ंवदि;त वंश�थ�मतीह नामतः // ना. शा_१५.६६ //

न मे !�या 9वं बहुमानविज5तां !�यं !�या त ेपeषा�भभा!षणी /

तथा च पmया�यहमJ !वBहं �ुव ंSह वशं�थग�त ंक/र[य�त //

ना. शा_१५.६७ //

चतुथ5म;9यं दशम ंस*म ंच यदा गeु /

भवे!> जागत ेपादे तदा �या>/रण,लतुा // ना. शा_१५.६८ //

पeषवाOयकशा�भSहता 9वया भय!वलोकनपा$5�नर~`णा /

वरतनुः �तत,लुतसप5णैरनुकरो�त गतैह5/रण,लतुम ्// ना. शा_१५.६९ //

स*म ंनवम ंचा;9यमुपा;9यं च यदा गeु /

aादशा`रके पादे कामद3े�त सा यथा // ना. शा_१५.७० //

करजपद!वभू!षता यथा 9वं सदु�त दशन!व`ताधरा च /

ग�तर!प चरणावलAनम;दा 9वम�स मगृ�नभा�` कामद3ा // ना. शा_१५.७१ //

आJं चतुथU दशम ंस*म ंच यदा लघु /

पादे त ुजागत ेय�या अ�मेया तु सा यथा // ना. शा_१५.७२ //

Page 136: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

न त ेका1चद;या समा Imयत े�ी नलृोके !व�शrा गुणैरSaतीयैः /

�6लोOया ंगुणjuान ्समा(9य सवा5न ्जग9य�मेया�स सrृा !वधा6ा //

ना. शा_१५.७३ //

Saतीयं पhचम ंचैव vrमेकादशे यथा /

पादे य6 लघू�न �युः प��नी नाम सा यथा // ना. शा_१५.७४ //

राि�काः सागराoया �न!वrा यदा �यात ्�6के च �6के युL�पा य�तः /

सि;न!वrा जग9या�तत�सा बुधैर ्नामतGा!प सकंH9य5त ेप��नी // ना. शा_१५.७५ //

देहतोयाशया वO6प�ोjjवला ने6भEृगाकुला द;तहंसि�मता /

केशपाश8चदा च\वाक�तनी प��नीव !�ये भा�स मे सव5दा // ना. शा_१५.७६ //

फुnलप�ानना 9वं Saरेफे`णा केशप68चदा च\वाक�तनी /

पीततोयावल~ ब>काhचीगुणा प��नीव !�ये भा�स नीरे ि�थता // ना. शा_१५.७७ //

आदौ ष� दशम ंचैव पादे य6 लघू;यथ /

शषेा^ण तु गु�^ण �युजा5गत ेपुटस�ंuता // ना. शा_१५.७८ //

यSद चरण�न!वrौ नौ तथा �यौ य�त!व1धर!प युO9याrा�भ/रrः /

भव�त च जगती�थः सव5दासौ य इह Sह पुटव3ृ ंनामत�तु // ना. शा_१५.७९ //

उपवनस�ललाना ंबालप�ै�5मरपरभतृाना ंकzठनादैः /

मदनमद!वलासःै का�मनीनां कथय�त पुटव3ृ ंपु[पमासः // ना. शा_१५.८० //

Saतीया;9ये चतुथU च नवमकैादश ेगeु /

!व8चेदो ऽ�तजग9यां त ुचतु�भ5ः सा �भावती // ना. शा_१५.८१ //

कथं ि;वदं कमल!वशाललोचने गहंृ धनैः !पSहतकरे Sदवाकरे /

अ1च;तय;9य�भनववष5!वJुत�9वमागता सतुन ुयथा �भावती // ना. शा_१५.८२ //

6ीzयादावrम ंचैव दशम ंनैधनaयम ्/

गु�zय�तजग9यां त ु�6�भGेदैः �ह!ष5णी // ना. शा_१५.८३ //

भाव�थैम5धुरकथैः सुभा!षतै�9व ंसाटोप�ख�लत!वलि�बतैग5तैG /

शोभा¼यैह5र�स मनां�स कामुकाना ंसुgयLं v�तजगती �ह!ष5णी च //

ना. शा_१५.८४ //

षbं च स*म ंचैव दशमकैादश ेलघु /

6योदशा`रे पादे uेय ंम3मयूरकम ्// ना. शा_१५.८५ //

!वJु;न>ाः से;<धनरुिhजतदेहा वातो>ूताः $ेतवलाकाकृतशोभाः /

एत ेमेघा गिज5तनादोjjवल1च�ाः �ाव�ृकाल ंम3मयूराः कथयि;त //

ना. शा_१५.८६ //

आदौ aे चतुथU चैव चाrमकैादश ेगुe /

अ;9योपा;9ये च शOवया5 वस;त�तलका यथा // ना. शा_१५.८७ //

1च6ैव5स;तकुसुमःै कृतकेशह�ता kAदाममाnयरचना स!ुवभ!ूषताEगी /

नानावस;तक!वभ!ूषतकण5पाशा सा`ाaस;त�तलकेव !वभा�त नार~ // ना. शा_१५.८८ //

पhचादौ शOवर~ पादे गु�^ण 6ी^ण नैधने /

पhचा`रादौ च य�तरसंबाधा तु सा यथा // ना. शा_१५.८९ //

Page 137: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यथा:

मानालोकuः सतुबलकुलशीला¼यो यि�म;स�मानं न सIशमनु पmये!> /

ग8च3े ं9यO9वा <तुग�तरपरं देशं कHणा5 नानाथVरव�न/रयमसबंाधा //

ना. शा_१५.९० //

च9वाया5दौ गु�^ण �युद5शमकैादश ेतथा /

अ;9योपा;9ये च शOवया5ः पादे त ुशरभा यथा // ना. शा_१५.९१ //

एषा का;ता -ज�त ल�लता वेपमाना गुnम½ैच;न ंवनम�भनवःै स�ं!व>म ् /

हा हा कr ंFक�मद�म�त नो वे�� मढूो gयLं का;त ेशरभल�लता;9व ंकरो!ष

// ना. शा_१५.९२ //

अदौ ष� दशम ंचैव लघु चैव 6योदशम ्/

य6ा�तशOवरे पादे uेया ना;द~मुखी त ुसा // ना. शा_१५.९३ //

यथा:

न खल ुतव कदा1च9\ोधता}ायता` ं�कुुSटव�लतभEग ंIrपूवU

मया�यम ्/

Fक�मह बहु�भeLैया5 ममे8चा (Sद�था 9वम�स मधुरवाOया दे!व ना;द~मुखीव

// ना. शा_१५.९४ //

आJं चतुथU षbं च नैधन ंच यदा गुe /

षोडशा`रके पादे य6भेल�लत ंत ुतत ्// ना. शा_१५.९५ //

�ौ यSद नाG �न9य�मह !वर1चतचरणः गG तथा वै भव�त

�नधनमुपगतः /

�याद!प चा!rमेव यSद सततमनुगतं त9खल ुव3ृमBवषृभगज!वल�सतम ्

// ना. शा_१५.९६ //

कालतोयधरैः सुधीरधनपटुपटहरवैः

सज5कद�बनीपकुटजकुसुमसुर�भः /

क;दलसे;<गोपकर1चतमव�नतल ंवी%य करो9यसौ वषृभगज!वल�सतम ्//

ना. शा_१५.९७ //

आJा9परा^ण वै पhच aादशं स6योदशः /

अ;9योपा;9ये च द~घा5^ण ल�लत�वरं Sह तत ्// ना. शा_१५.९८ //

यदा �मौ पाद�थौ भवत इह च9े�तौ तथा गौ तथा ष|�भGा;यैय5�तर!प

च वणVय5था �यात ्/

तद,यrौ �न9यं समनुगतमेवोLम;यःै �योगuैवृ53 ं�वरल�लत ं

नामत�तु // ना. शा_१५.९९ //

यथा:

नखाल~ढं गा6 ंदशनख1चतं चोbगzड ं�शरः पु[पोि;मं

�!वलु�लतकेशालका;तम ्/

ग�तः ^ख;ना चयंे वदनम!प स�ंा;तने6म ्अहो �ा�य ंव3ृ ं

�वरल�लतं कामचrेम ्// ना. शा_१५.१०० //

आJा9परा^ण पhचाथ aादशं स6योदशम ्/

Page 138: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ;9यं स*दश ेपादे �शख/रzया ंगु�^ण च // ना. शा_१५.१०१ //

चतु�भ5�त�यैव �वरल�लत�य �6कगणैर ्यदा लौ गGा;त ेभव�त चरणे

ऽ9य!rगSदते /

यदा ष|�भ½चदेो भव�त यSद मागdण !वSहतस ्तदा व3ृे[वेषा खल ु�शख/रणी

नाम गSदता // ना. शा_१५.१०२ //

यथा:

महानJा भोगं पु�लन�मव भा�त त ेजघनं तथा�यं ने6ा¼यं

�मरसSहतं पEकज�मव /

ग�तम5;दा चयंे सतुन ुतव चrेा सलु�लता �तनाqया ंताqया ं9वं �शख/र^ण

सपुीना�स व�नत े// ना. शा_१५.१०३ //

य6 पhच लघू;यादौ 6योदशचतुद5श े/

षोडशैकादश ेचैव त9�याaषृभच!ेrतम ्// ना. शा_१५.१०४ //

यSद Sह चरणे ;सौ �लौ गः \माSa�नव�ेशतार ्यSद खल ुय�तः

ष|�भव5णV�त5था दश�भः पुनः /

यSद !वSहत ं�याद9य!rः �योगसुखाय ंवषृभल�लतं व3ृ ंuेयं तथा

ह/रणी�त वा // ना. शा_१५.१०५ //

यथा:

जलधररव ंु9वा ु9वा मदो8ªयद!प5तो !व�ल^खतमह~शEृगा`पेैवृ5षैः

��तनJ5 च /

�वयुव�तवतृो गोbा§ोbं �या�त च �नभ5यो वषृभल�लतं 1च6 ंव3ृ ं

करो�त च शाaले // ना. शा_१५.१०६ //

च9वाया5दौ च दशमं गeु य6 6योदशं चतुद5शं तथा;9ये aे

चैकादशमथा!प च // ना. शा_१५.१०७ //

यदा स*दश ेपादे शेषा^ण च लघू;यथ /

भवि;त यि�म;सा uेया ीधर~ नामतो यथा // ना. शा_१५.१०८ //

मो qनौ च �युGरणर1चता�तौ गु� च �!वrाGेदः �शrो यSद च दश�भः

�या3था;यैGत�ुभ5ः /

अ9यrौ च ��त�नय�मता वण5तः �पr�पा सा !वuेया Saजम�ुनगणैः

ीधर~ नामत�तु // ना. शा_१५.१०९ //

�नानैGूणVः सखुसुर�भ�भग5;धवासैG धूपःै पु[पैGा;यःै �शर�स

र1चतैव5�योगैG तै�तैः /

नानार�ःै कनकख1चतैरEगसभंोगस�ंथgैय5Lं का;त ेकमल�नलया

ीधर~वा�तभा�स // ना. शा_१५.११० //

आJं चतुथU षbं च दशम ंनैधन ंगुe /

तaंशप6प�तत ंदश�भः स*�भय5�तः // ना. शा_१५.१११ //

यथा एष गजो ऽS<म�तकतटे कलभप/रवतृः \Hड�त वृ̀ गnुमगहने

कुसमु�भरनते /

मेघरव ं�नश�य मSुदतः पवनजवसमः स;ुद/र वशंप6प�ततं पुनर!प

कुeत े// ना. शा_१५.११२ //

Page 139: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

Saतीयम;9यं षbं चा,यrम ंaादशं तथा /

चतुद5शं पhचदशं पादे स*दशा`रे // ना. शा_१५.११३ //

भवि;त य6 द~घा5^ण शषेा^ण च लघू;यथ /

!वलि�बतग�तः सा त ु!वuेया नामतो यथा // ना. शा_१५.११४ //

यदा SaeSदतौ Sह पादम�भस1ंतौ jसौ �6कौ तथैव च

पुन�तयो�न5धनमा1तौ यौ लगौ /

तद!rर�तपू!व5का य�तर!प �वभावाJथा !वलि�बतग�त�तदा �नगSदता

Saजनैा5मतः // ना. शा_१५.११५ //

यथा:

!वघू^ण5त!वलोचना पथृ!ुवकHण5हारा पुनः �ल�बरशना

चल9�ख�लतपादम;दOलमा /

न मे !�य�मदं जन�य बहुमानरागेण य;मदेन !ववशा !वलि�बतग�तः कृता

9वं !�ये // ना. शा_१५.११६ //

पhचादौ पhचदशकं aादशैकादश ेगeु /

चतुद5शं तथा;9ये aे 1च6लेखा धतृौ �मतृा // ना. शा_१५.११७ //

यथा नानार�ा¼यैब5हु�भर1धकं भषूणैरEगस�ंथैना5ना

ग;धा¼यैम5दनजनकैरEगरागै!व51च6ःै /

केशैः �नाना¼यैः कुसमुभ/रतैव5�रागैG तै�तैः का;त ेसं̀ पेात ्Fक�मह

बहुना 1च6लेखवे भा�स // ना. शा_१५.११८ //

अ;9यं स*दशं चैव षोडशं सचतुद5शम ्/

6योदशं aादशं च षbमrममेव च // ना. शा_१५.११९ //

6ीzयादौ च गु�^ण �ययु5ि�म�ं9वेकोन!वशंके /

पादे लघू�न शेषा^ण शादू5ल\H�डत ंतु तत ्// ना. शा_१५.१२० //

�सौ jसौ तौ गeु च �योग�नयता यि�मि;न!वrाि�का आJा

चा;9यय�तGतुि�कयतुा uेया परा स*�भः /

�न9यं य9पदमा1ता v�तध�ृत�न59यं कवीना ं!�यं तjuेयं खल ु

व3ृजा�त�नपणैुः शादू5ल!व\H�डतम ्// ना. शा_१५.१२१ //

यथा:

नानाश�शति�नतोमरहताः ��rसवा5युधाः �न�भ5;नोदरपादबाहुवदना

�नणा5�शताः श6वः /

धैय�9साहपरा\म�भ�ृत�भ�त�ैतै!व51च6गैु5णैर ्व3ृ ंत े/रपुघा�त

भा�त समरे शादू5ल!व\H�डतम ्// ना. शा_१५.१२२ //

तावKव ं!विजतेि;<यः शुभमत ेसवा59मना �9यहं दान ेशील!वधौ च योजय

मनः �वगा5पवगा5पहम ्/

याव� gया1धजरा�चzडनखरो gयाय9सटा�भभृ5शं म9ृयु�त ेन करो�त

जी!वतमगृैः शादू5ल!व\H�डतम ्// ना. शा_१५.१२३ //

च9वाया5दौ च षbं च स*म ंसचतुद5शम ्/

तथा पhचदशं चैव !षडशं नैधनं तथा // ना. शा_१५.१२४ //

एता�न च गु�^ण �युः शेषा^ण तु लघू;यथ /

Page 140: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पादे य6 कृतौ uेया ना�ना सवुदना त ुसा // ना. शा_१५.१२५ //

}ौ �नौ �भौ nगौ च स�यAयSद च !वर1चताः पादे \मवशा� !व8चेदः

स*�भः �या9पुनर!प च य�तः स*ा`रकृता /

यJेषा स1ंता �या9कृ�तम!प च पनुः ि�rा`रपदा !वa�Qवृ53जातौ तत

इह गSदता ना�ना सवुदना // ना. शा_१५.१२६ //

यथा:

ने6 ेल~लालसा;ते कमलदल�नभे �चूाप!वनत ेरLोbं पीनम�य ं

समसSहतघनाः ि�नAधाG दशनाः /

कणा5वसं�ल�बौ 1चबकुम!प नतं घोणा सeु1चरा gयLं 9व ंम9य5लोके

वरतनु !वSहता�येका सवुदना // ना. शा_१५.१२७ //

च9वाया5दौ तथा षbं स*म ंच चतुद5शम ्/

अrादशं स*दशं तथा पhचदशं पुनः // ना. शा_१५.१२८ //

अ;9योपा;9ये गु�zय6 लघू;य;या�न सव5दा /

एक!वशं�तके पादे kAधरा नाम सा यथा // ना. शा_१५.१२९ //

}ौ �नौ यौ यG स�यAयSद Sह !वर1चताः �यिु�काः पादयोगे वणVः

पूव�पSदrैय5�तर!प च पनुः स*�भः स*�भः �यात ्/

व3ृ ंस�यAयSद �या9�कृ�तमनुगत ंत9व!व�Qः �Sदr ं!वuेयं

व3ृजातौ क!वजनद�यता kAधरा नामत�तु // ना. शा_१५.१३० //

यथा:

चूताशोकार!व;दैः कुरवक�तलकैः क^ण5कारैः �शर~षःै पु;नागःै

पा/रजातैव5कुलकुवलयःै Fकंशुकैः सा�तमुLैः /

एतैना5ना�कारैः बहुलसुर�भ�भ!व5�कHणVG त�ैतैर ्वास;तैः

पु[पव;ृदैन5रवर वसधुा kAधरेवाJ भा�त // ना. शा_१५.१३१ //

चतुथ5माJ ंषbं च दशम ंaादशं तथा /

षोडशाrादश ेचैव नैधनं च गु�zयथ // ना. शा_१५.१३२ //

aा!वशं9य`रे पादे शषेा^ण च लघू;यथ /

भवि;त य6 तjuेय ंभ<कं नामतो यथा // ना. शा_१५.१३३ //

�ौ चरणे यदा !व�नयतौ �6कौ \मवशादथा�तकृ�त!वधौ ¾ौ च ततः

परं च e1चरावन;तरकृतौ नगाव!प पनुः /

त8च दशाrवण5र1चता चतु[व5!प तथा य�तG सतत ंभ<कव3ृमेव

खल ुना�ययोगकुशलबैु5धै�न5गSदतम ्// ना. शा_१५.१३४ //

उ9,लुतमेकह�तचरणं Saतीयकररे1चतं वशंमदृEगवाJमधुरं

!व1च6करणानुग ंबहु!वधम ्/

भ<कमेतदJ सभुगे !वदAधग�तच!ेrतैः सलु�लतैर ्न9ृय�स

!व�माकुलपदं !व!वLरसभा!वतं श�शमु^ख // ना. शा_१५.१३५ //

अ;9यमेकोन!वशंं च स*म ंस6योदशम ्/

एकादशं स*दशं पhचम ंच गु�zयथ // ना. शा_१५.१३६ //

शषेा^ण च लघू�न �यु!व5कृ9याGरणे बुधैः /

व3ृ ंतद$ल�लत ं!वuेयं नामतो यथा // ना. शा_१५.१३७ //

Page 141: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यSद च नकार आSदर1चतः पदे !वर1चतो ऽ;त एव लगौ यSद च नभौ �6धा च

�नSहतौ \मेण खल ुम�याव!प तथा /

यSद च समा1तं Sह !वकृ�त ंय�तG दश�भ�तथैकसSहतैस ्तत इह कH�त5तं

म�ुनगणै!व5शु>च/रत�ैतद$ल�लतम ्// ना. शा_१५.१३८ //

!व!वधतुरEगनागरथयोधसEकुलमल ंबल ंसमSुदतं

शरशतश�Lकु;तप/रधा�सय!r!वततं बहु�हरणम ्/

/रपशुतमुLश�रवभीतशEFकतभटं भयाकुलSदशं कृतम�भवी%य

सयंुगमखु ेसम!प5तगुणं 9वया$ल�लतम ्// ना. शा_१५.१३९ //

षडादावrम ंचैव vेकादशचतदु5श े/

!वशंं स*दशं चैव 6यो!वशंं तथैव च // ना. शा_१५.१४० //

एता�न च लघू�न �युः शषेाzयथ गु�^ण च /

चतु!वUश�तके पादे मेघमाले�त सा यथा // ना. शा_१५.१४१ //

यSद खल ुचरणि�थतौ नौ �6कौ कृ�तकारgया�तथा राः �यःु \मात ्/

भव�त यSद य�त�तथा स*�भः स*�भि�[वतो ऽ;या य�तः पhच !वJा3था

// ना. शा_१५.१४२ //

पवनबलसमा(ता ती-ग�भीरनादा बलाकावल~मेखला �`�तधरसIशो8च�पा

महानीलधूमाhजनाभा�बगुभ�Qवा /

सुरप�तधनुejjवलाब>क%या त�ड�Jोतस;नाहप�ीjवला गगनतल!वसा/रणी

�ावषृzया Iढं मेघमाला1धकं शोभत े// ना. शा_१५.१४३ //

आJं चैव चतुथU च पhचम ंषbमेव च /

नवम ंदशम ंचैव नैधन ंच भवे§eु // ना. शा_१५.१४४ //

लघू;य;या�न शषेा^ण पादे �युः पhच!वशंके /

व3ृjuैः सा तु !वuेया \ौhचपाद~�त नामतः // ना. शा_१५.१४५ //

qमौ यSद पादे �भाव!प चrेाव�भकृ�तर!प च Sह यSद खल ु!वSहता नाG

सम<ुाः �यु!व5�न!वrा यSद च खल ुगeु भव�त �नधनगतम ्/

पhच�भरादौ चदेमपेुता पुनर!प य�त/रह यSद खल ुदश�भः \ौhचपदेयं

व3ृ!वधाने सुरगण!पतगृणमु�नगण!वSहता // ना. शा_१५.१४६ //

यः Fकल दा`ं !व<तुसोम ं\तुवरमचमसमपगतकलशं पा�ततयूपं

�`*चषाल ं!वचयनमस�मधमपशुकचeकम ्/

कामु5कमुLेनाशु चकार gयपगतसुरगण!पतगृण�मषुणा �न9यमसौ त े

दै9यगणा/रः �दहतु मख�मव /रपगुणम^खलम ्// ना. शा_१५.१४७ //

या क!पला`ी !पEगलकेशी क�लe1चरनुSदनमनुनयकSठना द~घ5तरा�भः

�थूल�सरा�भः प/रवतृवपुर�तशयकुSटलग�तः /

आयतजEघा �न�नकपोला लघुतरकुचयगुप/रगत(दया सा प/रहाया5 \ौhचपदा

�ी �ुव�मह �नरव1धसुखम�भलषता // ना. शा_१५.१४८ //

अrावादौ गु�^ण �य�ुतथा चैकोन!वशंकम ्/

एक!वशंं च !वuेय ंचतु!वUश ंसनैधनम ्// ना. शा_१५.१४९ //

एता�न गeु सoंया�न शषेा^ण च लघू;यथ /

ष|!वशं9य`रे पादे तQुजEग!वजिृ�भतम ्// ना. शा_१५.१५० //

Page 142: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

य�यां मौ तो नाः �ौ �न9यं ��तचरणमथ

गSदतकाि�का vनुपवू5शः

ष|!वशं9यामेकोनाया ंच यSद Sह

खल ुय�तर�भधा चतु�भ5रथाrा�भः /

पGाद;9यौ nगौ सयंोjयौ यSद भव�त

मनुजद�यता ंसमा1तमु9कृ�त ं

ना�ना व3ृ ंलोके oयातं क!ववदन

!वकसनपरं भुजEग!वजिृ�भतम ्// ना. शा_१५.१५१ //

यथा:

�पोपेता ंदेवःै सrृा ंसमदगज

!वल�सतग�त ं�नर~%य �तलो3मां

�ाद�`zया9�ा*ां <rु ंबहुवदन

मचलनयनं �शरः कृतवान ्ह/रः /

द~घU �न$�या;तगू5ढं �तनवदन

जघनe1चरा ं�नर~%य तथा पनुः

पbेृ ;य�त ंदेवे;<ेण �वरम^ण

कनकवलय ंभुजEग!वजिृ�भतम ्// ना. शा_१५.१५२ //

दzडकं नाम !वuेयमु9कृतरे1धकतरम ्/

मेघमालाSदकं त9�या;नौ चादौ कागुहा �6काः // ना. शा_१५.१५३ //

यथा:

मSुदतजनपदाकुला �फHतस�याकरा भतूधा6ी भव;तं समqयच5�त

Saरदकर!वलु*Sह;तालताल~वना�9वां नम�यि;त !व;�यादयः पव5ताः /

�फुSटतकलशाशु�L�नगीण5मुLा फलै��म5ह�तैन5म�यि;त वः सागराः

मSुदतजलचराकुलाः स�ंकHण5मलाः कHत5य;तीव कH�तU महा�न�नगाः //

ना. शा_१५.१५४ //

एता�न समव3ृा�न मयोLा�न Saजो3माः /

!वषमाध5समानां तु पनुव5%या�म ल`णम ्// ना. शा_१५.१५५ //

य6 पादा�त ु!वषमा नानाव3ृसमQुवाः /

B1थताः पादयोगेन त� व3ृ ं!वषम ं�मतृम ्// ना. शा_१५.१५६ //

aौ सम ंaौ च !वषमौ व3ेृ ऽध5!वषमे तथा /

सव5पादैG !वषमवैृ53 ं!वषमम8ुयत े// ना. शा_१५.१५७ //

��वाJमथ द~घा5Jं द~घU ��वमथा!प वा /

युAमोज!वषमैः पादैः व3ृमध5सम ंभवते ्// ना. शा_१५.१५८ //

पादे �स>े सम ं�स>ं !वषम ंसाव5पाSदकम ्/

aयोरध5सम ं!वJादेष चदे�तु पादतः // ना. शा_१५.१५९ //

चदेा�त ुये मया �ोLा समव3ृ!वकिnपतः /

�6कै!व5षमव3ृाना ंस�ंव%या�म ल`णम ्// ना. शा_१५.१६० //

नैधने ऽ;यतर�यां व ै�थमे पाद इ[यते /

Saतीये चरणे च �याSद9यनुrुप ्समासतः // ना. शा_१५.१६१ //

Page 143: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सौ गौ त ु�थमे पादे kौ nगौ चा!प Saतीयके /

युAमे ऽध5!वषमे पादे uेया पlया तु सा �6कैः // ना. शा_१५.१६२ //

!�यदैवत�म6ा�स !�यसंबि;धबा;धवा /

!�यदानरता पlया द�यत े9वं !�या�स म े// ना. शा_१५.१६३ //

}ौ गौ त ु�थमे पादे �सौ nगौ च Saतीयके /

पादे भौ nगौ ततृीये च चतुथd तु तसौ लगौ // ना. शा_१५.१६४ //

नैवाचारो न त े�म6 ंन सबंि;धगुण!�या /

सव5था सव5!वषमा पlया न भव�स !�ये // ना. शा_१५.१६५ //

अयुजोल5̀ ण ंvेतSaपर~तं तु य6 च /

पlया Sह !वपर~ता सा !वuेया नामतो यथा // ना. शा_१५.१६६ //

कृतने रमण�य Fकं स^ख रोषेण त ेऽ,यथ5म ्/

!वपर~ता न पlया�स 9वं जड ेकेन मोSहता // ना. शा_१५.१६७ //

चतुथा5द`राJ6 �6लघु �यादयुLतः /

अनुrु,चपला सा त ु!वuेया नामतो यथा // ना. शा_१५.१६८ //

न खnव�याः !�यतमः ोतgयं gया(तं सoया /

नारद�य ��तकृ�तः कlयते चपला ह~यम ्// ना. शा_१५.१६९ //

!वपलुा तु युिज uेया लघु9वा9स*म�य तु /

सव56 स*म�यैव केषां1चSaपलुा यथा // ना. शा_१५.१७० //

स�ं`*ा व�म�ये Sह हेमकु�भ�नभ�तनी /

!वपलुा�स !�ये ोzया ंपूण5च;<�नभानने // ना. शा_१५.१७१ //

गEगेव मेघोपगमे आ,ला!वतवसु;धरा /

कूलवृ̀ ानाeज;ती kव;ती !वपलुा बलात ्// ना. शा_१५.१७२ //

आगता मेघसमये भीe भीeकुलो§त े/

एकरा6ौ परगहंृ चोर~ ब;धनमह5�स // ना. शा_१५.१७३ //

एव ं!व!वधयोगा�तु पlयापादा भवि;त Sह /

युAमोज!वषमैः पादैः शषेैर;यैि�कैय5था // ना. शा_१५.१७४ //

गवु5;तकः सव5लघुि�को �न9यं Sह ने[यत े/

�थमाद`राJ6 चतुथा59�ाAलघुः �मतृः // ना. शा_१५.१७५ //

पlयापादं समा�था,य 6ीzय;ते त ुगु�zयथ /

भवि;त पादे सततं बुधै�तa\�म[यत े// ना. शा_१५.१७६ //

द;त`ताधरं स�ु ुजागरAलानने6 ंच /

र�तसभंोग^ख;नं त ेदश5नीयतरं वO6म ्// ना. शा_१५.१७७ //

इ9येषा सव5!वषमा नामतो ऽनुrुब8ुयत े/

तSaदां मतवषै�यं �6काद`रत�तथा // ना. शा_१५.१७८ //

पादे षोडशमा6ा�त ुगाथाशंक!वकिnपताः /

चतु�भ5रंशकैudया व3ृuैवा5नवा�सका // ना. शा_१५.१७९ //

असंि�थतपदा स!ुव�लाEगी मद�ख�लतच!ेrतैम5नोuा /

Oव या�य�स वरोe सुरतकाले !वषमा Fकं वानवा�सका 9वम ्// ना. शा_१५.१८० //

�जौ �गौ च �थमे पादे तथा चैव ततृीयके /

Page 144: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

केतमु9यां गणाः �ोLाः �ौ ;गौ गG सदा बुधःै // ना. शा_१५.१८१ //

�फु/रताधरं चFकतने6 ंरLकपोलम�बजुदला`म ्/

Fक�मदं eषाप(तशोभ ंकेतमुतीसम ंवद मखु ंत े// ना. शा_१५.१८२ //

वO6�यापरपवू5�य चादौ नौ रो लगौ �6काः /

नजौ रजौ Saतीये च शेषाB ंपनुरेव तु // ना. शा_१५.१८३ //

�थमे च ततृीये नौ रलौ गG �कH�त5तः /

गणाGापरवO6 ेतु नजौ �ौ Saचतुथ5योः // ना. शा_१५.१८४ //

सतुनु जलपर~तलोचनं जलद�नe>�मव;ेदमुzडलम ्/

Fक�मदमपरवO6मेव त ेश�शवदने ऽJ मुख ंपरा¥ुखम ्// ना. शा_१५.१८५ //

नौ यौ तु �थमे पादे ;जौ �ौ गG तथापरे /

य6 त9पिु[पताBा �याJSद शषे ंतु पवू5वत ्// ना. शा_१५.१८६ //

पवनबल!वधतूचाeशाखं �मुSदतकोFकलकzठनादर�यम ्/

मधुकरप/रगीयमानश�दं वरतनु पmय वनं सुपिु[पताBम ्// ना. शा_१५.१८७ //

�जौ �लौ चादौ यथा ;सौ jगौ qनौ jलौ गG तथा पनुः /

�जौ �जौ गG �6का vेत ेउ§तायाः �कH�त5ताः // ना. शा_१५.१८८ //

तव रोमरािजर�तभा�त सतुनु मदन�य मhजर~ /

ना�भकमल!ववरो9प�तता �मरावल~व कुसमुा9समु§ता // ना. शा_१५.१८९ //

�जौ �लौ च ततो ;सौ jगौ नौ सौ च�ेत ततृीयके /

�जौ �जौ गG चतुथd तु ल�लताया गणाः �मतृाः // ना. शा_१५.१९० //

ल�लताकुल��मतचाe वसनकरचाeपnलवा /

�!वक�सतकमलकाि;तमुखी �!वभा�स देवी सुरतमातुरा // ना. शा_१५.१९१ //

एवमेता�न व3ृा�न समा�न !वषमा^ण च /

नाटकाJेष ुकाgयेष ु�योLgया�न स/ूर�भः // ना. शा_१५.१९२ //

स;9य;या;य!प व3ृा�न या;युLानीह !पzडशः /

न च ता�न �योjया�न न शोभां जनयि;त Sह // ना. शा_१५.१९३ //

या;यतः ��त!ष>ा�न गीतके ता�न योजयेत ्/

�ुवायोगे तु व%या�म तषेां चैव !वकnपनम ्// ना. शा_१५.१९४ //

व3ृल`णमेवं तु समासेन मयोSदतम ्/

अत ऊ�वU �व%या�म vाया5णाम!प ल`णम ्// ना. शा_१५.१९५ //

पlया च !वपलुा चैव चषला मखुतो ऽपरा /

जघने चपला चैव आया5ः पhच �कH�त5ताः // ना. शा_१५.१९६ //

आसां त ुस�ंव%या�म य�तमा6ा!वकnपनम ्/

ल`णं �नयम ंचैव !वकnपगणुसंयम ्// ना. शा_१५.१९७ //

य�तGेद�तु !वuेयGतुमा56ो गणः �मतृः /

Saतीया;9यौ युजौ पादावयजुौ 9वपरौ �मतृौ // ना. शा_१५.१९८ //

गeुम�य!वह~न�त ुचतुग5णसमि;वतः /

अयुAगणो !वधातgयो युAगण�तु यथेि,सतः // ना. शा_१५.१९९ //

षbो वै Sa!वकnप�त ुनैधनो vेकसिं�थतः /

पGादधd त ुषbः �यादेकमा6�तु केवलः // ना. शा_१५.२०० //

Page 145: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

Sa!वकnप�त ुषbो यो गुeम�यो भवे3 ुसः /

तथा सव5लघुGैव य�तसंuासमा1ता // ना. शा_१५.२०१ //

SaतीयाSदलघुudयः स*मे पhचमे य�तः /

�थमाSदरथा;9ये च पhचमे वा !वधीयत े// ना. शा_१५.२०२ //

गणेष ु�6ष ुपाद�य य�याः पlया त ुसा भवेत ्/

अतG !वपलुा;या तु !वuेया य�तल`णा // ना. शा_१५.२०३ //

अयुजः सव5गुरवो गुeम�या गणा युजः /

य�याः �युः पादयोगे त ु!वuेया चपला Sह सा // ना. शा_१५.२०४ //

�6शंदाJे तु !वuेयाः स*!वशं�तGापरे /

उभयोरध5योudयो मा6ा!पzडो !वभागशः // ना. शा_१५.२०५ //

�6शं3�याG यSद �युरेता�न Saगुणा�न तु /

6ीzय`रा^ण चा;या�न ;य�य सoंया!वभागशः // ना. शा_१५.२०६ //

एता�न लघुसंuा�न �नSद5rा�न समासतः /

सवdषां चैवमाया5णाम`राणां यथा\मम ्// ना. शा_१५.२०७ //

अधा5rमगणाधा5 च सववाया5 �कH�त5ता /

षbG Sa!वकnप�तु नैधने vेकसंि�थतः // ना. शा_१५.२०८ //

पGाaा यो गणः षb एकमा6ः स उ8यते /

Sa!वकnप�त ुयः षbो गeुम�यो भवे3 ुसः // ना. शा_१५.२०९ //

यथा सव5लघुGैव य�तः सoंयासमा1ता /

सा Saतीया Saलघुका स*मे �थमे य�तः // ना. शा_१५.२१० //

गeुम�य!वह~न�त ुचतुग5णसमि;वतः /

अयुAगणो !वधातgयः युAगण�तु स एव च // ना. शा_१५.२११ //

�थमततृीयौ पादौ aादशमा6ौ भवे3 ुसा पlया /

!वपलुा;या खल ुगSदता पूव�Sदतल`णोपेता // ना. शा_१५.२१२ //

पlया यथा:

रLमदृपु�ने6ा �सतद~घ5बहुलमदृकेुशी /

क�य त ुपथृमुदृजुघना तनुबा�ं सोदर~ पlया // ना. शा_१५.२१३ //

!वपलुा यथा:

!वपलुजघनवदन�तननयनै�ता}ाधरोbकरचरणैः /

आयतनासागzडलै5लाटकणVः शुभा क;या // ना. शा_१५.२१४ //

SaतीयG चतुथ5G गुeम�यगतो भवेत ्/

उभयोरध5योय56 !वuेया चपला यथा // ना. शा_१५.२१५ //

उQटगा�मनी पeषभा!षणी काम1च�कृतवेषा /

जाना�त मासंयुLा सुरा!�या सव5तGपला // ना. शा_१५.२१६ //

पूवा5धd ल`णं vेतद�याः स च मुखने त ु/

पिGमाधd तु चपला य�याः सा जघनेन त ु// ना. शा_१५.२१७ //

मुखचपला यथा:

आया5मुख ेतु चपला तथा!प चाया5 न मे यतः सा Fकम ्/

द`ा गहृकृ9येष ुतथा दःुख ेभव�त दःुखाता5 // ना. शा_१५.२१८ //

Page 146: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

जघनचपला यथा:

वरमगृनयने चपला�स वरोe शशाEकदप5ण�नभा�ये /

काम�य सारभतू ेन पूव5मदचाeजघनने // ना. शा_१५.२१९ //

उभयोरध5योरेतnल`णं Imयत ेयSद /

व3ृuैः सा त ु!वuेया सव5तGपला स^ख // ना. शा_१५.२२० //

काय� aादशमा6ौ च पादावाJौ ततृीयकौ /

अrादश Saतीयं च तथा पhचदशो3मा // ना. शा_१५.२२१ //

चतुःपhच�काराणां चतु[काणा ं!वशेषतः /

��तारयोगमासाJ बाहुnयं स�ंदश5येत ्// ना. शा_१५.२२२ //

पhचपhचाशदाJा तु �6शंदाJा तथैव च /

आया5 9व`र!पzडने !वuेया6 �योLृ�भः // ना. शा_१५.२२३ //

�6शंत�9वथ वणdqयो लघुवण56यं भवेत ्/

शषेा^ण गeुसंoया�न vेव ंसव56 �नSद5शते ्// ना. शा_१५.२२४ //

सवdषामेव चाया5णाम`राणां यथा\मम ्/

सवdषां जा�तव3ृाना ंपूव5मु3रसoंयया // ना. शा_१५.२२५ //

!वकnपगणनां कृ9वा सoंया!पzडने �नSद5शते ्/

आया5गी�तरथायVव केवल ं9वr�भग5णैः // ना. शा_१५.२२६ //

इतराथd जः षb�तु नलघुगण इ[यत े।

व3ृैरेव ंतु !व!वधैना5नाच;द�समुQवःै /

काgयब;धा�तु कत5gयाः ष��6शंnल`णाि;वताः // ना. शा_१५.२२७ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े च;दो!व1च�तना5म पhचदशो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ षोडशो ऽ�यायः

!वभषूणं चा`रसंह�तG शोभा�भमानौ गुणकHत5नं च /

�ो9साहनोदाहरणे �नeLं गुणानुवादो ऽ�तशयG हेतुः // ना. शा_१६.१ //

सा�,य�मlया�यवसाय�स!> पदो8चया\;दमनोरथाG /

आoयानयाhचा��तषेधप8ृचा Irा;त�नभा5सनसशंयाG // ना. शा_१६.२ //

आशीः !�यो�Lः कपटः `मा च �ा�*G पGा3पन ंतथैव /

अथा5नुव!ृ3vु5पप!3युLH काय� ऽनुनी�तः प/रदेवनं च // ना. शा_१६.३ //

ष��6शंदेता�न Sह ल`णा�न �ोLा�न व ैभषूणसं�मता�न /

काgयेष ुभावाथ5गता�न तjuैः स�यग ्�योjया�न यथारस ंत ु// ना. शा_१६.४ //

अलEकारैगु5णैGैव बहु�भः समलEकृतम ्/

भषूणै/रव !व;य�त�ैत� भूषण�म�त �मतृम ्// ना. शा_१६.५ //

य6ाnपैर`रैः ि�r!ैव51च6मुपवzय5ते /

तम,य`रसEघातं !वJाnल`णस�ंuतम ्// ना. शा_१६.६ //

�स>ैरथV�सम ंकृ9वा v�स>ो ऽथ5ः �सा�यत े/

Page 147: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

य6 �%ण!व1च6ाथा5 सा शोभे9य�भधीयत े// ना. शा_१६.७ //

धाय5माण�तु बहु�भव5चनैः काय5यु�L�भः /

न यः पय5व�तbेत सो ऽ�भमान�त ुसं�uतः // ना. शा_१६.८ //

कH9य5मानैगु5णैय56 !व!वधाथ5समुQवैः /

दोषा न प/रकlय;ते तjuेयं गुणकHत5नम ्// ना. शा_१६.९ //

लोके गुणा�त/रLानां बहूनां य6 नाम�भः /

एको ऽ�भश�Jत ेय�तु !वuेयं गुणकHत5नम ्// ना. शा_१६.१० //

उ9साहजननैः �पrैरथVरोप�यसंयैः /

��स>eैपगूढं च uेयं �ो9साहन ंबुधःै // ना. शा_१६.११ //

य6ैक�या!प श�द�य दश5ना9सबुहू;य!प /

याि;त �स!>मनुLा�न तददुाहरण ं�मतृम ्// ना. शा_१६.१२ //

�नeLं Sa!वधं �ोLं तlयं चातlयमेव वा /

�स!>�सा1धतं तlयमतlयं चा�सा1धतम ्// ना. शा_१६.१३ //

गुणानुवादो ह~नानामु3मeैपमाकृतः /

उ3माथ5!वशषेो यः स चा,य�तशयः �मतृः // ना. शा_१६.१४ //

बहूना ंभाषमाणानामेक�याथ5!व�नण5यात ्/

�स>ोपमानवचनं हेतु/र9य�भसं�uतः // ना. शा_१६.१५ //

अपदेश�त ुपरो`ो य�माद9ुपJत ेऽनुकरणेन /

ल`णसमानकरणात ्सा�,य ंत3 ु�नदdmयम ्// ना. शा_१६.१६ //

अभूतपूवVय56ाथV�तुnय�याथ5�य �नण5यः /

स �मlया�यवसाय�त ु�ो8यत ेकाgयल`णे // ना. शा_१६.१७ //

बहूना ंतु �धानानां म�ये य;नाम कH9य5त े/

एकाथ5साधनकृत ंसा �स!>/र�त कH9य5त े// ना. शा_१६.१८ //

गुणैब5हु�भरेकाथVः पदैय5ः सं�श�यत े/

पदो8चयं त ुतSaJा;नानाथ5Bथना9मकम ्// ना. शा_१६.१९ //

आ9मभावमुप;य�य परसाImयय�ुL�भः /

ती-ाथ5भाषणं य9�यादा\;दः स त ुकH�त5तः // ना. शा_१६.२० //

(दय�थ�य भाव�य स�ुपrाथ5�दश5नम ्/

अ;यापदेशकथनैम5नोरथ इ�त �मतृः // ना. शा_१६.२१ //

अपrृैरथवा पrैृ�न5ण5यः F\यत ेतु यः /

आoयान�म�त तjuेयं ल`णं नाटकायम ्// ना. शा_१६.२२ //

आदौ य9\ोधजननम;त ेहष5�वध5नम ्/

य3 ु!�यं पुनवा5Oयं सा याhचा प/रकH�त5ता // ना. शा_१६.२३ //

कायdष ु!वपर~तेष ुयSद Fकिhचत ्�वत5त े/

�नवाय5त ेच काय5juैः ��तषधेः �कH�त5तः // ना. शा_१६.२४ //

य6ाकारोQववैा5Oयरैा9मानमथवा परम ्/

प8ृचि;नवा�भध3े ऽथU सा प8ृच9ेय�भस�ंuता // ना. शा_१६.२५ //

!वaान ्पूव�पल�धौ य9सम9वमपुपादयेत ्/

�नदश5नकृत�तjuैः स Irा;त इ�त �मतृः // ना. शा_१६.२६ //

Page 148: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अनेकयु�LमaाOयमनेकाथ5�साधकम ्/

अनेकवाOयसयुंLं ति;नभा5सनमु8यत े// ना. शा_१६.२७ //

अप/रuाततKवाथU य6 वाOयं समा,यत े/

सो ऽनेक9वाSaचाराणां संशयः प/रकH�त5तः // ना. शा_१६.२८ //

य6 शा�ाथ5स�प;ना ंमनोरथसमQुवाम ्/

अ�ाथ5नीयाम;यां वा !वद�ुतामा�शष ंबुधाः // ना. शा_१६.२९ //

आदौ यत ्\ोधजननम;त ेहष5�वध5नम ्/

तत ्!�यं वचनं uेयमाशीवा5दसमि;वतम ्// ना. शा_१६.३० //

चलयुO9या 9व;येषाम�भस;धाना�भभावकंकपटम ्/

Sa�6�योगयुLो !वuेयः कपटसEघातः // ना. शा_१६.३१ //

दजु5नोदा(तै �`ःै सभाम�ये ऽ�तता�डतः /

अ\ोधः \ोधजननैवा5Oयैय5ः सा `मा भवते ्// ना. शा_१६.३२ //

I�वैवावयव ंकिhचQावो य6ानमुीयत े/

�ा�* ंताम�भजानीयाnल`णं नाटकायम ्// ना. शा_१६.३३ //

अकायU सहसा कृ9वाऽकृ9वा काय5मथा!प वा /

स;तापो मनसो य�तु पGा3ापः �कH�त5तः // ना. शा_१६.३४ //

�येणाथ5संयुLं य9पर�यानुवत5नम ्/

�नेहा�ा�`zययोगाaा सानुव!ृ3�त ुस�ंuता // ना. शा_१६.३५ //

�ा*ाना ंय6 दोषाणां F\यत ेशमनं पनुः /

सा uेया vुपप!3�त ुल`णं नाटकायम ्// ना. शा_१६.३६ //

सा�यत ेयो ऽथ5स�ब;धो मह�Qः समवायतः /

पर�परानुकूnयेन सा यु�Lः प/रकH�त5ता // ना. शा_१६.३७ //

य6ापसारयन ्दोष ंगुणमथdन योजयेत ्/

गुणा�भवादं दोषान ्वा कायU तnल`णं !वदःु // ना. शा_१६.३८ //

अपवू5\ोधज�नतमपराधं �मjृय यत ्/

सेवाथU मधुरं वाOयमननुी�तः �कH�त5ता // ना. शा_१६.३९ //

दोषयै5द;यनामोLैः ��स>ाथVः �योजयेत ्/

अ;य6ाथdन स�ब>ं uेयं तत ्प/रदेवनम ्// ना. शा_१६.४० //

उपमा �पकं चैव द~पकं यमकं तथा /

अलEकारा�त ु!वuेया च9वारो नाटकायाः // ना. शा_१६.४१ //

यि9किhचत ्काgयब;धेषु साImयेनोपमीयत े/

उपमा नाम सा uेया गुणाकृ�तसमाया // ना. शा_१६.४२ //

एक�यैकेन सा काया5 vनेकेनाथवा पुनः /

अनेक�य तथैकेन बहूनां बहु�भ�तथा // ना. शा_१६.४३ //

तुnयं त ेश�शना वO6�म9येकेनैकसंया /

शशाEकवत ्�काश;त ेjयोतींषी�त भवे3 ुया // ना. शा_१६.४४ //

एक�यानेक!वषया सोपमा प/रकH�त5ता /

mयेनबSह5णभासानां तुnयाथ5�म�त या भवते ्// ना. शा_१६.४५ //

एक�य बहु�भः सा�यादपुमा नाटकाया /

Page 149: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

बहूना ंबहु�भudया घना इव गजा इ�त // ना. शा_१६.४६ //

�शंसा चैव �न;दा च किnपता सIशी तथा /

या Fकिhच9सIशी uेया सोपमा पhचधा बुधैः // ना. शा_१६.४७ //

�शंसा यथा:

I�वा त ुता ं!वशाला`ी ंतुतोष मनुजा1धपः /

म�ुन�भः सा1धतां कृ8ªात ्�स!> ंम�ूत5मती�मव // ना. शा_१६.४८ //

�न;दा यथा:

सा तं सव5गुणैह¸नं स�वज ेकक5 श8च!वम ्/

वने कzटFकनं वnल~ दावदAध�मव <मुम ्// ना. शा_१६.४९ //

किnपता यथा:

`र;तो दानस�ललं लालाम;थरगा�मनः /

मतEगजा !वराज;ते जEगमा इव पव5ताः // ना. शा_१६.५० //

सIशी यथा:

यKवयाJ कृत ंकम5 प/र1च3ानुरो1धना /

सIशं त3वैव �याद�तमानुषकम5णः // ना. शा_१६.५१ //

Fकिhच9सIशी यथा:

स�पूण5च;<वदना नीलो9पलदले`णा /

म3मातEगगमना स��ा*ये ंसखी मम // ना. शा_१६.५२ //

उपमाया बुधैरेत ेभेदा uेयाः समासतः /

शषेा ये ल`णैन�Lा�ते Bाvाः काgयलोकतः // ना. शा_१६.५३ //

नाना1धकरणाथा5ना ंश�दाना ंस�ंद~पकम ्/

एकवाOयेन सयुंLं त�ीपकम8ुयत े// ना. शा_१६.५४ //

�सतंृ मधुरं चा!प गुणैः सवVरलEकृतम ्/

काgये य;नाटके !व�ा�त�ीपक�म�त �मतृम ्// ना. शा_१६.५५ //

यथा:

सरां�स हंसैः कुसमुैG वृ̀ ा म3Sैa5रेफैG सरोeहा^ण /

गोbी�भeJानवना�न चैव ति�म;नशू;या�न सदा F\य;त े// ना. शा_१६.५६ //

�व!वकnपेन र1चतं तुnयावयवल`णम ्/

Fकिhच9साImयस�प;नं य<पू ं�पकं त ुतत ्// ना. शा_१६.५७ //

नाना<gयानुरागाJैय5दौप�यगणुायम ्/

�प�नव5ण5नायुLं त<पूक�म�त �मतृम ्// ना. शा_१६.५८ //

यथा:

प�ानना�ताः कुमदु�हासा !वका�सनीलो9पलचाeने6ाः /

वापीि�यो हंसकुलनै5ः �वन�Q!व5रेजुर;यो;य�मवा�य;9यः // ना. शा_१६.५९ //

श�दाqयास�तु यमकं पदाSदष ु!वकिnपतम ्/

!वशषेदश5नhचा�य गदतो मे �नबोधत // ना. शा_१६.६० //

पादा;तयमकं चैव काhचीयमकमेव च /

सम§ुयमकं चैव !व\ा;तयमकं तथा // ना. शा_१६.६१ //

यमकं च\वाल ंच स;दrयमकं तथा /

Page 150: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पदाSदयमकhचैव vा}े�डतमथा!प च // ना. शा_१६.६२ //

चतुgय5व�सतhचैव मालायमकमेव च /

एताIश!वध ंuेय ंयमकं नाटकायम ्// ना. शा_१६.६३ //

चतुणाU य6 पादानाम;ते �या9समम`रम ्/

तaै पादा;तयमकं !वuेयं नामतो यथा // ना. शा_१६.६४ //

Sदन`यात ्स(ंतरिmममzडलं

Sदवीव लAन ंतपनीयमzडलम ्।

!वभा�त ता} ंSद!व सयू5मzडल ं

यथा तezयाः �तनभारमzडलम ्// ना. शा_१६.६५ //

लोकानां �भ!व[णुदV9ये;<गदा�नपातनसSह[णुः /

जय�त सुरदै9यिज[णुभ5गवानसुरवरमथनकार~ !व[णुः // ना. शा_१६.६६ //

पाद�या;त ेतथा चादौ �याता ंय6 समे पदे /

त9काhचीयमकं चैव !वuेय ंस/ूर�भय5था // ना. शा_१६.६७ //

याम ंयाम ंच;<वतीना ं<वतीना ं

gयLाgयLा सारजनीनां रजनीनाम ्।

फुnले फुnले स��मरे वा�मरे वा

रामा रामा !व�मयत ेच �मयते च // ना. शा_१६.६८ //

अधdनैकेन यa3ृ ंसव5मेव समा,यत े/

सम§ुयमकं नाम तjuेयं पिzडतैय5था // ना. शा_१६.६९ //

केतकHकुसमुपाzडुरद;तः

शोभत े�वरकाननह�ती ।

केतकHकुसमुपाzडुरद;तः

शोभत े�वरकाननह�ती // ना. शा_१६.७० //

एकैकं पादमु9\�य aौ पादौ सIशौ यSद /

!व\ा;तयमकं नाम तSauेय�मदं यथा // ना. शा_१६.७१ //

स पूवU वारणो भू9वा SaशEृग इव पव5तः /

अभव�;तवैकnयाSaशEृग इव पव5तः // ना. शा_१६.७२ //

पूव5�या;तने पाद�य पर�याSदय5दा समः /

च\व8च\वाल ंतु !वuेय ंनामतो यथा // ना. शा_१६.७३ //

तुnया9पादaयाद;9यादेकेनाSदय5दा समः /

सव56 च\वाल;त ुतSauेयं बुधैय5था // ना. शा_१६.७४ //

शैला यथा श6ु�भराहता हता हताG भयू�9वनुपEुखपEुखगःै /

खगैG सवVयु51ध सिhचतािGतािGता1ध�ढा �नSहता�तल�ैतलःै //

ना. शा_१६.७५ //

आदौ aौ य6 पादौ तु भवतेाम`रे समौ /

स;दrयमकं नाम !वuेयं त¢धैुय5था // ना. शा_१६.७६ //

पmय पmय रमण�य मे गुणान ्येन येन वशगा ंकरो�त माम ्/

येन येन Sह समे�त दश5नं तने तने वशगा ंकरो�त माम ्// ना. शा_१६.७७ //

आदौ पाद�य तु य6 �यात ्समावशेः समा`रः /

Page 151: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पादाSदयमकं नाम तSauेयं बुधैय5था // ना. शा_१६.७८ //

!व[णुः सजृ�त भतूा�न !व[णुः संहरत े�जाः /

!व[णुः �सतू े6लैोOयं !व[णुल�का1धदैवतम ्// ना. शा_१६.७९ //

पाद�या;तं पदं य6 SaSa5रेक�महो8यत े/

uेयमा}े�डतं नाम यमकं त6 स/ूर�भः // ना. शा_१६.८० //

!वजिृ�भतं �नः$�सतं मुहुमु5हुः कथ ं!वधेयं �मरण ंपदे पदे /

यथा च त े�यान�मदं पुनः पुनधु5वगंता ते रजनी !वना !वना // ना. शा_१६.८१ //

सवd पादाः समा य6 भवि;त �नयता`राः /

चतुgय5व�सत ंनाम तSauेयं बुधयै5था // ना. शा_१६.८२ //

वारणानामयमेव कालो वारणानामयमेव कालः /

वारणानामयमेव कालो वारणानामयमेव कालः // ना. शा_१६.८३ //

नाना�पःै �वरैयु5Lं य6ैकं gयhजन ंभवते ्/

त;मालायमकं नाम !वuेयं पिzडतैय5था // ना. शा_१६.८४ //

लल~ बल~ हल~ माल~ खेल~ माल~ सल~ जल~ /

खलो बलो ऽबलो माल~ मसुल~ 9वा�भर`त ु// ना. शा_१६.८५ //

असौ Sह रामा र�त!वBह!�या रहः�गnभा रमण ंमनोगतम ्/

रतने रा�6 ंरमयेत ्परेण वा न चदेदेु[य3eणः परो /रपुः // ना. शा_१६.८६ //

न पु[करा`ः `तजो�`ता`ः `र9`तgेयः `तजदंरु~`ः /

`तैग5वा`/ैरव संवतृाuः सा`ात ्सहkा` इवावभा�त // ना. शा_१६.८७ //

ए�भरथ5F\यापे`ःै कायU काgयं तु ल`णैः /

अतः परं �व%या�म काgये दोषान ्गुणां�तथा // ना. शा_१६.८८ //

गढूाथ5मथा5;तरमथ5ह~नं �भ;नाथ5मेकाथ5म�भ,लुताथ5म ्/

;यायावपेत ं!वषम ं!वसि;ध श�द8युतं व ैदश काgयदोषाः // ना. शा_१६.८९ //

पया5यश�दा�भहतं गढूाथ5म�भस�ंuतम ्/

अवzयU वzय5ते य6 तदथा5;तर�म[यते // ना. शा_१६.९० //

अथ5ह~नं 9वस�ब>ं सावशेषाथ5मेव च /

�भ;नाथ5म�भ!वuेयमसqयं Bा�यमेव च // ना. शा_१६.९१ //

!वव�`तो ऽ;य एवाथ� य6ा;याथdन �भJत े/

�भ;नाथU तद!प �ाहुः काgयं काgय!वच`णाः // ना. शा_१६.९२ //

अ!वशेषा�भधान ंयत ्तदेकाथ5�म�त �मतृम ्/

अ�भ,लतुाथU !वuेयं यत ्पदेन सम�यत े// ना. शा_१६.९३ //

;यायादपेत ं!वuेयं �माणप/रविज5तम ्/

व3ृभेदो भवJे6 !वषम ंनाम तQवेत ्// ना. शा_१६.९४ //

अनुप�शrश�दं यत ्तSaस;धी�त कH�त5तम ्/

श�द8युतhच !वuेयमश�द�वरयोजनात ्// ना. शा_१६.९५ //

एत ेदोषा�त ु!वuेयाः सू/र�भना5टकायाः /

गुणा !वपय5यादेषा ंमाधयु�दाय5ल`णाः // ना. शा_१६.९६ //

�ेषः �सादः समतासमा1धमा5धुय5मोजः पदसौकुमाय5म ्/

Page 152: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अथ5�य च gय�Leदारता च काि;तG काgय�य गुणा दशैत े// ना. शा_१६.९७ //

ईि,सतेनाथ5जातेन स�ब>ाना ंपर�परम ्/

ि�rता या पदाना ंSह �ेष इ9य�भधीयत े// ना. शा_१६.९८ //

!वचारगहन ंय9�यात ्�फुटhचैव �वभावतः /

�वतः स�ु�तब>hच ि�r ंतत ्प/रकH9य5त े// ना. शा_१६.९९ //

अ,यनुLो बुधैय56 श�दो ऽथ� वा �तीयत े/

सुखश�दाथ5सयंोगात ्�सादः प/रकH9य5त े// ना. शा_१६.१०० //

ना�तचूण5पदैयु5Lा न च gयथा5�भदा�य�भः /

दबु�धनैG न कृता सम9वात ्समता मता // ना. शा_१६.१०१ //

अ;यो;यसIशा य6 तथा v;यो;यभषूणाः /

अलEकारा गुणाGवै समाः �युः समता ंमताः // ना. शा_१६.१०२ //

अ�भयुLै!व5शेष�तु यो ऽथ5�येहोपल%यत े/

तने चाथdन स�प;नः समा1धः प/रकH9य5त े// ना. शा_१६.१०३ //

उपमाि�वह Irानामथा5नां य�त�तथा /

�ा*ाना ंचा�तसं`ेपात ्समा1ध�न5ण5यो यतः // ना. शा_१६.१०४ //

बहुशो य8ªुत ंवाOयमLंु वा!प पुनः पनुः /

नोaेजय�त य�मा!> त;माधुय5�म�त �मतृम ्// ना. शा_१६.१०५ //

समासव�Q!व5!वधै!व51च6ैG पदैयु5तम ्/

सानु�वारैeदारैG तदोजः प/रकH9य5ते // ना. शा_१६.१०६ //

अवगीतो ऽ!प ह~नो ऽ!प �याददुा3ावभासकः /

य6 श�दाथ5स�प!3�तदोजः प/रकH�त5तम ्// ना. शा_१६.१०७ //

सुख�योjयैय58च�दैयु5Lं सिु�rसि;ध�भः /

सकुुमाराथ5सयुंLं सौकुमायU तद8ुयत े// ना. शा_१६.१०८ //

स�ु�स>ा�भधाना तु लोककम5gयवि�थता /

या F\या F\यत ेकाgये साथ5gय�Lः �तीयते // ना. शा_१६.१०९ //

य�याथा5नु�वशेने मनसा प/रकn,यत े/

अन;तरं �योग�तु साऽथ5gय�Leदा(ता // ना. शा_१६.११० //

Sदgयभावपर~त ंय8चEृगाराQतुयोिजतम ्/

अनेकभावसंयुLमुदार9व ं�कH�त5तम ्// ना. शा_१६.१११ //

अनेकाथ5!वशेषैय5त ्सLैूः सौbवसंयुतःै /

उपेतम�त1च6ाथVः उदा3 ंत8च कH9य5त े// ना. शा_१६.११२ //

य;मनmो6!वषयमा¶ादय�त ह~;दवुत ्/

ल~लाJथ�पप;ना ंवा तां काि;तं कवयो !वदःु // ना. शा_१६.११३ //

यो मनmो6!वषयः �सादजनको भवते ्/

श�दब;धः �योगेण स का;त इ�त भzयत े// ना. शा_१६.११४ //

एवमेत ेvलEकारा गुणा दोषाG कH�त5ताः /

�योगमेषा ंच पुनव5%या�म रससंयम ्// ना. शा_१६.११५ //

ल�व`र�ायकृतमुपमा�पकायम ्/

काgयं कायU त ुना�यuैः वीररौ<ाQतुायम ्// ना. शा_१६.११६ //

Page 153: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

गवु5̀ र�ायकृतं बीभ9से कeणे तथा /

कदा1च<ौ<वीराqयां यदाघष5णजं भवेत ्// ना. शा_१६.११७ //

�पद~पकसयुंLमाया5व3ृसमायम ्/

शEृगारे च रसे वीरे काgयं �या;नाटकायम ्// ना. शा_१६.११८ //

उ3रो3रसयुंLं वीरे काgयं तु यQवेत ्/

जग9य�तजग9यां वा सकृं9यां वा!प तQवेत ्// ना. शा_१६.११९ //

तथैव यु>स�फेटा उ9कृ9यां स�ंकH�त5तौ /

कeणे शOवर~ uेया तथैवा�तध�ृतभ5वते ्// ना. शा_१६.१२० //

यaीरे कH�त5तं 8च;दः त<ौ<े ऽ!प �योजयेत ्/

शषेाणामथ5योगेन 8च;दः काय5ः �योLृ�भः // ना. शा_१६.१२१ //

य8च;दः पूव5मSु�r ं!वषमाध5समे समम ्/

उदारमधुरैः श�दै�त9कायU त ुरसानुगम ्// ना. शा_१६.१२२ //

श�दानुदारमधुरान ्�मदा�भधेयान ्ना�यायेषु कृ�तष ु�ययेत कतु5म ्/

तैभू5!षता बहु !वभाि;त Sह काgयब;धाः प�ाकरा !वक�सता इव राजहंसःै //

ना. शा_१६.१२३ //

�6!वधं v`रं कायU क!व�भना5टकायम ्/

��व ंद~घU ,लतुhचैव रसभाव!वभावकम ्// ना. शा_१६.१२४ //

एकमा6ं भवे� ��व ंSaमा6 ंद~घ5�म[यते /

,लतंु चैव �6मा6 ं�याद`रं �वरयोजनात ्// ना. शा_१६.१२५ //

�मतृ ेचासू�यत ेचैव तथा च प/रदे!वत े/

पठता ं&ा'णानाhच ,लतुम`र�म[यत े// ना. शा_१६.१२६ //

अकार�त ु�मतृ ेकायU ऊकारGा,यसू�यत े/

प/रदे!वत ेत ुहाकार ऒकंारो ऽ�ययने तथा // ना. शा_१६.१२७ //

��वद~घ5,लतुानीह यथाभाव ंयथारसम ्/

काgययोगेष ुसवdष ुv`रा^ण �योजयेत ्// ना. शा_१६.१२८ //

च\ेH�डत�भ�ृत�भ!व5कृत�ैतु श�दैः युLा न भाि;त ल�लता भरत�योगाः /

यuF\येव eeचम5धुरैः कृताLैः वेmया Saज/ैरव कमzडलदुzडह�तैः

// ना. शा_१६.१२९ //

मदृलु�लतपदाथU गढूश�दाथ5ह~नं बुधजनसुखभोAयं

यु�Lम;न3ृयोAयम ्/

बहुरसकृतमागU सि;धस;धानयुLं भव�त जग�त योAय ंनाटकं

�े`काणाम ्// ना. शा_१६.१३० //

अनुब;धः

भषूणा`रसEघातौ शोभोदाहरण ेतथा /

हेतुसशंयIrा;ताः �ा*ा�भ�ाय एव च // ना. शा_१६.१३१ //

�नदश5नं �नeLं च �स!>Gाथ !वशेषणम ्/

गुणा�तपाता�तशयौ तnुयतक5 ः पदो8चयः // ना. शा_१६.१३२ //

Ir ंचैवोपSदrं च !वचार�तSaपय5यः /

Page 154: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�शंGानुनयो माला दा�`zयं गह5णं तथा // ना. शा_१६.१३३ //

अथा5प!3ः ��स!>G प8ृचा सा�,यमेव च /

मनोरथशच् लेशG `ोभो ऽथ गुणकHत5नम ्// ना. शा_१६.१३४ //

uेया;यनुL�स!>G !�यं वचनमेव च /

ष��6शंnल`णा;येव काgयब;धेष ु�नSद5शते ्// ना. शा_१६.१३५ //

अलEकारैगु5णैGैव बहु�भः समलकृंतम ्/

भषूणै/रव 1च6ाथV�त� भषूण�म�त �मतृम ्// ना. शा_१६.१३६ //

य6ाnपैर`रैः ि�r!ैव51च6मुपवzय5ते /

तम,य`रसEघातं !वJाnल`णस�ंuतम ्// ना. शा_१६.१३७ //

�स>ैरथVः सम ंकृ9वा v�स>ो ऽथ5ः �युjयत े/

य6 ि�rा !व1च6ाथा5 सा शोभे9य�भधीयत े// ना. शा_१६.१३८ //

य6 तnुयाथ5युLेन वाOयेना�भ�दश5नात ्/

सा�य;त े�नपुणैरथा5�तददुाहरणं �मतृम ्// ना. शा_१६.१३९ //

यत ्�योजनसामlया5त ्वाOय�मrाथ5साधकम ्/

समासोLं मनोBाSह स हेतु/र�त स�ंuतः // ना. शा_१६.१४० //

अप/रuाततKवाथU वाOयं य6 समा,यत े/

अनेक9वाSaचाराणां स सशंय इ�त �मतृः // ना. शा_१६.१४१ //

सव5लोकमनोBाSह य�तु प`ाथ5साधकः /

हेतो�न5दश5नकृतः स Irा;त इ�त �मतृः // ना. शा_१६.१४२ //

I�वैवावयवान ्कांिG� भावो य6ानुमीयत े/

�ा�* ंताम!प जानीयाnल`णं नाटकायम ्// ना. शा_१६.१४३ //

अभूतपूव� यो ऽ,यथ5ः साImया9प/रकिnपतः /

लोक�य (दयBाह~ सो ऽ�भ�ाय इ�त �मतृः // ना. शा_१६.१४४ //

य6ाथा5ना ं��स>ानां F\यत ेप/रकHत5नम ्/

परापे`ाJुदासाथU ति;नदश5नम8ुयत े// ना. शा_१६.१४५ //

�नरवJ�य वाOय�य पूव�Lाथ5��स>ये /

यद8ुयत ेत ुवचनं �नeLं तददुा(तम ्// ना. शा_१६.१४६ //

बहूना ंच �धानाना ंनाम य6ा�भकH9य5त े/

अ�भ�ेताथ5�स��यथU सा �स!>र�भधीयत े// ना. शा_१६.१४७ //

�स>ान ्बहून ्�धानाथा5न ्उO9वा य6 �युjयते /

!वशषेयुLं वचन ं!वuेयं तSaशषेणम ्// ना. शा_१६.१४८ //

गुणा�भधान!ैव5!वधै!व5पर~ताथ5योिजतःै /

गुणा�तपातो मधुरै�न5bुराथVभ5वदेथ // ना. शा_१६.१४९ //

बहून ्गुणान ्कHत5�य9वा सामा;यजनस�भवान ्/

!वशषेः कH9य5त ेय�तु uेयः सो ऽ�तशयो बुधैः // ना. शा_१६.१५० //

�पकैeपसा�भवा5 तुnयाथVः स�ुयोिजतैः /

अ�9य`ाथ5सं�पश5�तुnयतक5 ः �कH�त5तः // ना. शा_१६.१५१ //

बहूना ंच �युLाना ंपदाना ंबहु�भः पदैः /

उ8चयः सIशाथ� यः स !वuेयः पदो8चयः // ना. शा_१६.१५२ //

Page 155: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यथादेशं यथाकाल ंयथा�प ंच वzय5ते /

य9�9य` ंपरो` ंवा Ir ंतaण5तो ऽ!प वा // ना. शा_१६.१५३ //

प/रगvृ त ुशा�ाथU यaाOयम�भधीयत े/

!वa;मनोहरं �व;तमुपSदr ंतद8ुयत े// ना. शा_१६.१५४ //

पूवा5शयसमानाथVर�9य`ाथ5साधनैः /

अनेकोपा1धसयंुLो !वचारः प/रकH�त5तः // ना. शा_१६.१५५ //

!वचार�या;यथाभाव�तथा IrोपSदrयोः /

स;देहा9कn,यत ेय�तु स !वuेयो !वपय5यः // ना. शा_१६.१५६ //

वा8यमथU प/र9यjय IrाSद�भरनेकधा /

अ;यि�म;नेव पतनाSदह �शंः स इ[यते // ना. शा_१६.१५७ //

उभयोः �ी�तजननो !वe>ा�भ�न!वrयोः /

अथ5�य साधकGैव !वuेयो ऽनुनयो बुधैः // ना. शा_१६.१५८ //

ईि,सताथ5��स��यथU कH9य5त ेय6 सू/र�भः /

�योजना;यनेका�न सा माले9य�भस�ंuता // ना. शा_१६.१५९ //

(rःै �स;नवदनैय59पर�यानुवत5नम ्/

F\यत ेवाOयचrेा�भ�त�ा�`zय�म�त �मतृम ्// ना. शा_१६.१६० //

य6 सकंHत5यन ्दोष ंगुणमथdन दश5येत ्/

गुणा�तपाता� दोषाaा गह5णं नाम तQवेत ्// ना. शा_१६.१६१ //

अथा5;तर�य कथने य6ा;यो ऽथ5ः �तीयते /

वाOयमाधुय5स�प;ना साथा5प!3eदा(ता // ना. शा_१६.१६२ //

वाOयैः सा�तशयैeLा वाOयाथ5�य �साधकैः /

लोक��स>ैब5हु�भः ��स!>/र�त कH�त5ता // ना. शा_१६.१६३ //

य6ाकारोQववैा5Oयैरा9मानमथवा परम ्/

प8ृ8यते चा�भध3े ऽथU सा प8ृच9ेय�भस�ंuता // ना. शा_१६.१६४ //

Irुतानुभूताथ5कथनाSदसमुQवम ्/

साImयं `ोभजननं सा�,य�म�त स�ंuतम ्// ना. शा_१६.१६५ //

(दय�थ�य वाOय�य गढूाथ5�य !वभावकम ्/

अ;यापदेशैः कथनं मनोरथ इ�त �मतृः // ना. शा_१६.१६६ //

यaाOयं वाOयकुशलैeपायेना�भधीयते /

सIशाथा5�भ�न[पKयाः स लेश इ�त कH�त5तः // ना. शा_१६.१६७ //

परदोष!ैव51च6ाथVय56ा9मा प/रकH9य5त े/

अIrो ऽ,य;यो ऽ!प वा किGत ्स त ु`ोभ इ�त �मतृः // ना. शा_१६.१६८ //

लोके गुणा�त/रLानां गुणानां य6 नाम�भः /

एको ऽ!प श�Jत ेत3 ु!वuेयं गुणकHत5नम ्// ना. शा_१६.१६९ //

��तावेनैव शेषो ऽथ5ः कृ9�नो य6 �तीयते /

वचनेन !वनानुL�स!>ः सा प/रकH�त5ता // ना. शा_१६.१७० //

य9�स;नेन मनसा पूjयं पूज�यतंु वचः /

(r�काशनाथU तु सा !�यो�Leदा(ता // ना. शा_१६.१७१ //

एता�न काgय�य च ल`णा�न ष��6शंद�ुशे�नदश5ना�न /

Page 156: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�ब;धशोभाकरणा�न तjuैः स�यक् �योjया�न रसायना�न // ना. शा_१६.१७२ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े वाग�भनये काgयल`णो नाम षोडशो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ अrादशो ऽ�यायः

व35�य[या�यहं !व�ा दश�प!वकnपनम ्/

नामतः कम5तGैव तथा चैव �योगतः // ना. शा_१८.१ //

नाटकं स�करणमEको gयायोग एव च /

भाणः समवकारG वीथी �हसनं �डमः // ना. शा_१८.२ //

ईहामगृG !वuेया दशमेे ना�यल`णे /

एतषेा ंल`णमहं gयाoया�या�यनुपूव5शः // ना. शा_१८.३ //

सवdषामेव काgयाना ंमातकृा व3ृयः �मतृाः /

आqयो !व�नसतंृ vेत�श�प ं�योगतः // ना. शा_१८.४ //

जा�त�भः ु�त�भGैव �वरा Bाम9वमागताः /

यथा तथा व!ृ3भेदैः काgयब;धा भवि;त Sह // ना. शा_१८.५ //

Bामौ पूण5�वरौ aौ तु यथा व ैष|जम�यमौ /

सव5व!ृ3!व�न[प;नौ काgयब;धौ तथा ि9वमौ // ना. शा_१८.६ //

uेयं �करणं चैव तथा नाटकमेव च /

सव5व!ृ3!व�न[प;नं नानाब;धसमायम ्// ना. शा_१८.७ //

वीथी समवकारG तथेहामगृ एव च /

उ9स!ृrकाEको gयायोगो भाणः �हसनं �डमः // ना. शा_१८.८ //

कै�शकHव!ृ3ह~ना�न �पाzयेता�न कारयेत ्/

अत ऊ�वU �व%या�म काgयब;ध!वकnपनम ्// ना. शा_१८.९ //

�oयातव�तु!वषय ं�oयातोदा3नायकं चैव /

राज!ष5वmंयच/रत ंतथैव Sदgयायोपेतम ्// ना. शा_१८.१० //

नाना!वभू�त�भयु5तम!ृ>!वलासाSद�भगु5णैGैव /

अEक�वेशका¼य ंभव�त Sह त;नाटकं नाम // ना. शा_१८.११ //

नपृतीनां य8च/रत ंनानारसभावचे!rतं बहुधा /

सुखदःुखो9प!3कृतं भव�त Sह त;नाटकं नाम // ना. शा_१८.१२ //

अ�याव�थोपेतं कायU �समी%य �ब;द!ुव�तारात ्/

कत5gयो ऽEकः सो ऽ!प तु गुणाि;वतं ना�यतKवuैः // ना. शा_१८.१३ //

अEक इ�त �Sढश�दो भावैG रसैG रोहय9यथा5न ्/

नाना!वधानयुLो य�मा3�माQवेदEकः // ना. शा_१८.१४ //

अEकसमा�*ः काया5 काgय8चदेेन बीजसहंारः /

व�तुgयापी �ब;दःु काgयसमु9थो ऽ6 �न9यं �यात ्// ना. शा_१८.१५ //

य6ाथ5�य समा�*य56 च बीज�य भव�त संहारः /

FकिhचदवलAन�ब;दःु सो ऽEक इ�त सदावग;तgयः // ना. शा_१८.१६ //

Page 157: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ये नायका �नगSदता�तेषा ं�9य`च/रतसयंोगः /

नानाव�थोपेतः काय5�9वEको ऽ!व�कृr�तु // ना. शा_१८.१७ //

नायकदेवीगुeजनपुरोSहतामा9यसाथ5वाहानाम ्/

नैकरसा;तर!वSहतो vEक इ�त स वेSदतgय�त ु// ना. शा_१८.१८ //

पhचा`रा दशपरा vEकाः �युना5टके �करणे च /

�न[\ामः सवdषा ंयि�म;नEकः स !वuेयः // ना. शा_१८.१९ //

\ोध�सादशोकाः शापो9सग� ऽथ !व<वोaाहौ /

अQतुस�भवदश5नमEके �9य`जा�न �यःु // ना. शा_१८.२० //

एकSदवस�व3ृः काय5�9वEको ऽथ5बीजम1धकृ9य /

आवmयककाया5णाम!वरोधेन �योगेषु // ना. शा_१८.२१ //

एकाEकेन कदा1च¢हू�न काया5̂ ण योजये>ीमान ्/

आवmयका!वरोधने त6 काgया�न काया5^ण // ना. शा_१८.२२ //

रEगं तु ये �!वrाः सवdषा ंभव�त त6 �न[\ामः /

बीजाथ5यु�LयुLं कृ9वा काgयं यथाथ5रसम ्// ना. शा_१८.२३ //

न बहूनीह काया5^ण 9वेकाEके !व�नयोजयेत ्/

आवmयकाना ंकाया5णा ं!वरोधो Sह तथा भवेत ्// ना. शा_१८.२४ //

uा9वा Sदवसाव�थां `णयाममुहूत5ल`णोपेताम ्/

!वभजे9सव5मशषे ंपथृOपथृOकाgयमEकेष ु// ना. शा_१८.२५ //

SदवसावसानकायU यJEके नोपपJते सव5म ्/

अEक8चदंे कृ9वा �वशेकै�तSaधातgयम ्// ना. शा_१८.२६ //

!व�कृr ंतु यो देशं ग8चे9काय5वशानुगः /

अEक8चदेे ऽथ सं̀ पेाि;नSद5शे3 ं�वशेकैः // ना. शा_१८.२७ //

सि;नSहतनायको ऽEकः कत5gयो नाटके �करणे वा /

प/रजनकथानुब;धः �वशेको नाम !वuेयः // ना. शा_१८.२८ //

�करणनाटक!वषये पhचाJा दशपरा भव;9यEकाः /

अEका;तरसि;धष ुच �वेशका�तेष ुताव;तः // ना. शा_१८.२९ //

अनयोर;तर!वSहतः �वशेको ऽथ5F\या ंसम�भवी%य /

सं̀ ेपाथ5ः सि;ध[वथा5ना ंस!ंवधातgयः // ना. शा_१८.३० //

अEक8चदंे कृ9वा मासकृतं वष5सिhचतं वा!प /

त9सवU कत5gय ंवषा5द�ूवU न तु कदा1चत ्// ना. शा_१८.३१ //

यः किG9काय5वशा§8च�त पeुषः �कृrम�वानम ्/

त6ा,यEक8चदेः कत5gयः पूव5व3uैः // ना. शा_१८.३२ //

अEका;तरानुसार~ सं̀ ेपाथ5म1धकृ9य �ब;दनूाम ्/

�करणनाटक!वषये �वशेकः सं!वधातgयः // ना. शा_१८.३३ //

नो3मम�यमपeुषैराच/रतो ना,युदा3वचनकृतः /

�ाकृतभाषाचारः �योगमा19य कत5gयः // ना. शा_१८.३४ //

कालो9थानग�तरसौ gयाoयासरं�भकाय5!वषयाणाम ्/

अथा5�भधानयुLः �वशेकः �यादनकेाथ5ः // ना. शा_१८.३५ //

ब�ायम!प कायU �वशेकैः स�ं`पे8च सि;धषु वा /

Page 158: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

बहुचूण5पदैयु5Lं जनय�त खेदं �योग�य // ना. शा_१८.३६ //

य6ाथ5�य समा�*न5 भव9यEके �योगबाहुnयात ्/

व3ृा;त�वnपकथैः �वशेकैः सो ऽ�भधातgयः // ना. शा_१८.३७ //

यु> ंराjय�शंो मरणं नगरोपरोधनं चैव /

�9य`ा^ण त ुनाEके �वशेकैः स!ंवधेया�न // ना. शा_१८.३८ //

अEके �वशेके च �करणमा19य नाटके वा!प /

न वधः कत5gयः �याJो ऽqयुदयी नायकः oयातः // ना. शा_१८.३९ //

अपसरणमेव कायU Bहणं वा सि;धरेव वा योjयः /

काgय�ेषैब5हु�भय5थारसं ना�यतKवuैः // ना. शा_१८.४० //

न महाजनप/रवारं कत5gय ंनाटकं �करणं वा /

ये त6 काय5पुeषाG9वारः पhच वा त े�युः // ना. शा_१८.४१ //

कायU गोपु8चाB ंकत5gयं काgयब;धमासाJ /

ये चोदा3ा भावा�त ेसवd पbृतः काया5ः // ना. शा_१८.४२ //

सवdषां काgयाना ंनानारसभावयु�LयुLानाम ्/

�नव5हणे कत5gयो �न9यं Sह रसो ऽQुत�तjuैः // ना. शा_१८.४३ //

नाटकल`णमेत;मया समासेन कH�त5तं !व1धवत ्/

�करणमतः परमहं ल`णयुO9या �व%या�म // ना. शा_१८.४४ //

य6 क!वरा9मशO9या व�तु शर~रं च नायकं चैव /

औ9प!3कं �कुeत े�करण�म�त त¢धैुudयम ्// ना. शा_१८.४५ //

यदनाष5मथाहायU काgयं �करो9यभतूगुणयुLम ्/

उ9प;नबीजव�तु �करण�म�त तद!प !वuेयम ्// ना. शा_१८.४६ //

य;नाटके मयोLं व�त ुशर~रं च व!ृ3भेदाG /

त9�करणे ऽ!प योjय ंसल`णं सव5सि;धष ुतु // ना. शा_१८.४७ //

!व�व^ण`1चवाना ंपुरोSहतामा9यसाथ5वाहानाम ्/

च/रतं य;नकै!वधं uेयं त9�करणं नाम // ना. शा_१८.४८ //

नोदा3नायककृतं न Sदgयच/रतं न राजस�भोगम ्/

बाvजनस�ंयुLं तjuेयं �करणं तjuैः // ना. शा_१८.४९ //

दास!वटे!bयुतं वेश�युपचारकारणोपेतम ्/

म;दकुल�ीच/रतं काgयं कायU �करणे तु // ना. शा_१८.५० //

स1चवे!b&ा'णपुरोSहतामा9यसाथ5वाहानाम ्/

गहृवाता5 य6 भवे;न त6 वेmयाEगना काया5 // ना. शा_१८.५१ //

यSद वेशयुव�तयुLं न कुल�ी सEगमो ऽ!प �यात ्/

अथ कुलजन�युLं न वेशयुव�तभ5वे36 // ना. शा_१८.५२ //

यSद वा कारणयुO9या वेशकुल�ीकृतोपचारः �यात ्/

अ!वकृतभाषाचारं त6 त ुपाpयं �योLgयम ्// ना. शा_१८.५३ //

म�यमपुeष�ैन59यं योjयो !व[क�भको ऽ6 तKवjuैः /

स�ंकृतवचनानुगतः सं̀ ेपाथ5ः �वशेकवत ्// ना. शा_१८.५४ //

शु>ः सकंHण� वा Sa!वधो !व[क�भको ऽ!प कत5gयः /

म�यमपा6ः शु>ः संकHण� नीचम�यकृतः // ना. शा_१८.५५ //

Page 159: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अEका;तराल!वSहतः �वशेको ऽथ5F\यां सम�भवी%य /

सं̀ ेपा9स;धीनामथा5ना ंचैव कत5gयः // ना. शा_१८.५६ //

अनयोG ब;धयोगाद;यो भेदः �योLृ�भः काय5ः /

�oयाति�9वतरो वा नाटकयोगे �करणे वा // ना. शा_१८.५७ //

�करणनाटकभेदाद9ुपाJ ंव�त ुनायकं नपृ�तम ्/

अ;तःपुरसEगीतकक;याम1धकृ9य कत5gया // ना. शा_१८.५८ //

�ी�ाया चतुरEका ल�लता�भनयाि9मका स!ुवSहताEगी /

बहुन3ृगीतपाpया र�तस�भोगाि9मका चैव // ना. शा_१८.५९ //

राजोपचारयुLा �सादन\ोधद�भसयंुLा /

नायकदेवीदतूी सप/रजना नाSटका uेया // ना. शा_१८.६० //

अ;तभा5वगता vेषा भावयोeभयोय5तः /

अत एव दशैता�न �पाणी9युSदता�न वै // ना. शा_१८.६१ //

�करणनाटकल`णमुLं !व�ा मया समासेन /

व%या�यतः परमहं ल`णं यOु9या समवकारम ्// ना. शा_१८.६२ //

देवासरुबीजकृतः �oयातोदा3नायकGैव /

�यEक�तथा �6कपटि�!व<वः �याि96शEृगारः // ना. शा_१८.६३ //

aादशनायकबहुलो vrादशना�डका�माणG /

व%या�य�याEक!व1ध ंयाव9यो ना�डका य6 // ना. शा_१८.६४ //

अEक�त ुस�हसनः स!व<वः सकपटः सवीथीकः /

aादशनाडी!वSहतः �थमः काय5ः F\योपेतः // ना. शा_१८.६५ //

काय5�तथा Saतीयः समा1तो ना�डकाGतk�तु /

व�तुसमापन!वSहतो Saना�डकः �या3तृीय�तु // ना. शा_१८.६६ //

नाडीसंuा uेया मानं काल�य य;मुहूता5ध5म ्/

त;ना�डका�माणं यथोLमEकेष ुसयंोjयम ्// ना. शा_१८.६७ //

या ना�डके�त संuा काल!वभागे F\या�भसपं;ना /

काया5 च सा �य�ाJथा \मेणैव शा�ोLा // ना. शा_१८.६८ //

अEको ऽEक�9व;याथ5ः कत5gयः काgयब;धमासाJ /

अथU Sह समवकारे v��तस�ब;ध�म8चि;त // ना. शा_१८.६९ //

यु>जलस�भवो वा वा�विAनगजे;<सं�मकृतो वा /

नगरोपरोधजो वा !वuेयो !व<वि�!वधः // ना. शा_१८.७० //

व�तुगत\म!वSहतो देववशाaा पर�युLो वा /

सुखदःुखो9प!3कृति�!वधः कपटो ऽ6 !वuेयः // ना. शा_१८.७१ //

�6!वधGा6 !व1धuैः पथृOपथृOकाय5!वSहताथ5ः /

शEृगारः कत5gयो धमd चाथd च कामे च // ना. शा_१८.७२ //

यि�मन ्धम5�ापकमा9मSहतं भव�त साधन ंबहुधा /

-त�नयमतपोयुLो uेयो ऽसौ धम5शEृगारः // ना. शा_१८.७३ //

अथ5�ये8चायोगा¢हुधा चैवाथ5तो ऽथ5शEृगारः /

�ीस�ंयोग!वषये[वथा5था5 वा र�तय56 // ना. शा_१८.७४ //

क;या!वलोभनकृतं �ा*ौ �ीपंुसयो�त ुर�यं वा /

Page 160: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�नभतंृ सावेग ंवा य�य भवे9कामशEृगारः // ना. शा_१८.७५ //

उि[णAगाय�याद~;य;या�न च या�न ब;धकुSटला�न /

व3ृा�न समवकारे क!व�भ�ता�न �योjया�न // ना. शा_१८.७६ //

एव ंकाय5�तjuैना5नारससंयः समवकारः /

व%या�यतः परमहं ल`णमीहामगृ�या!प // ना. शा_१८.७७ //

Sदgयापeुषायकृतो Sदgय�ीकारणोपगतयु>ः /

स!ुवSहतव�त�ुनब>ो !व�9ययकारकGैव // ना. शा_१८.७८ //

उ>तपeुष�ायः �ीरोषB1थतकाgयब;धG /

सं̀ ोभ!व<वकृतः सफेंटकृत�तथा चैव // ना. शा_१८.७९ //

�ीभेदनापहरणावमद5न�ा*व�तशुEृगारः /

ईहामगृ�तु काय5ः ससुमाSहतकाgयब;धG // ना. शा_१८.८० //

य�gयायोगे कायU ये पुeषा व3ृयो रसाGैव /

ईहामगेृ ऽ!प त े�युः केवलममरि�या योगः // ना. शा_१८.८१ //

य6 त ुवधिे,सतानां वधो vदुBो भव!े> पुeषाणाम ्/

Fकिhच�gयाज ंकृ9वा तषेां य>ंु शम�यतgयम ्// ना. शा_१८.८२ //

ईहामगृ�य ल`णमुLं !व�ाः समासयोगेन /

�डमल`णं त ुभयूो ल`णयुO9या �व%या�म // ना. शा_१८.८३ //

�oयातव�तु!वषयः �oयातोदा3नायकGैव /

ष�सल`णयुLGतुरEको व ै�डमः काय5ः // ना. शा_१८.८४ //

शEृगारहा�यवजU शषैेः सवV रसःै समायुLः /

द~*रसकाgययो�नना5नाभावोपस�प;नः // ना. शा_१८.८५ //

�नघा5तोnकापातैeपरागेणे;दसुयू5योयु5Lः /

यु>�नयु>ाधष5णसफेंटकृतG कत5gयः // ना. शा_१८.८६ //

माये;<जालबहुलो बहुप�ुतो9थानयोगयुLG /

देवभजुगे;<रा`सय`!पशाचावकHण5G // ना. शा_१८.८७ //

षोडशनायकबहुलः सा9वKयारभट~व!ृ3स�प;नः /

काय� �डमः �य�ा;नानायभावस�प;नः // ना. शा_१८.८८ //

�डमल`ण�म9युLं मया समासेन ल`णानुगतम ्/

gयायोग�य त ुल`णमतः परं स�ंव%या�म // ना. शा_१८.८९ //

gयायोग�त ु!व1धuैः काय5ः �oयातनायकशर~रः /

अnप�ीजनयुL�9वकेाहकृत�तथा चैव // ना. शा_१८.९० //

बहवG त6 पुeषा gयाय8च;त ेयथा समवकारे /

न च SदgयनायकयुLः काय5�9वकेाEक एवायम ्// ना. शा_१८.९१ //

न च Sदgयनायककृतः काय� राज!ष5नायक�नब>ः /

यु>�नयु>ाघष5णसंघष5कृतG कत5gयः // ना. शा_१८.९२ //

एव!ंवध�त ुकाय� gयायोगो द~*काgयरसयो�नः /

व%या�यतः परमहं ल`णम9ुसrृाEक�य // ना. शा_१८.९३ //

�oयातव�तु!वषय�9व�oयातः कदा1चदेव �यात ्/

Sदgयपeुष!ैव5युLः शषेयुै5Lो भवे9पु�ंभः // ना. शा_१८.९४ //

Page 161: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कeणरस�ायकृतो �नव3ृयु>ोJत�हारG /

�ीप/रदे!वतबहुलो �नवdSदतभा!षतGवै // ना. शा_१८.९५ //

नानाgयाकुलचrेः सा9वKयारभSटकै�शकHह~नः /

काय5ः काgय!व1धuैः सतत ंvु9स!ृrकाEक�तु // ना. शा_१८.९६ //

यS�gयनायककृत ंकाgयं सBंामब;धवधयुLम ्/

तQारत ेतु वषd कत5gय ंकाgयब;धषुे // ना. शा_१८.९७ //

क�माQारत�मr ंवषd[व;येष ुदेव!वSहतषुे /

(Jा सवा5 भ�ूमः शुभग;धा काhचनी य�मात ्// ना. शा_१८.९८ //

उपवनगमन\Hडा !वहारनार~र�त�मोदाः �युः /

तषे ुSह वषdष ुसदा न त6 दःुखं न वा शोकः // ना. शा_१८.९९ //

ये तषेाम1धवासाः पुराणवादेष ुपव5ताः �ोLाः /

स�भोग�तषे ुभवे9कमा5र�भो भवेदि�मन ्// ना. शा_१८.१०० //

�हसनम!प !वuेयं Sa!वधं शु> ंतथा सEकHण5म ्/

अEक�य ल`ण�मदं gयाoयातमशषेयोगमा6गतम ्// ना. शा_१८.१०१ //

�हसनमतः परं सल`णं सं�व%या�म /

व%या�म तयोयु5O9या पथृAपथृAल`ण!वशषेम ्// ना. शा_१८.१०२ //

भगव3ापस!व�रै;यैर!प हा�यवादस�ब>म ्/

कापeुषसं�युLं प/रहासाभाषण�ायम ्// ना. शा_१८.१०३ //

अ!वकृतभाषाचारं !वशषेभावोपप;नच/रतपदम ्/

�नयतग�तव�तु!वषय ंशु> ंuेयं �हसन ंतु // ना. शा_१८.१०४ //

वेmयाचटेनपुसंक!वटधतूा5 ब;धकH च य6 �युः /

अ�नभतृवषेप/र8चदचे!rतकरणै�त ुसकंHण5म ्// ना. शा_१८.१०५ //

लोकोपचारयुLा या वाता5 यG द�भसंयोगः /

स �हसन े�योjयो धूत5�!ववादस�प;नः // ना. शा_१८.१०६ //

वीlयEगःै सयुंLं कत5gयं �हसन ंयथायोAयम ्/

भाण�या!प तु ल`णमतः परं स�ंव%या�म // ना. शा_१८.१०७ //

आ9मानुभतूशंसी परसंयवण5ना!वशषे�त ु/

!व!वधायो Sह भाणो !वuेय�9वेकहाय5G // ना. शा_१८.१०८ //

परवचनमा9मसं�थं ��तवचनैe3मो3मB1थतैः /

आकाशपुeषक1थतैरEग!वकारैर�भनयैGैव // ना. शा_१८.१०९ //

धूत5!वटस�ंयोjयो नानाव�था;तरा9मकGैव /

एकाEको बहुचrेः सततं काय� बुधभैा5णः // ना. शा_१८.११० //

भाण�या!प Sह �न^खल ंल`णमुLं तथागमानुगतम ्/

वीlयाः सं��त �न^खल ंकथया�म यथा\मं !व�ाः // ना. शा_१८.१११ //

सव5रसल`णा¼या युLा vEग�ैयोदश�भः /

वीथी �यादेकाEका तथैकहाया5 Saहाया5 वा // ना. शा_१८.११२ //

अधमो3मम�या�भयु5Lा �या9�कृ�त�भि�तस�ृभः /

उ>ा9यकावल1गताव�पि;दतनाnयस9�लापाG // ना. शा_१८.११३ //

वाOकेnयथ �पhचो मदृवा1धबल ेचल ं�6गतम ्/

Page 162: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

gयाहारो गzडG 6योदशाEगा;युदा(ता;य�याः // ना. शा_१८.११४ //

अथ वीथी स�ंोLा ल`णमेषा ं�व%या�म /

पदा�न 9वगताथा5�न ये नराः पनुरादरात ्// ना. शा_१८.११५ //

योजयि;त पदैर;यै�तद>ुा9यकम8ुयत े/

य6ा;यि�मन ्समावेmय काय5म;य9�सा�यते // ना. शा_१८.११६ //

त8चावल1गत ंनाम !वuेयं ना�ययोLृ�भः /

आ�`* ेऽथd तु कि�म.िzG8चुभाशुभसमिु9थते // ना. शा_१८.११७ //

कौशलाद8ुयत ेऽ;यो ऽथ5�तदव�पि;दतं भवते ्/

हा�येनोपगताथ5�हे�लका ना�लके�त !वuेया // ना. शा_१८.११८ //

मूख5जनसि;नकषd Sहतम!प य6 �भाषते !वaान ्/

न च गvृते ऽ�य वचन ं!वuेयो ऽस9�लापो ऽसौ // ना. शा_१८.११९ //

एकSa��तवचना वाOकेल~ �या9�योगे ऽि�मन ्/

यदसQूतं वचन ंस�ंतवयुLं aयोः पर�परं य3 ु// ना. शा_१८.१२० //

एक�य चाथ5हेतोः स हा�यजननः �पhचः �यात ्/

य9कारणा� गुणानां दोषीकरणं भवSेaवादकृतम ्// ना. शा_१८.१२१ //

दोषगुणीकरणं वा त;मदृवं नाम !वuेयम ्/

परवचनमा9मनGो3रो3रसमQुव ंaयोय56 // ना. शा_१८.१२२ //

अ;यो;याथ5!वशेषकम1धबल�म�त त� बुधैudयम ्/

अ;याथ5मेव वाOयं चलम�भस;धानहा�यरोषकरम ्// ना. शा_१८.१२३ //

ु�तसा�,याJि�मन ्बहवो ऽथा5 यु�L�भ�न5युjय;ते /

य>ा�यमहा�यं वा ति96गत ंनाम !वuेयम ्// ना. शा_१८.१२४ //

�9य`व!ृ3eLो gयाहारो हा�यलेशाथ5ः /

संर�भस�ंमयतंु !ववादयुLं तथापवादकृतम ्// ना. शा_१८.१२५ //

बहुवचना`पेकृतं गzडं �वदि;त तKवuाः ।

इ�त दश�प!वधानं सवU �ोLं मया Sह ल`णतः /

पुनर�य शर~रगतं सि;ध!वधौ ल`णं व%ये // ना. शा_१८.१२६ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े दश�प�न�पण ंनामाrादशो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ एकोन!वशंो ऽ�यायः

इ�तव3ृ ंतु ना�य�य शर~रं प/रकH�त5तम ्/

पhच�भः सि;ध�भ�त�य !वभागः स��किnपतः // ना. शा_१९.१ //

इ�तव3ृ ंSaधा चैव बुध�त ुप/रकnपयेत ्/

आ1धक/रकमेकं �यात ्�ासE1गकमथापरम ्// ना. शा_१९.२ //

य9कायU Sह फल�ा�या सामlया59प/रकn,यते /

तदा1धका/रकं uेयम;य9�ासE1गकं !वदःु // ना. शा_१९.३ //

कारणा9फलयोAय�य व3ृ ं�यादा1धका/रकम ्/

Page 163: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

त�योपकरणाथU त ुकH9य5त ेvानुषE1गकम ्// ना. शा_१९.४ //

कवःे �य�ा;नेत?्णां युLानां !व��युपायात ्/

कn,यत ेSह फल�ा�*ः समु9कषा59फल�य च // ना. शा_१९.५ //

(लौFककH सुखदःुखाoया यथाव�था रसोQवा /

दशधा म;मथाव�था gयव�थाि�!वधा मता) // ना. शा_१९.६ //

ससंारे फलयागे तु gयापारः कारण�य यः /

त�यानुपूgया5 !वuेया पhचाव�था �योLृ�भः // ना. शा_१९.७ //

�ार�भG �य�G तथा �ा*Gे सभंवः /

�नयता च फल�ा�*ः फलयोगG पhचमः // ना. शा_१९.८ //

औ9सुOयमा6ब;ध�तु य¢ीज�य �नब�यत े/

महतः फलयोग�य स फलार�भ इ[यत े// ना. शा_१९.९ //

अपmयतः फल�ा�* ंgयापारो यः फल ं��त /

परं चौ9सुOयगमनं स �य�ः �कH�त5तः // ना. शा_१९.१० //

ईष9�ा�*य5दा का1च9फल�य प/रकnपते /

भावमा6ेण त ु�ाहु!व51धuाः �ा�*स�भवम ्// ना. शा_१९.११ //

�नयतां तु फल�ा�* ंयदा भावेन पmय�त /

�नयतां तां फल�ा�* ंसगुणां प/रच`त े// ना. शा_१९.१२ //

अ�भ�ेतं समBं च ��त�पं F\याफलम ्/

इ�तव3ृ ेभवेJि�मन ्फलयोगः �कH�त5तः // ना. शा_१९.१३ //

सव5�यैव Sह काय5�य �ार�ध�य फला1थ5�भः /

एता�9वनु\मेणैव पhचाव�था भवि;त Sह // ना. शा_१९.१४ //

आसां �वभाव�भ;नाना ंपर�परसमागमात ्/

!व;यास एकभावने फलहेतुः �कH�त5तः // ना. शा_१९.१५ //

इ�तव3ृ ंसमाoयातं �9यगेवा1धका/रकम ्/

तदार�भाSद कत5gयं फला;तं च यथा भवते ्// ना. शा_१९.१६ //

पूण5सि;ध च कत5gयं ह~नस;�य!प वा पुनः /

�नयमात ्पूण5सि;ध �या>ीनस;�यथ कारणात ्// ना. शा_१९.१७ //

एकलोपे चतुथ5�य Saलोपे �6चतथु5योः /

Saतीय�6चतुथा5ना ं�6लोपे लोप इ[यते // ना. शा_१९.१८ //

�ासE1गके पराथ59वा;न vेष �नयमो भवते ्/

यa3ृ ंस�भवे36 तJोjयम!वरोधतः // ना. शा_१९.१९ //

इ�तव3ृ ेयथाव�थाः पhचार�भाSदकाः �मतृाः /

अथ5�कृतयः पhच तथा बीजाSदका अ!प // ना. शा_१९.२० //

बीज ं�ब;दःु पताका च �कर~ काय5मेव च /

अथ5�कृतयः पhच uा9वा योjया यथा!व1ध // ना. शा_१९.२१ //

�वnपमा6ं समु9सrृ ंबहुधा यSaसप5�त /

फलावसानं य8चैव बीज ंत9प/रकH�त5तम ्// ना. शा_१९.२२ //

�योजनाना ं!व8चेदे यद!व8चदेकारणम ्/

याव9समा�*ब5;ध�य स �ब;दःु प/रकH�त5तः // ना. शा_१९.२३ //

Page 164: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यa3ृ ंतु पराथU �यात ्�धान�योपकारकम ्

�धानव8च कn,येत सा पताके�त कH�त5ता // ना. शा_१९.२४ //

फल ं�कn,यत ेय�याः पराथा5यैव केवलम ्/

अनुब;ध!वह~न9वात ्�कर~�त !व�नSद5शते ्// ना. शा_१९.२५ //

यदा1धका/रकं व�तु स�यक् �ाuैः �युjयत े/

तदथ� यः समार�भ�त9कायU प/रकH�त5तम ्// ना. शा_१९.२६ //

एतषेा ंय�य येनाथ� यतG गुण इ[यत े/

तत ्�धानं तु कत5gय ंगुणभतूा;यतः परम ्// ना. शा_१९.२७ //

एको ऽनेको ऽ!प वा सि;धः पताकायां तु यो भवेत ्/

�धानाथा5नुया�य9वादनसुि;धः �कH9य5ते // ना. शा_१९.२८ //

आगभा5दा!वमशा5aा पताका !व�नवत5ते /

क�माJ�माि;नब;धो ऽ�याः पराथ5ः प/रकH9य5ते // ना. शा_१९.२९ //

य6ाथd 1चि;तत ेऽ;यि�म;�तिnल;Eगो ऽ;यः �युjयत े/

आग;तकेुन भावेन पताका�थानकं त ुतत ्// ना. शा_१९.३० //

सहसवैाथ5स�प!3गु5णव9युपकारतः /

पताका�थानक�मदं �थम ंप/रकH�त5तम ्// ना. शा_१९.३१ //

वचः सा�तशय ंिOलr ंकाgयब;धसमायम ्/

पताका�थानक�मदं Saतीअयं प/रकH�त 5तम ्// ना. शा_१९.३२ //

अथ�प`ेपणं य6 ल~नं स!वनय ंभवते ्/

ि�r�9यु3रोपेतं ततृीय�मद�म[यत े// ना. शा_१९.३३ //

�gयथ� वचन!व;यासः सिु�rः काgययोिजतः /

उप;याससुयुLG त8चतथु5मदुा(तम ्// ना. शा_१९.३४ //

[य6 सा�तशयं वाOयमथ�प`पेणं भवेत ्/

!वना�शIrम;त ेच पताकाधU त ुतQवेत ्] // ना. शा_१९.३५ //

चतु[पताकापरम ंनाटके काय5�य[यत े/

पhच�भः सि;ध�भयु5Lं ताGं व%या�यतः परम ्// ना. शा_१९.३६ //

मुख ं��तमुख ंचैव गभ� !वमश5 एव च /

तथा �नव5हण ंच�ेत नाटके पञच् स;धयः // ना. शा_१९.३७ //

[पhच�भः सि;ध�भयु5Lं �धानमनु कH9य5त े/

शषेाः �धानस;धीनामनुBाvनसु;धयः] // ना. शा_१९.३८ //

य6 बीजसमु9प!3ना5नाथ5रसस�भवा /

काgये शर~रानुगता त;मुख ंप/रकH�त5तम ्// ना. शा_१९.३९ //

बीज�यो¤ाटनं य6 Irनr�मव Oव1चत ्/

मुख;य�त�य सव56 तaै ��तमुख ं�मतृम ्// ना. शा_१९.४० //

उQेद�त�य बीज�य �ा�*र�ा�*रेव वा /

पुनGा;वषेणं य6 स गभ5 इ�त स�ंuतः // ना. शा_१९.४१ //

गभ5�न�भ5;नबीजाथ� !वलोभनकृतो ऽथवा /

\ोधgयसनजो वा!प स !वमश5 इ�त �मतृः // ना. शा_१९.४२ //

समानयनमथा5नां मखुाJाना ंसबीिजनाम ्/

Page 165: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

नानाभावो3राणां यQवेि;नव5हणं तु तत ्// ना. शा_१९.४३ //

एत ेत ुस;धयो uेया नाटक�य �योLृ�भः /

तथा �करणा�या!प शषेाणा ंच �नबोधत // ना. शा_१९.४४ //

�डमः समवकारG चतुःस;धी �कH�त5तौ /

न तयोरवमश5�तु कत5gयः क!व�भः सदा // ना. शा_१९.४५ //

gयायोगेहामगृौ चा!प सदा काय� �6सि;धकौ /

गभा5वमश� न �यातां तयोवृ5!3G कै�शकH // ना. शा_१९.४६ //

Saसि;ध त ु�हसनं वीlयEको भाण एव च /

मुख�नव5हने त6 कत5gये क!व�भः सदा // ना. शा_१९.४७ //

[वीथी चैव Sह भाणG तथा �हसनं पनुः /

कै�शकHव!ृ3ह~ना�न काया5^ण क!व�भः सदा ] // ना. शा_१९.४८ //

एव ंSह स;धयः काया5 दश�प े�योLृ�भः /

पुनरेषां त ुस;धीनामEगकnप ं�नबोधदत // ना. शा_१९.४९ //

सि;धना ंया�न व3ृा�न �देश[ेवनुपूव5शः /

�वस�प§णुयुLा�न ता;यEगा;यपुधारयेत ्// ना. शा_१९.५० //

इr�याथ5�य रचना व3ृा;त�यानुप`यः /

राग�ा�*ः �योग�य गvुाना ंचैव गूहनम ्// ना. शा_१९.५१ //

आGय5वद�भoयानं �काmयाना ं�काशनम ्/

अEगाना ंष|!वधं vेत� �?rं शा�े �योजनम ्// ना. शा_१९.५२ //

अEगह~नो नरो यa;नैवार�भ`मो भवते ्/

अEगह~नं तथा काgयं न �योग`म ंभवेत ्// ना. शा_१९.५३ //

उदा3म!प त9काgयं �यादEगःै प/रविज5तम ्/

ह~न9वा!> �योग�य न सतां रhजये;मनः // ना. शा_१९.५४ //

काgयं यद!प ह~नाथU स�यदEगैः समि;वतम ्/

द~*9वा3 ु�योग�य शोभामे�त न सशंयः // ना. शा_१९.५५ //

[त�मात ्सि;ध�देशषुे यथायोगं यथारसम ्/

क!वनाEगा�न काया5^ण स�यLा�न �नबोधत] // ना. शा_१९.५६ //

उप`पेः प/रकरः प/र;यासो !वलोभनम ्/

यु�Lः �ा�*ः समाधान ं!वधानं प/रभावना // ना. शा_१९.५७ //

उQेदः करणं भेद एता;यEगा�न वै मुखे /

तथा ��तमुख ेचैव शणुृताEगा�न नामतः // ना. शा_१९.५८ //

!वलासः प/रसप5G !वधूतं तापनं तथा /

नम5 नम5J�ुतGवै तथा �गयणं पनुः // ना. शा_१९.५९ //

�नरोधGैव !वuेयः पयु5पासनमेव च /

पु[प ंव�मुप;यासो वण5संहार एव च // ना. शा_१९.६० //

एता�न वै ��तमुख ेगभd ऽEगा�न �नबोधत /

अभूताहरण ंमाग� �पोदाहरणे \मः // ना. शा_१९.६१ //

सBंहGानुमान ंच �ाथ5ना�`*मेव च /

तोटका1धबले चैव vaेुगो !व<व�तथा // ना. शा_१९.६२ //

Page 166: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एता;यEगा�न व ैगभd vवमशd �नबोधत /

अपवादG सफेंटो !व<वः श�Lरेव च // ना. शा_१९.६३ //

gयवसायः �सEगG J�ुतः खेदो �नषधेनम ्/

!वरोधनमथादानं चादनं च �रोचना // ना. शा_१९.६४ //

gयवहारG यु�LG !वमशा5Eगा;यमू�न च /

सि;ध�न5रोधो Bथन ं�नण5यः प/रभाषणम ्// ना. शा_१९.६५ //

Jु�तः �साद आन;दः समयो vपुगूहनम ्/

भाषणं पूव5वाOय ंच काgयसहंार एव च // ना. शा_१९.६६ //

�शि�त/र�त सहंारे uेया;यEगा�न नामतः /

चतु[ष!b बुधैudया;येता;यEगा�न सि;धषु // ना. शा_१९.६७ //

[स�पादनाथU बीज�य स�यिOस!>करा^ण च /

काया5zयेता�न क!व�भ!व5भjयाथा5�न नाटके ] // ना. शा_१९.६८ //

पुनरेषां �व%या�म ल`णा�न यथा\मम ्/

काgयाथ5�य समु9प!3eप`ेप इ�त �मतृः // ना. शा_१९.६९ //

यद9ुप;नाथ5बाहुnय ंuेयः प/रकर�तु सः /

ति;न[प!3ः प/र;यासो !वuेयः क!व�भः सदा // ना. शा_१९.७० //

गुण�नव5ण5नं चैव !वलोभन�म�त �मतृम ्/

स��धारणमथा5नां यु�L/र9य�भधीयते // ना. शा_१९.७१ //

सुखाथ5�या�भगमनं �ा�*/र9य�भसं�uता /

बीजाथ5�योपगमनं समाधान�म�त �मतृम ्// ना. शा_१९.७२ //

सुखदःुखकृतो यो ऽथ5�तSaधान�म�त �मतृम ्/

कुतूहलो3रावेगो !वuेया प/रभावना // ना. शा_१९.७३ //

बीजाथ5�य �रोहो यः स उQेद इ�त �मतृः /

�कृताथ5समार�भः करणं नाम तQवते ्// ना. शा_१९.७४ //

सघंातभेदनाथ� यः स भेद इ�त कH�त5तः /

[एता�न तु मुखाEगा�न व%ये ��तमुख ेपुनः] // ना. शा_१९.७५ //

समीहा र�तभोगाथा5 !वलास इ�त स�ंuतः /

Irनrानुसरण ंप/रसप5 इ�त �मतृः // ना. शा_१९.७६ //

कृत�यानुनय�यादौ !वधूतं vप/रBहः /

अपायदश5नं य3 ुतापन ंनाम तQवीत ्// ना. शा_१९.७७ //

\HडाथU !वSहत ंय3 ुहा�य ंनमd�त त9�मतृम ्

दोष�8चादनाथU तु हा�यं नम5Jु�तः �मतृा // ना. शा_१९.७८ //

उ3रो3रवाOयं तु भवे9�गयणं पनुः /

या तु gयसनसं�ा�*ः स �नरोधः �कH�त5तः // ना. शा_१९.७९ //

\ु>�यनुनयो य�तु भवे39पयु5पासनम ्/

!वशषेवचनं य3 ुत9पु[प�म�त स�ंuतम ्// ना. शा_१९.८० //

�9य`�` ंयaाOयं व� ंतद�भधीयत े/

उपप!3कृतो यो ऽथ5 उप;यासG स �मतृः // ना. शा_१९.८१ //

चातुव5zय�पगमनं वण5सहंार इ[यत े/

Page 167: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कपटापाय ंवाOयमभतूाहरण ं!वदःु // ना. शा_१९.८२ //

तKवाथ5वचन ंचैव माग5 इ9य�भधीयत े/

1च6ाथ5समवाये तु !वतक� �प�म[यत े/

य9सा�तशयवaाOयं तददुाहरणं �मतृम ्// ना. शा_१९.८३ //

भावतKवोपलि�ध�तु \म इ9य�भधीयत े/

सामदानाSदसंप;नः सBंहः प/रकH�त 5तः // ना. शा_१९.८४ //

�पानु�पगमनमनुमान�म�त �मतृम ्

र�तहष�9सवानां त ु�ाथ5ना �ाथ5ना भवते ्/

गभ5�योQेदनं य9सा�`�*/र9य�भधीयत े// ना. शा_१९.८६ //

संर�भवचनं चैव तोटकं ि9व�त स�ंuतम ्/

कपटेना�तसंधानं &ुवत ेऽ1धबल ंबुधाः // ना. शा_१९.८७ //

भय ंनपृा/रद�यू9थमaेुगः प/रकH�त5तः /

शEका भय6ासकृतो !व<यः समदुा(तः // ना. शा_१९.८८ //

दोष�oयापनं य3 ुसो ऽपवाद इ�त �मतृः /

रोषB1थतवाOयं तु सफेंटः प/रकH�त5तः // ना. शा_१९.८९ //

गeुgय�त\मो य�तु स <वः प/रकH�त5तः /

!वरो1ध�शमो यG स श�Lः प/रकH�त5ता // ना. शा_१९.९० //

gयवसायG !वuेयः ��तuाहेतुसभंवः /

�सEगGैव !वuेयो गु�णा प/रकHत5नम ्// ना. शा_१९.९१ //

वाOयमाधष5सयुंLं J�ुत�तjuैeदा(ता /

मनGेrा!व�न[प;नः मः खेद उदा(तः // ना. शा_१९.९२ //

ईि,सताथ5�तीघातः ��तषधेः �कH�त5तः /

काया59ययोपगमन ं!वरोधन�म�त �मतृम ्// ना. शा_१९.९३ //

बीजकाय�पगमनमातान�म�त स�ंuतम ्/

अपमानकृतं वाOयं काया5थU 8चादनं भवते ्// ना. शा_१९.९४ //

�रोचना स !वuेया सहंाराथ5�द�श5नी /

[�9य`वचनं य3 ुस gयाहार इ�त �मतृः // ना. शा_१९.९५ //

स!व8चेदं वचो य6 सा य�ुL/र�त सं�uता /

uेया !वचलना तjuैरवमानाथ5सयुंत] // ना. शा_१९.९६ //

[एता;यवमशेृ ऽEगा�न संहारे तु �नबोधत] /

मुखबीजोपगमन ंसि;ध/र9य�भधीयत े// ना. शा_१९.९७ //

काय5�या;वेषण ंयुO9या �नरोध इ�त कH�त5तः /

उप`पे�तु काया5णा ंBथन ंप/रकH�त5तम ्// ना. शा_१९.९८ //

अनुभूताथ5कथन ं�नण5यः समदुा(तः /

प/रवादकृत ंय�या3दाहुः प/रभाषणम ्// ना. शा_१९.९९ //

ल�ध�याथ5�य शमनं J�ुतमाच`त ेपुनः /

समागम�तथाथा5नामान;दः प/रकH�त5तः // ना. शा_१९.१०० //

दःुख�यापगमो य�तु समयः स �नगJत े/

Page 168: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

शुूषाJपुसंप;नः �सादः �ी�तe8यत े// ना. शा_१९.१०१ //

अQतु�य तु सं�ा�*�पगूहन�म[यते /

सामदानाSद सपं;नं भाषण ंसमदुा(तम ्// ना. शा_१९.१०२ //

पूव5वाOयं त ु!वuेयं यथोLाथ5�दश5नम ्/

वर�दानसं�ा�*ः काgयसंहार इ[यत े// ना. शा_१९.१०३ //

नपृदेश�शाि;तG �शि�तर�भधीयत े/

यथासि;ध त ुकत5gया;येता;यEगा�न नाटके // ना. शा_१९.१०४ //

क!व�भः काgयकुशल ैरसभावमपे%य तु /

स�ंमा^ण कदा1च3 ुSa�6योगेन वा पनुः // ना. शा_१९.१०५ //

uा9वा काय5मव�थां च काया5zयEगा�न सि;धष ु/

एतषेामेव चाEगाना ंसबं>ा;यथ5यु�Lतः // ना. शा_१९.१०६ //

स;�य;तरा^ण स;धीनां !वशषेा�9वेक!वशं�तः /

सामभेद�तथा दzडः �दानं वध एव च // ना. शा_१९.१०७ //

�9यु9प;नम�त9व ंच गो6�ख�लतमेव च /

साहस ंच भय ंचैव �~मा5या \ोध एव च // ना. शा_१९.१०८ //

ओजः सवंरणं �ाि;त�तथा हे9वपधारणम ्/

दतूो लेख�तथा �व,निG6 ंमद इ�त �मतृम ्// ना. शा_१९.१०९ //

[!व[क�भचू�लका चैव तथ चैव �वशेकः /

अEकावतारो ऽEकमुखमथ�प`ेपपhचकम ्// ना. शा_१९.११० //

म�यमपुeष�नयोjयो नाटकमखुसि;धमा6सचंारः /

!व[क�भक�तु काय5ः पुरोSहतामा9यकhचुFक�भः // ना. शा_१९.१११ //

शु>ः सकंHण� वा Sa!वधो !व[कंभक�त ु!वuेयः /

म�यमपा6ःै शु>ः संकHण� नीचम�यकृतः // ना. शा_१९.११२ //

अ;तय5व�नकास�ंथःै सतूाSद�भरनेकधा /

अथ�प`ेपणं य3 ुF\यत ेसा Sह चू�लका // ना. शा_१९.११३ //

अEका;तरानुसार~ सं̀ ेपाथ5म1धकृ9य �ब;दनूाम ्/

�करणनाटक!वषये �वशेको नाम !वuेयः // ना. शा_१९.११४ //

अEका;त एव चाEको �नपत�त यि�मन ्�योगमासाJ /

बीजाथ5यु�LयुLो uेयो vEकावतारो ऽसौ // ना. शा_१९.११५ //

!वि[लrमुखमEक�य ि�या वा पुeषेण वा /

यदपु�`,यते पूवU तदEकमुखमु8यत]े // ना. शा_१९.११६ //

अ;या;य!प ला�य!वधावEगा�न तु नाटकोपयोगी�न /

अ�माSa�नःसतृा�न त ुभाण इवैअक�योjया�न // ना. शा_१९.११७ //

[भाणाकृ�तवnला�यं !वuेयं 9वेकपा6हायU वा /

�करणवदvू काया5सं�तवयुLं !व!वधभावम]् // ना. शा_१९.११८ //

गेयपदं ि�थतपाpयमासीनं प[ुपगिzडका /

�8चदेकं �6मूढं च स;ैधवाoयं Saमूढकम ्// ना. शा_१९.११९ //

उ3मो3मकं चैवमLु�9युLमेव च /

ला�ये दश!वध ंvेतदEग�नदdशल`णम ्// ना. शा_१९.१२० //

Page 169: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

आसनेषूप!वrैय53;6ीभाzडोपबृSंहतम ्/

गायनेऐग�यत ेशु[कं त§ेयपदमु8यते // ना. शा_१९.१२१ //

[या न9ृय9यासना नार~ गेयं !�यगुणाि;वतम ्/

साEगोपाEग!वधानेन त§ेयपदमु8यते] // ना. शा_१९.१२२ //

�ाकृतं यSaयुLा त ुपठेदा3रस ंि�थता /

मदनानलत*ाEगी ि�थतपाpयं तद8ुयत े// ना. शा_१९.१२३ //

[बहुचार~समायुLं पhचपा^णकलानुगम ्/

चhच9पटेुन वा युLं ि�थतपाpयं !वधीयत]े // ना. शा_१९.१२४ //

आसीनमा�यत ेय6 सवा5तोJ!वविज5तम ्/

अ�सा/रतगा6 ंच 1च;ताशोकसमि;वतम ्// ना. शा_१९.१२५ //

न3ृा�न !व!वधा�न �यगुdय ंगान ेच स1ंतन ्/

चrेा�भGायः पंुसा य6 सा पु[पगिzडका // ना. शा_१९.१२६ //

[य6 �ी नरवेषेण ल�लतं स�ंकृत ंपठेत ्/

सखीनां तु !वनोदाय सा uेया पु[पगिzडका // ना. शा_१९.१२७ //

न3ृ ंतु !व!वधं य6 गीत ंचातोJसंयतुम ्/

ि�यः पुंव8च चrे;ते सा uेया पु[पगिzडका] // ना. शा_१९.१२८ //

�8चदेकः स !वuेयो य6 च;<ातपाहताः /

ि�यः !�येष ुसjज;त ेv!प !व!�यका/रष ु// ना. शा_१९.१२९ //

अ�नbुर�%णपदं समव3ृरैलEकृतम ्/

ना�यं पुeषभावा¼य ं�6मढूक�म�त �मतृम ्// ना. शा_१९.१३० //

पा6ं !व�rसंकेतं सुgयLकरणाि;वतम ्/

�ाकृतैव5चनैयु5Lं !वदःु स;ैधवकं बुधाः // ना. शा_१९.१३१ //

[�पवाJाSदसयुंLं पाpयेन च !वविज5तम ्/

ना�यं Sह त3 ु!वuेयं सै;धव ंना�यको!वदैः] // ना. शा_१९.१३२ //

मुख��तमुखोपेतं चतुरपद\मम ्/

ि�rभावरसोपेतं व1ैच�याथU Saमढूके // ना. शा_१९.१३३ //

उ3मो3मकं !वJादनेकरससंयम ्/

!व1च6ःै लोकब;धैG हेलाहाव!व1च�6तम ्// ना. शा_१९.१३४ //

कोप�सादज�नतं सा1ध`ेपपदायम ्/

उL�9युLमेवं �याि8च6गीताथ5योिजतम ्// ना. शा_१९.१३५ //

य6 !�याकृ�त ंI�वा !वनोदय�त मानसम ्/

मदनानलत*ाEगी ति8च6पदमु8यत े// ना. शा_१९.१३६ //

I�वा �व,ने !�यं य6 मदनानलता!पता /

करो�त!व!वधान ्भावा�ंतaै भा!वकमु8यते // ना. शा_१९.१३७ //

एतषेा ंला�य!वधौ !वuेयं ल`णं �योगuैः /

तSदहैव तु य;नौLं �सEग!व�नव3ृहेतो�तु // ना. शा_१९.१३८ //

पhचसि;ध चतुवृ5!3 चतुःष�यEगसयुंतम ्/

ष��6शंnल`णोपेतं गुणालEकारभ!ूषतम ्// ना. शा_१९.१३९ //

महारस ंमहाभोगमदुा3वचनाि;वतम ्/

Page 170: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

महापeुषसंचारं सा�वाचारजन!�यम ्// ना. शा_१९.१४० //

सिु�rसि;धसयंोग ंस�ुयोग ंसुखायम ्/

मदृशु�दा�भधानं च क!वः कुया53 ुनाटकम ्// ना. शा_१९.१४१ //

अव�था या त ुलोक�य सुखदःुखसमQुवा /

नानापeुषसंचारा नाटके ऽसौ !वधीयत े// ना. शा_१९.१४२ //

न तjuानं न ति8चnप ंन सा !वJा न सा कला /

न तत ्कम5 न वा योगो ना�ये ऽ�स�;य;न Imयत े// ना. शा_१९.१४३ //

यो ऽयं �वभावो लोकसय् नानाव�था;तरा9मकः /

सो ऽEगाJ�भनयैयु5Lो ना�य�म9य�भधीयत े// ना. शा_१९.१४४ //

देवतानामषृीना ंच राuां चो9कृrमेधसाम ्/

पूव5व3ृानुच/रतं नाटकं नाम तQवेत.् // ना. शा_१९.१४५ //

य�मा9�वभावं सं9यjय साEगोपाEगग�त\मैः /

�युjयत ेuायत ेच त�माaै नाटकं �मतृम.् // ना. शा_१९.१४६ //

सव5भावःै सव5रसैः सव5कम5�व!ृ3�भः /

नानाव�था;तरोपतंे नाटकं स!ंवधीयत े// ना. शा_१९.१४७ //

[अनेक�शnपजाता�न नैककम5F\अया^ण च /

ता;यशषेा^ण �पा^ण कत5gया�न �योLृ�भः ] // ना. शा_१९.१४८ //

लोक�वभाव ंस�ें%य नराणां च बलाबलम ्/

सभंोग ंचैव य�ुLं च ततः कायU तु नाटकम ्// ना. शा_१९.१४९ //

भ!व[य�त यगेु �ायो भ!व[य;9यबधुा नराः /

ये चा!प Sह भ!व[यि;त त ेय�ुतब>ुयः // ना. शा_१९.१५० //

कम5�शnपा�न शा�ा^ण !वच`णबला�न च /

सवा5zयेता�न नmयि;त यदा लोकः �णmय�त // ना. शा_१९.१५१ //

तदेव ंलोकभाषाणां �समी%य बलाबलम ्/

मदृशु�दं सखुाथU च क!वः कुया53 ुनाटकम ्// ना. शा_१९.१५२ //

चै\H�डताJैः श�दै�तु काgयब;धा भवि;त ये /

वेmया इव न त ेभाि;त कमzडलुधरैSa5जःै // ना. शा_१९.१५३ //

दश�प!वधानं च मया �ोLं Saजो3माः /

अतः परं �व%या�म व3ृीना�मह ल`णम ्// ना. शा_१९.१५४ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े सि;ध�न�पणं नाम�याय एकोन!वशंः

_____________________________________________________________

अथ !वशंो ऽ�यायः

समु9थानं त ुव3ृीना ंgयाoया�यनुपूव5शः /

यथा व�तQूव ंचैव काgयाना ंच !वकnपनम ्// ना. शा_२०.१ //

एकाण5व ंजगत ्कृ9वा भगवान8युतो यदा /

शते े�म नागपय5Eके लोकान ्स�ं`,य मायया // ना. शा_२०.२ //

Page 171: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अथ वीय5बलो;मतावसुरौ मधकैुअटभौ /

तज5यामासतुदdव ंतरसा यु>काE`या // ना. शा_२०.३ //

�नजबाहू !वमदृन;तौ भतूभावनम`यम ्/

जानु�भमु5!r�भGैव योधयामासतुः �भमु ्// ना. शा_२०.४ //

बहु�भः पeषैवा5Oयैर;यो;यसम�भ<वम ्/

नाना1ध`ेपवचनैः क�पय;ता!ववोद1धम ्// ना. शा_२०.५ //

तयोना5ना�कारा^ण वचा�ंस वदतो�तदा /

ु9वा 9व�भहतमना <Sुहणो वाOयम&वीत ्// ना. शा_२०.६ //

Fक�मदं भरतीव!ृ3वा5िAभरेव �वत5त े/

उ3रो3रसबं>ा नि;वमौ �नधनं नयः // ना. शा_२०.७ //

!पतामहवचः ु9वा �ोवाच मधुसूदनः /

काय5हेतोम5या &'न ्भारतीयं !व�न�म5ता // ना. शा_२०.८ //

वदता ंवाOयभ�ूयbा भारतीयं भ!व[य�त /

त�मादेतौ �नह;�यJे9युवाच वचन ंह/रः // ना. शा_२०.९ //

शु>ैर!वकृतैरEगःै साEगहारै�तथा भशृम ्/

योधयामासतुदV9यौ यु>माग5!वशारदौ // ना. शा_२०.१० //

भ�ूमसंयोगस�ंथानःै पद;यासहै5रे�तदा /

अ�तभारो ऽभव� भमेूभा5रती त6 �न�म5ता // ना. शा_२०.११ //

विnगतैः शाE5गधनुष�ती-दै¸*तथैरथ /

स9वा1धकैरस�ंा;तैः साKवती त6 �न�म5ता // ना. शा_२०.१२ //

!व1च6ैरEगहारै�त ुदेवो ल~लासमि;वतैः /

बबनध् यि8चखापाशं कै�शकH त6 �न�म5ता // ना. शा_२०.१३ //

संर�भावेगबहुलनैा5नाचार~ समिु9थतैः /

�नयु>करणैिG6ैe9प;नारभट~ ततः // ना. शा_२०.१४ //

या ंया ंदेवः समाचrे F\या ंव!ृ3ष ुसिं�थताम ्/

ता ंतदथा5नुगजै5,येऐ<ु5Sहणः �9यपूजयत ्// ना. शा_२०.१५ //

यदा हतौ तावसुरौ ह/रणा मधुकैटभौ /

ततो ऽ&वीत ्प�यो�नना5रायणम/र;दमम ्// ना. शा_२०.१६ //

अहो !व1च6!ैव5षमःै �फुटैः सल�लतैर!प /

अEगहारैः कृतं देव 9वया दानवनाशनम ्// ना. शा_२०.१७ //

त�मादय ंSह लोक�य �नयु>समय\मः /

सव5श�!वमो`षे ु;यायसंuो भ!व[य�त // ना. शा_२०.१८ //

;याया1तैरEगहारै;या5या8चवै समिु9थतैः /

य�माJु>ा�न वत5;त ेत�मा;यायाः �कH�त5ताः // ना. शा_२०.१९ //

[चार~ष ुच समु9प;नो नानाचार~समायः /

;यायसंuः कृतो vेष <Sुहणेन महा9मना // ना. शा_२०.२० //

ततो वदेेष ु�न�`*ा <Sुहणेन महा9मना /

पुन/र[व�जात ेच नानाचार~समाकुले // ना. शा_२०.२१ //

पुनना5�य�योगेष ुनानाभावसि�;वताः /

Page 172: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

व!ृ3संuाः कृता vेताः काgयब;धसमायाः] // ना. शा_२०.२२ //

च/रतैय5�य देव�य ज,यं यJाIशं कृतम ्/

ऋ!ष�भ�ताIशी व!ृ3अः कृता पाpयाSदसंयुता // ना. शा_२०.२३ //

ना�यवेदसमु9पना वागEगा�भनयाि9मका /

मया काgयF\अयाहेतोः ��`*ा <Sुहणाuया // ना. शा_२०.२४ //

ऋAवदेाQारती �`*ा यजवुdदा8च साKवती /

कै�शकH सामवदेा8च शषेा चाथव5णाद!प // ना. शा_२०.२५ //

या वाO�धाना पुeष�योjया �ीविज5ता संकृतपाpययLुा /

�वनामधेयैभ5रतैः �युLा सा भारती नाम भवे3 ुव!ृ3ः // ना. शा_२०.२६ //

भेदा�त�या�त ु!वuेयाG9वारो ऽEग9वमागताः /

�रोचनामुखं चैव वीथी �हसन ंतथा // ना. शा_२०.२७ //

जयाqयुद�यनी चैव मEगnया !वजयावहा /

सव5पाप�शमनी पूव5रEगे �रोचना // ना. शा_२०.२८ //

[उप`ेपेण काgय�य हेतुयु�Lसमाया /

�स>ेनाम;6णा या तु !वuेया सा �रोचना] // ना. शा_२०.२९ //

नट~ !वदषूको वा!प पा/रपाि$5क एव वा /

स6ूधारेण सSहताः सलंाप ंय3 ुकुव5त े// ना. शा_२०.३० //

1च6ैवा5Oयैः �वकाया5रो9थैव�9lयEगेर;यथा!प वा /

आमुखं त3 ु!वuेय ंबुधैः ��तावना!प वा // ना. शा_२०.३१ //

[ल`णं पूव5मुLं तु वी9lयाः �हसन�य च /

आमुखाEगा;यतो व%ये यथावदनुपूव5शः] // ना. शा_२०.३२ //

उ>ा9यकः कथो>ातः �योगा�तशय�तथा /

�व3ृकावल1गते पhचाEगा;यामुख�य त ु// ना. शा_२०.३३ //

उ>ा9यकावल1गतल`णं क1थतं मया /

शषेाणा ंल`णं !व�ा gयाoया�या�यानुपवू5शः // ना. शा_२०.३४ //

स6ुधार�य वाOयं वा य6 वाOयाथ5मेव वा /

गहृ~ता ं�!वशे9पा6 ंकथो>ातः स कH�त5तः // ना. शा_२०.३५ //

�योगे त ु�योग ंतु स6ूधारः �योजयेत ्/

ततG �!वशे9पा6 ं�योगा�तशयो Sह सः // ना. शा_२०.३६ //

काल�व!ृ3मा19य वण5ना या �युjयते /

तदाया8च पा6�य �वशे�त9�व3ृकम ्// ना. शा_२०.३७ //

एषाम;यतमं ि�r ंयोज�य9वाथ5यु�L�भः /

[त�मादEगaय�या!प स�भवो न �नवाय5त े// ना. शा_२०.३८ //

पा6B;थैरसबंाध �कुया5दामुख ंततः /

एवमेत¢धुैudयमामुखं !व!वधायम ्// ना. शा_२०.३९ //

ल`णं पूव5मुLं त ुवीlयाः �हसन�य च /

[इ9यrाध5!वकnपा व!ृ3/रय ंभारती मया�भSहता /

साKव9या�त ु!वधानं ल`णयुO9या �व%या�म] // ना. शा_२०.४० //

या साKवतनेेह गुणेन युLा ;यायेन व3ृेन समि;वता च /

Page 173: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

हष�9कटा स(ंतशोकभावा सा साKवती नाम भवे3 ुव!ृ3ः // ना. शा_२०.४१ //

वागEगा�भनयवती सKवो9थानवचन�करणेष ु/

सKवा1धकारयुLा !वuेया साKवती व!ृ3ः // ना. शा_२०.४२ //

वीराQतुरौ<रसा �नर�तशEृगारकeण�नवdदा /

उ>तपeुष�ाया पर�पराधष5णकृता च // ना. शा_२०.४३ //

उ9थापकG प/रवत5कG सnलापकG सघंा9यः /

च9वारो ऽ�या भेदा !वuेया ना�यको!वदैअः // ना. शा_२०.४४ //

अहम,यु9था�या�म 9वं ताव�श5या9मनः श�Lम ्/

इ�त सघंष5समु9थ�तjuैe9थापको uेयः // ना. शा_२०.४५ //

उ9थानसमार�धानथा5नु9सजृय् यो ऽथ5योगवशात ्/

अ;यानथा5न ्भजत ेस चा!प प/रवत5को uेयः // ना. शा_२०.४६ //

[�नSद5rव�तु!वषयः �पhचब>ि�हा�यसयंुLः /

सघंष5!वशेषकृति�!वधः प/रवत5को uेयः] // ना. शा_२०.४७ //

साधष5जो �नराधष5जो ऽ!प वा रागवचसंयLुः /

सा1ध`पेालापो uेयः सnलापकः सो ऽ!प // ना. शा_२०.४८ //

[धमा5धम5समु9थं य6 भव<ेागदोषसयुंLम ्/

सा1ध`पे ंच वचो uेयः सलंापको नाम] // ना. शा_२०.४९ //

म;6थ5वाOयशO9या दैववशादा9मदोषयोगाaा /

सघंातभेदजनन�तjuैः सघंा9यको uेयः // ना. शा_२०.५० //

[बहुकपटसंयाणां परोपघाताशय�युLानाम ्/

कूटाना ंसघंातो !वuेयः कूटसघंा9यः ] // ना. शा_२०.५१ //

इ9यrाध5!वकnपा व!ृ3/रय ंसाKवती मया�भSहता /

कै�शOया�9वथ ल`णमतःपरं स�ंव%या�म // ना. शा_२०.५२ //

या �%णनैपlय!वशेष1च6ा �ीसयुंता या बहुन3ृगीता /

कामोपभोग�भवोपचारा ता ंकै�शकHं व!ृ3मदुाहरि;त // ना. शा_२०.५३ //

[बहुवJन3ृगीता शEृगारा�भनय1च6नैपlया /

माnयालEकारयुLा �श�तवेषा च का;ता च // ना. शा_२०.५४ //

1च6पदवाOयब;धैरलEकृता ह�सतeSदतरोषादैः /

�ीपeुषकामयुLा !वuेया कै�शकHव!ृ3ः] // ना. शा_२०.५५ //

नम5 च नम5�फुhजो नम5�फोटो ऽथ नम5गभ5G /

कै�शOयाG9वारो भेदा vेते समाoयाताः // ना. शा_२०.५६ //

आ�था!पतशEृगारं !वशु>करणं �नव3ृवीररसम ्/

हा�य�वचनबहुल ंनम5 �6!वधं !वजानीयात ्// ना. शा_२०.५७ //

ई[या5\ोध�ाय ंसोपाल�भकरणानु!व>ं च /

आ9मोप`ेपकृतं स!व�ल�भ ं�मतृ ंनम5 // ना. शा_२०.५८ //

नवसEगमस�भोगो र�तसमुदयवषेवाOयसयुंLः /

uेयो नम5�फुhजो vवसानभया9मकGैव // ना. शा_२०.५९ //

!व!वधानां भवाना ंलवलै5वभैू5!षतो बहु!वशेषैः /

असमBा�`*रसो नम5�फोट�त ु!वuेयः // ना. शा_२०.६० //

Page 174: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

!वuान�पशोभा धनाSद�भना5यको गणैय56 /

�8चनां gयवहतd कय5वषा;नम5गभ� ऽसौ // ना. शा_२०.६१ //

[पवू5ि�थतौ !वपJेत नायको य6 चापरि�तbेत ्/

तमपीह नम5गभU !वJा;ना�य�योगेषु ] // ना. शा_२०.६२ //

इ9यrाश5!वकnपा व!ृ3/रय ंकै�शकH मया�भSहता /

अत ऊ�व5मु>तरसामरभSट ंस��व%�य�म // ना. शा_२०.६३ //

आरभट�ायगुणा तथैव बहुकपटवhचनोपेता /

द�भानतृवचनवती 9वारभट~ नाम !वuेया // ना. शा_२०.६४ //

[आवपाता,लुलE1गता�न 8चJेा�न मायाकृत�म;<जालम ्/

1च6ाणी यु>ा�न च य6 �न9यं ता ंताIशीमारभट~ ंवदि;त // ना. शा_२०.६५ //

शा|गzुयसमा�धा5 हठा�तस;धान!व<वोपेता /

लाभालाभाथ5कृता !वuेया व!ृ3रारभट~ // ना. शा_२०.६६ //

स�ं`*कावपतौ व�तू9थापनमथा!प सफेंटः /

एत ेv�या भेदा ल`णमेष ं�व%या�म // ना. शा_२०.६७ //

अ;वथ5�शnपयुLो बहुपु�तो9थान1च6नेपlयः /

स�ं`*व�त ु!वषयो uेयः स�ं`*कओ नाम // ना. शा_२०.६८ //

भयहष5समु9थानं !व<व!व�नपातस��माचरणम ्/

�`��वशे�नग5ममवपात�मम ं!वजानीयात ्// ना. शा_२०.६९ //

सव5रससमासकृतं स!व<िggव<वायं gव!प /

ना�यं !वभाgयत ेय3a�तू9थापनं uेयम ्// ना. शा_२०.७० //

संर�भस�ंयुLो बहुय>ुकपट�नभdदः /

श��हरबहुलः स�फेटो नाम !वuेयः // ना. शा_२०.७१ //

एवमेता बुधैudया व3ृयो ना�यसंया /

रस�योगमासा ंच कH9य5मानं �नबोधत // ना. शा_२०.७२ //

हा�यशEृगरबहुला कै�शकH प/रच�`ता /

सKवती चा!प !वuेया वीराQतुशमायाः // ना. शा_२०.७३ //

रौ<े भयानके चैव !वuेयारभट~ बुधैः /

बीभ9स ेकeणे चैव भारती स�ंकH�त5ता // ना. शा_२०.७४ //

[ न vेकरसज ंकgयं Fकिhचदि�त �योगतः /

भावो वा!प रसो वा!प �व!ृ3वृ5!3रेव वा // ना. शा_२०.७५ //

सवdषां समवेतानां य�य �प ंभव¢ेहु /

स म;तgयो रस �था�य शषेाः सhचा/रणः �मतृाः] // ना. शा_२०.७६ //

व9ृयनत् एशो ऽ�भनयो मयोLो वागEगसKव�भवो यथाव� /

आहाय5मेवा�भनय ं�योगे व%या�म नेपlयकृतं तु भयूः // ना. शा_२०.७७ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े व!ृ3!वकnपनं नाम !वशंो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ एक!वशंो ऽ�यायः

Page 175: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

आहाया5�भनय ं!व�ा gयाoया�या�यनुपवू5शः /

��मात ्�योगः सव� ऽयमाहाया5�भनये ि�थतः // ना. शा_२१.१ //

नानाव�था �कृतय पूवU नैपlयसा1धताः /

अEगाSद�भर�भgय�Lमुपग8च;9यय�तः // ना. शा_२१.२ //

आहाया5�भनयो नाम uेयो नेपlयजो !व1धः /

त6 काय5ः �य��तु ना�य�य शुभ�म8चता // ना. शा_२१.३ //

[ति�म;य��त ुकत5gयो नैपlये �स!>�म8चता /

ना�य�येह 9वलEकारो नैपlयं य9�कH�त5तम]् // ना. शा_२१.४ //

चतु!व5धं त ुनेपlयं पु�तो ऽलEकार एव च /

तथाEकरचना चैव uेयं सjजीवमेव च // ना. शा_२१.५ //

पु�त�तु �6!वधो uेयो नाना�प�माणतः /

सि;धमो gयािजमGैव वे!rमG �कH�त5तः // ना. शा_२१.६ //

Fक�लhजचम5व�ाJैय5<पू ंF\यत ेबुधैः /

सि;धमो नाम !वuेयः पु�तो नाटकसं�यः // ना. शा_२१.७ //

gयािजमो नाम !वuेअयो य;6ेण F\यत ेतु यः /

वे�यत ेचैव य<पु ंवे!rमः स त ुस�ंuतः // ना. शा_२१.८ //

शैलयान!वमाना�न चम5वम5�वजा नगाः /

ये F\य;त ेSह ना�ये त ुस पु�त इ�त सं�uतः // ना. शा_२१.९ //

अलEकार�त ु!वuेयो माnयाभरणवाससाम ्/

नाना!वधः समायोगो ऽ,यEगोपाEग!व1धः �मतृः // ना. शा_२१.१० //

वे!rम ं!वततं चैव सघंा9यं Bि;थम ंतथा /

�ालि�बतं तथा चैव माnय ंपhच!वधं �मतृम ्// ना. शा_२१.११ //

चतु!व5धं त ु!वuेयं ना�ये vाभरणं बुधैः /

आवे�यं ब;धनीयं च `े,यमारो,यमेव च // ना. शा_२१.१२ //

आवे�यं कुzडलाद~ह य9�या8ªवणभूषणम ्/

आरो,यं हेमस6ूाSद हाराG !व!वधायाः // ना. शा_२१.१३ //

ोणीस6ूाEगदे मुLाब;धनीया�न सव5दा /

�`,ेय नूपुरं !वJाa�ाभरणमेव च // ना. शा_२१.१४ //

भषूणाना ं!वकnप ंSह पुeष�ीसमायम ्/

ना!वध ं�व%या�म देशजा�तसमुQवम ्// ना. शा_२१.१५ //

चूडाम^णः समकुुटः �शरसो भषूणं �मतृम ्/

कुzडल ंमोचकं कHला कणा5भरण�म[यते // ना. शा_२१.१६ //

मुLावल~ हष5कं च स6ूकं कzठभूषणम ्/

वे�तकाEग�ुलम<ुा च �यादEग�ुल!वभषूणम ्// ना. शा_२१.१७ //

ह�तल~ वलय ंचैव बाहुनाल~!वभूषणम ्/

eचकGू�लका काया5 म^णब;ध!वभूषणम ्// ना. शा_२१.१८ //

केयूरे अEगदे चैव कूप5रोप/रभूषणे /

�6सरGैव हारG तथा व`ो!वभूषणम ्// ना. शा_२१.१९ //

Page 176: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

gयाल�बमौ�Lको हारो माला चैवाEगभषूणम ्/

तलकं स6ूकं चैव भवे9कSट!वभूषणम ्// ना. शा_२१.२० //

अयं पुeष�नय�गः काय5�9वाभरणायः /

देवानां पा1थ5वाना ंच पुनव5%या�म यो!षताम ्// ना. शा_२१.२१ //

�शखापाशं �शखाgयाल ं!पzडीप6 ंतथैव च /

चूडाम^णम5क/रका मुLाजालगवा�`कम ्// ना. शा_२१.२२ //

�शरसो भूषणं चैव !व1च6 ंशीष5जोलकम ्/

कzडकं �श^खप6 ंच वेणीपु8चः सदोरकः // ना. शा_२१.२३ //

ललाट�तलकं चैव नाना�शnप�योिजतम ्/

�गूु8चोप/रगु8चG कुसमुानकृु�त�तथा // ना. शा_२१.२४ //

क^ण5का कण5वलय ंतथा �या9प6क^ण5का /

कुzडल ंकण5म<ुा च कण�9कHलकमेव च // ना. शा_२१.२५ //

नानार�!व1च6ा^ण द;तप6ा^ण चैव Sह /

कण5योभू5षणं vेत9कण5पूर�तथवै च // ना. शा_२१.२६ //

�तलकाः प6लेखाG भव§ेzड!वभूषणम ्/

�6वणी चैव !वuेय ंभवaे`ो!वभूषणम ्// ना. शा_२१.२७ //

ने6योरhजनं uेयमधर�य च रhजनम ्/

द;तानां !व!वधो रागGतुणाU शुOलता!प वा // ना. शा_२१.२८ //

रागा;तर!वकnपो ऽथ शोभननेा1धकोjवलः /

मुAधाना ंसु;दर~णा ंच मुLाभा�सतशोभनाः // ना. शा_२१.२९ //

सुरLा वा!प द;ता �युः◌ः प�पnलवरhजनाः /

अmमरागो�Jो�ततः �यादधरः पnलव�भः // ना. शा_२१.३० //

!वलासG भवे3ासा ंस!व�ा;त�नर~�`तम ्/

मुLावल~ gयालपE�Lम5hजर~ र�मा�लका // ना. शा_२१.३१ //

र�ावल~ स6ूकं च uेयं कzठ!वभषूणम ्/

Saसरि�सरGैव चतु�सरकमेव च // ना. शा_२१.३२ //

तथा शEृख�लका चैव भवे9कzठ!वभषूणम ्/

अEगदं वलयं चैव बाहुमलू!वभषूणम ्// ना. शा_२१.३३ //

नाना�शnपकृताGैव हारा व`ो!वभूषणम ्/

म^णजालावन>ं च भवेत ्�तन!वभूषणम ्// ना. शा_२१.३४ //

खजू5रकं सोि8च�तकं बाहुनाल~!वभूषणम ्/

कलापी कटकं शEखो ह�तप6 ंसपूरकम ्// ना. शा_२१.३५ //

म<ुाEगलु~यकं चैव vEगलु~नां !वभूषणम ्/

मुLाजाला¼यतलकं मेखला कािhचका!प वा // ना. शा_२१.३६ //

रशना च कलापG भवे8ªोणी!वभषूणम ्/

एकय!rभ5वे9काhची मेखला 9वrय!rका // ना. शा_२१.३७ //

Saरrय!r रशना कलापः पhच!वशंकः /

aा�6शंचच् चतुःष!rः शतमrो3रं तथा // ना. शा_२१.३८ //

मुLाहारा भव;9येते देवपा1थ5वयो!षताम ्/

Page 177: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

नूपुरः FकEFकणीकाG घिzटका र�जालकम ्// ना. शा_२१.३९ //

सघोष ेकटके चैव गुnफोप/र!वभूषाणम ्/

जEघयोः पादप6 ं�यादEगलु~[वEगुल~यकम ्// ना. शा_२१.४० //

अEगbु�तलकाGैव पादयोG !वभूषणम ्/

तथालLकरागG नानाभ�L�नवे�शतः // ना. शा_२१.४१ //

अशोकपलाव8चायः �यात ्�वाभा!वक एव च /

एतSaभूषणं नाया5 आकेशादानखाद!प // ना. शा_२१.४२ //

यथाभवरसाव�थं !वuेयं Saजस3माः /

आगमG �माण ंच �प�नव5ण5नं तथा // ना. शा_२१.४३ //

!व$कम5मता9कायU सुब�ु�या!प �योLृ�भः /

न Sह शOय ंसवुणdन मुLा�भम5̂ ण�भ�तथा // ना. शा_२१.४४ //

�वाधीन�म�त e8यैव कतु5मEग�य भषूणम ्/

!वभागतो ऽ�भ�युLमEगशोभाकरं भवते ्// ना. शा_२१.४५ //

यथा �थाना;तरगतं भषूणं र�संयुतम ्/

न त ुना�य�योगेष ुकत5gय ंभषूणं गeु // ना. शा_२१.४६ //

खेदं जनयत ेत!> सgयायत!वचrेनात ्/

गeुभावावस;न�य �वेदो मूचा5 च जायत े// ना. शा_२१.४७ //

गवुा5भरणस;नो Sह चrेा ंन कुeत ेपुनः /

त�मा3नु9वचकृत ंसौवणU भषूणं भवेत ्// ना. शा_२१.४८ //

र�वjजतुब>ं वा न खेदजनन ंभवते ्/

�वे8चया भषूण!व1धSद5gयानामुपSदmयत े// ना. शा_२१.४९ //

य�भाव!व�न[प;नं मानुषाणा ं!वभूषणम ्/

[व!ेrतं !वततं चैव संघा9य ंB1थम ंतथ // ना. शा_२१.५० //

ल�बशो�भ तथा चैव माnय ंपhच!वधं �मतृम ्/

आ8चादनं बहु!वधं नानाप3नसंभवम ्// ना. शा_२१.५१ //

तjuेयं �6�कारं त ुशु> ंरLं !व1च�6तम]् /

Sदgयाना ंभूषण!व1धय5 एष प/रकH�त5तः // ना. शा_२१.५२ //

मानुषाणां तु कत5gयो नानादेशसमायः /

भषूणैGा!प वेषGै नानाव�थासमायैः // ना. शा_२१.५३ //

SदgयाEगनाना ंकत5gया !वभ�Lः �व�वभू�मजा /

!वJाधर~णां य`ीणाम,सरोनागयो!षताम ्// ना. शा_२१.५४ //

ऋ!षदैवतक;यानां वेषनैा5ना9व�म[यत े/

तथा च �स>ग;धव5रा`सासुरयो!षताम ्// ना. शा_२१.५५ //

Sदgयाना ंनरनार~णा ंतथैव च �शखzडकम ्/

�शखापटु�शखzड ंतु मुLाभू�यbभूषणम ्// ना. शा_२१.५६ //

!वJाधर~णां कत5gयः शु>ो वेषप/र8चदः /

य�`zयो ऽ,सरGैव कया5 र�!वभषूणाः // ना. शा_२१.५७ //

सम�ताना ंभवेaेषो य`ीणा केवल ं�शखा /

Sदgयना�मव कत5gयं नाग�ीणां !वभूषणम ्// ना. शा_२१.५८ //

Page 178: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

मुLाम^णलता�ायाः फणा�तासा ंतु केवलाः /

कायU तु म�ुनक;यानामेकवेणीधरं �शरः // ना. शा_२१.५९ //

न चा!प !वभूषण!व1ध�तासा ंवषेो वनो1चतः /

मुLामरकत�ाय ंमzडनं �स>यो!षताम ्// ना. शा_२१.६० //

तासा ंतु चैव कत5gय ंपीतव�प/र8चदम ्/

प�रागम^ण�ायं ग;धव�णा ं!वभूषणम ्// ना. शा_२१.६१ //

वीणाह�तG कत5gयः कौसु�भवसन�तथा /

इ;<नील�ैतु कत5gयं रा`सीणा ं!वभूषणम ्// ना. शा_२१.६२ //

�सतदं�ा च कत5gया कृ[णव�प/र8चदम ्/

वैडूय5मLुाभरणाः कत5gया सुरयो!षताम ्// ना. शा_२१.६३ //

शुक!पhच�नभैअव5�ःै काय5�तासा ंप/र8चदः /

पु[यरागै�तु म^ण�भः Oव1चaैडूय5भू!षतैः // ना. शा_२१.६४ //

Sदgयवानरनार~णा ंकाय� नीलप/र8चदः /

एव ंशEृगा/रणः काया5 वेषा SदgयाEगनायाः // ना. शा_२१.६५ //

अव�था;तमासाJ शु>ाः काया5ः पुन�तथा /

मानुषीणां तु कत5gया नानादेशसमQुवाः // ना. शा_२१.६६ //

वेषाभरणसयंोगान ्गदत�ताि;नबोधत /

आव;9ययुवतीनां त ु�शर�सालककु;तलम ्// ना. शा_२१.६७ //

गौडीयानामलक�ायं स�शखापाशवे̂ णकम ्/

आभीरयुवतीनां त ुSaवेणीधर एव त ु// ना. शा_२१.६८ //

�शरः प/रगमः काय� नील�ायमथा�बरम ्/

तथा पूव�तर�ीणा ंसमु;न>�शखzडकम ्// ना. शा_२१.६९ //

आकेशा8चादन ंतासां देशकम5̂ ण कH�त5तम ्/

तथैव द�`ण�ीणा ंकाय5मnुलेoयसंयम ्// ना. शा_२१.७० //

कु�भीब;धकसयंुLं तथावत5ललाSटकम ्/

[ग^णकाना ंतु कत5gय�म8चा!वि8च!3 मzडनम]् // ना. शा_२१.७१ //

देशजा�त!वधानेन शेषाणाम!प कारयेत ्/

वेष ंतथा चाभरण ं`ुरकम5 प/र8चदम ्// ना. शा_२१.७२ //

[आगम ंचा!प नैपlये ना�य�यैव ं�योजयेत]् /

अदेशयुLो वेषो Sह न शोभा ंजन�य[य�त // ना. शा_२१.७३ //

मेखलोर�स ब>ा त ुहा�य ंसमपुपादयेत ्/

तथा �ो!षतका;तास ुgयसना�भहतास ुच // ना. शा_२१.७४ //

वेषो वै म�लनः काय5 एकवणेीधरं �शरः /

!व�ल�भे त ुनाया5�तु शु>ो वेषो भवेSदह // ना. शा_२१.७५ //

ना9याभरणसंयुLो न चा!प मजृयाि;वतः /

एव ं�ीणा ंभवaेेषो देशाव�थासमुQवः // ना. शा_२१.७६ //

पुeषाणा ंपुनGैव वेषा;व%या�म तKवतः /

त6ाEकरचना पूवU कत5gया ना�ययोLृ�भः // ना. शा_२१.७७ //

ततः परं �योLgया वेषा देशसमQुवाः /

Page 179: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�सतो नीलG पीतG चतुथ� रL एव च // ना. शा_२१.७८ //

एत े�वभावजा वणा5 यःै कायU 9वEगवत5नम ्/

सयंोगजाः पुनGा;ये उपवणा5 भवि;त Sह // ना. शा_२१.७९ //

तानहं स��व%या�म यथाकायU �योLृ�भः /

�सतनीलसमायोगे कारzडव इ�त �मतृः // ना. शा_२१.८० //

�सतपीतसामायोगा9पाzडुवण5ः �कH�त5तः /

�स�तअरLसमायोगे प�वण5ः �कH�त5तः // ना. शा_२१.८१ //

पीतनीलसमायोगा>/रतो नाम जायत े/

नीलरLसमायोगा9कषायो नाम जायत े// ना. शा_२१.८२ //

रLपीतसमायोगा§ौरवण5 इ�त �मतृः /

एत ेसयंोगजा वणा5 vपुवणा5�तथापरे // ना. शा_२१.८३ //

�6चतुव5ण5सयुंLा बहवः स�ंकH�त5ताः /

बल�थो यो भवaेण5�त�य भागो भव3ेतः // ना. शा_२१.८४ //

दबु5ल�य च भागौ aौ नील ंमुO9वा �दापयेत ्/

नील�यकैो भवQेागG9वारो ऽ;ये तु वण5के // ना. शा_२१.८५ //

बलवा;सव5वणा5ना ंनील एव �कH�त5तः /

एव ंवण5!व1ध ंuा9वा नानासयंोगसंयम ्// ना. शा_२१.८६ //

ततः कुया5JथायोगमEगाना ंवत5नं बुधः /

वत5न8चादनं �पं �ववषेप/रविज5तम ्// ना. शा_२१.८७ //

ना�यधम5�व3ृ ंत ुuेयं त9�कृ�ति�थतम ्/

�ववण5मा9मनGाJ ंवण5कैवdषसंयैः // ना. शा_२१.८८ //

आकृ�त�त�य कत5gया य�य �कृ�तराि�थता /

यथा ज;तुः �वभाव ं�व ंप/र9यjया;यदैSहकम ्// ना. शा_२१.८९ //

त9�वभाव ंSह भजत ेदेहा;तरमपुा1तः /

वेषेण वण5कैGैव 8चाSदतः पुeष�तथा // ना. शा_२१.९० //

परभाव ं�कुeत ेय�य वेषं समा1तः /

देवदानवग;धव5य`रा`सप;नगाः // ना. शा_२१.९१ //

�ा^णसंuाः �मतृा vेते जीवब;धाG ये ऽपरे /

[�ीभावाः पव5ताः नJः सम<ुा वाहना�न च // ना. शा_२१.९२ //

नानाश�ाzय!प तथा !वuेयाः �ा^णसंuया] /

शैल�ासादय;6ा^ण चम5वम5�वजा�तथा // ना. शा_२१.९३ //

नाना�हरणाJाG त ेऽ�ा^णन इ�त �मतृाः /

अथवा कारणोपेता भव;9येत ेशर~/रणः // ना. शा_२१.९४ //

वेषभाषायोपेता ना�यधम5मवे%य त ु/

वणा5नां त ु!व1ध ंuा9वा वयः �कृ�तमेव च // ना. शा_२१.९५ //

कुया5दEग�य रचनां देशजा�तवयः1तताम ्/

देवा गौरा�त ु!वuेया य`ाGा,सर�तथा // ना. शा_२१.९६ //

e<ाक5 <Sुहण�क;दा�तपनीय�भाः �मतृाः /

सोमो बहृ�प�तः शु\ो वeण�तारकागणाः // ना. शा_२१.९७ //

Page 180: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सम<ुSहमव§Eगाः $ेता Sह �युब5ल�तथा /

रLमEगारकं !वJात ्पीतौ बधुहुताशनौ // ना. शा_२१.९८ //

नारायणो नरGैव mयामो नागG वासुFकः /

दै9याG दानवाGैव रा`सा गvुका नगाः // ना. शा_२१.९९ //

!पशाचा जलमाकाशम�सता�न तु वण5तः /

भवि;त ष�स ुaीपषे ुपeुषGैव वण5तः // ना. शा_२१.१०० //

कत5gया ना�ययोगेन �नr*कनक�भाः /

जा�बूaीप�य वषd तु नानावणा5या नराः // ना. शा_२१.१०१ //

उ3रा�ंतु कुe�9यO9वा त ेचा!प कनक�भाः /

भ<ा$पुeषाः $ेताः कत5gया वण5त�तथा // ना. शा_२१.१०२ //

केतमुाले नरा नीला गौराः शषेेष ुकH�त5ताः /

नानावणा5ः �मतृा भतूा ग;धवा5 य`प;नगाः // ना. शा_२१.१०३ //

!वJाधरा�तथा चैव !पतर�तु समा नराः /

पुनG भारत ेवषd तां�ता;वणा5ि;नबोधत // ना. शा_२१.१०४ //

राजानः प�वणा5�तु गौराः mयामा�तथवै च /

ये चा!प सु̂ खनो म9या5 गौरा काया5�तु वैः बुधैः // ना. शा_२१.१०५ //

कुक�म5णो BहB�ताः gया1धता�तप�स ि�थताः /

आय�तक�म5णGैव v�सताG कुजातयः // ना. शा_२१.१०६ //

ऋ[ययGैव कत5gया �न9यं त ुबदर�भाः /

तपःि�थताG ऋषयो �न9यामेवा�सता बुधैः // ना. शा_२१.१०७ //

कारणgयपदेशने तथा चा9मे8चया पुनः /

वण5�त6 �कत5gयो देशज�तवशानुगः // ना. शा_२१.१०८ //

देशं कम5 च जा�त ंच प1ृथgयु�शेसंयम ्/

!वuाय वत5ना काया5 पुeषाणां �योगतः // ना. शा_२१.१०९ //

Fकरातबब5रा;�ाG <!वडाः का�शकोसलाः /

पु�ल;दा दा�`णा9याG �ायेण 9व�सताः �मतृाः // ना. शा_२१.११० //

शकाG यवनाGैव प¶वा वाF¶काG ये /

�ायेण गौराः कत5gया उ3रा ये 1ता Sदशम ्// ना. शा_२१.१११ //

पाhचालाः शौरसेनाG माSहषाGौ�मागधाः /

अEगा वEगाः क�लEगाG mयामाः काया5�तु वण5तः // ना. शा_२१.११२ //

&ा'णाः `�6याGैव गौराः काया5�तथवै Sह /

वैmयाः शू<ा�तथा चैव mयामाः काया5�तु वण5तः // ना. शा_२१.११३ //

एव ंकृ9वा यथा;याय ंमुखाEगोपाEगवत5नाम ्/

mमुकम5 �युhजीत देशकालवयो ऽनुगम ्// ना. शा_२१.११४ //

शु> ं!व1च6 ंmयाम ंच तथा रोमशमेव च /

भवे8चतु!व5धं mमु नानाव�था;तरा9मकम ्// ना. शा_२१.११५ //

शु> ंत ु�लE1गना ंकायU तथामा9यपुरोधसाम ्/

म�य�था ये च पुeषा ये च द~`ा ंसमा1ताः // ना. शा_२१.११६ //

Sदgया ये पुeषाः के1चि9स>!वJाधरादयः /

Page 181: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पा1थ5वाG कुमाराG ये च राजोपजी!वनः // ना. शा_२१.११७ //

शEृगा/रणG ये म9या5 यौवनो;माSदनG ये /

तषेा ं!व1च6 ंकत5gयं mमु ना�य�योLृ�भः // ना. शा_२१.११८ //

अ�न�तीण5��तuाना ंदःु^खतानां तपि�वनाम ्/

gयसना�भहतानां च mयाम ंmम ु�योजयेत ्// ना. शा_२१.११९ //

ऋषीणां तापसाना ंच ये च द~घ5-ता नराः /

तथा च चीरब>ाना ंरोमशं mमु कH�त5तम ्// ना. शा_२१.१२० //

एव ंनाना�कारं त ुmम ुकायU �योLृ�भः /

अत ऊ�वU �व%या�म वेषा;नाना�योगजान ्// ना. शा_२१.१२१ //

शु>ो !व1च6ो म�लनि�!वधो वषे उ8यत े/

तषेा ं�नयोग ंव%या�म यथावदनपुवू5शः // ना. शा_२१.१२२ //

देवा�भगमने चैव मEगले �नयमि�थत े/

�त1थन`6योगे च !ववाहकरणे तथा // ना. शा_२१.१२३ //

धम5�व3ृ ंय9कम5 ि�यो वा पुeष�य वा /

वेष�तषेां भवे8चु>ो ये च �ाय��का नराः // ना. शा_२१.१२४ //

देवदानवय`ाणा ंग;धव�रगर`साम ्/

नपृाणां कक5 शाना ंच 1च6ो वषे उदा(तः // ना. शा_२१.१२५ //

व>ृाना ं&ा'णाना ंच े»यमा9यपुरोधसाम ्/

व^णजा ंकाhचुकHयाना ंतथा चैव तपि�वनाम ्// ना. शा_२१.१२६ //

!व�`े�6यवैmयानां �थानीया ये च मानवाः /

शु>ो व�!व1ध�तषेा ंकत5gयो नाटकायः // ना. शा_२१.१२७ //

उ;म3ाना ं�म3ानाम�वगानां तथैव च /

gयसनोपहतानां च म�लनो वेष उ8यत े// ना. शा_२१.१२८ //

शु>रL!व1च6ा^ण वासा�ंयू�वा5�बरा^ण च /

योजये;ना�यतKवuो वेषयोः शु>1च6योः // ना. शा_२१.१२९ //

कुया5aेष ेतु म�लने म�लनं तु !वच`णः /

म�ुन�नB5;थशाOयेषु य�तपाशुपतषुे च // ना. शा_२१.१३० //

-तानुग�तु कत5gयो वेषो लोक�वभावतः /

चीरवnकलचमा5^ण तापसानां त ुयोजयेत ्// ना. शा_२१.१३१ //

प/रवाzम�ुन[Oयाना ंवासः काषाय�म[यत े/

नाना1च6ा^ण वासां�स कुया59पाशुपत[ेवथ // ना. शा_२१.१३२ //

कुजातयG ये �ोLा�तषेा ंचैव यथाह5तः /

अ;तःपुर�वशे ेच !व�नयुLा Sह ये नराः // ना. शा_२१.१३३ //

काषायकhचुकपटाः काया5�ते ऽ!प यथा!व1ध /

अव�थानतरतGैव नणृा ंवेषो भवदेथ // ना. शा_२१.१३४ //

वेषः साBंा�मकGैव शूराणां स�ंकH�त5तः /

!व1च6श�कवचो ब>तूणो धनुध5रः // ना. शा_२१.१३५ //

1च6ो वेष�तु कत5gयो नपृाणां �न9यमेव च /

केवल�त ुभवे8च>ुो न`6ो9पातमEगले // ना. शा_२१.१३६ //

Page 182: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एवमेष भवaेेषो देशजा�तवयो ऽनुगः /

उ3माधमम�यानां �ीणा ंनणृामथा!प च // ना. शा_२१.१३७ //

एव ंव�!व1धः काय5ः �योगे नाटकाये /

नानाव�था ंसमासाJ शुभाशुभकृत�तथा // ना. शा_२१.१३८ //

तथा ��त�शरGा!प कत5gयं नाटकायम ्/

Sदgयाना ंमानुषाणां च देशजा�तवयः1तम ्// ना. शा_२१.१३९ //

पा$ा5गता म�तFकन�तथा चैव Fकर~Sटनः /

�6!वधो मुकुटो uेयो Sदgयपा1थ5वसं1तः // ना. शा_२१.१४० //

देवग;धव5य`ाणा ंप;नगानां सर`साम ्/

कत5gया नैक!वSहअत मकुुटाः पा$5मौलयः // ना. शा_२१.१४१ //

उ3मा ये च Sदgयाना ंत ेच काया5ः Fकर~Sटनः /

म�यमा मौ�लनGवै क�नbाः !षष5मौ�लनः // ना. शा_२१.१४२ //

नरा1धपाना ंकत5gया म�तके मकुुटा बुधःै /

!वJाधराणां च �स>ाना ंचारणाना ंतथैव च // ना. शा_२१.१४३ //

Bि;थम9केशमुकुटाः कत5gया�त ु�योLृ�भः /

रा`ोदानवदै9यानां !पEगकेशे̀ णा�न Sह // ना. शा_२१.१४४ //

ह/र88mमू^ण च तथा मकुुटा�या�न कारयेत ्/

उ3मGा!प ये त6 त ेकाया5ः पा$5मौ�लनः // ना. शा_२१.१४५ //

क�मा3 ुमकुुटाः सrृाः �योगे Sदg�पा1थ5व े/

केशाना ंचदेनं Ir ंवदेवादे यथाु�त // ना. शा_२१.१४६ //

भ<~कृत�य वा यuे �शरसGादने8चया /

केशानाम,यद~घ59वा9�मतृ ंमकुुटधारणम ्// ना. शा_२१.१४७ //

सेनापतःे पनुGा!प युवराज�य चैव Sह /

योजयेदध5मुकुटं महामा6ाG ये नराः // ना. शा_२१.१४८ //

अमा9यानां कhचुFकना ंतथा े!bपुरोधसाम ्/

वेrनाब>प�ा�न ��तशीषा5^ण कारयेत ्// ना. शा_२१.१४९ //

!पशाचो;म3भतूानां साधकाना ंतपि�वनाम ्/

अ�न�तीण5��तuाना ंल�बकेशं भविे8चरः // ना. शा_२१.१५० //

शाOयो�6य�नB5;थप/र-ा|द~�`तषे ुच /

�शरोमुzड ंत ुकत5gयं यuद~`ाि;वतषे ुच // ना. शा_२१.१५१ //

तथा -तानगंु चैव शषेाना ं�लE1गना ं�शरः /

मुzड ंवा कुिhचत ंवा!प ल�बकेशमथा!प वा // ना. शा_२१.१५२ //

धूता5नां चैव कत5gय ंये च रा�यपुजी!वनः /

शEृगार1च3ाः पुeषा�तषेां कुिhचतमधू5जाः // ना. शा_२१.१५३ //

बालानाम!प कत5gयं �6�शखzड!वभ!ूषतम ्/

जटामकुटब> ंच मनुीनां तु भवेि8चरः // ना. शा_२१.१५४ //

चटेानाम!प कत5gय ं�6�शख ंमुzडमेव वा /

!वदषूक�य खल�तः �या9काकपदमेव वा // ना. शा_२१.१५५ //

शीषाणामथ5योगेन देशजा�तसमायम ्/

Page 183: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�शरः �योLृ�भः कायU नानाव�था;तरायम ्// ना. शा_२१.१५६ //

भषूणैव5ण5कैव5�मैा5nयैGैव यथा!व1ध /

एव ंनाना�कारै�तु बु��या वषेा;�कnपयेत ्// ना. शा_२१.१५७ //

पूवU तु �कृ�त ं�था,य �योगगुणसभंवाम ्/

�ीणां वा पुeषाणां वा,यव�थां �ा,य ताIशीम ्// ना. शा_२१.१५८ //

सवd भावाG Sदgयाना ंकाया5 मानुषसंयाः /

तषेा ंचा�न�मष9वाSद नवै कायU �योLृ�भः // ना. शा_२१.१५९ //

इह भावरसाGैव I!r�भः सं��त!bताः /

I�यैव �था!पतो vथ5ः पGादEगै!व5भाgयत े// ना. शा_२१.१६० //

एव ंuीयाEगरचना नाना�कृ�तसंभवा /

सजीव इ�त यः �ोL�त�य व%या�म ल`णम ्// ना. शा_२१.१६१ //

यः �ा^णनां �वशेो वै सजीव इ�त स�ंuतः /

चतु[पदो ऽथ Saपद�तथा चैवापदः �मतृः // ना. शा_२१.१६२ //

उरगानपदान ्!वJा� Saपदा;खगमानुषान ्/

Bा�या आरzयाः पशवो !वuेयाः �युGत[ुपदाः // ना. शा_२१.१६३ //

ये त ेतु य>सफेंटैeपरोधै�तथैव च /

नाना�हरणोपेताः �योjया नाटके बुधैः // ना. शा_२१.१६४ //

आयुधा�न च काया5^ण पुeषाणा ं�माणतः /

ता;यहं वत5�य[या�म यथाप�ुत�माणतः // ना. शा_२१.१६५ //

�भिzडaा5दशतालः �या�श कु;तो भवदेथ /

अrौ शत�नी शूल ंच तोमरः श�Lरेव वा // ना. शा_२१.१६६ //

अrौ ताला धनुudयमायामो ऽ�य Saह�तकः /

शरो गदा च व�ा च चतु�ताल ं!वधीयते // ना. शा_२१.१६७ //

अEगलुा�न 9व�सः काय5G9वा/रशं9�माणतः /

aादशाEगलुकं च\ं ततो ऽधU �ास इ[यते // ना. शा_२१.१६८ //

�ासव9प�स ं!वJा�zडGैव तु !वशं�तः /

!वशं�तः कणयGैव vEगलुा�न �माणतः // ना. शा_२१.१६९ //

शोडषाEगुल!व�तीणU सबल ंस�ंघिzटकम ्/

�6शंदEगु�लमानने कत5gयं खेटकं बुधैः // ना. शा_२१.१७० //

जज5रो दzडकाbं च तथैव ��तशीष5कम ्/

च6 ंचामरं चैव �वजो शEृगार एव च // ना. शा_२१.१७१ //

यि9किhच;मानुषे लोके <gयं पुसंां �योजकम ्/

य8चोपकरणं सवd ना�ये त9स�ंकH�त5तम ्// ना. शा_२१.१७२ //

यJ�य !वषय�ा* ंतनेोvं त�य ल`णम ्/

जज5रे दzडकाbे च स�ंव%या�म ल`णम ्// ना. शा_२१.१७३ //

माहे;<ा वै �वजाझ ्�ोLा ल`णै!व5$कम5णा /

एषा;यतम ंकुया5jजज5रं दाeकम5तः // ना. शा_२१.१७४ //

अथवा वृ̀ यो�नः �या9�रोहो वा!प जज5रः /

वेणुरेव भवे8ªbे�त�य व%या�म ल`णम ्// ना. शा_२१.१७५ //

Page 184: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

$ेतभू�याआं तु यो जातः पु[यन`6ज�तथा /

सBंाvो व ैभवेaेणुज5ज5राथd �य�तः // ना. शा_२१.१७६ //

�माणमEगुलाना ंतु शतमrो3रं भवेत ्/

पhचपवा5 चतुB5ि;थ�तालमा6�तथैव च // ना. शा_२१.१७७ //

�थूलBि;थन5 कत5gयो न शाखी न च कHटवान ्/

न कृ�म`तपवा5 च न ह~नGा;यवेणु�भः // ना. शा_२१.१७८ //

मधुस!प5�सष5पाLं माnयधूपपरु�कृतम ्/

उपा�य !व1धवaेणंु ग�ृ�याjजज5रं ��त // ना. शा_२१.१७९ //

यो !व1धय5ः \मGैव माहे�<े त ु�वजे �मतृः /

स जज5र�य कत5gयः पु[यवणेुसमायः // ना. शा_२१.१८० //

भवJेो द~घ5पवा5 त ुतनुप6�तथैव च /

पवा5BतzडुलGैव पु[यवेणुः स कH�त5तः // ना. शा_२१.१८१ //

!व1धरेष मया �ोLो जज5र�य �माणतझः् /

अत ऊ�वU �व%या�म दzडकाb�य ल`णम ्// ना. शा_२१.१८२ //

क!प9थ�बnववशंqेयो दzडकाbं भवदेथ /

व\ं चैव Sह कत5gयं �6भागे ल`णाि;वतम ्// ना. शा_२१.१८३ //

कHटैन�पहतं य8च gया1धना न च पी�डतम ्/

म;दशाख ंभवJे8च दzडकाbं त ुतQवेत ्// ना. शा_२१.१८४ //

य�9वे�भल5̀ णैह¸नं दzडकाbं सजज5रम ्/

कारये9स 9वपचयं महा;तं �ा,नुया��ुवम ्// ना. शा_२१.१८५ //

अथ शीष5!वभागाथU घट~ काया5 �य�तः /

�व�माण!व�नSद5rा aा�6शं9यEगलुा�न वै // ना. शा_२१.१८६ //

�बnवम�येन कत5gया घट~ �सरसमाया /

ि�व;नेन �बnवकnकेन <वेण च समि;वता // ना. शा_२१.१८७ //

भ�मना वा तुषैवा5!प कारये9��तशीष5कम ्/

संचाJ त ुततो व�ै�ब5nवदAुधैघ5टायैः // ना. शा_२१.१८८ //

�बnवकnकेन चीरं तु SदA�वा सयंोजये¤ट~म ्/

न �थलूां नानता ंत;वीं द~घाU नैव च कारयेत.् // ना. शा_२१.१८९ //

त�यामातपशु[कायां सशुु[कायामथा!प वा /

चJें बुधाः �कुव5ि;त !व1धIrने कम5णा // ना. शा_२१.१९० //

सतुी%णेन त ुश�ेण अधा5धU �!वभjय च /

�व�माण!व�नSद5rं ललाटकृतकोणकम ्// ना. शा_२१.१९१ //

अधा5Eगलु ंललाटं तु कायU चJें षडEगलुम ्/

अधा5ध5मEगलु ंचJें कटयो�5gयEगलु ंभवेत ्// ना. शा_२१.१९२ //

कटा;त ेकण5नाल�य चJंे �gय1धकमEगुलम ्/

�यEगलु ंकण5!ववरं तथा �या8चJेमेव Sह // ना. शा_२१.१९३ //

ततGैवावटुः काया5 ससुमा aादशाEगलुा /

घ�यां vेत9सदा 8चJेे !वधान ं!वSहत ंमया // ना. शा_२१.१९४ //

त�योप/रगता काया5 मकुुटा बहु�शnपजाः /

Page 185: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

नानार���त8च;ना बहु�पोपशो�भताः // ना. शा_२१.१९४ //

तथोपकरणानीह ना�ययोगकृता�न वै /

बहु�कारयुLा�न कुव�त �कृ�त ं��त // ना. शा_२१.१९६ //

यि9किhचदि�मन ्लोके त ुचराचरसमि;वत े/

!वSहतं कम5 �शnप ंवा त3पूकरणं �मतृम ्// ना. शा_२१.१९७ //

यJ�य !वषय ं�ा* ंत3देवा�भग8च�त /

ना�त;तः पुeषाणां Sह ना�योपकरणाये // ना. शा_२१.१९८ //

यJेनो9पाSदतं कम5 �शnपयोगF\या!प वा /

त�य तने कृता स!ृrः �माणं ल`णं तथा // ना. शा_२१.१९९ //

या काbय;6भू�यbा कृता स!ृrम5हा9मना /

न सा�माकं ना�ययोगे क�मा9खेदावहा Sह सा // ना. शा_२१.२०० //

य�<gयं जीवलोके त ुनानाल`णल�`तम ्/

त�यानुकृ�तसं�थानं ना�यपूकरण ंभवेत ्// ना. शा_२१.२०१ //

�ासादगहृयाना�न नाना�हरणा�न च /

न शOय ंता�न वै कतुU यथोLानीह ल`णैः // ना. शा_२१.२०२ //

लोकधम� भवेKव;या ना�यधम� तथापरा /

�वभावो लोकधम� तु !वभावो ना�यमेव Sह // ना. शा_२१.२०३ //

आयस ंन तु कत5gयं न च सारमयं तथा /

ना�योपकरणं तjuैगु5eखेदकर भवते ्// ना. शा_२१.२०४ //

काbचम5स ुव�ष ुजतवुेणुदलेषु च /

ना�योपकरणानीह लघुकमा5^ण कारयेत ्// ना. शा_२१.२०५ //

चम5वम5�वजाः शैलाः �ासादा देवतागहृाः /

हयवारणयाना�न !वमाना�न गहृा^ण च // ना. शा_२१.२०६ //

पूवU वेणुदलैः कृ9वा कृतीभा5वसमायाः /

ततः सुरEगैर8चाJ व�ैः सा�,यमानयेत ्// ना. शा_२१.२०७ //

अथवा यSद व�ाणामसाि;न�य ंभवSेदह /

ताल~यैवा5 Fक�लhजैवा5 �%णैव5�F\या भवते ्// ना. शा_२१.२०८ //

तथा �हरणा�न �यु�तणृवणुेदलाSद�भः /

ज;तुभाzडF\या�भG नाना�पा^ण नाटके // ना. शा_२१.२०९ //

��तपादं ��त�शरः ��तह�तं ��त9वचम ्/

तणैृः Fक�लhजभैा5zडवैा5 सा�,या^ण तु कारयेत ्// ना. शा_२१.२१० //

यJ�य सIशं �प ंसा�,यगुणसंभवम ्/

मzृमयं त3 ुकृ9�नं तु नाना�प ंतु कारयेत ्// ना. शा_२१.२११ //

भाzडव�मधिू8चrलैा5`या�दलेन च /

नागा�त े!व!वधाः काया5 vतसीशण�बnवजःै // ना. शा_२१.२१२ //

नानाकुसमुजातीG फला�न !व!वधा�न च /

भाzडव�मधिू8चrलैा5`या वा!प कारयेत ्// ना. शा_२१.२१३ //

भाzडव�मधिू8चr�ैता}प6ै�तथैव च /

स�यOच नील~रागेणा,य�प6णे चैव Sह // ना. शा_२१.२१४ //

Page 186: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

रिhजतनेा�प6ेण मणीGैव �कारयेत ्/

उपायमथा,येष ंशुnबवEगेन कारयेत ्// ना. शा_२१.२१५ //

!व!वधा मकुुटा Sदवा पूवU ये गSदता मया /

त ेऽ�प6ोjवलाः काया5 मणीgयालोपशो�भताः // ना. शा_२१.२१६ //

न शा��भव ंकम5 तषेा ंSह समदुा(तम ्/

आचाय5बु��या कत5gयमूहापोह�योिजतम ्// ना. शा_२१.२१७ //

एष म9य5F\यायोगो भ!व[य9किnपतो मया /

क�मादnपबल9व ंSह मनु[येष ुभ!व[य�त // ना. शा_२१.२१८ //

म9या5नाम!प नो शOया !वभावाः सव5काhचनाः /

नेrाः सुवण5र�ै�तु मुकुटा भषूणा�न वा // ना. शा_२१.२१९ //

यु> े�नयु> ेन3ेृ वा व!ृrgयापारकम5̂ ण /

गeुभावावस;न�य �वेदो मूचा5 च जायत े// ना. शा_२१.२२० //

�वदेमूचा5Oलमात5�य �योग�तु !वनmय�त /

�ाणा9ययः कदा1च8च भव�ेgयायतचेrया // ना. शा_२१.२२१ //

त�मा3ा}मयैः प6ैर�कै रिhजतैर!प /

भेzडैर!प मधूि8चrःै काया5zयाभरणा�न त ु// ना. शा_२१.२२२ //

एव ंलोकोपचारेण �वबु!>!वभवेन च /

ना�योपकरणानीह बुधः स�यक् �योजयेत ्// ना. शा_२१.२२३ //

न भेJं नैव च 8चेJं न �हत5gयमेव च /

रEगे �हरणैः कायU संuामा6 ंत ुकारयेत ्// ना. शा_२१.२२४ //

अथवा योग�श`ा�भ!व5Jामायाकृतेन वा /

श�मो`ः �कत5gयो रEगम�ये �योLृ�भः // ना. शा_२१.२२५ //

एव ंनाना�कारै�तु आयुधाभरणा�न च /

नोLा�न या�न च मया लोका� Bाvा^ण ता;य!प // ना. शा_२१.२२६ //

आहाया5�भनयो vेष मया �ोLः समासतः /

अत ऊ�वU �व%या�म सामा;या�भनयं ��त // ना. शा_२१.२२७ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े आहाया5�भनयो नामैक!वशंो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ aा!वशंो ऽ�यायः

सामा;या�भनयो नाम uेयो वागEगसKवजः /

त6 काय5ः �य��तु ना�य ंसKवे ��त!bतम ्// ना. शा_२२.१ //

सKवा�त/रLो ऽ�भनयो jयेb इ9य�भधीयत े/

समसKवो भवे;म�यः स9वह~नो ऽधमः �मतृः // ना. शा_२२.२ //

अgयL�प ंसKव ंSह !वuेयं भावसंयम ्/

यथा�थानरसोपेतं रोमाhचाkाSद�भगु5णःै // ना. शा_२२.३ //

अलEकारा�त ुना�यuैudया भावरसायाः /

Page 187: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यौवने ऽqय1धकाः �ीणा !वकारा वO6गा6जाः // ना. शा_२२.४ //

आदौ 6यो ऽEगज�तेषां दश �वाभा!वकाः परे /

अय�जाः पुनः स* रसभावोपबृSंहताः // ना. शा_२२.५ //

देहा9मकं भवे9सKव ंसKवाQावः समिु9थतः /

भावा9समुि9थतो हावो हावा>ेला समिु9थता // ना. शा_२२.६ //

हेला हावG भावG पर�परसमिु9थताः /

सKवभेदे भव;9येत ेशर~रे �कृ�ति�थताः // ना. शा_२२.७ //

वागEगमखुरागैG सKवनेा�भनयेन च /

कवेर;तग5तं भावं भावय;भाव उ8यते // ना. शा_२२.८ //

[भाव�या�तकृतं सKव ंgय�त/रLं �वयो�नष ु/

नैकाव�था;तरकृतं भाव ंत�मह �नSद5शते]् // ना. शा_२२.९ //

त6ा�`�!ूवकारा¼यः शEृगाराकारसूचकः /

सBीवारेचको uेयो हावः ि�थतसमिु9थतः // ना. शा_२२.१० //

यो व ैहावः स एवैषा शEृगाररससभंवा /

समाoयाता बुधैहdला ल�लता�भनयाि9मका // ना. शा_२२.११ //

ल~ला !वलासो !वि8च!3!व5�मः Fक�लFकिhचतम ्/

मो�ा�यत ंकुS��मत ं�ब�बोको ल�लतं तथा // ना. शा_२२.१२ //

!व(तं च�ेत !वuेया दश �ीणा ं�वभावजाः /

पुनरेषां �व�पा^ण �व%या�म पथृOपथृक् // ना. शा_२२.१३ //

वागEगालEकारैः �शrैः �ी�त�योिजतैम5धुरैः /

इrजन�यानुकृ�तल¸ला uेया �योगuैः // ना. शा_२२.१४ //

�थानासनगमनानां ह�त�ूने6कम5णा ंचैव /

उ9पJत े!वशेषो यः ि�rः स त ु!वलासः �यात ्// ना. शा_२२.१५ //

माnया8चादनभूषण !वलेपनानामनादर;यासः /

�वnपो ऽ!प परा ंशोभां जनय�त य�मा3 ु!वि8च�तः // ना. शा_२२.१६ //

!व!वधानामथा5ना ंवागEगाहाय5सKवानाम ्/

मदरागहष5ज�नतो gय9यासो !व�मो uेयः // ना. शा_२२.१७ //

ि�मतeSदतह�सतभयहष5गव5दःुखमा�भलाषाणाम ्/

सEकरकरणं हषा5दसकृत ्Fक�लFकिhचतं uेयम ्// ना. शा_२२.१८ //

इrजन�य कथायां ल~लाहेलाSददश5न ेवा!प /

तQावभावनाकृतमुLं मो�ा�यत ंनाम // ना. शा_२२.१९ //

केश�तनधराSदBहणाद�तहष5स�ंमो9प;नम ्/

कु��मतं !वuेअयं सुखम!प दःुखोपचारेण // ना. शा_२२.२० //

इrाना ंभावाना ं�ा*ाव�भमानगव5सभंूतः /

�ीणामनादरकृतो �ब�बोको नाम !वuेयः // ना. शा_२२.२१ //

ह�तपादाEग!व;यासो �नूे6ोb�योिजतः /

सौकुमाया5QवJे�त ुल�लतं त9�कH�त5तम ्// ना. शा_२२.२२ //

[करचरणाEग;यासः स�नेू6ोbसं�युL�त ु/

सकुुमार!वधानेन �ी�भउ/रतीदं �मतंृ ल�लतम]् // ना. शा_२२.२३ //

Page 188: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

वाOयानां �ी�तयुLानां �ा*ाना ंयदभाषणम ्/

gयाजा9�वभावतो वा!प !व(तं नाम तQवेत ्// ना. शा_२२.२४ //

[�ा*ानाम!प वचसा ंF\यत ेयदभाषणं S�या �ी�भः /

gयाजा9�वभावतो वा,येत9समदुा(तं !व(तम]् // ना. शा_२२.२५ //

शोभा काि;तG द~�*G तथा माधुय5मेव च /

धैयU �ागnqयमौदाय5�म9येत े�युरय�जाः // ना. शा_२२.२६ //

�पयौवनलावzयैeपभोगोपबृSंहतैः /

अलEकरणमEगानां शोभे�त प/रकH�त5ता // ना. शा_२२.२७ //

!वuेया च तथा काि;तः शोभवैापूण5म;मथा /

काि;तरेवा�त!व�तीणा5 द~�*/र9य�भधीयते // ना. शा_२२.२८ //

सवा5व�था!वशषेेषु द~*ेषु ल�लतेषु च /

अनुnबण9व ंचrेाया माधुय5�म�त स�ंuतम ्// ना. शा_२२.२९ //

चापलेनानुपहता सवा5थd[व!वक9थना /

�वाभा!वकH 1च3व!ृ3धVय5�म9य�भधीयत े// ना. शा_२२.३० //

�योग�न�सा�वसता �ागnqयं समदुा(तम ्/

औदायU �यः �ोLः सवा5व�थानुगो बुधैः // ना. शा_२२.३१ //

सकुुमारे भव;9येते �योगे ल�लताि9मके /

!वलासल�लत ेSह9वा द~* ेऽ,येत ेभवि;त Sह // ना. शा_२२.३२ //

शोभा !वलासो माधुयU �थयैU गा�भीय5मेव च /

ल�लतौदाय5तजेां�स सKवभेदा�तु पौeषाः // ना. शा_२२.३३ //

दा%यं शौय5मथो9साहो नीचाथdषु जगुु,सनम ्/

उ3मैG गुणैः �पधा5 यतः शोभे�त सा �मतृा // ना. शा_२२.३४ //

धीरसंचा/रणी I!rग5�तग�वषृभािhचता /

ि�मतपूव5मथालापो !वलास इ�त कH�त5तः // ना. शा_२२.३५ //

अqयास9करणानां तु ि�r9व ंयतर् जायत े/

मह9�व!प !वकारेष ुत;माधुय5�म�त �मतृम ्// ना. शा_२२.३६ //

धर्5माथ5कामसंयुLा8चुभाशुभसमुि9थतात ्/

gयवसायादचलन ं�थैय5�म9य�भस�ंuतम ्// ना. शा_२२.३७ //

य�य �भावादाकारा हष5\ोधभयाSदष ु/

भावेष ुनोपल%य;ते त§ा�भीय5�म�त �मतृम ्// ना. शा_२२.३८ //

अब!ु>पूव5कं य3 ु�न!व5कार�वभाजम ्/

शEृगाराकारचrे9व ंल�लतं तददुा(तम ्// ना. शा_२२.३९ //

दानमqयपुप!3G तथा च !�यभाषणम ्/

�वजने च परे वा!प तदौदायU �कH�त5तम ्// ना. शा_२२.४० //

अ1ध`ेपावमानादेः �युL�य परेण यत ्/

�ाण9यये ऽ,यसहनं त3ेजः समुदा(तम ्// ना. शा_२२.४१ //

सKवजो ऽ�भनयोः पूवU मया �ोLओ Saजो3माः /

शार~रं चा,या�भनयं gयाoया�या�यनुपवू5शः // ना. शा_२२.४२ //

षडा9मक�तु शार~रो वाOयं सूचाEकुर�तथा /

Page 189: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

शाखा ना�या�यतं चैव �नवKृयEकुर एव च // ना. शा_२२.४३ //

नानारसाथ5युLैवृ53�नब;धैः कृतः सचूण5पदैः /

�ाकृतस�ंकृतपाठो वाOया�भनयो बुधैudयः // ना. शा_२२.४४ //

वाOयथ� वाOयं वा सKवाEगैः स8ूयत ेयदा पूव5म ्/

पGाaाOया�भनयः सचू9ेय�भस�ंuता सा त ु// ना. शा_२२.४५ //

(दय�थो �नव5चनैरEगा�भनयः कृतो �नपुणसा�यः /

सूचैवो9प!3कृतो !वuेय�9वEकुरा�भनयः // ना. शा_२२.४६ //

य3 ु�शरोमुखजEघोeपा^णपादैय5था\म ंF\यत े/

शाखादश5नमाग5ः शाखा�भनयः स !वuेयः // ना. शा_२२.४७ //

ना�या�यतमुपचारैय5ः F\यत ेऽ�भनयसचूया ना�ये /

काल�कष5हेतोः �वेशकैः सगंमो यावत ्// ना. शा_२२.४८ //

�थाने �ुवा�व�भनयो यः F\यत ेहष5शोकरोषाJैः /

भावरससं�युLैudय ंना�या�यतं तद!प // ना. शा_२२.४९ //

य6ा;योLं वाOयं सूचा�भनयेन योजयेद;यः /

त9सबं;धाथ5कथं भविे;नवKृयEकुरः सो ऽथ // ना. शा_२२.५० //

एतषेा ंतु भव;ेमाग� यथाभावरसाि;वतः /

काgयव�तुष ु�नSद5rो aादशा�भनया9मकः // ना. शा_२२.५१ //

आलापG �लापG !वलापः �या3थवै च /

अनुलापो ऽथ सलंाप�9वपलाप�तथवै च // ना. शा_२२.५२ //

स;देशाGा�तदेशG �नदdशः �या3थापरः /

उपदेशो ऽपदेशG gयपदेशG कH�त5तः // ना. शा_२२.५३ //

आभाषणं तु यaाOयमालापो नाम स �मतृः /

अनथ5कं वचो य3 ु�लापः स तु कH�त5तः // ना. शा_२२.५४ //

कeण�भवो य�तु !वलापः स तु कH�त5तः /

बहुशो ऽ�भSहतं वाOयमनलुाप इ�त �मतृः // ना. शा_२२.५५ //

उ�L�9यु�LसयंुLः सलंाप इ�त कH�त5तः /

पूव�L�या;यथावादो vपलाप इ�त �मतृः // ना. शा_२२.५६ //

तSददं वचनं &ूह~9येष स;देश उ8यते /

यKवयोLं मयोLं त9सो ऽ�तदेश इ�त �मतृः // ना. शा_२२.५७ //

स एषो ऽहं &वीमी�त �नदdश इ�त कH�त5तः /

gयाजा;तरेण कथनं gयपदेश इहो8यत े// ना. शा_२२.५८ //

इदं कुe गहृाणे�त vपुदेशः �कH�त 5तः /

अ;याथ5कथनं यत ्�यात ्सो ऽपदेशः �कH�त5तः // ना. शा_२२.५९ //

एत ेमागा5�त ु!वuेयाः सवा5�भनययोजकाः /

स*�कारमेतषेा ंपुनव5%या�म ल`णम ्// ना. शा_२२.६० //

�9य`G परो`G तथा कालकृता�यः /

आ9म�थG पर�थG �काराः स* एव तु // ना. शा_२२.६१ //

एषा &वी�म नाहं भो वदामी�त च यaचः /

�9य`G परो`G वत5मानG तQवते ्// ना. शा_२२.६२ //

Page 190: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अहं करो�म ग8चा�म वदा�म वचनं तव /

आ9म�थो वत5मानG �9य`Gवै स �मतृः // ना. शा_२२.६३ //

क/र[या�म ग�म[या�म वSद[यामी�त यaचः /

आ9म�थG परो`G भ!व[य9काल एव च // ना. शा_२२.६४ //

हता िजता च भAनाG मया सवd Saष§णाः /

आ9म�थशच् परो`G व3ृकालG स �मतृः // ना. शा_२२.६५ //

[9वया हत िजताGे�त यो वदे;ना�यकम5̂ ण /

परो`G पर�थG व3ृकाल�तथैव च // ना. शा_२२.६६ //

एष &वी�म कुeत ेग8चती9याSद यaचः /

पर�थो वत5मानG (�9य`G) भवे3था // ना. शा_२२.६७ //

स ग8च�त करोती�त वचनं यदतुा(तम ्/

पर�थं वत5मानं च परो` ंचैव तQवेत ्// ना. शा_२२.६८ //

क/र[यि;त ग�म[यि;त वSद[य;ती�त यaचः /

पर�थमे[य9काल ंच परो` ंचैव तQवते]् // ना. शा_२२.६९ //

ह�तम;तरतः कृ9वा यaदे;ना�यकम5̂ ण /

आ9म�थ ं(दय�थं च परो` ंचैव त;मतम ्// ना. शा_२२.७० //

परेषामा9मनGवै काल�य च !वशेषणात ्/

स*�कार�या�यैव भेदा uेया अनेकधा // ना. शा_२२.७१ //

एत े�योगा !वuेया मागा5�भनययोिजताः /

एतिे[वह !व�न[प;नो !व!वधो ऽ�भनयो भवेत ्// ना. शा_२२.७२ //

�शरो ह�तकट~व`ोजEघोeकरणेषु तु /

समः कम5!वभागो यः सामा;या�भनय�त ुसः // ना. शा_२२.७३ //

ल�लतैह5�तसंचार�तथा मaृEगचे!rतैः /

अ�भनेय�तु ना�यuै रसभावसमि;वतैः // ना. शा_२२.७४ //

अनु>तमस�ंा;तमना!व>ाEगचे!rतम ्/

लयतालकलापात�माण�नयता9मकम ्// ना. शा_२२.७५ //

स!ुवभLपदालापम�नbुरमकाहलम ्/

यद~Iशं भवे;ना�यं uेयमाqय;तरं त ुतत ्// ना. शा_२२.७६ //

एतदेव !वपय5�तं �व8च;दग�तचे!rतम ्/

अ�नब>गीतवाJ ंना�य ंबाv�म�त �मतृम ्// ना. शा_२२.७७ //

ल`णाqय;तर9वा!> तदाqय;तर�म[यत े/

शा�बाv ंभवेJ3 ुत¢ाv�म�त भzयत े// ना. शा_२२.७८ //

अनेन ल%यत ेय�मात ्�योगः कम5 चैव Sह /

त�माnल`णमेत!> ना�ये ऽि�मन ्स�ंयोिजतम ्// ना. शा_२२.७९ //

अनाचाय�!षता ये च ये च शा�बSह[कृताः /

बाvं �युhजते त ेतु अuा9वाचाय5कHं F\याम ्// ना. शा_२२.८० //

श�दं �पशU च �प ंच रस ंग;धं तथैव च /

इि;<यानीि;<याथाUG भावैर�भनये¢धुः // ना. शा_२२.८१ //

कृ9वा साचीकृता ंI!r ं�शरः पा$5नतं तथा /

Page 191: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

तज5नी कण5देश ेच बुधः श�दं !व�नSद5शते ्// ना. शा_२२.८२ //

Fकिhचदाकुिhचत ेने6 ेकृ9वा �ू̀ ेपमेव च /

तथांऽसगzडयोः �पशा5त ्�पश5मेव ं!व�नSद5शते ्// ना. शा_२२.८३ //

कृ9वा पताकौ मूध5�थौ Fकं1च9�च�लताननः /

�नव5ण5य;9या I�या च �प ं9व�भनये� बुधः // ना. शा_२२.८४ //

Fकिhचदाकुिhचत ेने6 ेकृ9वो9फुnलां च ना�सकाम ्/

एको88वासेन चrेौ त ुरसग;धौ !व�नSद5शते ्// ना. शा_२२.८५ //

पhचाना�मि;<याथा5नां भावा vेत ेऽनुभा!वनः /

ो69वEने6िज�ाना ं¡ाण�य च तथैव Sह // ना. शा_२२.८६ //

इि;<याथा5ः समनसो भवि;त vनुभा!वनः /

न वे!3 vमनाः Fकं1चSaषयं पhचधागतम ्// ना. शा_२२.८७ //

मनसि�!वधो भावो !वuेयो ऽ�भनये बुधैः /

इr�तथा v�नrG म�य�थG तथैव Sह // ना. शा_२२.८८ //

�¶ादनेन गा6�य तथा पुलFकतेन च /

वदन�य !वकासेन कुया5Sदr�नदश5नम ्// ना. शा_२२.८९ //

इrे श�दे तथा �पे �पशd ग;धे तथा रसे /

इि;<यैम5नसा �ा*ःै सौमoुयं स�ंदश5येत ्// ना. शा_२२.९० //

पराव3ृेन �शरसा ने6नासा!वकष5णैः /

च`षुGा�दानेन v�नrम�भ�नSद5शते ्// ना. शा_२२.९१ //

ना�त(rेन मनसा न चा9यथ5जगुु,सया /

म�य�थनैव भावने म�य�थम�भ�नSद5शते ्// ना. शा_२२.९२ //

तनेेदं त�य वापीदं स एव ं�करो�त वा /

परो`ा�भनयो य�तु म�य�थ इ�त स �मतृः // ना. शा_२२.९३ //

आ9मानुभावी यो ऽथ5ः �यादा9म�थ इ�त स �मतृः /

पराथ5वण5ना य6 पर�थः स त ुस�ंuतः // ना. शा_२२.९४ //

�ायेण सव5भावाना ंकामाि;न[प!3/र[यत े/

स च8ेचागुणस�प;नो बहुधा प/रकिnपतः // ना. शा_२२.९५ //

धम5कामो ऽथ5कामG मो`काम�तथैव च /

�ीपुसंयो�त ुयोगो यः स तु काम इ�त �मतृः // ना. शा_२२.९६ //

सव5�यैव Sह लोक�य सुखदःुख�नबह5णः /

भ�ूयbं I[यत ेकामः स सुख ंgयसने[व!प // ना. शा_२२.९७ //

यः �ीपeुषसयंोगो र�तसभंोगकारकः /

स शEृगार इ�त uेय उपचारकृतः शुभः // ना. शा_२२.९८ //

भ�ूयbमेव लोको ऽयं सुख�म8च�त सव5दा /

सुख�य Sह ि�यो मलू ंनाना शीलाGा ताः पुनः // ना. शा_२२.९९ //

देवदानवग;धव5र`ोनागपत�6णाम ्/

!पशाचय`gयालानां नरवानरहि�तनाम ्// ना. शा_२२.१०० //

मगृमीनो�मकरखरसकूरवािजनाम ्/

मह~षाजगवाद~ना ंतुnयशीलाः ि�यः �मतृाः // ना. शा_२२.१०१ //

Page 192: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ि�नAधैरEगैeपाEगGै ि�थरा म;द�नमे!ष^ण /

अरोगा द~�युपेता च दानसKवाज5वाि;वता // ना. शा_२२.१०२ //

अnप�वदेा समरता �वnपभुक् सुरत!�या /

ग;धपु[परता (Jा देवशीलाEगना �मतृा // ना. शा_२२.१०३ //

अधम5शाpया�भरता ि�थर\ोधा�त�नbुरा /

मJमांस!�अया �न9यं कोपना चा�तमा�ननी // ना. शा_२२.१०४ //

चपला चा�तलु�धा च पeषा कलह!�या /

ई[या5शीला चल�नेहा चासुरं शीलमा1ता // ना. शा_२२.१०५ //

\Hडापरा चाeने6ा नखद;तैः सपुुि[पतैः /

�वEगी च ि�थरभाषी च म;दाप9या र�त!�या // ना. शा_२२.१०६ //

गीत ेवाJे च न3ेृ च रता (rा मजृावती /

ग;धव5सKवा !वuेया ि�नAध9वOकेशलोचना // ना. शा_२२.१०७ //

बहृ�gयायतसवा5Eगी रL!व�तीण5लोचना /

खररोमा Sदवा�व,न�नरता9यु8चभा!षणी // ना. शा_२२.१०८ //

नखद;त`तकर~ \ोधे[या5कलह!�या /

�नशा!वहारशीला च रा`स ंशीलमा1ता // ना. शा_२२.१०९ //

ती%णनासाBदशना सतुनु�ता}लोचना /

नीलो9पलसवणा5 च �व,नशीलाऽ�तकोपना // ना. शा_२२.११० //

�तय5Aग�तGलार�भा बहु$ासा�तमा�ननी /

ग;धमाnयासवरतानागसKवाऽEगना �मतृा // ना. शा_२२.१११ //

अ9य;तgयावतृा�या च ती%णशीला स/रि9�या /

सुरासव`ीररता ब�प9या फल!�या // ना. शा_२२.११२ //

�न9यं $सनशीलाच तथोJानवन!�या /

चपला बहुवाOची¡ा शाकुनं सKवमा1ता // ना. शा_२२.११३ //

ऊना1धकाEग�ुलकरा रा6ौ �न[कुटचा/र^ण /

बालोaेजनशीला च !पशुना िOलrभा!ष^ण // ना. शा_२२.११४ //

सुरत ेकुि9सताचारा रोमशाEगी महा�वना /

!पशाचसKवा !वuेया मJमासंब�ल!�या // ना. शा_२२.११५ //

�व,न��वदेनाEगी च ि�थरश�यासन!�या /

मेधा!वनी बु!>मती मJग;धा�मष!�या // ना. शा_२२.११६ //

1चरIrेष ुहषU च कृतu9वादपु�ैत सा /

अद~घ5शा�यनी चैव य`शीलाऽEगना �मतृा // ना. शा_२२.११७ //

तुnयमानावमाना या पeष9वक् खर�वरा /

शठानतृो>तकथा gयालसKवा च !पEगIक् // ना. शा_२२.११८ //

!वभLाEगी कृतuा च गeुदेवSaज!�या /

धम5कामाथ5�नरता vहEकाआर!वविज5ता /

स(ुि9�या सशुीला च मानुष ंसKवमा1ता // ना. शा_२२.१२० //

संहताnपतनु(5rा !पEगरोमा चल!�या /

Page 193: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�गnभा चपला ती%णा वृ̀ ारामवन!�या // ना. शा_२२.१२१ //

�वnपम,युपकारं तु �न9यं या बहुम;यत े/

�सvर�तशीला च वानरं सKवमा1ता // ना. शा_२२.१२२ //

महाहनुललाटा च शर~रोपचयाि;वता /

!पEगा`ी रोमशाEगी च ग;धमाnयासव!�या // ना. शा_२२.१२३ //

कोपना ि�थर1च3ा च जलोJानवन!�या /

मधुरा�भरता चैव हि�तसKवा �कH�त5ता // ना. शा_२२.१२४ //

�वnपोदर~ भAननासा तनुजEघा वन!�या /

चलवी�तीण5नयना चपला शी¡गा�मनी // ना. शा_२२.१२५ //

Sदवा6ासपरा �न9यं गीतवाJर�त!�या /

�नवासि�थर1च3ा च मगृसKवा �कH�त5ता // ना. शा_२२.१२६ //

द~घ5पीनो;नतोर�का चला ना�त�नमे!षणी /

बहुभ9ृया बहुसतुा म9�यसKवा जल!�या // ना. शा_२२.१२७ //

ल�बोbी �वदेबहुला FकिhचSaकटगा�मनी /

कृशोदर~ पु[पफललवणा�लकटु!�या // ना. शा_२२.१२८ //

उ¢;धकSटपा$ा5 च खर�नbुरभा!षणी /

अ9यु;नतकट~Bीवा उ�सKवाऽटवी!�या // ना. शा_२२.१२९ //

�थूलशीषा5िhचतBीवा दा/रता�या मह�वना /

uेया मकरसKवा च \ूरा म9�यगुणैयु5ता // ना. शा_२२.१३० //

�थूलिज�ोbदशना �`9वOकटुभा!षणी /

र�तयु>कर~ धrृा नखद;त`त!�या // ना. शा_२२.१३१ //

सप�ीaे!षणी द`ा चपला शी¡गा�मनी /

सरोगा ब�प9या च खरसKवा �कH�त5ता // ना. शा_२२.१३२ //

द~घ5पbृोदरमुखी रोमशाल~ बलाि;वता /

ससु�ं`*ललाटा च क;दमलूफल!�या // ना. शा_२२.१३३ //

कृ[णा दंrो9कटमुखी ��वोदर�शरोeहा /

ह~नाचारा ब�प9या सौकरं सKवमा1ता // ना. शा_२२.१३४ //

ि�थरा !वभLपा$�eकट~पbृ�शरोधरा /

सभुगा दानशीला च ऋज�ुथूल�शरोeहा // ना. शा_२२.१३५ //

कृशा चhचल1च3ा च ि�नAधवाOची¡गा�मनी /

काम\ोधपरा चैव हयसKवाEगना �मतृा // ना. शा_२२.१३६ //

�थूलपbृा�`दशना तनुपा$�दरा ि�थरा /

ह/ररोमािhचता रौ<~ लोकSarा र�त!�या // ना. शा_२२.१३७. //

Fकिhचद;ुनतवO6ा च जल\Hडावन!�या /

बहृnललाटा सुोणी माSहष ंसKवमा1ता // ना. शा_२२.१३८ //

कृशा तनुभजुोर�का �नr�धि�थरलोचना /

स�ं`*पा^णपादा च स%ूमरोमसमा1चता // ना. शा_२२.१३९ //

भयशीला जलोSaAना ब�प9या वन!�या /

चhचला शी¡गमना vजसKवा~�गना �मतृा // ना. शा_२२.१४० //

Page 194: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

उ¢;धगा6नयना !वज�ृभणपरायणा /

द~घा5nपवदना �वnपपा^णपाद!वभ!ूषता // ना. शा_२२.१४१ //

उ8चः�वना �वnप�न<ा \ोधना सकृुत!�या /

ह~नाचारा कृतuा च $शीला प/रकH�त5ता // ना. शा_२२.१४२ //

पथुृपीनू;नतोणी तनुजEघा स(ुि9�या /

स�ं`*पा^णपादा च Iढार�भा �जाSहता // ना. शा_२२.१४३ //

!पतदेृवाच5नरता स9यशौचगुe!�या /

ि�थरा प/रOलेशसहा गवा ंसKव ंसमा1ता // ना. शा_२२.१४४ //

नानाशीलाः ि�यो uेयाः �व ं�व ंसKव ंसमा1ताः /

!वuाय च यथासKवमपुसेवेत ताः पुनः // ना. शा_२२.१४५ //

उपचारो यथासKव ं�ीणामnपो ऽ!प हष5दः /

महान,य;यथायुLो नैव तु!rकरो भवते ्// ना. शा_२२.१४६ //

यथा सं�1थ5तावा�या र�तः समपुजायत े/

�ीपुसंयोG र9यथ5मपुचारो !वधीयते // ना. शा_२२.१४७ //

धमा5थU Sह तपGया5 सखुाथU धम5 इ[यते /

सुख�य मलू ं�मदा�तासु स�भोग इ[यत े// ना. शा_२२.१४८ //

कामोपभागो Sa!वधो ना�यधमd ऽ�भधीयत े/

बाvाqय;तरतGैव नार~पeुषसंयः // ना. शा_२२.१४९ //

आqय;तरः पा1थ5वाना ंस च काय5�त ुनाटके /

बाvो वेmयागतGैव स च �करणे भवेत ्// ना. शा_२२.१५० //

त6 राजोपभोग ंतु gयाoया�या�यनुपूव5शः /

उपचार!व1ध ंस�यक् कामत;6समिु9थतम ्// ना. शा_२२.१५१ //

�6!वधा �कृ�तः �ीणां नानासKवसमुQवा /

बाvा चाqय;तरा चैव �या¢ाvाqय;तरापरा // ना. शा_२२.१५२ //

कुल~नाqय;तरा uेया बाvा वेmयाEगना �मतृा /

कृतशौचा तु या नार~ सा बाvाqय;तरा �मतृा // ना. शा_२२.१५३ //

अ;तःपुरोपचारे तु कुलजा क;यका!प वा /

न Sह राजोपचारे तु बाv�ीभोग इ[यते // ना. शा_२२.१५४ //

आqय;तरो भव<ेाuो बाvो बाvजन�य च /

SदgयवशेाEगनानां Sह राuां भव�त सEगमः // ना. शा_२२.१५५ //

कुलजाका�मतं य8च तjuेयं क;यका�व!प /

या चा!प वेmया सा,य6 यथैव कुलजा तथा // ना. शा_२२.१५६ //

इह कामसम9ुपतीना5नाभावसमुQवा /

�ीणां वा पुeषाणां वा उ3माधमम�यमा // ना. शा_२२.१५७ //

वणा�श5ना<पूादEगल~ला!वच!ेrतैः /

मधुरैG समालापःै कामः समपुजायत े// ना. शा_२२.१५८ //

�पगुणाSदसमेतं कलाSद!वuानयौवनोपेतम ्/

I�वा पeुष!वशषे ंनार~ मदनातुरा भव�त // ना. शा_२२.१५९ //

ततः कामयमानानां नणृा ं�ीणामथा!प च /

Page 195: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कामाभावEे1गतानीह तjuः समपुल`येत ्// ना. शा_२२.१६० //

ल�लता चलप%मा च तथा च मकुुले`णा /

k�तो3रपुटा चैव का�या I!rभ5वेSदह // ना. शा_२२.१६१ //

[व�लता;ता सला�ल9यस�ंमतैgय5िhजतैर�तथा /

I!rः सा ल�लता नाम �ीणामधा5वलोकने] // ना. शा_२२.१६१ //

ई[9संरLगzड�तु स�वदेलव1च�6तः /

��प;दमानरोमाhचो मखुरागो भवSेदह // ना. शा_२२.१६३ //

का�येनाEग!वकारेण सकटा`�नर~�`तैः /

तथाभरणस�ंपशVः कण5कzडुयनैर!प // ना. शा_२२.१६४ //

अEगbुाB!व�लखनैः �तनना�भ�दश5नैः /

नख�न�तोदना8चैव केशसंयमनाद!प // ना. शा_२२.१६५ //

वेmयामेव!ंवधैभा5वलै5̀ ये;मदनातुराम ्/

कुलजाया�तथा चैव �व%यामीE1गता�न तु // ना. शा_२२.१६६ //

�हस;तीव न6ेाqयां �ततं च �नर~`त े/

�मयते सा �नगढंू च वाचं चाधोमखुी वदेत ्// ना. शा_२२.१६७ //

ि�मतो3रा म;दवाOया �वदेाकार�नगूहनी /

��पि;दताधरा चैव चFकता च कुलाEगना // ना. शा_२२.१६८ //

एव!ंवधैः काम�लEगैर�ा*सुरतो9सवा /

दश�थानगतं कामं नानाभावैः �दश5येत ्// ना. शा_२२.१६९ //

�थमे 9व�भलाषः �या� Saतीये 1च;तनं भवेत ्/

अनु�म�ृत�ततृीये त ुचतुथd गुणकHत5नम ्// ना. शा_२२.१७० //

उaेगः पhचमे �ोLो !वलापः षb उ8यते /

उ;मादः स*मे uेयो भव�ेgया1ध�तथाrमे // ना. शा_२२.१७१ //

नवमे जडता चैव दशमे मरण ंभवते ्/

�ीपुसंयोरेष !व1धल5̀ ण ंच �नबोधत // ना. शा_२२.१७२ //

gयवसाया9समार�धः सकंnपे8चासमुQवः /

समागमोपायकृतः सो ऽ�भलाषः �कH�त5तः // ना. शा_२२.१७३ //

�नया5�त !वश�त च मुहुः करो�त चाकारमेव मदन�य /

�तb�त च दश5नपथे �थम�थान ेि�थता कामे // ना. शा_२२.१७४ //

केनोपायेन स�ंा�*ः कथं वासौ भव;ेमम /

दतूी�नवेSदतभैा5वै/र�त 1च;ता ं�नदश5येत ्// ना. शा_२२.१७५ //

आकेकराध5!व�े�`ता�न वलयरशनापरामश5ः /

नीवीनाqयाः स�ंपश5नं च कायU Saतीये त ु// ना. शा_२२.१७६ //

समुुहुमु5हु�न5ः$�सतमै5नोरथ!व1च;तनःै /

�aेषा8चा;यकाया5णामन�ुम�ृतeदा(ता // ना. शा_२२.१७७ //

नैवासने न शयने ध�ृतमुपलभत े�वकम5̂ ण !वह�ता /

ति8च;तोपगत9वात ्ततृीयमेव �युhजीत // ना. शा_२२.१७८ //

अEग�9यEगल~ला�भवा5Oचेrाह�सत�े`तैः /

ना�9य;यः सIश�तेने9येतत ्�या� गुणकHत5नम ्// ना. शा_२२.१७९ //

Page 196: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

गुणकHत5नोnलकुसनैर�ुवदेापमाज5नैGा!प /

द9ूय!वरह!वk�भैर�भनययोगGतुथd त ु// ना. शा_२२.१८० //

आसने शयने चा!प न तु[य�त न �तb�त /

�न9यमेवो9सकुा च �यादaेुग�थानमा1ता // ना. शा_२२.१८१ //

1च;ता�नः$ासखदेेन (�ाहा�भनयेन च /

कुया53देवम9य;तमaेुगा�भनयेन च // ना. शा_२२.१८२ //

इह ि�थत इहासीन इह चोपगतो मया /

इ�त तै�तै!व5ल!पतै!व5लाप ंस�ंयोजयेत ्// ना. शा_२२.१८३ //

उSaAना9यथ5मौ9सुOयादध9ृया च !वला!पनी /

तत�ततG �म�त !वलाप�थानमा1ता // ना. शा_२२.१८४ //

त9स1ंता ंकथा ंयुELे सवा5व�थागता!प Sह /

पुसंः �aे!r चा,य;यानु;मादः स�ंकH�त5तः // ना. शा_२२.१८५ //

�तb9य�न�मषI!rद¸घU �नः$�स�त ग8च�त �यानम ्/

रोSद�त !वहारकाले ना�य�मदं �या3थो;मादे // ना. शा_२२.१८६ //

सामदानाथ5सभंोगैः का�यैः स�ेंषणैर!प /

सवV�न5राकृतैः पGा� gया1धः समुपजायत े// ना. शा_२२.१८७ //

मvु�त (दयं Oवा!प �या�त �शरसG वदेना ती-ा /

न ध�ृत ंचा,युपलभत ेvrममेव ं�युhजीत // ना. शा_२२.१८८ //

पrृा न Fकिhचत ्�&त ेन शणृो�त न पmय�त /

हाकrवाOया तू[णीका जडताया ंगत�म�ृतः // ना. शा_२२.१८९ //

अकाzड ेद3हंुकारा तथा ��श1थलाE1गका /

$ासB�तानना चैव जडता�भनये भवते ्// ना. शा_२२.१९० //

सवVः कृतःै �तीकारैय5द~ नाि�त समागमः /

कामािAनना �द~*ाया जायत ेमरण ंततः // ना. शा_२२.१९१ //

एव ं�थाना�न काया5^ण कामत;6 ंसमी%य तु /

अ�ा*ौ या�न काम�य वज5�य9वा तु नैधनम ्// ना. शा_२२.१९२ //

!व!वधैः पुeषो ऽ,येव ं!व�ल�भसमQुवःै /

भावैरेता�न काम�य नाना�पा^ण योजयेत.् // ना. शा_२२.१९३ //

एव ंकामयमानाना ं�ीणा नणृामथा!प वा /

सामा;यगुणयोगेन युhजीता�भनय ंबुधः // ना. शा_२२.१९४ //

1च;ता�नः$ासखदेेन (�ाहा�भनयेन च /

तथानुगम;ना8चा!प तथैवा�व�नर~`णात ्// ना. शा_२२.१९५ //

आकाशवी`णा8चा!प तथा द~न�भाषणात ्/

�पश5ना;मोटना8चा!प तथा सापायायात ्// ना. शा_२२.१९६ //

ए�भना5नायो9प;नै!व5�ल�भसमुQवैः /

काम�थाना�न सवा5^ण भू�यbं स��योजयेत ्// ना. शा_२२.१९७ //

kजो भषूणग;धांG गहृाzयुपवना�न च /

कामािAनना दvमानः शीतला�न �नषेवत े// ना. शा_२२.१९८ //

�दvमानः कामात� बहु�थानसमSद5तः /

Page 197: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�ेषये9कामतो दतूीमा9माव�था�द�श5नीम ्// ना. शा_२२.१९९ //

स;देशं चैव द9ूया�त ु�दJा;मदनायम ्/

त�येयं समव�थ�ेत कथयेSaनयेन सा // ना. शा_२२.२०० //

अथावेSदतभावाथ� र9युपायं !व1च;तयेत ्/

अयं !व1ध!व5धानuैः काय5ः �8च;नका�मत े// ना. शा_२२.२०१ //

!व1ध ंराजोपचार�य पुनव5%या�म तKवतः /

अqय;तरगतं स�यक् कामत;6समिु9थतम ्// ना. शा_२२.२०२ //

सुखदःुखकृतान ्भावान ्नानाशीलसमिु9थतान ्/

या;यान ्�कुeत ेराजा ता;�तान ्लोकानुवत5त े// ना. शा_२२.२०३ //

न दलु5भाः पा1थ5वाना ं�यथ5माuाकृताः गुणाः /

दा�`zया3 ुसमुQूतः कामो र�तकरो भवते ्// ना. शा_२२.२०४ //

बहुमानेन देवीना ंवnलभाना ंभयेन च /

�8च;नका�मतं राuा कायU प/रजन ं��त // ना. शा_२२.२०५ //

यJ,यि�त नरे;<ाणा ंकामत;6मनेकधा /

�8च;नाका�मतं य3 ुतaै र�तकरं भवते ्// ना. शा_२२.२०६ //

यaामा�भ�नवे�श9व ंयतG !व�नवाय5त े/

दलु5भ9व ंच य;नाया5ः सा काम�य परा र�तः // ना. शा_२२.२०७ //

राuाम;तःपुरजन ेSदवास�भोग इ[यते /

वासोअपचारो यGैअषां स रा6ौ प/रकH�त5तः // ना. शा_२२.२०८ //

प/रपा�यां फलाथd वा नव े�सव एव वा /

दःुख ेचैव �मोदे च षडते ेवासकाः �मतृाः // ना. शा_२२.२०९ //

उ1चत ेवासके �ीनामतृकुाले ऽ!प वा नपृैः /

�े[याणामथवेrाना ंकायU चैवोपसप5णम ्// ना. शा_२२.२१० //

त6 वासकसjजा च !वरहो9किzठता!प वा /

�वाधीनभतृ5का चा!प कलहा;त/रता!प वा // ना. शा_२२.२११ //

खिzडता !व�ल�धा वा तथा �ो!षतभतृ5का /

तथा�भसा/रका चैव uेया�9वrौ तु न�यकाः // ना. शा_२२.२१२ //

उ1चत ेवासकए या त ुर�तसभंोगलालसा /

मzडनं कुeत े(rा सा व ैवासकसिjजका // ना. शा_२२.२१३ //

अनेककाय5gयासEगाJ�या नाग8च�त !�यः /

तदनागतदःुखाता5 !वरहो9किzठता त ुसा // ना. शा_२२.२१४ //

सुरता�तरसैब5>ो य�याः पा$d तु नायकः /

सा;<ामोदगुण�ा*ा भवते ्�वाधीनभतृ5का // ना. शा_२२.२१५ //

ई[या5कलह�न[\ा;तो य�या नाग8च�त !�यः /

सामष5वशसं�ा*ा कलहा;त/रता भवते ्// ना. शा_२२.२१६ //

gयासEगाद1ुचते य�या वासके नागतः !�यः /

तदनागमदःुखाता5 खिzडता सा �कH�त5ता // ना. शा_२२.२१७ //

य�या दतूीं !�यः �े[य दKवा सकेंतमेव वा /

नागतः कारणेनेह !व�ल�धा त ुसा भवेत ्// ना. शा_२२.२१८ //

Page 198: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

नानाकाया5̂ ण स;धाय य�या व ै�ो!षतः !�यः /

सा�ढालककेशा;ता भवते ्�ो!षतभतृ5का // ना. शा_२२.२१९ //

Sह9वा लjजा ंतु या ि�rा मदेन मदनेन च /

अ�भसारयत ेका;त ंसा भवदे�भसा/रका // ना. शा_२२.२२० //

आ�वव�थास ु!वuेया ना�यका नाटकाया /

एतासा ंचैव व%या�म कामत;6मनेकधा // ना. शा_२२.२२१ //

1च;ता�नः$ासखदेेन (�ाहा�भनयेन च /

सखी�भः सह सलंापैरा9माव�थावलोकनैः // ना. शा_२२.२२२ //

Aला�नदै;यापुातGै रोष�यागमनेन च /

�नभू5षणमजृा9वेन दःुखने eSदतेन च // ना. शा_२२.२२३ //

खिzडता !व�ल�धा वा कलहा;त/रता!प वा /

तथा �ो!षतका;ता च भावानेतान ्�योजयेत ्// ना. शा_२२.२२४ //

!व1च6ोjjवलवषेा त ु�मोदोJो�ततानना /

उद~ण5शोभा च तथा काया5 �वाधीनभतृ5का // ना. शा_२२.२२५ //

वेmयायाः कुलजायायाG �े[यायाG �योLृ�भः /

ए�भभा5व!वशषे�ैत ुकत5gयम�भसारणम ्// ना. शा_२२.२२६ //

समदा मदृचुrेा च तथा प/रजनावतृा /

नानाभरण1च6ाEगी ग8चेaेmयाEगना शनैः // ना. शा_२२.२२७ //

सलं~ना �वषे ुगा6षे ु6�ता !वन�मतानना /

अवकुzठनस!ंवता ह8चे3 ुकुलजाEगना // ना. शा_२२.२२८ //

मद�ख�लतसंलापा !व�मो9फुnललोचना /

आ!व>ग�तसंचारा ग8चे9�े[या सम>ुतम ्// ना. शा_२२.२२९ //

ग9वा सा चJेदा त6 पmये9सु* ं!�यं तदा /

अनेन तूपचारेण त�य कुया59�बोधनम ्// ना. शा_२२.२३० //

अलEकारेण कुलजा वेmया ग;धै�त ुशीतलःै /

�े[या त ुव�gयजनैः कुव�त ��तबोधनम ्// ना. शा_२२.२३१ //

कुलाEगनानामेवायं नोLः कामायो !व1धः /

सवा5व�थानुभाgय ंSह य�माQव�त नाटकम ्// ना. शा_२२.२३२ //

नवकाम�व3ृाया \ु>ाया वा समागमे /

सापदेशैeपाय�ैतु वासकं सं�योजयेत ्// ना. शा_२२.२३३ //

नानालEकरव�ा^ण ग;धमाnया�न चैव Sह /

!�ययोिजतभुLा�न �नषवेते मदुाि;वतः // ना. शा_२२.२३४ //

न तथा भव�त मनु[यो मदनवशः का�मनीमलभमानः /

Saगुणोपजातहष� भव�त यथ सEगतः !�यया // ना. शा_२२.२३५ //

!वलासभावेE1गतवाOयल~लामाधुय5!व�तारगुणोपप;नः /

पर�पर�ेम�नर~�`तने समागमः कामकृत�त ुकाय5ः // ना. शा_२२.२३६ //

ततः �व3ृ ेमदने उपचारसमQुव े/

वासोपचारः कत5gयो नायकागमनं ��त // ना. शा_२२.२३७ //

ग;धमाnये गहृ~9वा त ुचूण5वास�तथैव च /

Page 199: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

आदश� ल~लया गvृG;दतो वा पुनः पुनः // ना. शा_२२.२३८ //

वासोपचारे ना9यथU भूषणBहणं भवते ्/

रशनानूपुर�ाय ं�वनव8च �श�यत े// ना. शा_२२.२३९ //

ना�बरBहण ंरEगे न �नानं न !वलेपनम ्/

नाhजनं नाEगरागG केशसंयमनं तथा // ना. शा_२२.१४० //

ना�ाव3ृा नैकव�ा न रागमधर�य तु /

उ3मा म�यमा वा!प कुव�त �मदा Oव1चत ्// ना. शा_२२.२४१ //

अधमाना ंभवदेेष सव5 एव !व1धः सदा /

कारणा;तरमासाJ त�माद!प न कारयेत ्// ना. शा_२२.२४२ //

�े[याद~नां च नार~णा ंनराणा ंवा!प नाटके /

भषूणBहणं कायU पु[पBहणमेव च // ना. शा_२२.२४३ //

गहृ~तमzडना चा!प �ती`ेत !�यागमम ्/

ल~लया मिzडतं वेष ंकुया5J;न !वe�यत े// ना. शा_२२.२४४ //

!व1धवaासकं कुया5;ना�यका नायकागमे /

�ती`माणा च ततो ना�लकाश�दमाSदशते ्// ना. शा_२२.२४५ //

ु9वा त ुना�लकाश�दं नायकागम!वOलवा /

!वषzणा वेपमाना च ग8चे3ोरणमेव च // ना. शा_२२.२४६ //

तोरणं वामह�तेन कवाटं द�`णेन च /

गहृ~9वा तोरणाि�rा स�ंती`ते नायकम ्// ना. शा_२२.२४७ //

शEका ं1च;ता ंभयं चैव �कुया53ोरणा1ता /

अI�वा रमणं नार~ !वषzणा च `णं भवते ्// ना. शा_२२.२४८ //

द~घU चैव !व�नः$�य नयना�ब ु�नपातयेत ्/

स;नं च (दयं कृ9वा !वसजृतेदEगमासने // ना. शा_२२.२४९ //

gया`ेपाSaमशृ8ेचा!प नायकागमनं ��त /

तै�तै!व5चारणोपायैः शुभाशुभसमिु9थतःै // ना. शा_२२.२५० //

गeुकायdण �म6वैा5 मि;6णा राjय1च;तया /

अनुब>ः !�यं Fकं नु वतृो वnलभया!प वा // ना. शा_२२.२५१ //

उ9पाताि;नSद5शे8चा!प शुभाशुभसमिु9थतान ्/

�न�मतैरा9मस�ंथै�त ु�फु/रतैः �पि;दअतै�तथा // ना. शा_२२.२५२ //

शोभनेष ुत ुकायdष ु�न�म3 ंवामतः ि�याः /

अ�नrेषव्थ सवdष ु�न�म3 ंद�`णं भवते ्// ना. शा_२२.२५३ //

सgयं ने6ं ललाटं च �ूनासोbं तथैव च /

उeबाहु�तन ंचैव �फुरेJSद समागमः // ना. शा_२२.२५४ //

एतषेम;यथाभाव ेद�ुन5�म3 ं!व�नSद5शते ्/

दश5न ेद�ुन5�म3�य मोहं ग8चे9`णं ततः // ना. शा_२२.२५५ //

अनागमे नायक�य काय� गzडायः करः /

भषूणे चा,यवuानं रोदन ंच समाचरेत ्// ना. शा_२२.२५६ //

अथ च8ेचोभनं त9�याि;न�म3 ंनायकागमे /

सू8यो ना�यकयास;नो ग;धा¡ाणेन नायकः // ना. शा_२२.२५७ //

Page 200: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

I�वा चो9थाय स(ंrा �9यु§8चJेथा!व1ध /

ततः का;त ं�नर~`ेत �हष�9फुnललोचना // ना. शा_२२.२५८ //

सखी�क;धा!प5तकरा कृ9वा �थानकमायतम ्/

दश5येत ततः का;तं स1च�ं सरस-णम ्// ना. शा_२२.१५९ //

यSद �यादपरा>�तु कृत�ैतै�तeैप\मैः /

उपाल�भकृअतैवा5Oयeैपालqय�तु नायकः // ना. शा_२२.२६० //

मानापमानसमंोहैरवSह9थभय\मैः /

वचन�य समु9प!3ः �ीणामी[या5कृता भवते ्// ना. शा_२२.२६१ //

!वkभं�नेहरागेषु स;देहे �णये तथा /

प/रतोष ेच घषd च दा�`zया`ेप!व�मे // ना. शा_२२.२६२ //

धमा5थ5कामयोगेष ु�8च;नवचनेष ुच /

हा�ये कुतूहले चैव स�ंमे gयसने तथा // ना. शा_२२.२६३ //

�ीपुसंयोः \ोधकृत ेपथृि¥े तथा!प वा /

अनाभा[यो ऽ!प सभंा[यः !�य ए�भ�तु कारणैः // ना. शा_२२.२६४ //

य6 �नहेो भवे36 ह~[या5 मदनसंभवा /

चतkो योनय�त�याः कH9य5माना �नबोधत // ना. शा_२२.२६५ //

वमैन�यं gयल~कं च !व!�यं म;युरेव च /

एतषेा ंसं�व%या�म ल`णा�न यथा\मम ्// ना. शा_२२.२६६ //

�न<ाखदेालसग�त ंस1च�ं सरस-णम ्/

एव!वधं !�यं I�वा वमैन�यं भवेत ्ि�याः // ना. शा_२२.२६७ //

�न<ाqयसू�यतावे̀ णेन रोष�क�पमानाEAया /

साि�व�त स»ु!व�त वचनैः शोभत इ9येवम�भनेयम ्// ना. शा_२२.२६८ //

बहुधा वाय5माणो ऽ!प य�ति�म;नेव Imयत े/

सघंष5म9सरा36 gयल~कं जायत ेि�याः // ना. शा_२२.२६९ //

कृ9वोर�स वामकरं द�`णह�तं तथा !वधु;व;9या /

चरण!व�नb�भेन च काय� ऽ�भनयो gयल~के तु // ना. शा_२२.२७० //

जीव;9या 9व�य जीवा�म दासो ऽहं 9वं च मे !�या /

उO9ववै ंयो ऽ;यथा कुया5Sa!�यं त6 जायत े// ना. शा_२२.२७१ //

दतूीलेख��तवचनभेदनःै \ोधह�सतeSदतैG /

!व!�यकरणे ऽ�भनयः स�शरःक�पैशच् कत5gयः // ना. शा_२२.२७२ //

��तप`सकाशा3 ुयः सौभाAय!वक9थनः /

उपसपdत ्स1च;��त ुम;यु�त6ोपजायत े// ना. शा_२२.२७३ //

वलयप/रवत5नैरथ स�ुशथलमु9`ेपेणेन रशनायाः /

म;यु�9व�भनेतgयः सशEFकतं बा[पपूणा5%या // ना. शा_२२.२७४ //

I�वा ि�थतं !�यतम ंसशEFकतं सापराधम�तलjजम ्/

ई[या5वचनसमु9थैः खेद�यतgयो vुपाल�भःै // ना. शा_२२.२७५ //

न च �नbुरम�भभा[यो न चा,य�त\ोधन�त ुप/रहासः /

बा[पोि;मैव5चनैरा9मोप;याससंयुLैः // ना. शा_२२.२७६ //

म�याEगnुयEगुbाB!व8यवा9पा^णनोर�स कृतने /

Page 201: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

उa�त5तने6तया �ततैर�भवी`णैGा!प // ना. शा_२२.२७७ //

कSटह�त!ववत5नया !वि8च;नतया तथाhजलेः करणात ्/

मूध5�मण�नहिhचत�नपातसं�ेअ[णा8चा!प // ना. शा_२२.२७८ //

अवSह9थवी`णाaा अEग�ुलभEगेन तज5नैल�लतैः /

ए�भभा5व!वशषेैरनुनयने[व�भनयः काय5ः // ना. शा_२२.२७९ //

शोभसे साधु Irो ऽ�स ग8च 9व ंFकं◌ं !वल�बसे /

मा मां ��ा`ीः !�या य6 त6 या त े(Sद ि�थता // ना. शा_२२.२८० //

ग8चे9युO9वा पराव9ृय !व�नव3ृा;तरेण तु /

केन1चaचनाथdन �हषU योजये9पुनः // ना. शा_२२.२८१ //

रभसBहणा8चा!प ह�त ेव�े च मूध5�न /

कायU �सादनं नाया5 vपराधं समी%य त ु// ना. शा_२२.२८२ //

ह�त ेव�े ऽथ केशा;त ेनाया5,यथ गहृ~तया /

का;तमेवोपसप5;9या कत5gयं मो`णं शनैः // ना. शा_२२.२८३ //

गहृ~तायाथ केशा;त ेह�त ेव�े ऽथवा पनुः /

हंु मुhचे9युपसप5;9या वा8यः �पशा5लस ं!�यः // ना. शा_२२.२८४ //

पादाBि�थतया नाया5 Fकं1च9कु��मतो9कटम ्/

अ$\ा;तेन कत5gय ंकेशानां मो`णं शनैः // ना. शा_२२.२८५ //

अमु8यमाने केशा;त ेसजंात�वेदलेशया /

हं हु मुhचापसपd�त वा8यः �पशा5लसाEगया // ना. शा_२२.२८६ //

ग8च�ेत रोषवाOयेन ग9वा ��त�नव9ृय च /

केन1चaचनाथdन वा8यं या�य�स ने�त च // ना. शा_२२.२८७ //

!वधूननेन ह�तेन हंुकारं स�ंयोजयेत ्/

स चावधूनने काय5ः शपथैgया5ज एव च // ना. शा_२२.२८८ //

अ%णोः संवरणे कायU पbृतGोपगूहनम ्/

नाया5�9वप(ते व�े द~प8चादनमेव च // ना. शा_२२.२८९ //

तावत ्खेद�यतgय�त ुयाव9पादगतो भवते ्/

ततGरणयोया5त ेकुया5�ूती�नर~`णम ्// ना. शा_२२.२९० //

उ9था,या�लEगये8चैव ना�यका नायकं ततः /

र�तभोगगता (rा शयना�भमखुी -जेत ्// ना. शा_२२.२९१ //

एत§ीत!वधानेन सुकुमारेण योजयेत ्/

यदा शEृगारसंयुLं र�तस�भोगकारणम ्// ना. शा_२२.२९२ //

यदा चाकाशपeुषपर�थवचनायम ्/

भवे9काgयं तदा vेष कत5gयो ऽ�भनयः ि�या // ना. शा_२२.२९३ //

यद;तपुरस�ब;धं कायU भव�त नाटके /

शEृगाररससंयुLं त6ा,येष !व1धभ5वेत ्// ना. शा_२२.२९४ //

न कायU शयनं रEगे ना�यधमU !वजानता /

केन1चaचनाथdन अEक8चदेो !वधीयत े// ना. शा_२२.२९५ //

यaा शयीताथ5वशादेकाकH सSहतो ऽ!प वा /

चु�बना�लEगनं चैव तथ गvुं च यQवेत ्// ना. शा_२२.२९६ //

Page 202: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

द;त8चJे ंनख8चJें नीवीkंसनमेव च /

�तना;तर!वमदU च रEगम�ये न कारयेत ्// ना. शा_२२.२९७ //

भोजनं स�लल\Hडा तथा लjजाकरं च यत ्/

एव!ंवधं भवJेJ33<Eगे न कारयेत ्// ना. शा_२२.२९८ //

!पताप6ु�नषुा$ूImयं य�मा3 ुनाटकम ्/

त�मादेता�न सवा5̂ ण वज5नीया�न य�तः // ना. शा_२२.२९९ //

वाOयैः सा�तशयैः gयमै5धुरैना5�त�नbुरैः /

SहतोपदेशसंयुLै�तjuः कुया53 ुनाटकम ्// ना. शा_२२.३०० //

एवम;तःपुरकृतः काय5�9व�भनयो बुधः /

समागमे ऽथ नार~णा ंवा8या�न मदनाये // ना. शा_२२.३०१ //

!�येष ुवचनानीह या�न ता�न �नबोधत /

!�अयः का;तो !वनीतG नाथः �वा�यथ जी!वतम ्// ना. शा_२२.३०२ //

न;दनGे9य�भ�ीत ेवचना�न भवि;त Sह /

दःुशीलो ऽथ दरुाचारः शठो वामो !वक9थनः // ना. शा_२२.३०३ //

�नल5jजो �नbुरGैअव !�यः \ोधे ऽ�भधीयत े/

यो !व!�यं न कुeत ेन चायLंु �भाषते // ना. शा_२२.३०४ //

तथाज5वसमाचारः स !�य�9व�भधीयत े/

अ;यनार~समुQतंू 1च�ं य�य न I[यत े// ना. शा_२२.३०५ //

अधरे वा शर~रे वा स का;त इ�त भा[यत े/

स\ुं>े ऽ!प Sह यो नाया5 नो3रं ��तपJत े// ना. शा_२२.३०६ //

पeष ंवा न वद�त !वनीतः साऽ�भधीयत े/

Sहतैषी र`णे शLो न मानी न च म9सर~ // ना. शा_२२.३०७ //

सव5कायd[वसंमूढः स नाथ इ�त स�ंuतः /

सामदानाथ5सभंोगै�तथा लालनपालनैः // ना. शा_२२.३०८ //

नार~ं �नषवेते य�तु स �वामी9य�भधीयत े/

नार~ि,सतैर�भ�ायै�न5पुणं शयनF\याम ्// ना. शा_२२.३०९ //

करो�त य�तु सभंोगे स जी!वत�म�त �मतृः /

कुल~नो ध�ृतमा;द`ो द�`णो वािAवशारदः // ना. शा_२२.३१० //

�ाघनीयः सखीम�ये न;दनः सो ऽ�भधीयत े/

एत ेवचन!व;यासा र�त�ी�तकराः �मतृाः // ना. शा_२२.३११ //

तथा चा�ी�तवाOया�न गदतो मे �नबोधत /

�नbुरGाSह[णुG मा�न धrृो !वक9थनः // ना. शा_२२.३१२ //

अनवि�थत1च3G दःुशील इ�त स �मतृः /

ताडनं ब;धनं चा!प यो !वमmृय समाचरेत ्// ना. शा_२२.३१३ //

तथा पeषवाOयG दरुाचारः स त;यत े/

वाचैअव मधुरो य�तु कम5ण नोपपादकः // ना. शा_२२.३१४ //

यो!षतः Fकिhचद,यथU स शठः प/रभा[यत े/

वाय5त ेय6 य6ाथd त3देव करो�त यः // ना. शा_२२.३१५ //

!वपर~त�नवेशी च स वाम इ�त स�ंuतः /

Page 203: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सरस-ण1च�ो यः �ीसौभाAय!वक9थनः // ना. शा_२२.३१६ //

अ�तमानी तथा �त�धो !वक9थन इ�त �मतृः /

वाय5माणो Iढतरं यो नार~मपुसप5�त // ना. शा_२२.३१७ //

स1च�ाः सापराधG स �नल5jज इ�त �मतृः /

यो ऽपरा>�तु सहसा नार~ं से!वतु�म8च�त // ना. शा_२२.३१८ //

अ�सादनब!ु>G �नbुरः सो ऽ�भधीयते /

एत ेवचन!व;यासाः !�या!�य!वभा!षताः // ना. शा_२२.३१९ //

नत5कHस1ंताः काया5 बहवो ऽ;ये ऽ!प नाटके /

एष गीत!वधाने त ुसुकुमारे !व1धभ5वते ्// ना. शा_२२.३२० //

शEृगाररससंभतूो र�तसभंोगखदेनः /

य8चैवाकाशपeुष ंपर�थवचनायम ्// ना. शा_२२.३२१ //

शEृगार एव ंवा8यं �या36ा,येष \मो भवेत ्/

यaा पुeसबं;धं कायU भव�त नाटके // ना. शा_२२.३२२ //

शEृगाररससंयुLं त6ा,येष \मो भवते ्/

एवम;तःपुरगतः �योjयो ऽ�भनयो भवेत ्// ना. शा_२२.३२३ //

SदgयाEगनाना ंत ु!व1ध ंgयाoया�य�यनुपूव5शः /

�न9यमेवोjवलो वेषो �न9यं �मुSदतं मनः // ना. शा_२२.३२४ //

�न9यमेव सुखः कालो देवानां ल�लतायः /

न चै[या5 नैव च \ोधो नासयूा न �सादनम ्// ना. शा_२२.३२५ //

Sदgयाना ंI[यत ेपुंसा ंशEृगारे यो!षता ंतथा /

ये भावा मानुषाणा ं�ययु5दEग ंय8च च!ेrतम ्// ना. शा_२२.३२६ //

सवU तदेव कत5gय ंSदgयमैा5नुषसEगमे /

यदा मानुषसभंोगो Sदgयाना ंयो!षतां भवत ्// ना. शा_२२.३२७ //

तदा सवा5ः �कत5gया ये भावा मानुषायाः /

शाप�शंा3 ुSदgयानां तथा चाप9य�ल,सया // ना. शा_२२.३२८ //

काय� मानषुसंयोगः शEृगाररससंयः /

पु[पभैू5षणजःै श�दैरImया!प �लोभयेत ्// ना. शा_२२.३२९ //

पुनः सदंश5नं दKवा `णाद;त/रता भवते ्/

व�ाभरणमाnयाJलैdखसं�ेषणरै!प // ना. शा_२२.३३० //

ईIशैeपचारै�तु समु;माJ�त ुनायकः /

उ;मादना9समुQतूः कामो र�तकरो भवेत ्// ना. शा_२२.३३१ //

�वभावोपगतो य�तु नासाव9यथ5भा!वकः /

एव ंराजोपचारो Sह कत5gयो ऽqय;तरायः // ना. शा_२२.३३२ //

बाvम,युपचारं त ु�व%या�यथ वै�शके /

इ�त भारतीये ना�यशा�े सामा;या�भनयो नामा�यायो aा!वशंः

_____________________________________________________________

अथ 6यो!वशंो ऽ�यायः

Page 204: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

!वशषेये9कलाः सवा5 य�मा3�मा3 ुवै�शकः /

वशेोपचारे साधुवा5 वै�शकः प/रकH�त 5तः // ना. शा_२३.१ //

यो Sह सव5कलोपेतः सव5�शnप!वच`णः /

�ी1च3Bहणा�भuो वै�शकः स भवे9पमुान ्// ना. शा_२३.२ //

गुण�त�य तु !वuेयाः �वशर~रसमिु9थताः /

आहाया5ः सहजाGवै 6यि�शं9समासतः // ना. शा_२३.३ //

शा�!वि8चnपसंप;नो �पवान ्!�यदश5नः

!व\ा;तो ध�ृतमांGवै वयोवेषकुलाि;वतः // ना. शा_२३.४ //

सुर�भम5धुर�9या1ग सSह[णुर!वक9थनः

अशEFकतः !�याभाषी चतुरः शुभदः शु1चः // ना. शा_२३.५ //

कामोपचारकुशलो द�`णो देशकाल!वत ्/

अद~नवाOयः ि�मतवान ्वाAमी द`ः !�यंवदः // ना. शा_२३.६ //

�ील�ुधाः स!ंवभागी च >धानो Iढ�म�ृतः /

ग�यास ुचा,य!वk�भी मानी च�ेत Sह वै�शकः // ना. शा_२३.७ //

अनुयुLः शु1चद5`ो द�`णः ��तप!3मान ्/

भवेि8च6ा�भधायी च वय�य�त�य त§णुः // ना. शा_२३.८ //

!वuानगुणसपंना क1थनी �लE1गनी तथा /

�ा�तवेmया सखी दासी कुमार~ काe�शिnपनी // ना. शा_२३.९ //

धा6ी पाषिzडनी चैव तथा रEगोपजी!वनी /

�ो9साहने ऽथकुशला मधुरकथा द�`णाथकालuा // ना. शा_२३.१० //

लडहा संवतृम;6ा दतूी 9वे�भगु5णैः काया5 /

तया,यु9साहन ंकायU नानाद�श5तकारणम ्// ना. शा_२३.११ //

यथोLकथनं चैव तथा भाव�दश5नम ्/

न जड ं�पस�प;नं नाथ5व;तं न चातुरम ्// ना. शा_२३.१२ //

दतंू वाऽ,यथवा दतूी ंबुधः कुया59कदाचन /

कुलभोगधना1धOयैः कृ9वा1धक!वक9थनम ्// ना. शा_२३.१३ //

दतूी �नवेदये9काममथाUGैवानुवण5येत ्/

न चाकाम�व3ृायाः कृ>ाया वा!प सEगमः // ना. शा_२३.१४ //

नानुपायः �कत5gयो द9ूया Sह पeुषायः /

उ9सव ेर�6सhचार उ�Jान े�म6वेmम�न // ना. शा_२३.१५ //

धा�6गहेृष ुसoया वा तथा चैव �नम;6णे /

gया1धतgयपदेशने शु;यागार�नवशेने // ना. शा_२३.१६ //

काय5ः समागमो न?्णां �ी�भः �थमसEगमे /

एव ंसमागम ंकृ9वा सोपायं !व1धपवू5कम ्// ना. शा_२३.१७ //

अनुरLा !वरLा वा �लEगाकारै�तु ल`येत ्/

�वभावभावा�तशयैना5र~ या मदनाया // ना. शा_२३.१८ //

करो�त �नभतृा ंल~लां �न9यं सा मदनातुरा /

सखीम�ये गुणान ्&ूत े�वधन ंच �य8च�त // ना. शा_२३.१९ //

Page 205: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पूजय9य�य �म6ा^ण aे!r श6ुजनं सदा /

गमागमे सखीना ंया (rा भव�त चा1धकम ्// ना. शा_२३.२० //

तु[य9य�य कथा�भ�तु स�नेहं च �नर~`त े/

सु* ेतु पGात ्�व!प�त चुि�बता ��तच�ुब�त // ना. शा_२३.२१ //

उ!3b9य!प पूवU च तथा Oलेशसहा!प च /

उ9सव ेमSुदता या च gयसने या च दःु^खता // ना. शा_२३.२२ //

एव!ंवधैगु5णैयु5Lा 9वनुरLा तु सा �मतृा /

!वरLाया�त ु1च;हा�न चुि�बता ना�भचु�ब�त // ना. शा_२३.२३ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े 6यो!वशंः

_____________________________________________________________

चतु!वUशो ऽ�यायः

समासत�तु �कृ�ति�!वधा प/रकH�त5ता /

पुeषाणामथ �ीणामु3माधमम�यमा // ना. शा_२४.१ //

िजतिे;<य uानवती नाना�शnप!वच`णा /

द�`णाधमहाल%या भीताना ंप/रसा;9वनी // ना. शा_२४.२ //

नानाशा�ाथ5संप;ना गा�भीय�दाय5शा�लनी /

�थैय59यागगुणोपेता uेया �कृ�तe3मा // ना. शा_२४.३ //

लोकोपचारचतुरा �शnपशा�!वशारदा /

!वuानमाधुय5युता म�यमा �कृ�तः �मतृा // ना. शा_२४.४ //

�`वाचो ऽथ दःुशीलाः कुसKवाः �थूलबु>यः /

\ोधनाघातकाGवै �म6�नािG<मा�ननः // ना. शा_२४.५ //

!पशुना�तू>तैवा5Oयैरकृतuा�तथालसाः /

मा;यामा;या !वशेषuा �ीलोलाः कलह!�याः // ना. शा_२४.६ //

सूचकाः पापकमा5णः पर<gयापहा/रणः /

ए�भद�षै�तुसंप;ना भव;तीहाधमा नराः // ना. शा_२४.७ //

एव ंतु शीलतो न?्णां �कृ�ति�!वधा �मतृा /

�ीणां पुनG �कृ�त ंgयाoया�या�यनुपूव5शः // ना. शा_२४.८ //

मदृभुाबा चाचपला ि�मतभा!षzय�नbुरा /

गु�णां वचन ेद`ा सलjजा !वनयाि;वता // ना. शा_२४.९ //

�पा�भजनमाधुयVगु5णैः �वाभा!वकेयु5ता /

गा�भीय5धैय5स�प;ना !वuेया �मदो3मा // ना. शा_२४.१० //

ना9यु9कृrैर�न^खलैरे�भरेवाि;वता गुणैः /

अnपदोषानु!व>ा च म�यमा �कृ�तः �मतृा // ना. शा_२४.११ //

अधमा �कृ�तया5 तु पुeषाणां �कH�त5ता /

!वuेया सवै नार~णामधमाना ंसमासतः // ना. शा_२४.१२ //

नपुसंक�तु !वuेयः संकHण� ऽधम एव च /

Page 206: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�े[याSदर!प !वuेया सकंHणा5 �कृ�तSaजाः // ना. शा_२४.१३ //

शकारG !वटGैव ये चा;ये,येवमादयः /

सकंHणा5�त ेऽ!प !वuेया vधमा नाटके बुधैः // ना. शा_२४.१४ //

एता uेयाः �कृतयः पुeष�ीनपुसंकैः /

आसां त ुस�ंव%या�म !वधानं शीलसंयम ्// ना. शा_२४.१५ //

अ6 च9वार एव �यनुा5यकाः प/रकH�त 5ताः /

म�यमो3म�कृतौ नानाल`णल�`ताः // ना. शा_२४.१६ //

धीरो>ता धीरल�लता धीरोदा3ा�तथैव च /

धीर�शा;तकाGैव नायकाः प/रकH�त5ताः // ना. शा_२४.१७ //

देवा धीरो>ता uेयाः �युध�रल�लता नपृाः /

सेनाप�तरमा9यG धीरोदा3ौ �कH�त5तौ // ना. शा_२४.१८ //

धीर�शा;ता !वuेया &ा'णा वा^णज�तथा /

एतषेा ंतु पुनudयाG9वार�तु !वदषूकः // ना. शा_२४.१९ //

�लगंी Saजो राजजीवी �श[यGे�त यथा\मम ्/

देव�`�तभतृामा9य&ा'णानां �योजयेत ्// ना. शा_२४.२० //

!व�लभंस(ुदोमी सकंथालापपेशलाः /

gयसनी �ा,य दःुख ंवा युjयत ेऽqयुदयेन यः // ना. शा_२४.२१ //

तथा पुeषमाहु�तं �धानं नायकं बुधाः /

य6ानेक�य भवतो gयसनाqयुदयौ पुनः // ना. शा_२४.२२ //

सपुrौ य6 तौ �याता ंन भवे36 नायकः /

Sदgया च नपृप�ी च कुल�ी ग^णका तथा // ना. शा_२४.२३ //

एता�तु ना�यका uेय नाना�कृ�तल`णाः /

धीरा च ल�लता च �याददुा3ा �नभतृा तथा // ना. शा_२४.२४ //

Sदgया राजाEगनाGैव गुणैयु5Lा भवि;त Sह /

उदा3ा �नभतृा चैव भव3े ुकुलजाEगना // ना. शा_२४.२५ //

ल�लते चाqयुदा3े च ग^णका�शnपका/रके /

�कृतीना ंतु सवा5सामुपचारा� Saधा �मतृाः // ना. शा_२४.२६ //

बाvGाqय;तरGैव तयोव5%या�म ल`णम ्/

त6 राजोपचारो यो भवदेाqय;तरो Sह सः // ना. शा_२४.२७ //

ततो वाOयोपचार�तु य�य बाvः स उ8यते /

अथ राजोपचारे च राuाम;तःपुरा1तम ्// ना. शा_२४.२८ //

�ी!वभाग ं�व%या�म !वभLमपुचारतः /

राजोपचारं व%या�म v;तःपुरसमायम ्// ना. शा_२४.२९ //

महादेवी तथा देgयः �वा�म;यः �था!पता अ!प /

भो1ग;यः �शnपका/रzयो नाटकHयाः सनत5काः // ना. शा_२४.३० //

अनुचा/रकाG !वuेया�तथा च प/रचा/रकाः /

तथा संचा/रकाGैव तथा �ेषणका/रकाः // ना. शा_२४.३१ //

मह3य5ः �तीहाय5ः कुमाय5ः �थ!वरा अ!प /

आयु�LकाG नपृतेरयम;तःपरुो जनः // ना. शा_२४.३२ //

Page 207: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ6 मूधा5�भ!षLा या कुलशीलसमि;वता /

गुणैयु5Lा वय��था च म�य�था \ोधना तथा // ना. शा_२४.३३ //

मुLे[या5 नपृशीलuा सुखदःुखसहा समा /

शाि;त�व�9ययनभै5तु5�सततं मEगल!ैषणी // ना. शा_२४.३४ //

शा;ता प�त-ता धीरा अ;तःपुरSहत ेरता /

ए�भगु5णै�तु सयुंLा महदेवी9युदा(ता // ना. शा_२४.३५ //

ए�भरेव गुणैयु5Lा�त9स�ंकार!वविज5ताः /

ग!व5ताGा�तसौभाAयाः प�तसभंोगत9पराः // ना. शा_२४.३६ //

शु1च�न9योjवलाकाराः प�तप`ाqयसयूकाः /

वयो�पगुणा¼या या�ता देgय इ�त भा!षताः // ना. शा_२४.३७ //

सेनापतेरमा9याना ंभ9ृयानामथवा पुनः /

भवेयु�तनया या�त ु��तस�मानविज5ताः // ना. शा_२४.३८ //

शील�पगुणैया5�तु संप;ना नपृतSेह5ताः /

�वगुणैल5�धस�माना �वा�म;य इ�त ताः �मतृाः // ना. शा_२४.३९ //

�पयौवनशा�ल;यः कक5 शा !व�माि;वताः /

र�तसभंोगकुशलाः ��तप`ाqयसूयकाः // ना. शा_२४.४० //

द`ा भतु5G 1च3uा ग;धमाnयोjवला�सदा /

नपृतेG;दव�त5;यो न ह~[या5मानग!व5ताः // ना. शा_२४.४१ //

उि9थताG �म3ाG 9यLाल�या न �नbुराः /

मा;यामा;य!वशेषuाः �था!पता इ�त ताः �मतृाः // ना. शा_२४.४२ //

कुलशीलल�धपजूामदृवो ना�तचोQटाः /

म�य�था �नभतृाः `ा;ता भो1ग;य इ�त ताः �मतृाः // ना. शा_२४.४३ //

नानाकला!वशेषuा नाना�शnप!वच`णाः /

ग;धपु[प!वभागuा लेoयालेoय!वकिnपकाः // ना. शा_२४.४४ //

शयनासनभागuाGतुरा मधुरा�तथा /

द`ाः सौ�याः �फुटाः ि�bा �नभतृाः �शnपका/रकाः // ना. शा_२४.४५ //

Bहमो`लयuा या रसभाव!वकिnपकाः /

चतुराना�यकुशलाGोहापोह!वच`णाः // ना. शा_२४.४६ //

�पयौवनसंप;ना नाटकHया�तु ताः �मतृाः /

हेलाभाव!वशेषा¼या स9वनेा�भनयेन च // ना. शा_२४.४७ //

माधुयdन च सपं;ना vातोJकुशला तथा /

अEग�9यEगसंप;ना चतु[ष!bकलाि;वता // ना. शा_२४.४८ //

चतुराः �°योपेताः �ीदोषैG !वविज5ताः /

सदा �गnभा च तथा 9यLाल�या िजतमा // ना. शा_२४.४९ //

नाना�शnप�योगuा न3ृगीत!वच`णा /

अथ �पगुणौदाय5धयै5सौभाAयशीलसपं;ना // ना. शा_२४.५० //

पेशलमधुरि�नAधानुनाSदकल1च6कzठा च /

समागतास ुनार~षु �पयौवनकि;त�भः // ना. शा_२४.५१ //

न Imयत ेगुणै�तु5nया य�याः सा नत5कH �मतृा /

Page 208: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सवा5व�थोपचारेष ुया न मुhच�त प1थ5वम.् // ना. शा_२४.५२ //

!वuेया द�`णा द`ा ना�यuैरनुचा/रका /

श�यापाल~ च6धार~ तथा gयजनधा/रणी // ना. शा_२४.५३ //

सवंाSहका ग;धयोO6ी तथा चैव �सा1धका /

तथाभरणयोO6ी च माnयसंयोिजका तथा // ना. शा_२४.५४ //

एव ं!वधा भवयुेया5ः ता uेयाः प/रचा/रकाः /

नानाक%या !वचा/रzयः तथोअपवनसचंराः // ना. शा_२४.५५ //

देवतायतन\Hडा �ासादप/रचा/रकाः /

यामFक;य�तथा चैव याGैव ंल`णाः ि�यः // ना. शा_२४.५६ //

संचा/रका�तु !वuेया ना�यuैः समदुा(ताः /

�ेषणे ऽकामसयंुLे गvुागvुसमुि9थत े// ना. शा_२४.५७ //

नपृयैा5�तु �नयुjय;त ेताः uेयाः प/रचा/रकाः /

सवा5;तःपरुर`ास ु�त�ुत�व�9ययनेन च // ना. शा_२४.५८ //

या व!ृ>म�भन;दि;त ता !वuेया मह3राः /

सि;ध!वBहसंब>नानाचारसमुि9थतम ्// ना. शा_२४.५९ //

�नवेदयि;त याः कायU ��तहाय5�त ुताः �मतृाः /

अ�ा*रससंभोगा न स�ंा;ता न चोQटाः // ना. शा_२४.६० //

�नभतृाG सलjजाG कुमाय� बा�लकाः �मतृाः /

पुव5राजनयuा याः पुव5राजा�भपूिजताः // ना. शा_२४.६१ //

पुव5राजानुच/रता�ता व>ृा इ�त स�ुuताः /

भाzडागारे[व1धकृताGायुधा1धकृता�तथा // ना. शा_२४.६२ //

फलमलूौषधीना ंच तथा चैवा;ववे̀ कH /

ग;धाभरणव�ाणां माnयाना ंचैव 1चि;तका // ना. शा_२४.६३ //

ब�ाये तथा युLा uेया vायु�Lका�त ुताः /

इ9य;तःपुरचा/रzयः ि�यः �ोLा समासतः // ना. शा_२४.६४ //

!वशषेण!वशषेेण तासा ंव%या�म वै Saजाः /

अनुरLाG भLाG नानापा$5समिु9थताः // ना. शा_२४.६५ //

या �नयुLा �नयोगेषु कायdष ु!व!वधेष ुच /

न चोQटा अस�ंा;ता न लु�धा ना!प �नbुराः // ना. शा_२४.६६ //

दा;ताः `ा;ताः �स;नाG िजत\ोधा िजतेि;<याः /

अकामा लोभडीनाG �ीदोषGै !वविज5ताः // ना. शा_२४.६७ //

सा 9व;तःपरुसचंारे योjया पा1थ5ववेmम�न /

काeकाः कhचुकHयाG तथा वष5वराः पुनः // ना. शा_२४.६८ //

औप�था�यक�नमु5zडा �ीणा �ेषणकम5̂ ण /

र`णं च कुमार~णां बा�लकाना ं�योजयेत ्// ना. शा_२४.६९ //

अ;तःपुरा1धकारेष ुराजचया5नुव!35नाम ्/

सव5व3ृा;तसंवाहाः प9यागारे �नयोजयेत ्// ना. शा_२४.७० //

!वनीताः �वnपसKवा ये Oल~बा वै �ी�वभा!वकाः /

जा9या न दो!षणGैव त ेव ैवष5वराः �मतृाः // ना. शा_२४.७१ //

Page 209: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

&'ाणाः कुशला व>ृाः कामदोष!वविज5ताः /

�योजनेष ुदेवीनां �योLgया नपृःै सदा // ना. शा_२४.७२ //

एतदrादश!वधं �ोLम;तःपुरं मया /

अतः परं �व%या�म बाvं पeुषसभंवम ्// ना. शा_२४.७३ //

राजा सेनाप�तGवै पुरोधा मि;6ण�तथा /

स1चवाः �ा|!ववाकाG कुमारा1धकृता�तथा // ना. शा_२४.७४ //

एके चा;ये च बहवो मा;या uेया नपृ�य तु /

वशेेषमेषां व%या�म ल`णेन �नबोधत // ना. शा_२४.७५ //

बलवान ्बु!>सपं;नः स9यवाद~ िजतेि;<यः /

द`ः �गnभो ध�ृतमान ्!व\ा;तो म�तमाhचु1चः // ना. शा_२४.७६ //

द~घ5दश� महो9साहः कृतuः !�यवा¥दृःु /

लोकपाल-तधरः कम5माग5!वशारदः // ना. शा_२४.७७ //

उि9थतGा�म3G व>ृसेgयथ5शा�!वत ्/

परभावEे1गता�भuः शूरो र`ासमि;वतः // ना. शा_२४.७८ //

ऊहापोह!वचार~ च नाना�शnप�योजकः /

नी�तशा�ाथ5कुशल�तथा चैवानुरागवान ्// ना. शा_२४.७९ //

धम5uो ऽgयसनी चैव गुणैरेतभे5वे;नपृः /

कुल~ना बु!>सपं;ना नानाशा�!वपिGताः // ना. शा_२४.८० //

ि�नAधा परेरहाय5G न �म3ाG देशजाः /

अलु�धाG !वनीताG शुचयो धा�म5का�तथा // ना. शा_२४.८१ //

पुरोधो मि;6ण�9व�ेभगु5णैयु5Lा भवि;त Sह /

बु!>मा;नी�तसंप;न�9यLाल�यः !�यंवदः // ना. शा_२४.८२ //

परर;�!व1धuG या6ाकाल!वशषे!वत ्/

अथ5शा�ाथ5कुशलो vनुरLः कुलोQवः // ना. शा_२४.८३ //

देश!व9काल!व8चैव कत5gयः �`�तपःै सदा /

gयवहाराथ5तKवuा ब!ु>म;तो बहुुताः // ना. शा_२४.८४ //

म�य�था धा�म5का धीराः काया5काय5!ववFेकनः /

`ा;ता दा;ता िजत\ोधा सव56 समद�श5नः // ना. शा_२४.८५ //

ईIशः �ा|!ववाका�त ु�था,या धमा5सन ेSaजाः /

उि9थताG �म3ाG 9यLाल�या िजतमाः // ना. शा_२४.८६ //

ि�नAधा शा;ता !वनीताG म�य�था �नपुणा�तथा /

नयuा !वनयuाG ऊहापोह!वच`णाः // ना. शा_२४.८७ //

सव5शा6ाथ5संप;नाः कुमारा1धकृता�तथा /

बहृ�प�तमतादेषां गुणांGा�भकां`येत ्// ना. शा_२४.८८ //

!वuेयं चोपहायU च सqयानां च !वकnपनम ्/

इ9येष वो मया �ोLः �ा|!ववाक�नण5यः // ना. शा_२४.८९ //

अत ऊ�वU �व%या�म 1च6ा�भनयनं पुनः /

इ�त भारतीये ना�यशाkे पुं�युपचारो नामा�यायGत!ुवUशः

Page 210: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

_____________________________________________________________

पhच!वशंो ऽ�यायः

अEगा�भनय�यवै यो !वशेषः Oव1चत ्Oव1चत ्/

अनुL उ8यत े1च6ः 1च6ा�भनय��मतृः // ना. शा_२५.१ //

उ3ानौ तु करौ कृ9वा �वि�तकौ पा$5सिं�थतौ /

उaाSहतने �शरसा तथा चो�व5�नर~`णात ्// ना. शा_२५.२ //

�भातं गगनं रा�6ः �दोष ंSदवस ंतथा /

ऋतून ्घनान ्वना;तांG !व�तीणाUG जलाशयान ्// ना. शा_२५.३ //

Sदशो Bहान ्सन`6ान ्Fकिhचत ्�व�थं च यQवेत ्/

त�य 9व�भनयः काय� नानाI!rसमि;वतः // ना. शा_२५.४ //

ए�भरेव करैभू5य�तनैेव �शरसा पनुः /

अधो �नर~`णेनाथ भू�म�थान ्स�ंदश5येत ्// ना. शा_२५.५ //

�पश5�य Bहणेनैव तथोnलकुसनेन च /

च;<jयो��ा ंसुख ंवायंु रस ंग;धं च �नSद5शते ्// ना. शा_२५.६ //

व�ावकुzठना9सयूU रजोधूमा�नलां�तथा /

भ�ूमतापमथो[णं च कुया58चाया�भलाषतः // ना. शा_२५.७ //

ऊ�वा5केकरI!r�त ुम�या�े सयू5माSदशेत ्/

उदया�तगतं चैव !व�मयाथVः �दश5येत ्// ना. शा_२५.८ //

या�न सौ�याथ5युLा�न सु�वभावकृता�न च /

गा6�पशV�सरोमाhचै�तषेाम�भनयो भवेत ्// ना. शा_२५.९ //

या�न �यु�ती%ण�पा^ण ता�न चा�भनये9सधुीः /

असं�पशV�तथोaेग�ैतथा मुख!वकुzठनैः // ना. शा_२५.१० //

ग�भीरोदातसयुंLानथा5न�भनये¢धुः /

साटोपैG सगवVG गा6ःै सौbवसंयुतैः // ना. शा_२५.११ //

यuोपवीतदेश�थमराल ंहासमाSदशते ्/

�वि�तकौ !व8युतौ हारkAदामाथा5न ्�नदश5येत ्// ना. शा_२५.१२ //

�मणेन �द�श5;या Irेः प/रगमेन च /

अलप�कपीडायाः सवा5थ5Bहणं भवते ्// ना. शा_२५.१३ //

gयं वणयोगेन Imयं I!r!वलोकनैः /

आ9म�थ ंपरस�ंथं वा म�य�थं वा !व�नSद5शते ्// ना. शा_२५.१४ //

!वJुदnुकाघनरवा!व[फु�लगंा1च5ष�तथा /

6�तागंा�`�नमेषैG त ेऽ�भनेयाः �योLृ�भः // ना. शा_२५.१५ //

उaे!rतकराव3ृौ करौ कृ9वा नतं �शरः /

असं�पशd तथा�नrे िज'Irेन कारयेत ्// ना. शा_२५.१६ //

वायुम[ुणं तम�तेजो मुख�8चादनेन च /

रेणुतोयपतंगांG �मरांG �नवारयेत ्// ना. शा_२५.१७ //

कृ9वा �वि�तकस�ंथानौ प�कोशावधोमुखौ /

Page 211: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�सअंह 5̀वानरgया¡$ापदांG �न�पयेत ्// ना. शा_२५.१८ //

�वि�तकौ �6पताकौ तु गु�णां पादव;दने /

खटक�वि�थकौ चा!प �तोदBहणे �मतृौ // ना. शा_२५.१९ //

एकं Sa 6ी^ण च9वा/र पhच ष� स* चाrधा /

नव वा दश वा!प �युग5णनागुं�ल�भभ5वते ्// ना. शा_२५.२० //

दशाoयाG शताoयाG सहkाoया�तथैव च /

पताकाqया ंत ुह�ताqया ं�योjया�ताः �योLृ�भः // ना. शा_२५.२१ //

दशाoयगणनाया�तु परतो या भवSेदह /

वाOयाथdनैव सा�यासौ परो`ा�भनयेन च // ना. शा_२५.२२ //

च6�वजपताकाG �नदdmया दzडधारणात ्/

नाना�हरणं चाथ �नदdmयं धारणायम ्// ना. शा_२५.२३ //

एक1च3ो vधोI!rः Fकिhच;नत�शरा�तथा /

सgयह�तG सदंंशः �मतृ े�याने !वतFक5 त े// ना. शा_२५.२४ //

उaाSहत ं�शरः कृ9वा हंसप`ौ �द�`णौ /

अप9य�पणे काया5वुªयौ च �योLृ�भः // ना. शा_२५.२५ //

उaाSहत ं�शरः कृ9वा हंसवO6ं तथो�व5गम ्/

�सादय8च य ंमान ंद~घ5स9वं च �नSद5शते ्// ना. शा_२५.२६ //

अराल ंच �शर�थान ेसमaुाv त ुवामकम ्/

गत े�नवृ53 े�व�त ेच ा;तवाOये च योजयेत ्// ना. शा_२५.२७ //

सवdि;<य�व�थतया �स;नवदन�तथा /

!व1च6भतूलालोकैः शरद;त ु!व�नSद5शते ्// ना. शा_२५.२८ //

गा6सकंोचना8चा!प सयूा5िAनपटुसेवनात ्/

हेम;त�9व�भनेतgयः पeुषमै5�यमाधमःै // ना. शा_२५.२९ //

�शरोद;तोbक�पेन गा6संकोचनेन च /

कूिजतैG सशी9कारैरधमmशीतमाSदशते ्// ना. शा_२५.३० //

अव�था;तरमासाJ कदा1च33ूमरैर!प /

शीता�भनयन ंकूया5�ेवा�gयसनसभंवम ्// ना. शा_२५.३१ //

ऋतुजानां त ुपु[पाणा ंग;ध¡ाणै�तथैव च /

�`�य वायोः �पशा58च �श�शरं �पये¢धुः // ना. शा_२५.३२ //

�मोदजननारंभैeपभोगैः पथृिAव1धः /

वस;त�9व�भनेतgयो नानापु[प�दश5नात ्// ना. शा_२५.३३ //

�वदे �माज5नैGैव भू�मतापःै सवीजनैः /

उ[ण�य वायोः �पशdन Bी[म ं9व�भनये¢धुः // ना. शा_२५.३४ //

कद�बनीपकुटपैः शाaलैः से;<गोपकैः /

मेघवातःै सखु�पशVः �ाव�ृकाल ं�दश5येत ्// ना. शा_२५.३५ //

मेघौघनादैग5�भीरैधा5रा�पतनै�तदा /

!वJुि;नघा5तघोषैG वषा5रा6 ंसमाSदशते ्// ना. शा_२५.३६ //

यJ�य 1च�ं वेषो वा कम5 वा �पमेव वा /

�नदdmयः स ऋतु�तने इrा�नrाथ5दश5नात ्// ना. शा_२५.३७ //

Page 212: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एतानतूृनथ5वशा�श5ये!> रसानुगान ्/

सु̂ खन�तु सखुोपेतान ्सःुखाथा5न ्दःुखसयुंतान ्// ना. शा_२५.३८ //

यो येन भावनेा!वrः सुखदेनतेरेअन वा /

स तदाSहतसंकारः सवU पmय�त त;मयम ्// ना. शा_२५.३९ //

भावा�भनयनं कुया5Saभावाना ं�नदश5नैः /

तथैव चानभुावानां भाव�स!>ः �व�त5ता // ना. शा_२५.४० //

!वभावनेा(तं काय5मनुभावेन नीयत े/

आ9मानुभवनं भावो !वभावः परदश5नम ्// ना. शा_२५.४१ //

गeु�म56 ंसखा ि�नAधः सबं;धी ब;धुरेव वा /

आवेJत ेSह यः �ा*ः स !वभाव इ�त �मतृः // ना. शा_२५.४२ //

यKव�य स�ंमो9थानैर�य5पाJासनाSद�भः /

पूजनं F\यत ेभO9या सो ऽनुभावः �कH�त5तः // ना. शा_२५.४३ //

एवम;ये[व!प uेयो नानाकाय5�दश5नात ्/

!वभावो वा!प भावो वा !वuेयो ऽथ5वशा¢धैुः // ना. शा_२५.४४ //

य�9व!प ��तसदेंशो दतू�येह �द~यत े/

सो ऽनुभाव इ�त uेयः ��तस;देशद�श5तः // ना. शा_२५.४५ //

एव ंभावो !वभावो वा,यनुभावG कH�त5तः /

पुeषैर�भनेयः �या9�मदा�भरथा!प वा // ना. शा_२५.४६ //

�वभावा�भनये �थान ंपंुसां कायU तु वै[णवम ्/

आयतं वावSह9थं वा �ीणां कायU �वभावतः // ना. शा_२५.४७ //

�योजनवशा8चैव शषेाzय!प भवि;त Sह /

नानाभवा�भनयनःै �योगैG पथृिAवधःै // ना. शा_२५.४८ //

धैय5ल~लाEगसपं;नं पeुषाणा ं!वच!ेrतम ्/

मदृलु~लाEगहारैG �ीणा ंकायU तु च!ेrतम ्// ना. शा_२५.४९ //

करपादाEगसhचारा��ीणां तु ल�लताः �मतृाः /

सुधीरGो>तGैव पeुषाणा ं�योLृ�भः // ना. शा_२५.५० //

यथा रस ंयथा भाव ं�ीणा ंभाव�दश5नम ्/

नराणा ं�मदाना ंच भावा�भनयनं पथृक् // ना. शा_२५.५१ //

भावानुभावन ंयुLं gयाoया�या�यनुपूव5शः /

आ�लEगनने गा6ाणा ंसि�मतेन च च`षुा // ना. शा_२५.५२ //

तथोnलकुसान8चा!प हषU सदंश5ये;नरः /

�`�स!;जातरोमाhचात ्बा[पेणावतृलोचना // ना. शा_२५.५३ //

कुव�त नत5कH हषU �ी9या वाOयैG सि�मतैः /

उa3ृरLने6G स;दrाधर एव च // ना. शा_२५.५४ //

�न$ासकं!पतांगG \ोधं चा�भनये;नरः /

ने6ाqया ंबा[पपूणा5qयां 1चबकुौb�कंपनात ्// ना. शा_२५.५५ //

�शरसः कंपना8चवै �ुकुट~करणेन च /

मौनेनाEगु�लभEगेन माnयाभरणवज5नात ्// ना. शा_२५.५६ //

आयतक�थानक`ाया ई[या5 \ोधे भवेि9�याः /

Page 213: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�न$ासो88वासबहुलरैधोमुख!व1च;तनैः // ना. शा_२५.५७ //

आकाशवचना8चा!प दःुखं पुसंा ंतु योजयेत ्/

eSदतैः $�सतैGैव �शरो�भहननेन च // ना. शा_२५.५८ //

भ�ूमपाता�भघातैG दःुख ं�ीषु �योजयेत ्/

आन;दज ंचा�त5ज ंवा ई[या5सभंतूमेव वा // ना. शा_२५.५९ //

य9पूव5मLंु eSदतं त9�ीनीचषे ुयोजयेत ्/

स�ंमावगेचrेा�भmश�सपंातनेन च // ना. शा_२५.६० //

पुeषाणा ंभयं कायU धैया5वगेबलाSद�भः /

चलतारकने69वा§ा6ैः �फु/रतकि�पतैः // ना. शा_२५.६१ //

स;6�त(दय9वा8च पा$ा5qयामवलोकनैः /

भतृ5र;वेषणा8चैवम8ुचैरा\;दनाद!प // ना. शा_२५.६२ //

!�य�या�लगंना8चैव भयं कायU भवेि9�याः /

मदा ये ऽ�भSहताः पूवU त े�ीनीचषे ुयोजयेत ्// ना. शा_२५.६३ //

मदृ�ुभः �ख�लतै�न59यमाकाश�यावलबंनात ्/

ने6ावघूण5नैGैव साल�यैः क1थतै�तथा // ना. शा_२५.६४ //

गा6ाणा ंकंपनैGैव मदः काय� भविे9�याः /

अनेन !व1धना काय5ः �योगाः कारणोि9थताः // ना. शा_२५.६५ //

पौeषः �ीकृतो वा!प भावा v�भनयं ��त /

सवd सल�लता भावा��ी�भः काया5ः �य�तः // ना. शा_२५.६६ //

धैय5माधुय5सपं;ना भावाः काया5�तु पौeषाः /

�6पताकाEगलु~qया ंतु व�लताqया ं�योजयेत ्// ना. शा_२५.६७ //

शुकाG सा/रकाGैव स%ूमा ये चा!प प�`णः /

�श^खसारसहंसाJाः �थलूा ये ऽ!प �वभावतः // ना. शा_२५.६८ //

रेचकैरEगहारैG तषेाम�भनयो भवेत ्/

खरो�ा$तरा�सहंgया¡गोमSहषादय // ना. शा_२५.६९ //

ग�त�चरैरEगैG त ेऽ�भनेयाः �योLृ�भः /

भतूाः !पशाचा य`ाG दानवाः सहरा`सःै // ना. शा_२५.७० //

अEगहारैर!व�नदdmया नामसकंHत5नाद!प /

अEगहारै!व5�नदdmया अ�9य`ा भवि;त ये // ना. शा_२५.७१ //

�9य`ा�9व�भनेतgया भयोaेगःै स!व�मयैः /

देवाG 1च�ैG �णामकरणैभा5वैG !वच!ेrतैः // ना. शा_२५.७२ //

अ�भनेयो vथ5वशाद�9य`ाः �योगuैः /

सgयोि9थतेन ह�तेन vरालेन �शरः �पशृते ्// ना. शा_२५.७३ //

नरे ऽv�भवादनं vेतद�9य` े!वधीयते /

खटकावध5मानेन कपोताoयेन वा पुनः // ना. शा_२५.७४ //

दैवता�न गु�ंGैव �मदाGा�भवादयेत ्/

SदवौकसG ये पjूयाः �9य`ाG भवि;त ये // ना. शा_२५.७५ //

तान ्�माणःै �भावैG गभंीराथVG योजयेत ्/

महाजनं सखीवगU !वटधूत5जन ंतथा // ना. शा_२५.७६ //

Page 214: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

प/रमzडलस�ंथेन ह�तेना�भनयेन;नरः /

पव5तान ्�ाशुंयोगेन वृ̀ ांGैव समुि8ªतान ्// ना. शा_२५.७७ //

�सा/रताqया ंबाहुqयामुि9`*ाqया ं�योजयेत ्/

समूहसागरं सेना बहु!व�तीण5मेव च // ना. शा_२५.७८ //

पताकाqया ंत ुह�ताqयामिु9`*ाqयां �दश5येत ्/

शौयU धैयU च गवU च दप5मौदाय5मु8ªयम ्// ना. शा_२५.७९ //

ललाटदेश�थानेन 9वरालेना�भदश5येत ्/

व`ोदेशादपा!व>ौ करौ तु मगृशीष5कौ // ना. शा_२५.८० //

!व�तीण5�<तुो9`ेपौ योjयौ य�यादपावतृम ्/

अधोमुखो3ानतलौ ह�तौ Fकिhच9�सा/रतौ // ना. शा_२५.८१ //

कृ9वा 9व�भनयेaेला ं�बलaारं गहंृ गुहान ्/

कामं शापBहB�तान ्jवरोपहतचतेसः // ना. शा_२५.८२ //

एतषेा ंच!ेrतं कुया5दEगाJःै सIशैबु5धःै /

दोला�भनयनं कुया5�ोलाया�तु !वलोकनैः // ना. शा_२५.८३ //

सभंो`ेण च गा6ाणा ंरjव$ाBहणेन च /

यदा चाEगवती डोला �9य`ा प�ुतजा भवेत ्// ना. शा_२५.८४ //

आसनेष ु�!वrानां कत5gय ंत6 डोलनम ्/

आकाशवचनानीह व%या�या9मगता�न च // ना. शा_२५.८५ //

अपवा/रतकं चैव जनाि;तकमथा!प च /

दरू�थाभाषणं य9�यादशर~र�नवदेनम ्// ना. शा_२५.८६ //

परो`ा;त/रत ंवाOयमाकाशवचनं तु तत ्/

त6ो3रकृतैवा5Oयैः सलंापं स�ंयोजयेत ्// ना. शा_२५.८७ //

नानाकारणसयंुLैः काgयभावसमिु9थतैः /

(दय�य वचो य3 ूतदा9मगतमी[यत े// ना. शा_२५.८८ //

स!वतकU च तJोjयं �ायशो नाटकाSदष ु/

�नगढूभावसंयुLमपवा/रतकं �मतृम ्// ना. शा_२५.८९ //

काय5वशादवणं पा$5गतैय5jजनाि;तकं त9�यात ्/

(दय�थं स!वकnप ंभाव�थं चा9मगतमेव // ना. शा_२५.९० //

इ�त गढूाथ5युLा�न वचनानीह नाटके /

जनाि;तका�न कणd तु ता�न योjया�न योLृ�भः // ना. शा_२५.९१ //

पूव5व3ृ ंत ुय9कायU भयूः कlय ंतु कारणात ्/

कण5�देश ेतaा8यं मागा39पनुeLताम ्// ना. शा_२५.८२ //

अgय�भचारेण पठेदाकाशजनाि;तका9मगतपाpयम ्/

�9य`परो`कृतानामा9मसमु9थान ्परकृतांG // ना. शा_२५.९३ //

ह�तम;त/रतं कृ9वा �6पताकं �योLृ�भः /

जनाि;तकं �योLgयमपवा/रतकं तथा // ना. शा_२५.९४ //

�व,ना�यतवाOयाथV�9व�भनेयो न खल ुह�तसंचारैः /

सु*ा�भSहतैरेव तु वाOयाथVः सो ऽ�भनेयः �यात ्// ना. शा_२५.९५ //

म;द�वरसhचारैgय5LाgयLं पनुeLवचनाथ5म ्/

Page 215: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पूवा5नु�मरणकृत ंकायU �व,नािhचते पाpयम ्// ना. शा_२५.९६ //

��श1थलगुeकeणा`रघzटानु�व/रतवाOयग§दजैः /

SहOका$सोपेतां काकंु कुया5;मरणकाले // ना. शा_२५.९७ //

SहOका$ासोपेता ंमू8च�पगमे मरणव9कथयेत ्/

अ�तम3े[व!प कायU तa9�व,ना�यते यथा पाpयम ्// ना. शा_२५.९८ //

व>ृाना ंयोजये9पाpयं ग§द�ख�लता`रम ्/

असमा*ा`रं चैव बालाना ंतु कल�वनम ्// ना. शा_२५.९९ //

नानाभावोपगतं मरणा�भनये बहुकH�त5तं त ु/

!व�`*ह�तपादै�न5भतृःै स;नै�तथा काय5म ्// ना. शा_२५.१०० //

gया1ध,लतु ेच मरण ं�नषzणगा6�ैतु स�ंयोLgयम ्/

SहOका$ासोपेतं तथा पराधीनगा6सचंारम ्// ना. शा_२५.१०१ //

!वषपीते ऽ!प च मरण ंकायU !व�`*गा6करचरणम ्/

!वषवगेस�ंयुLं !व�फु/रतांगF\योपेतम ्// ना. शा_२५.१०२ //

�थेमे वगेे काmयU 9व�भनेये वेपथुSa5तीये त ु/

दाह�तथा ततृीये !वलिnलका �या8चतुथd त ु// ना. शा_२५.१०३ //

फेन�तु पhचम�थे त ुBीवा षbे तु भjयत े/

जडता स*मे तु �या;मरणं 9वrमे भवते ्// ना. शा_२५.१०४ //

त6 �थमवेगे तु `ामव\कपोलता /

कृश9व ेऽ�भनयः काय� वाOयानामnपभाषणम ्// ना. शा_२५.१०५ //

सवा5Eगवपेथंु च कzडूयनं तथाEगानाम ्/

!व�`*ह�तगा6 ंदाहं चैवा,य�भनये3 ु// ना. शा_२५.१०६ //

उa3ृ�नमेष9वाद§ुार8चद5नै�तथा`पेःै /

अgयLा`रकथनैः !वलिnलकाम�भनयेदेवम ्// ना. शा_२५.१०७ //

उ§ारवमनयोगैः �शरसG !वलोलनैरनेक!वधैः /

फेन�9व�भनेतgयो �नःसंuतया �नमेषैG // ना. शा_२५.१०८ //

असंकपोल�पश5ः �शरसो ऽथ !वनामनं �शरो ऽपाEगः /

सवdि;<अयसमंोहाjजडतामेव ं9व�भनये3 ु// ना. शा_२५.१०९ //

समंी�लतने69वात ्gया1ध!वव>ृौ भुजEगदशनाaा /

एव ंSह ना�यधमd मरणा�न बुधःै �योjया�न // ना. शा_२५.११० //

स�ंमे[वथ रोषेष ुशोकावशेकृतषुे च /

या�न वाOया�न युjय;त ेपुनeLं न तेि[वह // ना. शा_२५.१११ //

सा�वहो मां च हेहे�त Fकं 9व ंमामावदे�त च /

एव!ंवधा�न काया5^ण Sa�6संoया�न कारयेत ्// ना. शा_२५.११२ //

�9यEगह~नं य9काgयं !वकृत ंच �युjयते /

न ल`णकृत�त6 काय5�9व�भनयो बुधैः // ना. शा_२५.११३ //

भावो य6ो3माना ंतु न त ंम�येष ुयोजयेत ्/

यो भावGैव म�यानां न त ेनीचषे ुयोजयेत ्// ना. शा_२५.११४ //

पथृक् पथृAभावरसैरा9मचrेासमिु9थतैः /

jयेbम�यमनीचषे ुना�यं राग ंSह ग8च�त // ना. शा_२५.११५ //

Page 216: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

एत ेऽ�भनय!वशषेाः कत5gयाः सKवभावसयुंLाः /

अ;ये त ुलौFकका ये तु त ेसवd लोकव9काया5ः // ना. शा_२५.११६ //

नाना!वधयै5था पु[पमैा5ला ंBlना�त माnयकृत ्/

अगंोपांग ैरसभैा5व�ैतथा ना�य ं�योजयेत ्// ना. शा_२५.११७ //

या य�य ल~ला �नयता ग�तG रEग�!वr�य �नधानयुLः /

तामेव कुया5द!वमLुसKवो याव;नरEगा9��त�नवृ5तः �यात ्// ना. शा_२५.११८ //

एवमेत ेमया �ोLा ना�ये चा�भनयाः \मात ्/

अ;ये त ुलौFकका ये त ेलोका�Bाvाः सदा बुधैः // ना. शा_२५.११९ //

लोको वदे�तथा�या9म ं�माण ं�6!वधं �मतृम ्/

वेदा�या9मपदाथdष ु�ायो ना�य ं��त!bतम ्// ना. शा_२५.१२० //

वेदा�या9मोपप;न ंत ुश�द8च;द�समि;वतम ्/

लोक�स> ंभवेि9स>ं ना�यं लोका9मकं तथा // ना. शा_२५.१२१ //

न च शOय ंSह लोक�य �थावर�य चर�य च /

शा�ेण �नण5यं कतुU भावचrेा!व1ध ं��त // ना. शा_२५.१२२ //

नानाशीलाः �कृतयः शीले ना�यं ��त!bअतम ्/

त�माnलोक�माणं Sह !वuेयं ना�ययोLृ�भः // ना. शा_२५.१२३ //

एतान ्!वधींGा�भनय�य स�यिAवuाय रEगे मनुजः �युELे /

स ना�यतKवा�भनय�योLा समंानम²यं लभत ेSह लोके // ना. शा_२५.१२४ //

एवमेत ेv�भनया वाEनेपlयाEगसभंवाः /

�योगuेन कत5gया नाटके �स!>�म8चता // ना. शा_२५.१२५ //

_____________________________________________________________

ष|!वशंो ऽ�यायः

अनु�पा !व�पा च तथा �पानु�!पणी /

�6�कारेह पा6ाणा ं�कृ�तG !वभा!वता // ना. शा_२६.१ //

नानाव�थाF\योपेता भू�मका �कृ�त�तथा /

भशृमुJोतये;ना�यं �वभावकरणायम ्// ना. शा_२६.२ //

बहुबाहूबहुमुखा�तथा च !वकृताननाः /

पशु$ापदवO6ाG खरो�ाG गजाननाः // ना. शा_२६.३ //

एत ेचा;ये च बहवो नाना�पा भवि;त ये /

आचायdण तु त ेकाया5 म9ृकाbजतुचम5�भः // ना. शा_२६.४ //

�वाभा!वकेन �पेन �!वश<ेEगमzडलम ्/

आ9म�पमव8चाJ वण5कैभू5षणैर!प // ना. शा_२६.५ //

याIशं य�य य<पू ं�कृ9या त6 ताIशम ्/

वयोवेषानु�पेण �योjय ंना�यकम5̂ ण // ना. शा_२६.६ //

यथा जीव9�वभाव ंSह प/र9यjया;यदेSहकम ्/

परभाव ं�कुeत ेपरभाव ंसमा1तः // ना. शा_२६.७ //

एव ंबुधः परंभाव ंसो ऽ�मी�त मनसा �मरन ्/

Page 217: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

येषा ंवागEगल~ला�भGेrा�भ�तु समाचरेत ्// ना. शा_२६.८ //

सकुुमार�योगो यो राuामामोदसभंवः /

शEृगाररसमासाJ त;नार~ष ु�योजयेत ्// ना. शा_२६.९ //

यु>ो>ता!व>कृता संरंभारभटाG ये /

न त े�ी�भः �योLgयाः योLgयाः पुeषषे ुत े// ना. शा_२६.१० //

अनुQटमस�ंा;तमना!व>ाEगच!ेrतम ्/

लयतालकलापात�माण�नयता`रम ्// ना. शा_२६.११ //

स!ुवभLपदालापम�नbुरमकाहलम ्/

ईIशं यQवे;ना�यं नार~�भG �योजयेत ्// ना. शा_२६.१२ //

एव ंकायU �योगuैभू5�मका!व�नवेशनम ्/

ि�यो Sह �ीगतो भावः पौeषः पुeष�यच // ना. शा_२६.१३ //

यथा वयो यथाव�थमनु�पे�त सा �मतृा /

पुeषः �ीकृतं भाव ं�पा9�कुeते त ुयः // ना. शा_२६.१४ //

�पानु�पा सा uेया �योगे �कृ�तबु5धः /

च;दतः पौeषीं भ�ूम ं�ी कुया5दनु�पतः // ना. शा_२६.१५ //

न पर�परचrेासु काय� �थ!वरबा�लशौ /

पाpय�योगे पुeषाः �योLgया Sह स�ंकृत े// ना. शा_२६.१६ //

�ीणां �वभावमधुराः कzठाः पुसंा ंतु बलव;तः /

यJ!प पुeषो !वJात ्गीत!वधानं च ल`णोपेतम ्// ना. शा_२६.१७ //

माधुय5गुण!वह~नं शोभां जनये;न त§ीतम ्/

य6 �ीणां पाpया§णैुन5राणां च कzठमाधुय5म ्// ना. शा_२६.१८ //

�कृ�त!वपय5यज�नतौ !वuेयौ तावलEकारौ /

�ायेण देवपा1थ5वसेनाप�तमुoयपeुषभवनेषु // ना. शा_२६.१९ //

�ीजनकृताः �योगा भवि;त पeुष�वभावने /

र�भोव5शी�भ�ृतष ु�वगd ना�यं ��त!bतम ्// ना. शा_२६.२० //

तथैव मानषु ेलोके राuाम;तःपुरेि[वह /

उपदेrgयमाचायVः �य�नेाEगनाजने // ना. शा_२६.२१ //

न �वय ंभू�मकाqयासो बुधैः काय5�तु नाटके /

�ीष ुयोjयः �य�ने �योगः पeुषायः // ना. शा_२६.२२ //

य�मा9�वभावोपगतो !वलासः �ीष ु!वJत े/

त�मा9�वभावमधुरमEग ंसलुभसौbवम ्// ना. शा_२६.२३ //

ल�लतं सौbव ंय8च सो ऽलEकारः परो मतः /

�योगो Sa!वधGैव !वuेयो नाटकायः // ना. शा_२६.२४ //

सकुुमार�तथा!व>ो नानाभावरसायः /

नाटकं स�करणं भाणो वीlयEक एव च // ना. शा_२६.२५ //

uेया�न सुकुमारा^ण मानुषैरा1ता�न त ु/

सकुुमार�योगो ऽयं राuामामोदकारकः // ना. शा_२६.२६ //

शEृगारसमासाJ �ीणा ंत3 ु�योजयेत ्/

यु>ो>ता!व>कृतासंरंभारभटाG ये // ना. शा_२६.२७ //

Page 218: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

न त े�ीणा ं�कत5gयाः कत5gयाः पुeषैSह5 त े/

यथा!व>ाEगहारं त ुभेJभेJाहवा9मकम ्// ना. शा_२६.२८ //

माये;<जालबहुल ंपु�तनैपlयद~!पतम ्/

पुeष�ायसंचारमnप�ीकमथो>तम ्// ना. शा_२६.२९ //

सा9व9यारभट~युLं ना�यमा!व>सं�uतम ्/

�डमः समवकारG gयायोगेहामगृौ तथा // ना. शा_२६.३० //

एता;या!व>संuा�न !वuेया�न �योLृ�भः /

एषां �योगः कत5gयो देवदानवरा`सैः // ना. शा_२६.३१ //

उ>ता ये च पुeषाः शौय5वीय5समि;वताः /

योAयः स च �य�ः कत5gयः सतत�मादेन // ना. शा_२६.३२ //

न Sह योAयया !वना भव�त च भावरससौbवं Fकं1चत ्/

सगंीतप/रOलेशो �न9यं �मदाजन�य गुण एव // ना. शा_२६.३३ //

य;मधुरकक5 श9व ंलभत ेना�य�योगेण /

�मदाः ना�य!वलासलै5भते यत ्कुसमु!ैव51च6लावzयम ्/

कामोपचारकुशला भवि;त च का�या !वशेषेण // ना. शा_२६.३४ //

गीतं व3ृ ंतथा वाJं ��तारगमनF\या /

�श[य�न[पादनं चैव षडाचाय5गुणाः �मतृाः // ना. शा_२६.३५ //

एता�न पhच यो वे!3 स आचाय5ः �कH�त5तः /

ऊहापोहौ म�तGैव �म�ृतमdधा तथैव च // ना. शा_२६.३६ //

मेधा�म�ृतगु5ण�ाघारागः सघंष5 एव च /

उ9साहG षडवेतैान ्�श[य�या!प गुणान ्!वदःु // ना. शा_२६.३७ //

एव ंकायU �योगuैना5नाभू�म!वकnपनम ्/

अत ऊ�वU �व%या�म �स>ीनाम!प ल`णम ्// ना. शा_२६.३८ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े !वकृ�त!वकnपो नाम ष|!वशंो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ स*!वशंो ऽ�यायः

�स>ीना ंतु �व%या�म ल`णं नाटकायम ्/

य�मा9�योगः सव� ऽयं �स��यथU◌ं सं�द�श5तः // ना. शा_२७.१ //

�स!>�तु Sa!वधा uेया वा¥नोEगसमुQवा /

दैवी च मानुषी चैव नानाभावसमुि9थता // ना. शा_२७.२ //

दशाEगा मानषुी �स>ीदVवी त ुSa!वधा �मतृा /

नानासKवायकृता वाEनैपlयशर~रजा // ना. शा_२७.३ //

ि�मतापहा�सनी हासा सा�वहो कrमेव च /

�ब>नादा च तथा �स!>udयाथ वा¥यी // ना. शा_२७.४ //

पलुकैG सरोमाhचैरqयु9थानै�तथैव च /

चलेदानाEगु�ल`ेपःै शार~र~ �स!>/र[यत े// ना. शा_२७.५ //

Page 219: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

Fकिhचि8चrो रसो हा�यो न9ृय�Qय56 युjयते /

ि�मतेन स ��तBाvः �े`कै�न59यमेव च // ना. शा_२७.६ //

Fकिhचद�पrहा�य ंय3था वचनमेव च /

अथ5हा�येन त�Bाv ं�े`कै�न59यमेव Sह // ना. शा_२७.७ //

!वदषूको8चेदकृतं भविे8चnपकृतं च यत ्/

अ�तहा�येन त�Bाv ं�े`कै�न59यमेव त ु// ना. शा_२७.८ //

अहोकार�तथा काय� नणृां �कृ�तसंभवः /

य>म5पदसयुंLं यथा�तशयसभंवम ्// ना. शा_२७.९ //

त6 साि�व�त यaाOयं �योLgयं Sह साधकैः /

!व�मया!वrभावषे ु�हषा5थdषु चैव Sह // ना. शा_२७.१० //

कeणे ऽ!प �योLgयं कrं शा�कृतने तु /

�ब>नादा च तथा !व�मयाथdष ु�न9यशः // ना. शा_२७.११ //

सा1ध`पेेष ुवाOयेष ु��पि;दततनूeहैः /

कुतूहलो3रावेधैब5हुमानेन साधयेत ्// ना. शा_२७.१२ //

द~*�देशं य9कायU चJेभेJाहवा9मकम ्/

स!व<वमथो9फुnलं तथा य>ु�नयु>जम ्// ना. शा_२७.१३ //

�कि�पतासंशीष5hच सां सो9थानमेव च /

त9�े`कै�त ुकुशल�ैसा�यमेव ं!वधानतः // ना. शा_२७.१४ //

एव ंसाध�यतgयैषा तjuैः �स!>�तु मानुषी /

दै!वकHhच पुनः �स!> ंसं�व%या�म तKवतः // ना. शा_२७.१५ //

या भावा�तशयोपेता सKवयुLा तथैव च /

सा �े`कै�तु कत5gया दैवी �स!>ः �योगतः // ना. शा_२७.१६ //

न श�दो न य6 न `ोभो न चो9पात�नदश5नम ्/

सपंूण5ता च रंग�य दैवी �स!>�तु सा �मतृा // ना. शा_२७.१७ //

दैवी च मानुषी चैव �स!>रेषा मयोSदता /

अत ऊ�वU �व%या�म घाता;दैवसमिु9थतन ्// ना. शा_२७.१८ //

दैवा9मपरसमु9था �6!वधा घाता बुधै�त ु!वuेया /

औ9पा�तकGतथु5ः कदा1चदथ सभंव9येष ु// ना. शा_२७.१९ //

वातािAनवष5कुhजरभजुEगमzडप�नपाताः /

कHटgयाल!पपी�लकपशु�वशेनाG दैवककृता // ना. शा_२७.२० //

घातनतः परमहं परयुLान ्स�ंव%या�म /

[ववैzयU चाचrे ं!व��मत9व ं�म�ृत�मोहG // ना. शा_२७.२१ //

अ;यवचनं च काgयं तथागंदोषो !वह�त9वम ्/

एत े9वा9मसमु9था घाता uेया �योगuैः] // ना. शा_२७.२२ //

मा9सया5�aेषाaा त9प`9वा3थाथ5भेद9वात ्/

एत ेत ुपरसमु9था uेया घाता बुधै�न59यम ्// ना. शा_२७.२३ //

अ�तह�सतeSदत!व�फोSटता;यथो9कृrना�लकापाताः /

गोमयलोr!पपी�लका!व`पेाGा/रसभंतूाः // ना. शा_२७.२४ //

औ9प�तकाG घाता म3ो;म3�वशे�लEगकृतः /

Page 220: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पुनरा9मसमु9था ये घाता�ंतां�तान ्�व%या�म // ना. शा_२७.२५ //

वलै`zयमचे!rत!वभू�मक9व ं�म�ृत�मोषG /

अ;यवचनं च काgयं तथात5नादो !वह�त9वम ्// ना. शा_२७.२६ //

अ�तह�सतeSदत!व�वर!पपी�लकाकHटपशु!वरावाG /

मकुुटाभरण�नपाता पु[करजाः काgयदोषाG // ना. शा_२७.२७ //

अ�तह�सतeSदतह�सता�न �स>ैभा5व�य दषूका^ण �यःु /

कHट!पपी�लकपाता �स!> ंसवा59मना �ना;त // ना. शा_२७.२८ //

!वव�वरमजाततालं वण5�वरसपंदा च प/रह~णम ्/

अuात�थानलयं �वरगतमेव!ंवधं ह;यात ्// ना. शा_२७.२९ //

मकुुटाभरण�नपातः �ब>नादG नाशनो भव�त /

पशु!वशसनं तथ अ �या¢हुवचन�न ं�योगेष ु// ना. शा_२७.३० //

!वषम ंमान!वह~न ं!वमाज5न ंचाकुल�हारं च /

अ!वभLBहमो` ंपु[करगतमीIशं हि;त // ना. शा_२७.३१ //

पुनeLो vसमासो !वभ�Lभेदो !वस;धयो ऽपाथ5ः /

6ै�लEगजG दोषः �9य`परो`संमोहाः // ना. शा_२७.३२ //

च;दोव3ृ9यागो गeुलाघवसEकरो यतभेdदः /

एता�न यथा �थूल ंघात�थाना�न काgय�य // ना. शा_२७.३३ //

uेयौ तु काgयजातौ aौ घाताव��तF\यौ �न9यम ्/

�कृ�तgयसनसमु9थः शषेोदकना�लक9वम ्// ना. शा_२७.३४ //

अ��तभाग ं�खलन ं!व�वरमु8चारणं च काgय�य /

अ�थानभूषण9व ंपतनं मकुुट�य !व�शंः // ना. शा_२७.३५ //

वािज�य;दनकुhजरखरो��श�बका!वमानयानानाम ्/

आरोहणावतरणे[वन�भu9व ं!वह�9वम ्// ना. शा_२७.३६ //

�हरणकवचानाम,ययथाBहणं !वधारण ंचा!प /

अमुकुटभषूणयोगिGर�वेशो ऽथवा रEगे // ना. शा_२७.३७ //

ए�भः �थान!वशेषघैा5ता ल%या�त ुस/ूर�भः कुशलैः /

यूपािAनचयनदभ5�Aभाzडप/रBहा;मुO9वा // ना. शा_२७.३८ //

�स��या �मो घात�सव5गतGैकदेशजो वा!प /

ना�यकुशलःै सलेoया �स!>वा5 �याSaघातो वा // ना. शा_२७.३९ //

नालेoयो बहुSदनजः सव5गतो ऽgयLल`ण!वशेषः /

य�9वैकSदवसजात�स �9यवरो ऽ!प लेoय��यात ्// ना. शा_२७.४० //

जज5रमो%य�या;त े�स>ेम�`�तु ना�लकाया�त ु/

कत5gयि�9वह सततं ना�यuैः �ाि°कै!व51धना // ना. शा_२७.४१ //

दै;ये द~न9वमायाि;त त ेना�ये �े`काः �मतृाः /

ये तrुौ त!ुrमायाि;त शोके शोकं -जि;त च // ना. शा_२७.४२ //

यो ऽ;य�य महे मूध� नांद~�ोकं पठे!> देव�य /

�ववशने पूव5रEगे �स>ेघा5तः �योग�य // ना. शा_२७.४३ //

यो देशभावरSहतं भाषाकाgयं �योजये¢�ु�या /

त�या,य�भलेoयः �या¤ातो देशः �योगuैः // ना. शा_२७.४४ //

Page 221: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कः शLो ना�य!वधौ यथावदपुपादनं �योग�य /

कतुU gयBमना वा यथावदLंु प/रuातम ्// ना. शा_२७.४५ //

त�मा§�भीराथा5ः श�दा ये लोकवदेस�ंस>ाः /

सव5जनेन Bाvा योjया नाटके !व1धवत ्// ना. शा_२७.४६ //

न च Fकिhच§णुह~नं दोषःै प/रविज5तं न चाFकिhचत ्/

त�मा;ना�य�कृतौ दोषा ना�याथ5तो Bाvा // ना. शा_२७.४७ //

न च नादर�तु काय� नटेन वागEगसKवनेपlये /

रसभावयोG गीत[ेवातोJे लोकयुO9या ंच // ना. शा_२७.४८ //

एवमेत3 ु!वuेयं �स>ीना ंल`णं बुधःै /

अत ऊ�वU �व%या�म �ाि°काना ंतु ल`णम ्// ना. शा_२७.४९ //

चा/र6ा�भजनोपतेाः शा;तव3ृाः कृतमाः /

यशोधम5पराGैव म�य�थवयसाि;वताः // ना. शा_२७.५० //

षडEगना�यकुशलाः �ब>ुाः शुचयः समाः /

चतुरातोJकुशलाः व3ृuा�तKवद�श5नः // ना. शा_२७.५१ //

देशभाषा!वधानuाः कला�शnप�योजकाः /

चतुथा5�भनयोपेता रसभाव!वकnपकाः // ना. शा_२७.५२ //

श�द8च;दो!वधानuा नानाशा�!वच`णाः /

एव ं!वधा�तु कत5gयाः �ाि°का दश�पके // ना. शा_२७.५३ //

अgयB/ैरि;<यैः शु> ऊहापोह!वशारदः /

9यLदोषोनुअरागी च स ना�ये �े`कः �मतृः // ना. शा_२७.५४ //

न चैवेत ेगुणाः स�यक् सव5ि�मन ्�े`के �मतृाः /

!वuेय�या�मेय9वा9संकHणा5ना ंच पाष5Sद // ना. शा_२७.५५ //

यJ�य �शnप ंनपेlयं कम5च!ेrतमेव वा /

त3था तने कायU तु �वकम5!वषयं ��त // ना. शा_२७.५६ //

नानाशीलाः �कृतयः शीले ना�यं !व�न�म5तम ्/

उ3माधमम�यानां व>ृबा�लशयो!षताम ्// ना. शा_२७.५७ //

तु[यि;त तeणाः कामे !वदAधाः समयाि9वत े/

अथd[वथ5पराGैव मो` ेचाथ !वरा1गणः // ना. शा_२७.५८ //

शूरा�तु वीररौ<ेष ु�नय>ुे[वाहवेष ुच /

धमा5oयाने पुराणेष ुव>ृा�तु[यि;त �न9यशः // ना. शा_२७.५९ //

न शOयमधमैuा5तुमु3माना ं!वच!ेrतम ्/

तKवभावषे ुसवdष ुतु[यि;त सतत ंबुधाः // ना. शा_२७.६० //

बाला मखूा5ः ि�यGैव हा�यनैपlययोः सदा /

य�तुrो त!ुrमाया�त शोके शोकमपुै�त च // ना. शा_२७.६१ //

\ु>ः \ोधे भये भीतः स ेbः �े`कः �मतृः /

एव ंभावानुकरणे यो यि�मन ्�!वश;ेनरः // ना. शा_२७.६२ //

स त6 �े`को uेयो गुणैरे�भरलEकृतः /

एव ंSह �े`का uेयाः �योगे दश�पतः // ना. शा_२७.६३ //

सघंषd त ुसमु9प;ने �ाि°कान ्स�ंनबोधत /

Page 222: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यu!व;नत5कGैव च;दो!व8च�द!व3था // ना. शा_२७.६४ //

अ�!वि8च6कृaेmया ग;धव� रजसेवकः /

यu!वJuयोगे तु नत5को ऽ�भनये �मतृः // ना. शा_२७.६५ //

च;दो!वa3ृब;धेषु श�द!व9पाpय!व�तरे /

इ[व�!व9सौbव ेतु नेपlये चैव 1च6कृत ्// ना. शा_२७.६६ //

कामोपचारे वेmया च गा;धव5ः �वरकम5̂ ण /

सेवक�तूपचारे �यादेत ेवै �ाि°काः �मतृाः // ना. शा_२७.६७ //

ए�भI5rा;तसयुंLैद�षा वा8या�तथा गुणाः /

अशा�uा !ववादेष ुयथा �कृ�तकम5तः // ना. शा_२७.६८ //

अथैत े�ि°का uेयाः क1थता ये मयानघाः /

शा�uानाJदा तु �या9संघष5ः शा�संयः // ना. शा_२७.६९ //

शा��ामाण�नमा5णैgय5वहारो भवे3दा /

भतृ5�नयोगाद;यो ऽ;य!वBा9�पध5या!प भरतानाम ्// ना. शा_२७.७० //

अथ5पताका हेतो�सघंष� नाम सभंव�त /

तषेा ंकायU gयवहारदश5नं प`पात!वरहेण // ना. शा_२७.७१ //

कृ9वा पणं पताका ंgयवहारः स भ!वतgय�त ु/

सवVरन;यम�त�भः सुखोप!वrGै शु>भावैG // ना. शा_२७.७२ //

यैलdखकगमकसहाया�सह �स!>�भघा5ताः /

ना9यासनैन5दरूसंि�थतःै �े`कै�तु भ!वतgयम ्// ना. शा_२७.७३ //

तषेामासनयोगो aादशह�ति�थतः काय5ः /

या�न !वSहता�न पूवU �स!>�थाना�न ता�न ल%या^ण // ना. शा_२७.७४ //

घाताG ल`णीयाः �योगतो ना�ययोगे तु /

दैवा¤ातसमु9थाः परोि9थता वा बुधैन5वलैdoयाः // ना. शा_२७.७५ //

घाता ना�यसमु9था vा9मसमु9था�तु लेoयाः �यःु /

घाता य�य 9वnपाः सoंयाताः �स>यG बहुलाः �युः // ना. शा_२७.७६ //

!वSदतं कृ9वा राu�त�म ैदेया पताका Sह /

�स�य�तशया9पताका सम�स>ौ पा1थ5वाuया देया // ना. शा_२७.७७ //

अथ नरप�तः समः �यादभुयोर!प सा तदा देया /

एव ं!व1धuैय5rgयो gयवहारः समhजसाम ्// ना. शा_२७.७८ //

�व�थ1च3सुखा�सनःै स!ुव�शrगैु5णा1थ5�भः /

!वमmृय �े`कैBा5vं सव5रागपराEगमुखःै // ना. शा_२७.७९ //

साधन दषूणाभासः �योगसमया1तैः /

सम9वमEगमाधुयU पाpयं �कृतयो रसाः // ना. शा_२७.८० //

वाJं गानं सनेपlयमेतjuेय ं�य�तः /

गीतवाSद6तालेन कला;तरकलास ुच // ना. शा_२७.८१ //

उअदEग ंF\यत ेना�य ंसम;तात ्समम8ुयत े/

अEगोपाEगसमायुLं गीतताललयाि;वतम ्// ना. शा_२७.८२ //

गानवाJसम9व ंच त¢धैुः सममु8यत े/

स�नभु5Aनमरुः कृ9वा चतुर\ुतौ करौ // ना. शा_२७.८३ //

Page 223: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

Bीवािhचता तथा कया5 9वEगमाधुय5मेव च /

पू-�Lानीह शषेा^ण या�न <gया^ण साधकैः // ना. शा_२७.८४ //

वJाद~नां पुनवु5�ा ल`णं सि;नबोधत /

वाJ�भतृयो गान ंवाJमाणा�न �नSद5शते ्// ना. शा_२७.८५ //

या�न �थाना�न �स>ीना ंतैः �स!> ंतु �काशयेत ्/

हषा5दEगसमQुतूा ंनानारससमिु9थताम ्// ना. शा_२७.८६ //

वारकाला�तु !वuेया ना�यuै!व5!वधायाः /

SदवसैGैव रा�6G तयोवा5रान ्�नबोधत // ना. शा_२७.८७ //

पूवा5��तव्थ म�या��9वपरा��तथैव च /

Sदवा समु9था !वuेया ना�यवाराः �योगतः // ना. शा_२७.८८ //

�ादो!षकाध5रा�6G तथा �ाभा�तको ऽपरः /

ना�यवारा भव;9येत ेरा6ा!व9यनुपूव5शः // ना. शा_२७.८९ //

एतषेा ंअ6 यJोjयं ना�यकायU रसायम ्/

तदहं स�ंव%या�म वारकालसमायम ्// ना. शा_२७.९० //

य8ªो6रमणीयं �या>म�9थनकृतं च यत ्/

पूवा5�े त9�योLgयं शु> ंवा !वकृतं तथा // ना. शा_२७.९१ //

सKवो9थानगुणैयु5Lं वाJभ�ूयbमेव च /

पु[कल ंसKवयLंु च अपरा�े �योजयेत ्// ना. शा_२७.९२ //

कै�शकHव!ृ3सयुंLं शEृगारससंयम ्/

न9ृयवाSद6गीता¼यं �दोष ेना�य�म[यत े// ना. शा_२७.९३ //

य;नम5हा�यबहुल ंकeण�ायमेव च /

�भातकाले त9कायU ना�यं �न<ा!वनाशनम ्// ना. शा_२७.९४ //

अध5रा6 े�नयुhजीत सम�या�े तथैव च /

स;�याभोजनकाले च ना�य ंनैव �योजयेत ्// ना. शा_२७.९५ //

एव ंकालं च देशं च समी%य च बलाबलम ्/

�न9यं ना�यं �युhजीत यथाभावं यथारसम ्// ना. शा_२७.९६ //

अथव देशकालौ च न पर~%यौ �योLृ�भः

यथैवाuापयेQता5 तदा योjयमसशंयम.् // ना. शा_२७.९७ //

तथा समSुदआताGैव !वuेया नाटका1ताः /

पा6ं �योगम!ृ>G !वuेया�त ु6यो गुणाः // ना. शा_२७.९८ //

बु!>म9वं सु�प9वं लयतालuता तथा /

रसभावuता चैव वय��थ9व ंकुतूहलम ्// ना. शा_२७.९९ //

Bहणं धारणं चैव गा6ावैकnयमेव च /

�नजसा�वसतो9साह इ�त पा6गतो !व1धः // ना. शा_२७.१०० //

सवुाJता सगुान9व ंसपुाpय9वं तथैव च /

शा�कम5समायोगः �योग इ�त स�ंuतः // ना. शा_२७.१०१ //

शु1चभषूणताया ंतु माnयाभरणवाससाम ्/

!व1च6रचना चैव सम!ृ>/र�त सं�uता // ना. शा_२७.१०२ //

यदा समSुदताः सवd एकHभतूा भवि;त Sह /

Page 224: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अलEकाराः सकुतपा म;तgयो नाटकायाः // ना. शा_२७.१०३ //

एतदLंु Saजेbाः �स>ीना ंल`णं मया /

अत ऊ�वU �व%या�यातोJानां !वकnपनम ्// ना. शा_२७.१०४ //

इ�त भारतीये ना�यशा�े �स!>gयhजको नाम स*!वशंो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

अथ अrा!वशंो ऽ�यायः

आतोJ!व1ध�मदानीं व%यामः

ततं चैवावन>ं च घनं स!ुषरमेव च /

चतु!व5धं त ु!वuेयमातोJं ल`णाि;वतम ्// ना. शा_२८.१ //

ततं त;6ीकृतं uेयमवन>ं त ुपौ[करम ्/

घनं ताल�तु !वuेयः स!ुषरो वशं उ8यते // ना. शा_२८.२ //

�योगि�!वधो vेषां !वuेयो नाटकायः /

ततं चैवावन>ं च तथा ना�यकृतो ऽपरः // ना. शा_२८.३ //

ततः कुतप!व;यासो गायनः सप/रBहः /

वैपिhचको वै̂ णकG वंशवाद�तथवै च // ना. शा_२८.४ //

माद5E1गकः पाण!वक�तथा दादु5/रको बुधैः /

अवन>!वधावषे कुतपः समदुा(तः // ना. शा_२८.५ //

उ3माधमम�या�भ�तथा �कृ�त�भयु5तः /

कुतपो ना�ययोगे त ुनानादेशसमायः // ना. शा_२८.६ //

एव ंगान ंच वाJ ंच ना�यं च !व!वधायम ्/

अलातच\��तम ंकत5gय ंना�ययोLृ�भः // ना. शा_२८.७ //

य3 ुत;6ीकृतं �ोLं नानातोJसमायम ्/

गा;धव5�म�त तjuेयं �वरतालपदा9मकम ्// ना. शा_२८.८ //

अ9यथ5�मr ंदेवाना ंतथा �ी�तकरं पुनः /

ग;धवा5णा ंच य�मा!> त�मा§;धव5मु8यते // ना. शा_२८.९ //

अ�य यो�नभ5व§ेानं वीणा वंश�तथैव च /

एतषेा ंचैव व%या�म !व1ध ं�वरसमुि9थतम ्// ना. शा_२८.१० //

गा;धवU �6!वधं !वJा9�वरतालपदा9मकम ्/

�6!वध�या!प व%या�म ल`णं कम5 चैव Sह // ना. शा_२८.११ //

�gय1धbानाः �वरा वैणाः शार~राG �कH�त5ताः /

एतषेा ंसं�व%या�म !वधानं ल`णाि;वतम ्// ना. शा_२८.१२ //

�वरा Bामौ मू8च5नाG तानाः �थाना�न व3ृयः /

शु[कं साधारणे वणा5 vलEकाराG धातवः // ना. शा_२८.१३ //

ुतयो यतयGैव �न9यं �वरगता9मकाः /

दारgया ंसमवाय�तु वीणायां समदुा(तः // ना. शा_२८.१४ //

Page 225: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

�वरा BामावलEकारा वणा5ः �थाना�न जातयः /

साधारणे च शर~याU वीणायामेष सBंहः // ना. शा_२८.१५ //

gयhजना�न �वरा वणा5ः स;धयो ऽथ !वभLयः /

नामाoयातोपसगा5G �नपाता�त!>ताः कृतः // ना. शा_२८.१६ //

च;दो!व1धरलEकारा uेयः पदगतो !व1धः /

�नब>ं चा�नब>ं च Sa!वधं त9पदं �मतृम ्// ना. शा_२८.१७ //

�ुव�9वावाप�न[कामौ !व`पेो ऽथ �वशेनम ्/

श�या तालः सि;नपातः प/रवत5ः सव�तुकः // ना. शा_२८.१८ //

मा6ा �करणाEगा�न !ववार~ यतयो लयाः /

गीतयो ऽवयवा मागा5ः पादमागा5ः सपाणयः // ना. शा_२८.१९ //

इ9येक!वशं�त!वधं uेयं तालगतं बुधैः /

गा;धव5संBहो vेष !व�तरं तु �नबोधत // ना. शा_२८.२० //

त6 �वराः:

ष|जG ऋषभGैव गा;धारो म�यम�तथा /

पhचमो धैवतGैव स*मो ऽथ �नषादवान ्// ना. शा_२८.२१ //

चतु!व5ध9वमेतेषा ं!वuेयं गानयोLृ�भः /

वाद~ चैवाथ सवंाद~ !ववाद~ चानवुाJ!प // ना. शा_२८.२२ //

सवंादो म�यमBामे पhचम�यष5भ�य च /

ष|जBामे तु ष|ज�य संवादः पhचम�य च // ना. शा_२८.२३ //

�तkो aे च चतkG चतkि�तk एव च /

aे चैवाJ चतkG ष|जBामे भवेSa1धः // ना. शा_२८.२४ //

चतुःु�तभ5वते ्ष|ज ऋषभि�ु�तः �मतृः /

Saु�तGैव गा;धारो म�यमG चतुःु�तः // ना. शा_२८.२५ //

पhचम�तaदेव �यात ्�6ु�तधVवतो मतः /

Saु�तG �नषादः �यात ्ष|जBामे !व1धभ5वते ्// ना. शा_२८.२६ //

अथ म8ूच5नाः aैBा�मOयGतुद5श:

आदाव3ुरम;<ा �या<जनी चो3रायता /

चतुथ� शु>ष|जा तु पhचमी म9सर~कृता // ना. शा_२८.२७ //

अ$\ा;ता तथा षbी स*मी चा�भe§ता /

ष|जBामा1ता vेता !वuेयाः स*मू8च5नाः // ना. शा_२८.२८ //

ष|ज ेचो3रम;<ा �याIषभे चा�भe§ता /

अ$\ा;ता त ुगा;धारे म�यमे म9सर~कृता // ना. शा_२८.२९ //

पhचमे शु>ष|जा �या>ैवते चो3रायता /

�नषादे रजनी च �याSद9येताः ष|जमू8च5नाः // ना. शा_२८.३० //

अथ म�यमBामे:

सौवीर~ ह/रणा$ा च �या9कलोपनता तथा /

शु>म�या तथा माग� पौरवी ([यका तथा /

म�यमBामजा vेता !वuेयाः स*मू8च5नाः // ना. शा_२८.३१ //

अ!प च:

Page 226: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

\मयुLाः �वराः स* मू8च5ने9य�भसं�uताः /

ष�पhच�वरका�तानाः षाडवौडु!वतायाः // ना. शा_२८.३२ //

साधारणकृताGैव काकल~समलEकृताः /

अ;तर�वरसंयुLा मू8च5ना Bामयोa5योः // ना. शा_२८.३३ //

यथा:

चायास ुभव�त शीतं ��वदेो भव�त चातप�थ�य /

न च नागतो वस;तो न च �नःशषेः �श�शरकालः // ना. शा_२८.३४ //

भवतGा6:

अ;तर�वरसंयोगो �न9यमारोSहसंयः /

काय� vnपो !वशषेेण नावरोह~ कदाचन // ना. शा_२८.३५ //

F\यमाणो ऽवरोह~ �यादnपो वा यSद वा बहुः /

जा�तरागं ु�त ंचैव नय;त े9व;तर�वराः // ना. शा_२८.३६ //

इ�त

जाती/रदानीं व%यामः

�वरसाधारणगताि�तkो uेया�त ुजातयः /

म�यमा पhचमी चैव ष|जम�या तथैव च // ना. शा_२८.३७ //

आसामशंा�त ु!वuेयाः ष|जम�यमपhचमाः /

यथा �व ंदबु5लतरा gयLा सा पhचमी तथा // ना. शा_२८.३८ //

जातयो ऽrादशे9येव ं&'णा�भSहतं पुरा /

ता�9वहं वत5�य[या�म BहाशंाSद!वभागतः // ना. शा_२८.३९ //

षा|जी चैवाष5भी चैव धैव9यथ �नषाSदनी /

ष|जोद~8यवती चैव तथा व ैष|जकै�शकH // ना. शा_२८.४० //

ष|जम�या तथा चैव ष|जBामसमायाः /

अत ऊ�वU �व%या�म म�यमBामस1ंताः // ना. शा_२८.४१ //

गा;धार~ म�यमा चैव गा;धारोद~8यवा तथा /

पhचमी रLगा;धार~ तथा गा;धारपhचमी // ना. शा_२८.४२ //

म�यमोद~8यवा चैव न;दयि;त तथैव च /

कमा5रवी च !वuेया तथा;�ी कै�शकH मता // ना. शा_२८.४३ //

�वरसाधारणगताि�तkो uेया�त ुजातयः /

म�यमा ष|जम�या च पhचमी चैव स/ूर�भः // ना. शा_२८.४४ //

आसामशंा�त ु!वuेयाः ष|जम�यमपhचमाः /

यथा�व ंदबु5लतरं gय9यासाKव6 पhचमी // ना. शा_२८.४५ //

शु>ा !वकृताGैव Sह समवायाjजातय�त ुजाय;ते /

पुनरेवाशु>कृता भव;9यथैकादशा;या�त ु// ना. शा_२८.४६ //

तासा ंयि;नवृ53ाः �वरे[वथाशंषे ुजा�तष ुच जा�तः /

तa%या�म यथाव9सं`पेेण \मेणेह // ना. शा_२८.४७ //

पर�पर!व�न[प;ना uेया vेव ंत ुजातयः /

पथृAल`णसयुंLा aैBा�मकाः �वरायाः // ना. शा_२८.४८ //

Page 227: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

चतkो जातयो �न9यं uेयाः स*�वरा बुधैः /

चतkः ष��वरा uेयाः �मतृाः पhच�वरा दश // ना. शा_२८.४९ //

म�यमोद~8यवा चैव तथा व ैष|जकै�शकH /

कामा5रवी च संपूणा5 तथा गा;धारपhचमी // ना. शा_२८.५० //

षा|jया;�ी न;दय;ती च गा;धारोद~8यवा तथा /

चतkः ष��वरा vेताः uेयाः पhच �वरा दश // ना. शा_२८.५१ //

नैषाद~ चाष5भी चैव धैवती ष|जम�यमा /

ष|जोद~8यवती चैव पhच ष|जा1ताः �मतृाः // ना. शा_२८.५२ //

गा;धार~ रLगा;धार~ म�यमा पhचमी तथा /

कै�शकH चैव पhचैता म�यमBामसंयाः // ना. शा_२८.५३ //

या�ताः स*�वरा uेया याGैताः ष��वराः �मतृाः /

कदा1चत ्षाडवीभतूाः कदा1च8चौडुव ेमताः // ना. शा_२८.५४ //

ष|जBामे तु स�पूणा5 !वuेया ष|जकै�शकH /

ष��वरा चैव !वuेया षा|जी गा;धारयोगतः // ना. शा_२८.५५ //

गा;धारपhचमी चैव म�यमोद~8यवा तथा /

पुनG ष��वरा uेया गा;धारोद~8यवा बुधैः // ना. शा_२८.५६ //

आ;�ी च न;दय;ती च म�यमBामसंयाः /

एवमेता बुधैudया aैBा�मOयो ऽ!प जातयः // ना. शा_२८.५७ //

अत ऊ�वU �व%या�म तासामशं!वकnपनम ्/

ष��वराः स*मे vशं ेने[य;त ेष|जम�यमाः // ना. शा_२८.५८ //

सवंाJलोपा§ा;धारे तaदेव Sह ने[यते /

गा;धार~रLगा;धार~कै�शकHना ंतु पhचमः // ना. शा_२८.५९ //

ष|जाया ंचैव गा;धारमशंकं !व!> षाडवम ्/

षाडव ंधैवते नाि�त ष|जोद~8यामथांशके // ना. शा_२८.६० //

सवंाJलोपा9स*तैाः षा��वयdण !वविज5ताः /

गा;धार~रLगा;धाय�ः ष|जम�यमपhचमाः // ना. शा_२८.६१ //

स*मGैव !वuेयो येष ुनौडु!वतं भवते ्/

aौ ष|जम�यमांशो त ुगा;धारो ऽथ �नषादवान ्// ना. शा_२८.६२ //

ऋषभGैव पhच�या ंकै�शOया ंचैव धैवतः /

एव ंतु aादशैवहे वjया5ः पhच �वराः सदा // ना. शा_२८.६३ //

ता�9वनौडु!वता �न9यं कत5gया Sह �वरायाः /

सव5�वराणां नाश�त ु!वSहत�9वथ जा�तष ु// ना. शा_२८.६४ //

न म�यम�य नाश�त ुकत5gयो Sह कदाचन /

सव5�वराणां �वरो vनाशी म�यमः �मतृः /

गा;धव5कnपे !वSहतः साम�व!प च म�यमः // ना. शा_२८.६५ //

दशकं जा�तल`णम:्

Bहाशंौ तारम;<ौ च ;यासो ऽप;यास एव च /

अnप9व ंच बहु9व ंच षाडवौडु!वत ेतथा // ना. शा_२८.६६ //

अथ Bहाः:

Page 228: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

Bहा�त ुसव5जातीनामंशव9प/रकH�त5ताः /

य9�व3ृ ंभवे§ेयमशंो Bह!वकिnपतः // ना. शा_२८.६७ //

त6ाशंो नाम:

यि�मन ्भव�त रागG य�मा8चैव �वत5ते /

म;<G तारम;<G यो ऽ9यथU चोपलqयते // ना. शा_२८.६८ //

Bहाप;यास!व;याससं;यास;यासगोचरः /

अनुव3ृG य�येह सÀऽशः �या�शल`णः // ना. शा_२८.६९ //

पhच�वरपरा तारग�तय5था

अशंा3ारग�त ं!वJादाचतुथ5�वराSदह /

आ पhचमा9पhचमाaा नातःपर�महे[यत े// ना. शा_२८.७० //

�6धा म;<ग�तः ।

अशंपरा ;यासपरा अपर;यासपरा च�ेत ।

म;<�9वशंपरो नाि�त ;यासौ तु aौ gयवि�थतौ /

गा;धार;यास�लEगे तु Irमाष5भसेवनम ्// ना. शा_२८.७१ //

अथ ;यास एक!वशं�तसEoयः ।

अEगसमा*ौ ;यासः ।

तaदप;यासो vEगम�ये ष�पhचाश9सEoयः ।

यथा:

;यासो ऽEगसमा*ौ स चैक!वशं�तसEoय�तथा /

अ`रा^ण ष�पhचाश9संoयो ऽप;यासो ऽEगम�ये भवते ्// ना. शा_२८.७२ //

त6 �थम ं!वदार~म�ये ;यास�वर�युL�तु /

!ववदनशील ंमुO9वा स;ंयासः सो ऽ�भधातgयः /

कृ9वा पदावसाने !व;यासा9Oवा!प !व;यासः // ना. शा_२८.७३ //

तथा:

अnप9व ेऽथ बहु9व ेबलवदबलता !व�नGयादेव /

जा�त�वरै�तु �न9यं जा9यnप9वं Sa!वधमेतत ्// ना. शा_२८.७४ //

सhचारांश ेबल�थानामnप9व ेदबु5लास ुच /

;यासGा;तरमाग5�त ुजातीनां gय�Lकारकः // ना. शा_२८.७५ //

पhच�वरमौडु!वतं !वuेय ंदश!वधं �योगuैः /

�6शं9�कार!वSहतं पूव�Lं ल`णं चा�य // ना. शा_२८.७६ //

ष��वर�य �योगो ऽि�त तथा पhच�वर�य च /

चतुः�वर�योगो ऽ!प vवकृr�ुवाि�वह // ना. शा_२८.७७ //

aैBा�मकHणां जातीना ंसवा5साम!प �न9यशः /

अशंाि�ष!r!व5uेया�तषेां चैवाशंव� Bहाः // ना. शा_२८.७८ //

अशंBह�मदानी ंव%यामः ।

Page 229: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

त6:

म�यमोद~8यवाया�त ुन;दय;9या�तथैव च /

तथा गा;धारपhच�याः पhचमÀऽशो Bह�तथा // ना. शा_२८.७९ //

धैव9याG तथा vशंौ !वuेयौ धैवतष5भौ /

पhच�याG तथा uेयौ Bहाशंौ पhचमष5भौ // ना. शा_२८.८० //

गा;धारोद~8यवाया�त ुBहांशौ ष|जम�यमौ /

आष5qयाG Bहा अंशा धैवतष5भस*माः // ना. शा_२८.८१ //

गा;धारG �नषादG vाष5भG तथापरः /

�नषाSद;या�यो vेत ेBहा अंशाG कH�त5ताः // ना. शा_२८.८२ //

ष|जपhचमगा;धारैि��भरेव �कH�त5ताः /

अशैंB5है�तथा चैव !वuेया ष|जकै�शकH // ना. शा_२८.८३ //

ष|जG म�यमGवै �नषादो धैवत�तथा /

ष|जोद~8यवतीजातBे5हा अंशाG कH�त5ताः // ना. शा_२८.८४ //

पhचमGाष5भGैव �नषादो धैवत�तथा /

कामा5रgया बुधैरंशा BहाG प/रकH�त5ताः // ना. शा_२८.८५ //

गा;धारGाष5भGैव पhचमो ऽथ �नषादवान ्/

च9वरÀशा भव;9या;Áया BहाGैव तथैव Sह // ना. शा_२८.८६ //

ष|जGाथष5भGैव म�यमः पhचम�तथा /

म�यमाया Bहा uेया अशंाGैव सधवैताः // ना. शा_२८.८७ //

�नषादष|जगा;धारम�यमाः पhचम�तथा /

गा;धार~रLगा;धाय�B5हा अशंाः �कH�त 5ताः // ना. शा_२८.८८ //

ष|जी धैवतगा;धारष|जम�यमपhचमःै /

BहैरंशैG !वuेया !वकृता �वरयोगतः // ना. शा_२८.८९ //

कै�शOयाGाष5भं Sह9वा Bहाशंाः ष� �वराः �मतृाः /

स*�वरBहांशा तु !वuेया ष|जम�यमा // ना. शा_२८.९० //

एत े�6ष!r!व5uेयाः सवा5�वशंा�त ुजा�तष ु/

अशंव8च Bहा�तासां सवा5सामेव �न9यशः // ना. शा_२८.९१ //

सवा5सामेव जातीना ं�6जा�त�तु गणः �मतृः /

त ेच स* गणा uेया वध5मान�वरा बुधैः // ना. शा_२८.९२ //

एक�वरो Sa�वरG �6�वरो ऽथ चतुः�वरः /

पhच�वरGतुथा5 �यादेकधा स*ष��वरौ // ना. शा_२८.९३ //

एतदLंु मया 9वासा ंBहाशंप/रकnपनम ्/

पुनGैव �व%या�म ;यासाप;यासयोगतः // ना. शा_२८.९४ //

पhचाशंा तु भवते ्षा|जी �नषादष5भविज5ता /

अप;यासो भवेद6 गा;धारः पhचम�तथा // ना. शा_२८.९५ //

;यासGा6 भवते ्ष|जो लो,यः स*म एव च /

ष|जगा;धारसhचारः ष|जधवैतयो�तथा // ना. शा_२८.९६ //

षाडव ंस*मोपेतमnपौ वै स*मष5भौ /

गा;धार�य च बाहुnयं 9व6 कायU �योLु�भः // ना. शा_२८.९७ //

Page 230: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

आष5qयामषृभ�9वशंो �नषादो धैवत�तथा /

एत एव vप;यासा ;यासGा,यषृभः �मतृः /

ष�पhच�वरता चा6 ष|जपhचमयो!व5ना // ना. शा_२८.९८ //

धैव9या ंधैवतो ;यास�9वशंावषृभधैवतो /

अप;यासा भव;9य6 धैवताष5भम�यमाः // ना. शा_२८.९९ //

ष|जपhचमह~नं तु पाh8�वयU !वधीयत े/

पhचमेन !वना चैव षाडव ंप/रकH�त5तम ्// ना. शा_२८.१०० //

आरोSहणौ च तौ काय� लEघनीयौ तथैव च /

�नषादGष5भGवै गा;धारो बलवा�ंतथा // ना. शा_२८.१०१ //

�नषाSद;या ं�नषादÀऽशो सगा;धारष5भ�तथा /

एत एव vप;यासा ;यासGैवा6 स*मः // ना. शा_२८.१०२ //

धैव9या इव कत5gये षाडवौडु!वत ेतथा /

तa8च लEघनीयौ त ुबलव;तौ तथैव च // ना. शा_२८.१०३ //

अशंा�तु ष|जकै�शOयाः ष|जगा;धारपhचमाः /

अप;यासा भव;9य6 ष|जपhचमस*माः // ना. शा_२८.१०४ //

गा;धारG भव;े;यासो हैन�वयU न चा6 त ु/

दौब5nयं चा6 कत5gयं धैवत�याष5भ�य च // ना. शा_२८.१०५ //

(म�यम)

ष|जG म�यमGवै �नषादो धैवत�तथा /

�युः ष|जोद~8यवाशंा�तु ;यासGैव तु म�यमः // ना. शा_२८.१०६ //

अप;यासो भव9य�य धैवतः ष|ज एव च /

पर�परांशगमन�मrतG !वधीयत े// ना. शा_२८.१०७ //

षा��वय5मषृभापेत ंकायU गा;धव5वSेद�भः /

पhचमाष5भह~नं त ुपाhच�वयU तु त6 वै // ना. शा_२८.१०८ //

ष|जGा,यषृभGैव गा;धारG बल~ भवेत ्/

गा;धार�य च बाहुnयं म;<�थाने !वधीयत े// ना. शा_२८.१०९ //

सवÂशाः ष|जम�यायामप;यासा�तथैव च /

ष|जG म�यमGा!प ;यासौ नाय� �योLृ�भः // ना. शा_२८.११० //

गा;धारस*मापेत ंपाhच�वयU !वधीयत े/

षाडव ंस*मापेतं कायU चा6 �योगतः // ना. शा_२८.१११ //

सव5�वराणां सhचार इrत�तु !वधीयत े/

ष|जBामा1ता vेता !वuेयाः स* जातयः // ना. शा_२८.११२ //

अतः परं �व%या�म म�यमBामसंयाः /

गा;धाया5ः पhच एवाशंा धैवतष5भविज5ताः // ना. शा_२८.११३ //

ष|जG पhचमGैव vप;यासौ �कH�त5तौ /

गा;धारG भव;े;यासः षाडव ंचष5भ ं!वना // ना. शा_२८.११४ //

धैवतष5भयोह¸नं तथा चौडु!वतं भवते ्/

लEघनीयौ च तौ �न9यमाष5भा>ैवतं -जेत ्/

!वSहति�9व�त गा;धाया5ः �वर;यासाशंगोचरः // ना. शा_२८.११५ //

Page 231: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ल`णं रLगा;धाया5 गा;धाया5 एव य9�मतृम ्/

धैवतो बलवान6 दौब5nयं त�य लोपतः // ना. शा_२८.११६ //

गा;धारष|जयोGा6 सhचारGाष5भाSaना /

अप;यास�तथा चैव म�यम�त ु!वधीयत े// ना. शा_२८.११७ //

गा;धारोद~8यवाशंौ तु !वuेयौ ष|जम�यमौ /

पाhच�वयU न चैवा6 षा��वय5मषृभं !वना // ना. शा_२८.११८ //

काय5Gा;तरमाग5G ;यासोप;यास एव च /

ष|जोद~8यवतीव3 ुपाhच�वयdण जातु1चत ्// ना. शा_२८.११९ //

म�यमाया भव;9यशंा !वना गा;धारस*मौ /

एत एव vप;यासा ;यासGैव तु म�यमः // ना. शा_२८.१२० //

गा;धारस*मापेत ंपाhच�वयU !वधीयत े/

षाडव ंचा,यगा;धारं कत5gयं त ु�योगतः // ना. शा_२८.१२१ //

ष|जम�यमयोGा6 कायU बाहुnयमेव Sह /

गा;धारलEघन ंचा6 कायU �न9यं �योLृ�भः // ना. शा_२८.१२२ //

म�यमोद~8यवा पूणा5 vशं एक�तु पhचमः /

शषेो !व1ध�त ुकत5gयो गा;धारोद~8यवा ंगतः // ना. शा_२८.१२३ //

aावशंावथ पhच�यामषृभः पhचम�तथा /

स(ऋ)�नषादावप;यासौ ;यासGैव तु पhचमः // ना. शा_२८.१२४ //

म�यमाव3 ुकत5gये षाडवौडु!वते तथा /

दौब5nयं चा6 कत5gयं ष|जगा;धारम�यमैः // ना. शा_२८.१२५ //

कुया5द,य6 सhचारं पhचम�याष5भ�य च /

गा;धारगमन ंचैव कायU 9वnपG स*मः // ना. शा_२८.१२६ //

(nप ंच स*मात)्

अथ गा;धारपhच�याः पhचमÀऽशः �कH�त5तः /

तारग9या तु ष|जो ऽ!प कदा1च;ना�तवत5ते // ना. शा_२८.१२७ //

ऋषभः पhचमGैव vप;यासौ �कH�त5तौ /

;यासGैव तु गा;धारो सा च पूण5�वरा सदा /

पhच�या यG गा;धाया5ः सhचारः स !वधीयत े// ना. शा_२८.१२८ //

पhचमGाष5भGैव गा;धारो ऽथ �नषादवान ्/

च9वारÀऽशा भव;9या;Áयामप;यासा�त एव Sह // ना. शा_२८.१२९ //

गा;धारG भव;े;यासः ष|जापेतं तु षाडवम ्/

गा;धाराष5भयोGा!प सhचार�त ुपर�परम ्// ना. शा_२८.१३० //

स*म�य च षb�य ;यासो ग9यनुपवू5शः /

ष|ज�य लEघनं चा6 नाि�त चौडु!वतं सदा // ना. शा_२८.१३१ //

न;दय;9याः \मान ्;यासाप;यासांशाः �कH�त5ताः /

गा;धारो म�यमGवै पhचमGैव �न9यशः // ना. शा_२८.१३२ //

ष|जो लो,यG लE�यG ना;�ीसhचरणं भवते ्/

लEघनं vषृभ�या!प त8च म;<गतं �मतृम ्// ना. शा_२८.१३३ //

तारग9या तु ष|ज�तु कदा1च;ना�तवत5ते /

Page 232: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

गा;धारो वा Bहः काय5�तथा ;यासG �न9यशः // ना. शा_२८.१३४ //

कामा5रgयाः �मतृा vशंा आष5भः पhचम�तथा /

धैवतG �नषादGा,यप;यासा�त एव तु /

पhचमG भव;े;यासो हैन�वयU न चा6 तु // ना. शा_२८.१३५ //

गा;धार�य !वशषेेण सव5तो गमनं भवते ्// ना. शा_२८.१३६ //

कै�शOया�त ुतथा vशंाः सवd चैवाष5भ ं!वना /

एत एव vप;यासा ;यासौ गा;धारस*मौ // ना. शा_२८.१३७ //

धैवतÃश े�नषादे च ;यासः पhचम इ[यत े/

अप;यासः कदा1च3 ुऋषभो ऽ!प !वधीयत े// ना. शा_२८.१३८ //

आष5भे षाडव ंचा6 धैवतष5भविज5तम ्/

तथा चौडु!वतं कुया5� ब�लनौ चा;9यपhचमौ // ना. शा_२८.१३९ //

दौब5nयमषृभ�या6 लEघनं च !वशेषतः /

अशंवत ्किnपतGा;यःै षाडव ेत ु!वधीयत े/

ष|जम�यावद6ा!प सhचार�त ुभवSेदह // ना. शा_२८.१४० //

एवमेता बुधैudया जातयो दशल`णाः /

यथा यि�मन ्रसे याG गदतो मे �नबोधत // ना. शा_२८.१४१ //

इ�त जा�त!वकnपा�यायो ऽrा!वशंः समा*ः

_____________________________________________________________

अथ एकोन�6शं3मो ऽ�यायः

ष|जोद~8यवती चैव ष|जम�या तथैव च /

म�यपhचमबाहुnयात ्काया5 शEृगारहा�ययोः // ना. शा_२९.१ //

षा|जी 9वथाष5भी चैव �व�वरांशप/रBहात ्/

वीररौ<ाQतु[ेवते े�योjये गानयोLृ�भः // ना. शा_२९.२ //

�नषादे ऽ◌ंश ेत ुनैषाद~ गा;धारे ष|जकै�शकH /

कeणे तु रसे काया5 जा�तगान!वशारदैः // ना. शा_२९.३ //

धैवती धैवतांश ेत ुबीभ9से सभयानके /

�ुवा!वधाने कत5gया जा�तगा5ने �य�तः /

रस ंकाय5मव�थां च uा9वा योjया �योLृ�भः /

ष|जBामा1ता vेताः �योjया जातयो बुधैः // ना. शा_२९.४ //

अतः परं �व%या�म म�यमBामसंयाः /

गा;धार~रLगा;धाय� गा;धाराशंोपप!3तः /

कeणे तु रसे कायd �नषादे ऽ◌ंश ेतथैव च // ना. शा_२९.५ //

म�यमा पhचमी चैव न;दय;ती तथैव च /

गा;धारपhचमी चैव म�यमोद~8यवा तथा /

म�यमपhचमबाहुnयात ्काया5ः शEृगारहा�ययोः // ना. शा_२९.६ //

कामा5रवी तथा चा;�ी गा;धारोद~8यवा तथा /

Page 233: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

वीरे रौ<े ऽQतु ेकाया5ः ष|जष5भांशयोिजताः /

कै�शकH धैवताशं ेत ुबीभ9से सभयानके // ना. शा_२९.७ //

एकैव ष|जम�या uेया सव5रससंया जा�तः /

त�या�9वशंाः सवd �वरा�तु !वSहताः �योग!वधौ // ना. शा_२९.८ //

यो यदा बलवान ्यि�मन ्�वरो जा�तसमायात ्/

त9�व3ृ ंरसे कायU गानं गेये �योLृ�भः // ना. शा_२९.९ //

म�यपhचमभ�ूयbं गानं शEृगारहा�ययोः /

ष|जष5भ�ायकृतं वीररौ<ाQतुषे ुच // ना. शा_२९.१० //

गा;धारः स*मGायं कeणे गान�म[यत े/

तथा धैवतभू�यbं बीभ9से सभयानके // ना. शा_२९.११ //

एकैव ष|जम�या !वuेया^खलरसाया जा�तः /

त�या�9वशंाः सवd �वराG !वSहताः �योग!वधौ // ना. शा_२९.१२ //

सवd[वशंेषु रसा �नयम!वधानेन स�ंयोLgयाः /

काकnय;तर!वSहता !वशषेयुLा�तु बलव;तः /

एवमेता बुधैudया जातयो ना�यसंयाः // ना. शा_२९.१३ //

पाpय�योग!वSहतान ्�वरांGा!प �नबोधत /

हा�यशEृगारयोः काय� �वरौ म�यमपhचमौ // ना. शा_२९.१३*१ //

ष|जष5भौ च कत5gयौ वीररौ<ाQतु[ेवथ /

गा;धारG �नषादG कत5gयौ कeणे रसे // ना. शा_२९.१३*२ //

धैवतG �योगuैब�भ9से सभयानके /

अत ऊ�वU �व%या�म वणा5लEकारल`णम ्// ना. शा_२९.१३*३ //

आरोह~ चावरोह~ च �था�यसhचा/रणौ तथा /

वणा5G9वार एवतै ेvलEकारा�तदायाः // ना. शा_२९.१४ //

आरोहि;त �वरा य6ारोह~�त स तु स�ंuतः /

य6 चैवावरोहि;त सो ऽवरोह~ �कH�त5तः // ना. शा_२९.१५ //

ि�थराः �वराः समा य6 �थायी वण5ः स उ8यते /

सhचरि;त �वरा य6 स सhचार~�त कH�त5तः // ना. शा_२९.१६ //

शार~र�वरस�भूताि��थानगणुगोचराः /

च9वारो ल`णोपेता वणा5�त6 �कH�त5ताः // ना. शा_२९.१७ //

एव ंल`णसंयुLं यदा वण� ऽनुकष5�त /

तदा वण5�य �न[प!3udया �वरसमुQवा // ना. शा_२९.१८ //

एत ेवणा5�तु !वuेयाG9वारो गीतयोजकाः /

एतान ्समा1तान ्स�यगलEकारान ्�नबोधत // ना. शा_२९.१९ //

�स;नाSदः �स;ना;तः �स;नाJ;त एव च /

�स;नम�यG तथा \मरे1चत एव च /

��तारG �सादG स*तै े�था�यवण5गाः // ना. शा_२९.२० //

अथ सhचा/रजान ्भयूः कH9य5मानाि;नबोधत /

म;<�तथा �स;नाSदः �ेE^खतो �ब;दरेुव च /

सि;नव3ृः �व3ृG रे1चतः कि�पतः समः // ना. शा_२९.२१ //

Page 234: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

कुहरGैव वेणुG रिhचतो vवलोFकतः /

आवत5कः पराव3ृः सhचा/रzयGतुद5श // ना. शा_२९.२२ //

�न[कष�qयुचयGवै ह�सतो �ब;दरेुव च /

�ेEखो�लत�तथा�`*ो !व�तीण�>Sटत�तथा // ना. शा_२९.२३ //

�ादमानः स��दानः सि;धः �8चादन�तथा /

�स;नाSदः �स;ना;त इ9यारोहे 6योदश // ना. शा_२९.२४ //

!वधूतG �6वण5G तथोaाSहत एव च /

उ§ीतG तथा वे^ण!व5uेया vवरोSहणः // ना. शा_२९.२५ //

स*�पगता uेया अलEकारा बुधैि�9वमे /

नैत ेसवd �ुवाि�वrाः ु�तवण5�कष5णात ्// ना. शा_२९.२६ //

न Sह वण5�कष5�तु �ुवाणां �स!>/र[यत े/

mयेनो वा,यथवा �ब;दयुd चा;ये�त �क!ष5णः // ना. शा_२९.२७ //

त े�ुवाणां �योगेषु न काया5ः �व�माणतः /

त��ुवाणा ं�योग ेतु काया5 vारोSहणः �वराः // ना. शा_२९.२८ //

य�मादथा5नु�पा Sह �ुवा काया5थ5द�श5का /

वणा5नां त ुपुनः कायU कृश9व ंपदसंयम ्// ना. शा_२९.२९ //

ये ऽ6 �योगे ग8चि;त तांG वणा5न ्�नबोधत /

�स;नाSदः �स;ना;तः �स;नाJ;त एव च // ना. शा_२९.३० //

�स;नम�यमGैव �ब;दःु कि�पतरे1चतौ /

तारGैव Sह म;<G तथा तारतरः पुनः /

�ेEखो�लत�तारम;<ो म;<तारः सम�तथा // ना. शा_२९.३१ //

सि;नव3ृः �व3ृG �सादो ऽपाEग एव च /

ऊ�म5ः �ेEखो ऽवलोकG इ9येते सव5वण5गाः // ना. शा_२९.३२ //

�था�यवणा5Iत ेचैषा ंस�ंव%या�म ल`णम ्/

\मशो द~!पतो यः �यात ्�स;नाSदः स कlयते // ना. शा_२९.३३ //

gय�तो8चा/रत एवषै �स;ना;तो !वधीयत े/

आJ;तयोः �स;न9वात ्�स;नाJ;त इ[यत े// ना. शा_२९.३४ //

�स;नम�यो म�ये त ु�स;न9वाददुा(तः /

सव5सा�यात ्समो uेयः ि�थत�9वके�वरो ऽ!प यः // ना. शा_२९.३५ //

आSदम�यलयो य6 स चो�म5/र�त स�ंuतः /

ुतयो ऽ;9या� Saतीय�य मदृमु�यायताः �वराः // ना. शा_२९.३६ //

आयत9व ंभवे;नीच ेमदृ9ुव ंतु !वपय5ये /

�व े�वरे म�यम9वं च मदृमु�यमयो�तथा /

द~*ायत ेकeणाना ंुतीनामेष �नGयः // ना. शा_२९.३७ //

�ब;दरेुककलो uेयः कि�पतG कलाaयम ्/

गतागत�व3ृो यः स �ेEखो�लत इ[यत े// ना. शा_२९.३८ //

य�तु कzठे �वरो ऽधः �यात ्स तु तारः �कH�त5तः /

उरोगत�तथा म;<ो मिू�न5 तारतर�तथा // ना. शा_२९.३९ //

\मागत�तु य�तारः षbः पhचम एव वा /

Page 235: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

तारम;<�स;न�तु uेयो म;<गतः स च // ना. शा_२९.४० //

लEघ�य9वा परान ्म;<ात ्परां तारग�त ंगतः /

म;<तार�स;न�तु !वuेयो vवरोहणात ्// ना. शा_२९.४१ //

�स;ना;तः �वरो य6 �सादः स त ुस�ंuतः /

अपाEगFक�तु !वuेयः �वराणामथ सhचरात ्// ना. शा_२९.४२ //

रे1चतः �शर�स uेयः कि�पतं त ुकला6यम ्/

कzठे �नe>पवनः कुहरो नाम जायत े// ना. शा_२९.४३ //

एवमेत े9वलEकारा !वuेया वण5संयाः /

अथ गीतीः �व%या�म च;दो ऽ`रसमि;वताः // ना. शा_२९.४४ //

श�शना रSहतवे �नशा !वजलेव नद~ लता !वप[ुपवे /

अ!वभू!षतेव च �ी गी�तरलEकारह~ना �यात ्// ना. शा_२९.४५ //

�थमा मागधी uेया Saतीया चाध5मागधी /

स�भा!वता ततृीया तु चतुथ� पथृलुा �मतृा // ना. शा_२९.४६ //

�6�नव3ृ�गीता या गी�तः सा मागधी �मतृा /

अध5तः सि;नव3ृा च !वuेया vध5मागधी // ना. शा_२९.४७ //

स�भा!वता च !वuेया गुव5̀ रसमि;वता /

पथुृलाoया च !वuेया �न9यं ल�व`राि;वता // ना. शा_२९.४८ //

एता�तु गीतयो uेया �ुवायोग ं!वनैव Sह /

गा;धव5 एव योjया�तु �न9यं गान�योLृ�भः // ना. शा_२९.४९ //

गीतयो गSदताः स�यग ्धातूGैंव �नबोधत /

!व�तारः करणG �यादा!व>ो gयhजन�तथा /

च9वारो धातवो uेया वाSद6करणायाः // ना. शा_२९.५० //

सEघातजो ऽथ समवायजG !व�तारजो ऽनुब;धकृतः /

uेतGतु[�कारो धात!ुव5�तारसuंG // ना. शा_२९.५१ //

!वधय�तु �मतृा�त�य पूवU !व�तार एव च /

सEघातसमवायौ त ु!वuेयौ तौ Saअ�6कौ // ना. शा_२९.५२ //

पूव5Gतु!व5ध�त6 पिGमो ऽr!वधः �मतृः /

करणाना ं!वशषेेण !वuेयौ तौ पथृक् पथृक् // ना. शा_२९.५३ //

अधGो�वU च !वuेयावधरो3रजौ �वरौ /

सEघातजो !व1ध�9वेष !वuेयो वादनं ��त // ना. शा_२९.५४ //

Sae3रो Saरधर�9वधराSदGो3रावसानG /

uेय�तथो3राSदः पुनर,यधरावसानG // ना. शा_२९.५५ //

समवायज�तथा �यात ्�6e3रि�रधरG !वuेयः /

Saरधरो3राधरा;तो SaरधरGो3र!वरामG // ना. शा_२९.५६ //

उ3रमुखो Saरधरो Sae3रावसानG /

म�यो3रो Saरधरो Sae3रो ऽ,यधरम�यG // ना. शा_२९.५७ //

अनुब;ध�त ुuेयो gयाससमासा8च �नयतमेषां Sह /

एव ंचतुद5श!वधो !व�तारो धातुराoयातः // ना. शा_२९.५८ //

/र�भतो8चयनी/र�भतो �ाद�तु तथानुब;धः �यात ्/

Page 236: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

पhच!वधो !वuेयो वीणावाJे करणधातुः // ना. शा_२९.५९ //

�6कपhचस*नवकैय5था\म ंसयुंतो भवaेाJे /

सवVरनुब;धकृतैगु5व5;तः �यात ्करणधातुः // ना. शा_२९.६० //

`ेपः ,लतुो ऽ�तपातो ऽ�तकHण5मनुब;धस�ंuतGैव /

आ!व>ो !वrो यो धातुवV पhच!वध एव // ना. शा_२९.६१ //

Sa�6चतु[कनवकैः �हारैः \मशः कृतैः /

आ!व>धात!ुव5uेयः सानुब;ध!वभू!षतः // ना. शा_२९.६२ //

gयhजनधातोः पु[प ंकलतल�न[कोSटत ंतथो>ृrम ्/

रेफो ऽनुब;धसंuो ऽनु�व�नतं �ब;दरुवमrृम ्// ना. शा_२९.६३ //

क�नbाEगुbसंयुLं पु[प�म9य�भस�ंuतम ्/

अEगbुाqयां सम ंत;�योः �पश5नं यत ्कल ंतु तत ्// ना. शा_२९.६४ //

वामेन पीडनं कृ9वा द�`णेनाह�त�तले /

सgयाEगुb�हार�त ु�न[कोSटत�महो8यत े// ना. शा_२९.६५ //

�हारो वामतज5;या उ>ृr�म�त स�ंuतम ्/

सवा5Eगु�लसमा`पेो रेफ इ9य�भसं�uतः // ना. शा_२९.६६ //

तल�थाने ऽध�त;6ीणामनु�व�नतमु8यते /

गवु5̀ रकृता त;6ी �ब;द/ुर9य�भसं�uतः // ना. शा_२९.६७ //

क�नbाEगुbकाqया ंतु द�`णाqयामधोमुखम ्/

त;6ीष ु�6�हारं चा,यवमrंृ �कH�त5तम ्// ना. शा_२९.६८ //

gयाससमासादेषामनबु;धः साव5धातुको uेयः /

इ�त दश!वधः �योjयो वीणायां gयhजनो धातुः // ना. शा_२९.६९ //

इ9येत ेधातवः �ोLाG9वारो ल`णाि;वताः /

�तसणृाम!प व3ृीना ंयेष ुवाJ ं��त!bतम ्// ना. शा_२९.७० //

�तk�तु व3ृयिG6ाद�`णाव!ृ3स�ंuताः /

वाJगीतोभयगुणा �नSद5rा;ता यथा\मम ्// ना. शा_२९.७१ //

�तkो गी�तव3ृयः �ाधा;येन Bाvाः ।

1च6ा व!ृ3द5�`णा च�ेत ।

तासा ंतालगी�तलयय�तमाग5�ाधा;या�न यथा�व ंgयhजका�न भवि;त ।

त6 1च6ाया ंसE�`*वाJताल<तुलयसमाय9�नागतBहाणा ं�ाधा;यम ्।

तथा

व3ृौ गीतवाSद6Saकलातालम�यलयkोतोगताय�तसमBहमागा5णां �ाधा;यम ्

द�`णाया ंगी�तचतु[कलताल!वलि�बतलयगोपु8चाय9यतीतBहमागा5णा ं

�ाधा;यम ्।

सवा5सामेव व3ृीना ंल�लताJा�त ुजातयः /

धातु�भः सह संयुLा भवि;त गुणव3राः // ना. शा_२९.७२ //

एतषेा ंधातूनां समवायाjजातय�त ुजाय;ते /

�याददुा3ल�लत/र�भतघनसंuाGतk�तु // ना. शा_२९.७३ //

Page 237: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

त6ोदाता !व�तारधातु!वषया vदुा39वात ्/

ल�लता gयhजनधातोल5�लत9वादेव सं�योLgया // ना. शा_२९.७४ //

आ!व>धात!ुवषया /र�भता लघुसhचया� !व�नSद5rा /

करण!वषया च घनसंuा गeुलघुसhचया3 ु�यात ्// ना. शा_२९.७५ //

�6!वधं गीत ेकायU वाJ ंवीणासमQुव ंतjuैः /

तKव ंvनुगतमोघः �थानैककरणसमायुLाः // ना. शा_२९.७६ //

लयतालवण5पदय�तगी9य`रभावकं भवते ्तKवम ्/

गीतं त ुयदनुग8च9यनगुत�म�त तQवaेाJम ्// ना. शा_२९.७७ //

आ!व>करणबहुलं vुपयु5प/रपा^णकं <तुलयं च /

अनपे�`तगीताथU वाJं 9वोघे !वधातgयम ्// ना. शा_२९.७८ //

एव ंuेया वैणे वाJ!वधाने तु धातव�तjuैः /

ल%या�यतः परमहं �नग�त!वधानसमवायम ्// ना. शा_२९.७९ //

आावणा तथाऽर�भो वO6पा^ण�तथैव च /

सEखोटना तथा कायU पुनG प/रघ�ना // ना. शा_२९.८० //

मागा5सा/रतमेतत ्�याnल~लाकृतमथा!प च /

आसा/रता�न च तथा �6�कारकृता�न त ु// ना. शा_२९.८१ //

एता�न तु बSहग�ता;याहुवा5J!वदो जनाः /

सताला�न vताला�न 1च3व3ृौ कृता�न तु // ना. शा_२९.८२ //

�योजनं च !वuेय ंपूव5रEग!व1ध ं��त /

एतषेा ंसं�व%या�म ल`णं स�नदश5नम ्// ना. शा_२९.८३ //

आkावणा नाम

!व�तारधातु!वSहतैः करणैः �!वभागशो Saरqय�तैः /

SaGा!प सि;नव3ृःै करणोपचयैः \मेण �यात ्// ना. शा_२९.८४ //

गeुणी 9वादावकेादशकं चतुद5शं सपhचदशम ्/

सचतु!वUशकमेव ंSaगुणीकृतमेतदेव �यात ्// ना. शा_२९.८५ //

लघुनी गeु चैव �यादथाrम ंगeु भवे3था च पनुः /

ष� च लघू�न ततो ऽ;9ये गवुा5Jाावणाया ंत ु// ना. शा_२९.८६ //

�6ःश�योप/रपाणौ तालाव,येवमेव चैFककवान ्/

समपाणौ aे श�ये तालाव,येवमेवाथ // ना. शा_२९.८७ //

भयूः श�यातालाववपाणावु3र�था चैव /

चhच9पटु�तथा �यादेवं vाावणातालः // ना. शा_२९.८८ //

अ6ोदाहरणम ्।

झzटंु जग�त यव�लतक ज�बुक झzटंु �त�त च लघु च झzटुम ्।

SदEगले गणप�तपशुप�तज�बकु SदEगले वरभजु Sद1गन1ग चा ।

�त�त चाSद�न �न1गचा पशुप�त नी�तचा ॥

अथार�भः ।

द~घा5zयादावrौ aादश च लघू�न नैधनं चैव /

च9वा/र गु�^ण तथा ��वा;यrौ च द~घU च // ना. शा_२९.८९ //

लघुसंuा�न चतुधा5 �नधनं Saगुणीकृता�न द~घd aे /

Page 238: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अrौ लघू�न नैधन�म9यार�भे ऽ`र!वधानम ्// ना. शा_२९.९० //

अ6ोदाहरणम ्।

Äहzटंु झzटंु झzटंु झzटंु जग�त यव�लतक Sद1ग�न1गचा ।

SदEAले SदEAले �त�त झझलकुचझलज�बुक �त�तचा ।

गणप�त सुरप�त पशुप�त चा ॥

अ�य त ुवाJम ्।

कायU �6पव5रSहतैeaहनैर,यथ समवरोहैः /

तल/र�भत�ादयतैुः करणै!व5�तारभ�ूयbैः // ना. शा_२९.९०*१ //

अपचययुLैSa5ि��तथा �नव3ृSैa5रqय�तैः /

आर�भो ऽ,यवतरणि�पव5युLैG कत5gयः // ना. शा_२९.९०*२ //

तालि�कल�9वादौ श�यैककला कलाaये तालः /

Saकला च पुनः श�या तालो SaकलG कत5gयः // ना. शा_२९.९१ //

�6कलG सि;नपातः पुनः !पतापु6कG ष�पवू5ः /

चhच9पटु�तथा �यादार�भे तालयोग�तु // ना. शा_२९.९२ //

अ�य त ुवाJम:्

कायU �6पव5रSहतैeaहनैर,यथ समवरोहैः /

तल/र�भत�ादयतैुः करणै!व5�ताभ�ूयbैः // ना. शा_२९.९३ //

अपचययुLैSa5ि��तथा �नव3ृSैa5रqय�तैः /

आर�भो ऽ,यवतरणि�पव5युLैG कत5gयः // ना. शा_२९.९४ //

अथ वO6पा^णः

गु�^ण पhच ��वा�न ष|गeुG चतुगु5णः /

गeुणी aे लघु 9वेकं च9वाय5थ गु�^ण Sह // ना. शा_२९.९५ //

च9वाय5थ लघू�न �यु�ी^ण द~घा5^ण चैव Sह /

लघू;यrौ च द~घU च वO6पाणौ भवSेa1धः // ना. शा_२९.९६ //

अ6ोदाहरणम ्।

SदEगले झzटंु ज�बुक जग�त य झzटंु SदEगले ।

घे;I ंघेटो घाटो भ�ुनFकSट इनं दEु ॥

घदगुदFुकटमटनम ्।

अ�य वाJम ्।

आ!व>करणयुLो �gयEगः �यादेक�व3ृौ वा /

अnपgयhजनधातवुा5J!व1धव5O6पाणौ तु // ना. शा_२९.९७ //

Saकले म<के य3 ुश�यातालाSदपातम ्/

त9सवU वO6पाणौ त ुकाय5मrकलाि;वतम ्// ना. शा_२९.९८ //

त�याध�तात ्पुनः कायU पhचपा^णचतुrयम ्/

वO6पाणेरयं तालो मुख��तमखुायः // ना. शा_२९.९९ //

अथ सEखोटना

गeुणी लघू;यथाrौ द~घU Saगुणं तथा च कत5gयम ्/

लघुद~घd लघु च पुनGतगुु5ण ंस�ंकत5gयम ्// ना. शा_२९.१०० //

पुनरrौ ��वा�न �य/ुरह तथा नैधनं च कत5gयम ्/

Page 239: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सEखोटनव�तु!वधौ ��वगeु!व1धः समSु�rः // ना. शा_२९.१०१ //

सEखोटनाया उदाहरणं �कn,य कृतम ्।

SदEगले जग�त य वल�त कतचेा�तचा�तझ लघु चझल पशुप�तचा ।

अ�या वाJ!व1धः ।

अ1धदzड ंह�ताqया ंवीणा ं!व�नगvृ द�`णाEगुnया /

अEगbुाqयां च तथा कायU सEखोटनावाJम ्// ना. शा_२९.१०२ //

सEखोटयेत ्�वरं वाSदना त ुसवंाSदना तथा1धबलम ्/

समवा�य�भG शषेैरनुवाSद�भरnपकैGाशैंः // ना. शा_२९.१०३ //

!व�तार1च6करणSैa5ि�!व5�नव�त5तैSa5रqय�तैः ।

उपचययुLैः \मशो वदि;त सEखोटनावाJम ्/

तालो ऽ�या गSदत�तjuैः शीष5वत ्पhचपा^णना // ना. शा_२९.१०४ //

अथ प/रघ�ना

द~घा5zयादावrौ लघू�न कुया5त ्पनुSa5गु^णता�न /

��वा;य!प च9वा/र Saगुणा�न �युः सद~घा5^ण // ना. शा_२९.१०५ //

षोडश लघू�न च �युः सह �नधने चैव काया5^ण /

एष प/रघ�नाया ंगeुलघुव�त\ुमः �ोLः // ना. शा_२९.१०६ //

एत�याम,यदुाहरण ं�कn,य कृतम ्।

SदEगले SदEगले SदEगले SदEगले जग�त य वल�त क ।

�त�तझलकुचझलSद1ग�न1ग गणप�त चा ।

चल�त क गणप�त पशुप�तसुरप�त चा ।

वाJं चा�या�तjuैः सोaहनं ह�तलाघवात ्काय5म ्/

gयhजनधातुसमु9थं नानाकरणायोपेतम ्// ना. शा_२९.१०७ //

सि�पrकव8चा�या�तालः करणै�तु धातसुयुंLैः /

गeुलघुयोगादेव ं!वSहतः काय� बुध�ैन59यम ्// ना. शा_२९.१०८ //

मागा5सा/रतवाJ ं!व�तारा!व>करणसंयुLम ्/

सकलैः सतलैः करणैरथ गeुलघुसhचयGायम ्// ना. शा_२९.१०९ //

च9वा/र गु�^ण �युल5घू�न च9वा/र च Saगु^णता�न /

गeुणी लघू;यथाrौ गुeणी च9ेयेतत ्�6धा योjयम ्// ना. शा_२९.११० //

अथवा

च9वा/र त ुगु�^ण �य�ु5�वा;यrौ भवि;त Sह /

गeुणी नव ��वा�न द~घ5म;9यमथा!प च // ना. शा_२९.११०*१ //

अ6ोदाहरणम ्।

SदEगले झzटंु जग�त य ।

थ�लतक झzटंु �त�त ।

झलकुच झल�त�तचा ।

बालासा/रतव8चैव तालो ऽ�य प/रकH�त5तः // ना. शा_२९.११०*२ //

वणमधुरा^ण ल~लाकृता;य�भसतृप/रसतृा;तरकृता�न /

ता;य,यथ5वशाSदह कत5gया�न �योग!वधौ // ना. शा_२९.१११ //

Page 240: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

यथासा/रता�न jयेbम�यक�नbा�न ताल�माण�नSद5rा�न ता�न ताल!वधाने

व%यामः ।

एवमेतत ्�वरगत ंuेयं वीणाशर~रजम ्/

!वपhचीवाJयुLा�न करणा�न �नबोधत // ना. शा_२९.११२ //

�प ंकृत ं��तकृतं ��तभेदो �पशेषमोघG /

षbी वै ��तशु[का 9वेव ंuेयं करणजातम ्// ना. शा_२९.११३ //

वीणावाJSaगुणं गुeलाघववादन ंभवे<पूम ्/

�प ं��तभेदकृतं ��तकृत�म9यु8यत ेवाJम ्// ना. शा_२९.११४ //

युगप9कृत ेऽ;यकरणं ��तभेदो द~घ5लाघवकृतः �यात ्/

कृतमेक�या ंत;�या ं��तशु[का नाम !वuेया // ना. शा_२९.११५ //

वीणावाJ!वरामे ऽ,य!वरतकरणं त ु�पशेषः �यात ्/

आ!व>करणयुLो vपुयु5प/रपा^णक�9वोघः // ना. शा_२९.११६ //

कायU �ुवा!वधाने �ायेण Sह कोणवादनं तjuैः /

�थान�ा�यथU चJे36 भवेदय ं�नयमः // ना. शा_२९.११७ //

त8चौघतुnयकरणं वा8यं कायU !वपh8या�तु /

स*त;6ी भविे8च6ा !वपhची त ुभव;ेनव /

कोणवादना !वपhची �याि8च6ा चाEगु�लवादना // ना. शा_२९.११८ //

ततवाJ!वधान�मदं सवU �ोLं समासयोगेन /

व%या�यतG भयूः सु!षरातोJ�योग ंत ु// ना. शा_२९.११९ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े ततातोJ!वधानं नाम एकोन�6शं3मो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

�6शंो ऽ�यायः

अतोJ ंस!ुषरं नाम uेयं वंशगतं बुधैः /

वैण एव !व1ध�त6 �वरBामसमायः // ना. शा_३०.१ //

Saक�6कचतु[का�त ुuेया वंशगताः �वराः /

क�,यमानाथ5मुLाG gयLमLुा�तथैव च // ना. शा_३०.२ //

त6ोप/र यथा vेकः �वरो वैण�वरा;तरे /

�ा,नो9य;य9वमेवहे तथा वशंगतो ऽ!प Sह // ना. शा_३०.३ //

Saकि�कGतु[को वा ु�तसEoयो भवते ्�वरः /

अनीरणा3 ुशषेाणां �वराणाम!प स�भवः /

अEगलु~वादनकृतं त8च मे सि;नबोधत // ना. शा_३०.४ //

gयLमक्ु{ताEग�ुल�त6 �वरो uेयGतुःु�तः /

क�,यमानाEग�ुलGैव �6ु�तः प/रकH�त 5तः /

Saको ऽधा5Eगु�लमुLः �याSद�त ु9या1ताः �वराः // ना. शा_३०.५ //

एत े�यमु5�यमBामे भयूः ष|जा1ताः पुनः /

gयLमक्ु{ताEग�ुलकृताः ष|जम�यमपhचमाः // ना. शा_३०.६ //

Page 241: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ऋषभो धैवतGा!प क�,यमानाEगलु~कृतौ /

अध5मुLाEग�ुलGैव गा;धारो ऽथ �नषादवान ्// ना. शा_३०.७ //

�वरसाधारणGा!प काकnय;तरसंuया /

�नषादगा;धारकृतौ ष|जम�यमयोर!प // ना. शा_३०.८ //

!वपय5या सि;नकषd ु�तल`ण�स!>तः /

वैणकzठ�वशेने �स>ा एका1ताः �वराः // ना. शा_३०.९ //

यं य ंगाता �वरं ग8चेत ्तं त ंवंशने वादयेत ्/

शार~रवैणवंmयानामेकHभावः �श�यते // ना. शा_३०.१० //

अ!वच�लतम!वि8च;नं वणा5लEकारसयुंत ं!व1धवत ्/

ल�लतं मधुरं ि�नAधं वेणोरेव ं�मतंृ वाJम ्// ना. शा_३०.११ //

एवमेतत ्�वरगत ं!वuेयंगानयोLृ�भः /

अतः परं �व%या�म धनातोJ!वकnपनम ्// ना. शा_३०.१२ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े सु!षरातोJल`णं नामा�यायि�शंः

_____________________________________________________________

अथ 6यि�शंो ऽ�यायः

गुणात ्�वत5त ेगानं दोष ंचैव �नर�यत े/

त�माJ�ने !वuेयौ गुणदोषौ समासतः // ना. शा_३३.१ //

गाता �9यBवयाः ि�नAधो मधुर�वरोप1चतकzठः /

लयतालकलापात�माणयोगेष ुतKवuः // ना. शा_३३.२ //

�पगुणकाि;तयुLा माधुय�पेतस9वस�प;नाः /

पेशलमधुरि�नAधानुनाSदसमरL गुeकzठाः // ना. शा_३३.३ //

(शुभ)

स!ुवSहतगमक!वधा�य;यो ऽ`ोqयास ्ताललयकुशलाः /

आतोJा!प5तकरणा !वuेया गा�यकाः mयामाः // ना. शा_३३.४ //

�ायेण तु �वभावात ्�ीणा ंगान ंनणृा ंच पाpय!व1धः /

�ीणां �वभावमधुरः कzठो नणृा ंब�ल9व ंच // ना. शा_३३.५ //

य6 �ीणां पाpयं गुणैन5राणा ंच गानमधुर9वम ्/

uेयो ऽलEकारो ऽसौ न Sह �वभावो vयं तेषाम ्// ना. शा_३३.६ //

स�ुन!वrपा^णलयय�तयोगuौसमुधुरलघुह�तौ /

गातगुृणGैोपेताववSहतमनसौ ससुEगीतौ // ना. शा_३३.७ //

�फुटर1चत1च6करणौ गीतवणाचलौ�वीणौ च /

1च6ाSदवाJकुशलौवीणाqयां वादकौ भवतः // ना. शा_३३.८ //

बलवानवSहतब!ु>ग�तलयu�तथाससुEगीतः /

ावकमधुरि�नAधो Iढपा^णवUशवादको uेयः // ना. शा_३३.९ //

अ!वच�लतम!व8च;न ंवणा5लEकारबोधकंमधुरम ्/

Page 242: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

ि�नAधं दोष!वह~नं वेणोरेव ं�मतंृ वाJम ्// ना. शा_३३.१० //

uान!वuानकरणवचन�योग�स!>�न[पादना�न षडाचाय5गुणा इ�त ।

त6 uानं शा�ावबोधः ।

यथा च F\यास�पादन ं!वuानम ्।

कzठह�तगौzयं करणम ्।

िजतB;थता वचनम ्।

देशाSदस�पदाराधन ं�योग�स!>ः ।

�श[य�वभावम!वशे[योपा3य उपदेशाि8च[य�न[पादन�म�त // ना. शा_३३.११ //

ावणो ऽथ घनः ि�नAधो मधुरोvवधानवान ्/

�6�थानशोभी9येव ंत ुष� कzठ�य गुणा मताः // ना. शा_३३.१२ //

उदा3 ंूयत ेय�मा3�मा8ªावण उ8यत े/

ावणः स�ुवरो य�मादि8च;नः स घनो मतः // ना. शा_३३.१३ //

अ�`�व�नसयंुLः ि�नAध�तjuैः �कH�त5तः /

मनः�¶ादनकरः स व ैमधुर उ8यत े// ना. शा_३३.१४ //

�वरे ऽ1धके च ह~ने च v!वरLो !वधानवान ्/

�शरःकzठे[व�भSहतं�6�थानमधुर�वरः /

�6�थानशोभी9येव ंत ुस Sह तjuैeदा(तः // ना. शा_३३.१५ //

क!पलो vवि�थतGैव तथा स;दr एव च /

काकH च तु�बकH चैव पhच दोषा भवि;त Sह // ना. शा_३३.१६ //

वै�वयU च भवJे6 तथा �या� घघ5रा�यतम ्/

क!पलः स तु !वuेयः �े[मकzठ�तथैव च // ना. शा_३३.१७ //

ऊनताऽ1धकता चा!प �वराणां य6 Imयत े/

�`दोषहतGैव uेयः स 9वgयवि�थतः // ना. शा_३३.१८ //

दzड�योगात ्स;दr�9वाचायVः प/रकH�त5तः /

यो न !व�तर�त �थाने �वरम8ुचारणागतम ्// ना. शा_३३.१९ //

नासाBB�तश�द�तुत�ुबकH सो ऽ�भधीयत े// ना. शा_३३.२० //

अ;ये त ु

सम�हरणे चैव ज!वनौ !वशदौ तथा /

िजतमौ !वकृrौ च मधुरौ �वदेविज5तौ /

तथा बयृ;नखौ चैव uेयौ ह�त�य व ैगुणाः // ना. शा_३३.२१ //

इ�त

एत ेगुणाG दोषाG तKवतः क1थतो मया /

अत ऊ�वU �व%या�म vवन>!व1ध ंपुनः // ना. शा_३३.२२ //

पूवU यदLंु �!पतामहेन कुया5त ्य एव ंतु नरः �योगे स�मानमBयं

लभत ेस लोके // ना. शा_३३.२३ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े गणुदोष!वचारो नामा�याय�यि�शंः _____________________________________________________________

Page 243: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अथ पhच�6शंो ऽ�यायः

!व;यास ंभ�ूमकाना ंच स��व%या�म नाटके /

याIशो य�य कत5gयो !व;यासो भू�मकासव्थ // ना. शा_३५.१ //

ग�तवागEगचrेा�भः सKवशील�वभावतः /

पर~%य पा6 ंतju�त ुयुhjया� भ�ूम�नवेशने // ना. शा_३५.२ //

ति�म;नि;व[य Sह गुणवान ्काया5 पा6समाया /

न खेदजनन ंबु>ेराचाय5�य भ!व[य�त // ना. शा_३५.३ //

आचाय5ः पा6जांGैव गुणाhuा9वा �वभावजान ्/

ततः कुया5� यथायोगं नणृां भू�म�नवशेनम ्// ना. शा_३५.४ //

अEग�9यEगसयुंLमह~नाEगं वयोि;वतम ्/

न �थलू ंन कृशं चैव न द~घU न च म;थरम ्// ना. शा_३५.५ //

ि�rाEग ंJ�ुतम;तं च स�ुवरं !�यदश5नम ्/

एतैगु5णैG सयंुLं देवभू�मष ुयोजयेत ्// ना. शा_३५.६ //

�थूल ं�ाशंुं बहृ�ेहं मेघग�भीर�न�वनम ्/

रौ<�वभावने6 ंच �वभाव�कुुट~मुखम ्// ना. शा_३५.७ //

र`ोदानवदै9याना ंभू�मकास ु�योजयेत ्/

पुeषाणा ं�योग�तु तथाEगF\ययाि;वतः // ना. शा_३५.८ //

सनुे6सु�ुवः �वEगाः सलुलाटाः सनुा�सकाः /

�वोbाः सगुzडाः समुुखाः सकुzठाः स�ुशरोधराः // ना. शा_३५.९ //

�वEग�9यEगसंयुLा न द~घा5 न च म;थराः /

न �थलूा न कृशाGवै �वभावने gयवि�थताः // ना. शा_३५.१० //

सशुीला uानव;तG तथा च !�यदश5नाः /

कुमारराजभूमौ त ुसयंोjयाG नरो3माः // ना. शा_३५.११ //

अEगैर!वकलैध�रं �फुटं वसनकम5^ण /

न द~घU नवै च �थलूमूहापोह!वच`णम ्// ना. शा_३५.१२ //

अद~नं च �गnभ ंच �9यु9प;न!व�नGयम ्/

सेनापतेरमा9याना ंभ�ूमकास ु�योजयेत ्// ना. शा_३५.१३ //

!पEगा` ंघोणनास ंच ने6मु8चमथा!प वा /

कhचुFको�6याद~ना ंभ�ूमकास ु�नयोजयेत ्// ना. शा_३५.१४ //

एवम;ये[व!प तथा ना�यधम5!वभागतः /

देशवषेानु�पेण पा6 ंयोjय ं�वभू�मष ु// ना. शा_३५.१५ //

म;थरं वामनं कु�जं !वकृत ं!वकृताननम ्/

!वr�धने6 ंकाणा` ं�थूल ं1च!पटना�सकम ्// ना. शा_३५.१६ //

दजु5नं द�ुवभाव ंच !वकृताचारमेव च /

दासभमूौ �युhजीत बुधो दासाEगस�भवम ्// ना. शा_३५.१७ //

�कृ9याऽ�तकृशं `ाम ंतपःा;तषुे योजयेत ्/

तथा च पुeष ं�थूलमपुरोधेष ुयोजयेत ्// ना. शा_३५.१८ //

यSद वा नेIशाः सि;त �कृ9या पeुषा Saजाः /

Page 244: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

आचाय5बु��या योjया�तु भावचrेा�वभावतः // ना. शा_३५.१९ //

या य�य सIशी चrेा vु3माधमम�यमा /

स तथाऽऽचाय5योगेन �नय�या भावभा!वनी // ना. शा_३५.२० //

अतः परं �व%या�म भरताना ं!वकnपनम ्/

भरतायाG भरतो !वदषूकः सौ/रक�तथा ना;द~ /

न;द~ सस6ूधारो ना�यरसो नायकGैव // ना. शा_३५.२१ //

मकुुटाभरण!वकnपौ !वuेयो माnयव�तु!व!वधैG /

कारककुशीलवाJा !वuेया नामतGवै // ना. शा_३५.२२ //

धुय5वदेको य�माद>ुारो ऽनेकभ�ूमकायुLः /

भाzडBहोपकरणैना�यं भरतो भवेत ्त�मात ्// ना. शा_३५.२३ //

लोका(दायकृता सव5�कृ�त�चारसंयुLा /

नानायां �कुeत ेतथा च नार~ तु सव56 // ना. शा_३५.२४ //

�9यु9प;न��तभो नम5कृतो नम5गभ5�नभdदः /

चदे!वद!ूषतवचनो !वदषूको नाम !वuेयः // ना. शा_३५.२५ //

तूय5�त�तु नरः सवा5तोJ�वादने कुशलः /

तूरप/रBहयुLो !वuेय�तौ/रको नाम // ना. शा_३५.२६ //

नटन�ृत धा9वथ� ऽयं भतंू नाटय�त लोकव3ृा;तम ्/

रसभावस9वयुLं य�मात ्त�मा;नटो भव�त // ना. शा_३५.२७ //

�तु9य�भवादनकृतैम5धुरैवा5Oयैः समुEगलाचारैः /

सव5 �तौ�त Sह लोकं य�मात ्त�माQवaेाद~ // ना. शा_३५.२८ //

भावेqयो बहुधाऽि�मन ्रसा वद�त ना�ययोगेष ु/

�ाकृतस�ंकृतपाpयो न;द~ नामे�त स uेयः // ना. शा_३५.२९ //

गीत�य च वाJ�य च पाpय�य च नैकभाव!वSहत�य /

�शrोपदेशयोगात ्स6ूuः स6ूधार�तु // ना. शा_३५.३० //

य�मात ्यथोपSदrान ्रसांG भावांG स9वसंयLुान ्/

भ�ूम!वकnपनै5य�त च ना�यकरः कH�त5त�त�मात ्// ना. शा_३५.३१ //

चतुरातोJ!वधानं सव5�य त ुशा�खे द!वSहत�य /

ना�य�या;तं ग8च�त त�माaै नायको ऽ�भSहतः // ना. शा_३५.३२ //

नाना�कृ�तसमु9थं करो�त यः शीष5कं मकुुटयोगे /

!व!वधैवdष!वशषेैः स च कुटकार�त ु!वuेयः // ना. शा_३५.३३ //

भाzडकवाJuा या लयतालuा रसानु!व>ा च /

सवा5Eगस;ुदर~ व ैकत5gया नाटकHया तु // ना. शा_३५.३४ //

य�9वाभरणं कुया5� बहु!वध!वSहतं स चाभरणः /

यGोपकरणयोगात ्स तने ना�नाऽ�भधातgयः // ना. शा_३५.३५ //

यो व ैमाnय ंकुeत ेपEच!वध ंमाnयाकृत ्स !वuेयः /

यGा!प वेषयोग ंकुeत ेस च वषेकार~ त ु// ना. शा_३५.३६ //

1च6uिG6करो व��य रhजाना3था रजकः /

ज9वmमलोहकाbै<5gयकरैः काeकGैव // ना. शा_३५.३७ //

नानातोJ!वधाने �योगयुLः �वादने कुशलः /

Page 245: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अतोJे ऽ,य�तकुशलो य�मात ्स कुशलवो uेयः // ना. शा_३५.३८ //

यJत ्समाय;त े�शnप ंवा कम5 वा �योग ंवा /

तनैवोपगतगुणा !वuेया नामतः पुeषाः // ना. शा_३५.३९ //

एव ंतु नाटक!वधौ जा�तन5टसंया बुधैudया /

ना�योपकरणयुLा नाना�शnप�सLा च // ना. शा_३५.४० //

उLो ऽ6 भ�ूमका;यासः �योLारG योगतः /

आSदr ंना�यशा� ंच मनुयः Fक�महो8यताम ्// ना. शा_३५.४१ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े भू�मका!वकnपा�यायः पhच�6शंः

_____________________________________________________________

अथ ष��6शंो ऽ�यायः

अथा6येो व�सbG पुल�9यः पलुहः \तःु /

अE1गरा गौतमो ऽग�9यो मनुरायु�तथा9मवान ्// ना. शा_३६.१ //

!व$ा�म6ः �थलू�शराः संवत5ः �म�तद5नःु /

उशना बहृ�प�तgया5स½यवनः काmयपो �ुवः // ना. शा_३६.२ //

दवुा5सा जामदA;यG माक5 zडयेो ऽथ गालवः /

भरaाजG रैqयG यव\Hत�तथैव च // ना. शा_३६.३ //

�थूला`ः शकला`G काzवो मेघा�त1थः \तःु /

नारदः पव5तGैव सुवमा5थैकजो Saजः // ना. शा_३६.४ //

�नत�बभुु5वनः सौ�यः शतान;दः कृत-णः /

जामदA;य�तथा रामः कचGे9येवमादयः // ना. शा_३६.५ //

एव ंत ेमनुयः ु9वा सव5uं भरतं ततः /

पुन�चु/रदं वाOयं कुतूहलपरुोगमम ्// ना. शा_३६.६ //

य�9वया गSदतो vेष ना�यवदेः पुरातनः /

एक1च3ःै स चा�मा�भः स�यक् समुपधा/रतः // ना. शा_३६.७ //

एकG सशंयो ऽ�माकं तं नो gयाoयातुमह5�स /

को वा;यो ना�यवेद�य �नGयं वLुमह5�त // ना. शा_३६.८ //

न वय ंप/रहासेन न !वरोधेन न च[ेय5या /

प8ृचामो भगवन ्ना�यमपुदेशाथ5मेव तु // ना. शा_३६.९ //

अ�मा�भG तदा नोLं कथा8चदेो भवSेद�त /

इदानी ंतूप�श`ाथU ना�यगुv ं�नदश5य // ना. शा_३६.१० //

लोक�य च/रतं ना�य�म9यवोच�9वमीIशम ्/

तषेा ंतु लोकं गvुाना ं�नGयं वLुमह5�स // ना. शा_३६.११ //

देव�य क�य च/रतं पूव5रEगे Saजष5भ /

FकमथU भुjयते vेष �युLः Fकं करो�त वा // ना. शा_३६.१२ //

क�मा8चैव पुनः शौचं स�यक् चर�त स6ूIक् /

कथमवु�तले ना�य ं�वगा5ि;नप�ततं !वभो // ना. शा_३६.१३ //

कथं तवायं वशंG नटसंuः ��त!bतः /

Page 246: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

सव5मेव यथातKव ंकथय�व महामुने // ना. शा_३६.१४ //

तषे ंत ुवचनं ु9वा मुनीनां भरतो मु�नः /

�9युवाच पुनवा5Oयं गvुाथा5�भनय ं��त // ना. शा_३६.१५ //

&वी�म वः कथा ंगvुा ंय;मा ंप8ृचन ्सु-ताः /

पूव5रEग!वधान�य तां च मे सि;नबोधत // ना. शा_३६.१६ //

�ोLवानि�म य9पूवU शुभं !व�न�नबह5णम ्/

त�यानुब;धेन मया पूव5रEगः �कH�त5तः // ना. शा_३६.१७ //

श�ाणां ��तकाराथU शर~रावरणं यथा /

F\यत ेSह तथा पाप ंहुतेनैव �शा�य�त // ना. शा_३६.१८ //

एव ंज,यैG होमGै देवताqयच5नेन च /

सवा5तोJ!वधानैG तथा गीत�वनेन च // ना. शा_३६.१९ //

�तु9याशीव5चनःै शा;तैः कम5भावानुकHत5नैः /

मया पापापहरणैः कृत े!व�न�नबह5णे // ना. शा_३६.२० //

�तु�तगीताSदसंसrृदैdवैर�भSहतो ऽ��यहम ्/

�नतरां प/रतुrाः �मः �योगेणामनुा च त े// ना. शा_३६.२१ //

देवतासुरमान;J य�माnंलोकG न;द�त /

त�मादय ं�योग�तु ना;द~नामा भ!व[य�त // ना. शा_३६.२२ //

गीतवाJानुनादो Sह य6 काकु�वनः शुभः /

ति�मन ्देश े!वपा,मानो माEगnय ंच भ!व[य�त // ना. शा_३६.२३ //

याव3 ंपूरये�शंे �व�नना5�यसमायः /

न �था�यि;त Sह र`ा�ंस त ंदेशं न !वनायकाः // ना. शा_३६.२४ //

आवाहे च !ववाहे च यuे नपृ�तमEगले /

ना;द~श�दमुपु9य Sहkंा नmयि;त चैव Sह // ना. शा_३६.२५ //

पाpयं ना�य ंतथा गेयं 1च6वाSद6मेव च /

वेदम;6ाथ5वचनैः सम ंvेत� भ!व[य�त // ना. शा_३६.२६ //

ुतं मया देवदेवात ्तKवतः शEकरा!>तम ्/

�नानज,यसहkेqयः प!व6 ंगीतवाSदतम ्// ना. शा_३६.२७ //

यि�म;नातोJना�य�य गीतपाpय�व�नः शुभः /

भ!व[य9यशुभं देश ेनैव ति�मन ्कदाचन // ना. शा_३६.२८ //

एव ंपूजा1धकाराथU पूव5रEगः कृतो मया /

नाना�त�ुतकृतैवा5Oयदैdवताqयच5नने च // ना. शा_३६.२९ //

यतो ऽ�भवादनं िOलr ं�शrं त<Eगमzडले /

तत�त�य Sह त8चौचं !वSहतं तु Saजो3माः // ना. शा_३६.३० //

शौचं कृ9वा यतो म;6 ंपूजन ंजज5र�य तु /

उ8यते पूव5रEगे ऽि�मन ्त�मा8चौचं �कH�त5तम ्// ना. शा_३६.३१ //

यथावता/रत ंचैव ना�यमेत;मह~तले /

वLgयं सव5मेत!> न शOयं Sह �नगSूहतुम ्// ना. शा_३६.३२ //

ममतै ेतनयाः सवd ना�यवदेसमि;वताः /

सव5लोकं �हसनैः बाध;त ेना�यसंयैः // ना. शा_३६.३३ //

Page 247: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

क�य1चKवथ काल�य �शnपकं Bा�यधम5कम ्/

ऋषीणां gयEAयकरणं कुव5�Qगु5णसंयम ्// ना. शा_३६.३४ //

अाgयं त�ुराचारं Bा�यधम5�व�त5तम ्/

�नbुरं चा��तुतं च काgयं ससंSद योिजतम ्// ना. शा_३६.३५ //

त8ªु9वा मनुयः सवd भीमरोष�कि�पताः /

ऊचु�तान ्भरतान ्\ु>ा �नद5ह;त इवाAनयः // ना. शा_३६.३६ //

मा तावQो Saजा युL�मदम�मSaड�बनम ्/

को नामाय ंप/रभवः Fकhच ना�मास ुस�मतम ्// ना. शा_३६.३७ //

य�माjuानमदो;म3ा न वे9था!वनया1ताः /

त�मादेत!> भवता ंकुuानं नाशमे[य�त // ना. शा_३६.३८ //

ऋषीणां &ा'णानां च समवायसमागताः /

�नराहुता !वना होमःै शू<ाचारा भ!व[यथ // ना. शा_३६.३९ //

अपाELेयाः कुि9सताGावमा एव भ!व[यथ /

यG वो भ!वता वंशः सवा5शौचो भ!व[य�त // ना. शा_३६.४० //

ये च वो वशंजा�त ेऽ!प भ!व[य;तय्थ नत5काः /

परोप�थानव;तG श�पzयोपजी!वनः // ना. शा_३६.४१ //

शाप ंद3 ंतथा uा9वा सतेुqयो मे तदा सुराः /

सवd !वमनसो भू9वा तानषृीन ्समपुि�थताः // ना. शा_३६.४२ //

याचमान�ैततः �ोLं देवःै श\पुरोगमैः /

इदानी ंदःुखमु9प;नं ना�यमेत� !वनE`�त // ना. शा_३६.४३ //

ऋ!ष�भG ततः �ोLं न चैत!> !वन%य�त /

शषेम;य6 य� �ोLं सव5मेत� भ!व[य�त // ना. शा_३६.४४ //

एत8ªु9वा तु वचन ंमनुीनामBुतजेसाम ्/

!व[zणा�ते ततः सवd ु9वा मा ंसमुपि�थताः // ना. शा_३६.४५ //

�ोLव;तG मां पु6ा�9वयाहो ना�शता वयम ्/

अनेन ना�यदोषेण शू<ाचारा Sह यत ्कृताः // ना. शा_३६.४६ //

मया!प सा;9व�य9वोLा मा \ोधं -जतानघाः /

कृता;त!वSहतो ऽ�माकं ननूमेष !व1धः सुताः // ना. शा_३६.४७ //

मनुीनां Sह मषृा वाOयं भ!व[य�त कदाचन /

�नधने च मनो मा भ�ू यु[माक�म�त साि;9वताः // ना. शा_३६.४८ //

जानी�व ंत3था ना�य ं&'णा सं�व�त5तम ्/

�श[येqयG तद;येqयः �य8चामः �योगतः // ना. शा_३६.४९ //

मा वै �णmयतामेत;ना�यं दःुख�व�त 5तम ्/

महायं महापुzयं वदेाEगोपाEगस�भवम ्// ना. शा_३६.५० //

अ,सरोqय इदं चैव यथातKवं यथाुतम ्/

ना�यं दKवा ततः सवd �ायिG3 ंच/र[यथ // ना. शा_३६.५१ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े ना�यशापो नाम ष��6शंो ऽ�यायः

_____________________________________________________________

Page 248: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अथ स*�6शंो ऽ�यायः

क�य1चKवथ काल�य नहुषो नाम पा1थ5वः /

�ा*वान ्देवराjयं Sह नयबु!>परा\मः // ना. शा_३७.१ //

�शशास तदा राjयं देवैgयु5!rमवा,नुवन ्/

गा;धवU चैअ ना�य ंच I�वा 1च;तामुपागमत ्// ना. शा_३७.२ //

स 1च;त�य9वा मनसा कथमेष गहेृ मम /

ना�य�योगो Sह भवSेद�त सादर एव सन ्// ना. शा_३७.३ //

कृताhज�लः �योगाथU �ोLवां�तु सुरान ्नपृः /

अ,सरो�भ/रदं साधU ना�य ंभवत ुमे गहेृ // ना. शा_३७.४ //

�9युLG ततो देवबैृ5ह�प�तपुरोगमैः /

SदgयाEगनाना ंनवैेह मानषुैः सह सEग�तः // ना. शा_३७.५ //

Sहतं पlयं च वLgयो भवान ्�वगा51धपो Sह यत ्/

आचाया5�त6 ग8च;त ुग9वा कुव5;तु त े!�यम ्// ना. शा_३७.६ //

�ोLवां�तु ततो मां त ुनपृ�तः स कृताhज�लः /

इद�म8चा�म भगवन ्ना�यमgुयाU ��त!bतम ्// ना. शा_३७.७ //

पूव5माचाय5कं चैव भवताऽ�भSहतं ुतम ्/

gयLभावाि9वदं ल�धं 9व9सकाशा� Saजो3म // ना. शा_३७.८ //

!पतामहगहेृ ऽ�माकं तद;तःपुरे जने /

!पतामहF\यायुL मुव5mयां स��व�त5तम ्// ना. शा_३७.९ //

त�याः �णाशशोकेन उ;मादोपरत ेनपेृ /

!वप;ने ऽ;तःपुरजन ेपनुना5शमुपागतम ्// ना. शा_३७.१० //

�काशमेतSद8चामो भयू�तत ्स�ंयोिजतम ्/

�त1थयuF\या�वते� यथा �यान ्मEगलैः शुभःै // ना. शा_३७.११ //

ति�मन ्मम गहेृ ब>ं नाना�कृ�तसंयम ्/

�ीणां ल�लत!व;यासैय5तो नः �थ�य[य�त // ना. शा_३७.१२ //

तथाऽि�9व�त मया �ोLो नहुषः पा1थ5व�तदा /

सतुाGाहूय स��ोLा सामपूवU सुरैः सह // ना. शा_३७.१३ //

अयं Sह नहुषो राजा याचत ेनः कृताhज�लः /

ग�यता ंसSहतभैू5�म ं�योLंु ना�यमेव च // ना. शा_३७.१४ //

क/र[यमशच् शापा;तमि�मन ्स�यक् �योिजते /

&ा'णानां नपृाणां च भ!व[यथ न कुि9सताः // ना. शा_३७.१५ //

त6 ग9वा �युjय;तां �योगान ्वसुधातले /

न शOय ंचा;यथा कतुU वचन ंपा1थ5व�य Sह // ना. शा_३७.१६ //

अ�माकं चैव सवdषा ंनहुष�य महा9मनः /

आ9मोपदेश�स> ंSह ना�य ं�ोLं �वयभंुवा // ना. शा_३७.१७ //

शषेमु3रत;6ेण कोहल�त ुक/र[य�त /

�योगः का/रकाGैव �नeLा�न तथैव च // ना. शा_३७.१८ //

Page 249: Natyashastra of Bharat-Muni_sanskrit Text

अ,सरो�भ/रदं साधU \Hडनीयकहेतकुम ्/

अ1ध!bतं मया �वगd �वा�तना नारदेन च // ना. शा_३७.१९ //

ततG वसुधां ग9वा नहुष�य गहेृ Saजाः /

�ीणां �योग ंबहुधा ब>व;तो यथा\मम ्// ना. शा_३७.२० //

अ6ोपभोगत�त ेत ुमानषुीष ुमामा9मजाः /

ब>व;तो ऽ1धक�नेहं तास ुत� Saजस3माः // ना. शा_३७.२१ //

पु6ानु9पाJ व�वा च �योग ंच यथा\मम ्/

&'णा समनुuाताः �ा*ाः �वगU पुनः सतुाः // ना. शा_३७.२२ //

एवमवु�तले ना�यं �श[यैः समवता/रतम ्/

भरताना ंच वशंो ऽयं भ!व[य ंच �व�त5तः // ना. शा_३७.२३ //

कोहलाSद�भरेव ंतु व9सशािzडnयधू�त5तैः /

म9यधम5F\यायुLैः किG9कालमवि�थतःै // ना. शा_३७.२४ //

एत8चा6 ं�णीतं Sह नाराणा ंबु!>वध5नम ्/

6लैोOय�य F\योपेतं सव5शा��नदश5नम ्/

मEगnयं ल�लतं चैव &'णो वदनोQवम ्// ना. शा_३७.२५ //

य इदं ुणुयान ्�न9यं �ोLं चदंे �वय�भुवा /

कुया5त ्�योग ंयGैवमथवाऽधीतवान ्नरः // ना. शा_३७.२६ //

या ग�तवdद!वदषुा ंया ग�तय5uका/रणाम ्/

या ग�तदा5नशीलानां ता ंग�त ं�ा,नुया!> सः // ना. शा_३७.२७ //

दानधमdषु सवdष ुकH9य5त ेतु महत ्फलम ्/

�े`णीय�दानं Sह सव5दानेष ुश�यते // ना. शा_३७.२८ //

न तथा ग;धमाnयेन देवा�तु[यि;त पूिजताः /

यथा ना�य�योग�थै�न59यं तु[यि;त मEगलःै // ना. शा_३७.२९ //

गा;धवU चहे ना�यं च यः स�यक् प/रपालयेत ्/

स ई$रगणेशानां लभते स§�त ंपराम ्// ना. शा_३७.३० //

एव ंना�य�योगे बहु!व1ध!वSहतं कम5शा� ं�णीतम ्।

नोLं य8चा6 लोकादनुकृ�तकरणात ्।

स!ंवभाgयं त ुतjuैः ॥

Fकं चा;यत ्स��पूणा5 भवत ुवसमुती नrद�ुभ5̀ रोगा /

शाि;तग�&ा'णाना ंभवतु नरप�तः पातु पlृवीं समBाम ्// ना. शा_३७.३१ //

इ�त भरतीये ना�यशा�े गvुतKवकथना�यायः स*�6शंः

ना�यशा�म ्सपंूण5म ्