national program single window mon 21 mar-07
TRANSCRIPT
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð
ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀà ժÍêÂ×ËªÕ ÖÀÕÈÌ ÍÝà ÖÎÍÕÛà ÁÀÉÃÓÓËÀÕ
¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕªÒªËÁªÐ
2007 îíû 3 äóãààð ñàðÓëààíáààòàð õîò
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÑÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ
ÀÕÁ Àçèéí õºãæëèéí áàíê
ÁØÓß Áîëîâñðîë øèíæëýõ óõààíû ÿàì
ÓÃÅà Óëñûí ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð
ÄÕÁ Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà
ÇÒÀÆß Çàì, òýýâýð, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì
̯ÕÀ¯Ò Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèì
ÌÕÕÒÃ Ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîî, òåõíîëîãèéí ãàçàð
ÌÕÕÒ Ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû òåõíîëîãè
ÍªÒ Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàð
ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã
ÓÌÕÃ Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð
¯ÑÕÇÒ ¯íäýñíèé ñòàíäàðò÷èëàë, õýìæèë ç¿éí ¿íäýñíèé òºâ
¯ÒÅà ¯íäýñíèé òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð
¯Õß ¯éëäâýðèéí õóäàëäààíû ÿàì
Ñß Ñàíãèéí ÿàì
ÕÕÀÀß Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ÿàì
ÝÇÁت×Ò Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèíý÷ëýë, ºðñºëäºõ ÷àäâàð òºñºë
ÝÌß Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì
IOS Îëîí óëñûí ñòàíäàðò÷èëëûí áàéãóóëëàãà áóþó
International Organization for Standartization
ITPWG/TBG15 Îëîí óëñûí õóäàëäààíû ä¿ðýì æóðìûí àæëûí õýñýã
UN/CEFACT ͯÁ-ûí Æåíåâ äàõü Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì áèçíåñèéí
òºâ
ÃÀÐ×ÈÃ
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÑÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ .................................................................................... iÃÀÐ×ÈÃ................................................................................................................. iiiÒÎÂ× ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ ...............................................................................................vªÌÍªÕ ¯Ã .................................................................................................................. ixÕÝÑÝà I: ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀÍÛ ÖÀÕÈÌ ÍÝà ÖÎÍÕÍÛ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË ......................1
À. Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû òóõàé îéëãîëò .........................................1Á. Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëñíýýð ãàðàõ àøèã òóñ .........................3Â. Öàõèì íýã öîíõíû ò¿ãýýìýë çàãâàðóóä.............................................................. 3Ä. Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ áàéãóóëëàãà ...............................5Å. Àìæèëòûí õ¿÷èí ç¿éëñ ....................................................................................5
ÕÝÑÝà II: ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ¯ÍÄÝÑËÝË ...........................................................................9À. Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãà ......9Á. Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ºíººãèéí áàéäàë ...10Â. Õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ òààòàé íºõöë¿¿ä .....................................................11Ã. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë¿¿ä ...........................12
ÕÝÑÝà III: ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀà ժÍêÂ×ËªÕ ÖÀÕÈÌ ÍÝà ÖÎÍÕÛà ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕªÒªËÁªÐ ..............................................................................................15
À. Õºòºëáºðèéí çîðèëãî áà çîðèëòóóä ................................................................15Á. Õºòºëáºðèéí õàìðàõ õ¿ðýý ............................................................................15Â. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì ..............................................................16Ã. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº 17Ã1. Íýãä¿ãýýð ¿å øàò. Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë (2007 îí) ....................................................................................17Ã2. Õî¸ðäóãààð ¿å øàò: Óëñûí áà õóâèéí ñåêòîðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéí õýëáýð á¿òöèéã òîãòîîõ íü (2008 îí) ...............................................................................18
ÕÝÑÝà IV: ǪÂ˪ÌƯ¯Ä ..........................................................................................21
ÒÎÂ× ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ
Àæëûí õýñýãò “Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã ºãñíèé äàãóó ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàâ.
Áàðèìò áè÷ãèéí 1 ä¿ãýýð õýñýãò ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýíèé ¿çýë áàðèìòëàë, ò¿¿íèé ¿ð ºãººæ, îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí øèëäýã òóðøëàãóóä, õýðýãæèëòèéí çàãâàðóóä áîëîí àìæèëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áàãòñàí áîëíî.
2 äóãààð õýñýãò Ìîíãîë óëñàä ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ øààðäëàãà, ãàäààä õóäàëäààíä îðîëöîã÷ àãåíòëàãóóäûí ºíººãèéí áàéäàë, õýðýãæ¿¿ëýõ òààòàé íºõöºë áîëîí òóëãàð÷ áóé àñóóäëóóäûí òàëààðõ àñóóäëóóäûã áàãòààâ.
3 äóãààð õýñýãò ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí ñàíàë áîëãîñîí çîðèëãî, çîðèëòóóä, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàòóóä, çàð÷ìóóä áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãºº áàãòàæ áàéíà.
Îëîí óëñûí øèëäýã òóðøëàãóóäûã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð Àæëûí õýñãýýñ (ÀÕ) ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë çºâëºìæ¿¿ä ãàðãàñíûã ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí 4 ä¿ãýýð õýñýãò òóñãàâ. ¯¿íä:
Ǻâëºìæ 1: Öàõèì íýã öîíõíû õýðýãæèëòèéã óäèðäàõ àæ àõóéí íýãæèéí “áèçíåñ çàãâàð” ÿìàð áàéõûã øèéäâýðëýõ “Áèçíåñ çàãâàð” ÿìàð áàéõ øèéäâýðèéã àëü áîëîõ ýðò ãàðãàõ, ººðººð õýëáýë äýýðõ ¿çýë áàðèìòëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿìàð òºðëèéí àæ àõóéí íýãæ òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðüòàéãààð îðîëöîõ âý ãýäãèéã ÿàðàëòàé øèéäâýðëýõ íü ÷óõàë áºãººä ýíý øèéäâýð íü äàðàà äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãààíû õóâèëáàð, áîëîìæóóäàä íºëººëºõ þì. ÀÕ-ýýñ îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòàíä õ¿ðñýí òóðøëàãóóäûã ñóäàëñíû ýöýñò “Áàéãóóë, Àæèëëóóë, Øèëæ¿¿ë” (Build, Operate, Transfer áóþó ÂÎÒ) çàãâàðûã Ìîíãîë óëñàä õýðýãëýõ áîëîìæòîé ãýæ çºâëºæ áàéíà. Ýíý çàãâàðûí õóâüä ñòðàòåãèéí ò¿íø áîëîí ãîë õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü îäîî áàéãàà òåõíîëîãèéã àøèãëàí, øààðäëàãàòàé õºðºí㺠îðóóëàëòûã õèéæ öàõèì íýã öîíõíû ñèñòåìèéã áàéãóóëàí, ¿¿íèéã êîíöåññèéí æóðìààð õýäýí æèë àæèëëóóëñíû äàðàà ãýðýýíä çààñíû äàãóó Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ëýýëãýí ºãºõ þì. Çàñãèéí ãàçðûí õóâüä òºñâèéí à÷ààëëûã áàãàñãàõ, äýâøèëòýò íîó-õàó, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, äîòîîäûí õ¿íèé íººöèéã õºãæ¿¿ëýõ äàâóó òàëòàé þì.
Ǻâëºìæ 2: Áèçíåñèéí, áèå äààñàí, õàìòàðñàí êîìïàíèéã áàéãóóëàõÎëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí òóðøëàãààñ ¿çýõýä ýíý êîìïàíè íü çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí àãåíòëàãèéí çîõèöóóëàëòûã õÿëáàðøóóëñàí, óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãóóä, óëñ òºðèéí íºëººë뺺ñ õàðüöàíãóé àíãèä, áèå äààñàí áàéõ íü íèéòëýã õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéãàà þì. Òèéìýýñ ÀÕ-ýýñ áèå äààñàí òóñäàà êîìïàíèéã áàéãóóëàõûã çºâëºæ áàéíà.
Ǻâëºìæ 3: Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë (public-private partnership áóþó PPP)-èéí õýëáýðòýé áàéõ øèíý êîìïàíèé á¿òöèéã òîäîðõîéëîõÒºð íü ýíý êîìïàíèéã õÿíàã÷ áèø õàðèí ò¿¿íèé õóâüöààã ýçýìøèã÷ áàéíà. Àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà á¿õèé èéì õýëáýðèéí êîìïàíèéã áàéãóóëàõ òóðøèëòûã õèéõ áîäèò áîëîìæ Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò áèé áîëæ áàéãàà
áºãººä ¿¿íèéã òóðøèëòûí áàéäëààð áèçíåñèéí áóñàä ñàëáàðóóäàä õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ þì. Èíãýæ õàìòàðñàí á¿òöèéã áèé áîëãîõîä õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí îð÷èíòîé õîëáîîòîéãîîð îëîí òîîíû àñóóäëóóä ãàðàõ ó÷ðààñ õÿëáàð áèø þì. Ãýõäýý èéìýðõ¿¿ á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã õèéñýí òóðøëàãà íü öààøèä óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýëèéí õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõýä ¿íýòýé ñóðãàìæ áîëîõ þì.
Ǻâëºìæ 4: Óëñûí Èõ Õóðëààð áàòëàãäñàíû äàðàà Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíààñ àâàõ ãààëèéí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ òºñëèéí çýýëèéã äàõèí õÿíàæ, çýýëèéí çàðèì õýñãèéã (òîíîã òºõººðºìæ ãýõ ìýò) óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿øëýë á¿õèé êîìïàíèä Çàñãèéí ãàçðààñ îðóóëàõ õóâü õºðºí㺠áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæèéã îëãîõÝõíèé øàòàíä çýýëèéí ãýðýýã ÓÈÕ-ààð àëü áîëîõ ýðò áóþó ýíý 4 ä¿ãýýð ñàðûí ýõýýð áàòëóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ǻâõºí ÓÈÕ-ààð áàòëóóëñíû äàðàà 1-3 äóãààð çºâëºìæ¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áºãººä ¿éë àæèëëàãààíû íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãººíä çààñàí òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí àíõàí øàòíû òîîöîî ñóäàëãààã ýöýñëýõ (Õàâñðàëò III-1, ¯éë àæèëëàãàà Ä1 áà Ä2), óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé õóâüä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí õºðºíãèéã ¿íýëæ, õóâüöààã òîîöîõ ¿éë àæèëëàãàà ýõëýõ þì. Îëîí óëñûí õýìæýýíä ºìíº íü Ãàíà óëñàä ýíý òóðøëàãà õýðýãæñýí áºãººä òóñ óëñ Äýëõèéí Áàíêíû çýýëèéí õºðºí㺺ð õóäàëäàí àâñàí òîíîã òºõººðºìæèéã óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèä øèëæ¿¿ëæ, ò¿¿íèéãýý Çàñãèéí ãàçðààñ òóõàéí øèíý êîìïàíèä îðóóëñàí õºðºí㺠ãýæ òîîöæýý. Êîìïàíèé îðëîãîîñ çýýëèéã ýðã¿¿ëýí òºëñíººð ýðãýí òºëºãäºõ çýýëèéí ºðèéí äàðàìòûã áàãàñãàõ áîëîìæòîé þì.
Ǻâëºìæ 5: Áîëîìæèò ñòðàòåãèéí ò¿íø áîëîí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéã òîäîðõîéëîõ, õýëýëöýý õèéõ ÀÕ-ýýñ ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ ÿâöäàà îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí òóðøëàãóóä, òåõíîëîãè, óëñ îðíóóäûã òîäîðõîéëñîí þì. Ìîíãîë óëñ íü ýäãýýð òóðøëàãààñ ñóðàëöàæ, íàéäâàðòàé íü áàòëàãäñàí òåõíîëîãèéã õýðãýëýñíýýð õýðýãæèëòèéí ¿å øàòíû õóãàöààã áîãèíîñãîõ áîëîìæòîé. Ìîíãîë óëñ íü “øèíý íýýëò” õèéõ øààðäëàãàã¿é áºãººä ººðèéí óëñ îðíû íºõöºë áàéäàëä òîõèðñîí òóðøëàãààð áàòëàãäñàí òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ, îïåðàòîðóóäûã ñîíãîõ íü ÷óõàë þì. Òèéìýýñ ÀÕ-ýýñ áèå äààñàí, õàìòàðñàí, óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýëèéí êîìïàíèéã áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðñíû äàðàà óã òåõíîëîãèîð õàíãàæ ÷àäàõ, áàòàëãààòàé íîó-õàó á¿õèé, ÃÕÕÖÍÖ-íû ¿çýë áàðèìòëàëûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæòîé îïåðàòîð, õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé õýëýëöýý õèéõèéã çºâëºæ áàéíà.
Ǻâëºìæ 6: Ìîíãîëûí õóâèéí õýâøëèéí çîõèõ óð ÷àäâàðòàé õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã òîäîðõîéëîõ, òýäãýýðèéã òàòàõ ÀÕ-ýýñ óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýëèéí êîìïàíèéã áàéãóóëàõäàà õºðºí㺺ñ ãàäíà ìýðãýæëèéí çîõèõ óð ÷àäâàð á¿õèé õóâèéí õýâøëèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí ñîíèðõëûã òàòàõàä á¿õèé ë õ¿÷ ÷àðìàéëò ãàðãàõûã çºâëºæ áàéíà. Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Õóäàëäàà, Àæ ¯éëäâýðèéí Òàíõèì (̯ÕÀ¯Ò) íü Ìîíãîë óëñûí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí äýýä áàéãóóëëàãà ó÷ðààñ áèçíåñèéí õóâèéí õýâøëèéã òºëººëñºí õóâüöàà ýçýìøèã÷ áàéæ áîëîõ þì. Ãýõäýý äîòîîäûí áóñàä àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, òýäýíä îðîëöîõ
áîëîìæ îëãîõ íü ç¿éòýé. Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã ýõíèé 4, 5 äóãààð çºâëºìæ¿¿ä ¿éë÷èëæ ýõýëñíèé äàðàà õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.
Ǻâëºìæ 7: Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàë, òóðøëàãûí òàëààð îëîí íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ, ¿íäýñíèé õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ ÀÕ-ýýñ õýâëýë ìýäýýëëèéí ñîíãîñîí õýðýãñë¿¿äèéã (ñîíèíä íèéòë¿¿ëýõ, ÿðèëöëàãà ãàðãàõ, òåëåâèç, ðàäèîãîîð ñóðòàë÷ëàõ ãýõ ìýò) àøèãëàí ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûã äýìæèõ, àñóóäëûã îéëãóóëàõ, áîëîâñðîë îëãîõ çîðèëãîîð øèéäâýð ãàðãàã÷èä áîëîí îëîí íèéòýä ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààã ÿâóóëàõûã çºâëºæ áàéíà. Ýíý ñóðòàë÷èëãàà íü ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíä ñàíàë áîëãîæ òîäîðõîéëñîí çîðèëòîò á¿ëã¿¿äýä õàíäñàí áàéâàë çîõèíî. Îëîí íèéòèéí áîëîâñðîë áîëîí ¿íäýñíèé õýëýëö¿¿ëãèéí àæëûí çàðèì õýñãèéã Øâåéöàðèéí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áàéãàà íýã öýãèéí çºâøººðëèéí ¿éë÷èëãýýíèé õºòºëáºðèéí òóðøèëòûí òºñºëòýé õîëáîæ áîëîõ þì.
Ǻâëºìæ 8: Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõíû ¿çýë áàðèìòëàëûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ õóóë ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé çîõèõ ººð÷ëºëò¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ Áèçíåñ çàãâàð áîëîí óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé õàìòàðñàí êîìïàíè áàéãóóëàõ òàëààð øèéäâýð ãàðñíû äàðàà îäîî ¿éë÷èëæ áóé õóóëü, æóðìóóäûã àëü áîëîõ áîãèíî õóãàöààíä õÿíàæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Õóóëü ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã ñóäëàõäàà þóíû ºìíº äàðààõü ç¿éë¿¿äýä àíõààðàõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä:
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ áàòàëãààã õàíãàõûí òóëä ñàíàë áîëãîñîí ãààëèéí õóóëèéí òºñëèéã õÿíàõ
Òºñëèéí ñàíõ¿¿ãèéí äýä á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ÂÎÒ áîëîí ÂÎÎ (“Build, Opereate and Own” áóþó “Áàéãóóë, Àæèëëóóë, Ýçýìø”) çýðýã çàãâàðûã áóñàä çàãâàðóóäààñ ñîíãîí àâ÷, òýäãýýðò òîõèðñîí ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð êîíöåññèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã õÿíàõ
Öàõèì çàñàãëàëûí õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áóé å-áèçíåñ, öàõèì ã¿éëãýý, öàõèì ìýäýýëýë ñîëèëöîîíû òàëààð ìºðäºæ áóé îäîîãèéí õóóëü, òîãòîîìæóóäûã ñóäëàõ àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëæ, ò¿ðãýâ÷ëýõ
¯éë àæèëëàãààíû ä¿ðýì æóðìûã õÿëáàð÷ëàõ, äàâõàðäëûã àðèëãàõ, õàðèóöëàãûã òîäîðõîé áîëãîõ çîðèëãîîð îðîëöîã÷ àãåíòëàãóóäûí ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã ñóäëàõ
Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã çîõèõ ¸ñîîð ÿâóóëàõ áàòàëãààã õàíãàõûí òóëä îäîîãèéí ¿éë÷èëæ áóé õîëáîãäîõ õóóëü, òîãòîîìæóóäûã åðºíõèéä íü õÿíàõ.
ªÌÍªÕ ¯Ã
Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ãàäààä õóäàëäààíû öàð õ¿ðýý óëàì ºðãºæèí òýëýõèéí çýðýãöýý ãàäààä õóäàëäààã çîõèöóóëàõ ä¿ðýì æóðìûã õÿëáàð÷ëàõ, øàò äàìæëàãóóäûã öººð¿¿ëýõ, áè÷èã áàðèìòûí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, èë òîä áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, ìýäýýëëèéí ñîëèëöîîã õóðäàâ÷ëàõ øààðäëàãà óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà.
1996 îíä Ñèíãàïóð óëñàä áîëñîí ÄÕÁ-ûí ÷óóëãà óóëçàëò äýýð ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ àñóóäàë îëíû àíõààðëûã èõýýõýí òàòàæ áàéñàí áîë Ìåêñèêèéí Êàíêóí õîòîä 2003 îíä áîëñîí ÷óóëãà óóëçàëòààñ õîéø óã àñóóäàë íü ÄÕÁ-ûí ãîëëîõ õºòºëáºð áîëæ èðæýý. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ àñóóäàë íü äýëõèéí ýäèéí çàñàãò íýãäýí îðîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã îëîí îðîí õ¿ëýýí çºâøººð÷ ýíý òàëààð òºðºë á¿ðèéí ñàíàà÷ëàãóóäûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áàéíà. Ýäãýýð ñàíàà÷ëàãóóäààñ “ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ”-íû ¿éë÷èëãýý èõýýõýí ¿ð ºãººæòýé ãýäãýý õàðóóëæ ÷àäñàí áà ýä¿ãýý äýëõèéí 30 ãàðóé îðîíä èéì ¿éë àæèëëàãààã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýýä áàéíà.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ àñóóäàë íü õ¿í àì ñèéðýã ñóóðüøñàí, ºðãºí óóäàì íóòàãòàé, äàëàéä ãàðöã¿é Ìîíãîë îðíû õóâüä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýí ÿâóóëàõàä ãàð÷ áóé ñààä òîãòãîðóóäûã áàãàñãàñíààð Ìîíãîë óëñûí á¿ñ íóòãèéí áîëîí äýëõèéí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ, ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëýý äýìæèæ, óëìààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ þì.
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ýíýõ¿¿ øààðäëàãà, íºõöºë áàéäëûã ìýäýð÷, 2006 îíû 10 äóãààð ñàðûí 28-íû ºäðèéí 251 òîîò òîãòîîëîîð ãàäààä õóäàëäààíû íýã öýãèéí öàõèì ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýñýí áèëýý. 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäðèéí öàõèì íýã öîíõíû ÀÕ-èéí õóðàëäààíààð ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí.
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ íü Ìîíãîë óëñûí õóâüä õàðüöàíãóé øèíý îéëãîëò òóë ýíý òàëààð äýëãýðýíã¿é îéëãîëò ºãºõ ¿¿äíýýñ “Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿çýë áàðèìòëàë”-ûã Æåíåâ äàõü ͯÁ-ûí Õóäàëäààã Õºíãºâ÷ëºõ Öàõèì Áèçíåñèéí Òºâ (UN/CEFACT)-ººñ áýëòãýí ãàðãàñàí “Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ òóõàé 33 äóãààð çºâëºìæ”-ä òóëãóóðëàí áýëòãýí, ýíý õºòºëáºðèéí 1 ä¿ãýýð õýñýãò òóñãàâ. Ýíý õýñýã íü ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû òóõàé îéëãîëò, ò¿ãýýìýë çàãâàðóóä, ¿éë àæèëëàãààã íü óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí áîëîìæèò õýëáýð, ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýñ ãàðàõ àøèã òóñ, àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí îëîí óëñûí òóðøëàãà, àìæèëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ çýðãèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã àãóóëñàí áîëíî.
ÕÝÑÝà I: ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀÍÛ ÖÀÕÈÌ ÍÝà ÖÎÍÕÍÛ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË1
À. Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû òóõàé îéëãîëò
Ãàäààä õóäàëäàà ýðõýëäýã êîìïàíèóä ýêñïîðò, èìïîðò, òðàíçèòòàé õîëáîîòîé çîõèöóóëàëòûí ä¿ðýì æóðàì, øààðäëàãûã äàãàæ ìºðäºõèéí òóëä îëîí òîîíû ìýäýýëýë, áè÷èã áàðèìòóóäûã çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäàä á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ õýðýãòýé áîëäîã. Ýíýõ¿¿ ìýäýýëýë, áè÷èã áàðèìòûã èõýâ÷ëýí õýä õýäýí àãåíòëàãóóäàä á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé áàéäàã áà ýäãýýð àãåíòëàãóóä íü ººð ººðèéí ãýñýí òîäîðõîé ä¿ðýì æóðàì, øàò äàðààëàë, öàõèì áîëîí öààñàí ìàÿãòòàé áàéäàã áàéíà. Ýäãýýð îëîí òîîíû, äàâõàðäñàí øààðäëàãóóä íü äàãàëäàí ãàðàõ çàõèðãààíû çàðäëóóäòàéãàà íèéëýýä çàñãèéí ãàçàð áîëîí áèçíåñèéí õ¿ðýýíèéõýíä àëü àëèíä íü èõýýõýí õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã.
Ýíý õ¿íäðýëòýé àñóóäëûã øèéäýõ íýã àðãà áîë ãàäààä õóäàëäàà, òýýâðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òàëóóäàä ñòàíäàðò÷èëàãäñàí ìýäýýëýë, àëáàí ¸ñíû áè÷èã áàðèìòóóäûã íýãäñýí öàõèì îð÷èíä òºâëºð¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîõ ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áèé áîëãîõ ÿâäàë þì. Çóðàã I-1-ò ãàäààä õóäàëäààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí òºâºãòýé, ¿ð àøèãã¿é, ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã øàò äàìæëàãóóäûã õàðóóëàâ.
Ýíäýýñ öààñàí äýýð áóóëãàñàí ìýäýýëë¿¿äèéã õîîðîíä íü áèåò áàéäëààð õýðõýí ñîëèëöîæ áóéã õàðæ áîëíî. Õàðèí Çóðàã I-2-ò öàõèì íýã öîíõîîð äàìæèí öàõèì ìýäýýëë¿¿äèéã õýðõýí ñîëèëöîæ áîëîõûã õàðóóëàâ.
1 Ýíý á¿ëãèéã UN/CEFACT Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ òóõàé 33 äóãààð çºâëºì溺ñ ò¿¿âýðëýí áýëòãýâ.
Áàíêóóä
Ãààëü
Îíãîöíû áóóäàë
Èìïîðò-ëîãчèä
Ãààëèéí çóóч
Ýêñïîðò-ëîãчèä
Õÿíàëòûí/ Ënöåíç îëãîãч
àãåíòëàãóóä
ÕÀ¯Ò Õèë áîîìò Òýýâýð çóóчëàë
Òýýâýðëýã-чèä
ASEAN-û ÖÍÖ-íû òàëààð 2006 îíä òàâüñàí èëòãýëýýñ àâàâ
Çóðàã I-1: Ãàäààä õóäàëäààíû òºâºãòýé, ¿ð àøèãã¿é, ò¿ãýýìýë øàò
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Èíãýñíýýð îðîëöîã÷ òàëóóä íü ìýäýýëýë øóóä ñîëèëöîõ, áè÷èã áàðèìòûã íýã öýã äýýð, íýã óäàà á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ, çºâøººðºë, òóñãàé çºâøººðºë, ãýð÷èëãýýã öàõèì áàéäëààð îëãîõ, õÿíàëòûã øóóä õèéõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Èéì áàéäëààð öààñàí äýýðõ õóäàëäààíààñ õèë äàìæñàí öààñã¿é õóäàëäààíä øèëæñíýýð õóãàöàà, àæèëëàãàà øààðäñàí ¿éëäëèéã àãøèí çóóðò õèéõ áîëîìæòîé áîëæ, õóäàëäàà ýðõëýã÷èä çàðäàë, öàã õóãàöààãàà õýìíýõ, çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ òààòàé îð÷èí á¿ðýõ þì.
Îäîîãîîð ªìíºä Ñîëîíãîñ, Ñèíãàïóð, Ìàëàéç, Ãàíà, Ôèíëàíä, Ìàâðèòàíè, Ãåðìàí, ÀÍÓ çýðýã äýëõèéí 30 ãàðóé îðîíä ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýýä áàéíà. Òýäíèé òóðøëàãààñ õàðàõàä ºíäºð õºãæñºí áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóäûí àëü àëü íü òðàíñàêöèéí çàðäàë áóóðóóëàõ, òºð, áèçíåñèéí õàðèëöààã èë òîä áîëãîõ, ãààëèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõ, õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ õóóëü ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷èíã áèé áîëãîõ òàë äýýð àñàð èõ àõèö ãàðãàñàí áàéíà.
Ñèíãàïóðûí TradeNet ñèñòåì, ò¿¿íèéã ¿ëãýðëýí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí Ìàâðèòàíè, Ãàíà óëñûí òóðøëàãà, Ñîëîíãîñûí KTNET ñèñòåì áîëîí U-õóäàëäààíû ñóóðèéã òàâèõ ãýæ áóé çîðèëãî, Ìàëàéçûí öàõèì çºâøººðëèéí ñèñòåì, ìºí Òàéëàíä, Ôèëëèïèíû õîîðîíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé îëîí óëñûí öàõèì íýã öîíõíû òóðøèëò òºñºë çýðãèéã íýðëýæ áîëíî. Ýäãýýð îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàõàä óëñ îðíóóäûí õîîðîíäûí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõûã ÷àðìàéí àæèëëàæ áàéíà.
Îëîí îðíîîñ õ¿ñýëò ãàðãàñíû äàãóó Æåíåâ äàõü ͯÁ-ûí Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì áèçíåñèéí òºâººñ (UN/CEFACT) ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã
Õóóäàñ I– 2 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð
Ãààëü
ÕÀ¯Ò
Ãààëèéí çóó÷
Ýêñïîðòëîã÷èä
Õÿíàëòûí/Ëèöåíç îëãîã÷
àãåíòëàãóóä
Îíãîöíû áóóäàëÕèë áîîìò
ÁàíêóóäÈìïîðò-ëîãчèä
Òýýâýð çóóчëàëûí áàéã-ãà
Òýýâýðëýã-÷èä
Çóðàã I-2: Öàõèì íýã öîíõ: Ãàäààä õóäàëäààíä îðîëöîã÷äûí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ñ¿ëæýý
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
áàéãóóëàõ ãýæ áóé óëñ îðíóóäàä çîðèóëàí õýä õýäýí ãàðûí àâëàãà, çºâëºãººã áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí áóñàä óëñ îðíóóäàä õýðýãæèæ áóé òóðøëàãóóäûã áóñäàä ìýäýýëýõ çîðèëãîîð http://www.unece.org/cefact/single_window/welcome.htm ãýñýí òóñãàé âåá õóóäñûã àæèëëóóëæ ýõýëñýí.
Á. Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëñíýýð ãàðàõ àøèã òóñ
Çàñãèéí ãàçàðò äîîð äóðäñàí áàéäëààð íºëººëíº. ¯¿íä: ¯éë àæèëëàãàà, áè÷èã áàðèìòûí óÿëäàà õîëáîî ñàéæèðñíààð
äàâõàðäàë, ¿ð àøèãã¿é çàðäàë áàãàñàí, öàã õóãàöàà õýìíýíý Ìýäýýëýë ñîëèëöîî ñàéæèðñíààð ýðñäëèéí òîîöîî áîëîâñðîíãóé áîëæ,
ýðñäëèéí ìåíåæìåíò ñàéæèðíà Èë òîä áàéäàë äýýøèëæ, àâèëãàë, õ¿íä ñóðòàë áàãàñíà Õîëáîãäîõ òàòâàð, õóðààìæèéí òºëáºðèéã øóóðõàé, íàéäâàðòàé
àðãààð õóðààñíààð ãààëèéí îðëîãî íýìýãäýí, òºðèéí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà ñàéæèðíà
Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã õýðýãöýýò ìýäýýëëýýð õàíãàñíààð ñàíààíäã¿é àëäàà ãàðãàõ ÿâëäûã áóóðóóëæ, ä¿ðýì æóðìûí ìºðäºëòèéã ñàéæðóóëíà
Õèëýýð äàìæèí ºíãºð÷ áóé à÷ààíû òàëààðõ ìýäýýëýë áîäèòîé áîëñíîîð õèëèéí àþóëã¿é áàéäàë áýõæèíý
Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä äàðààõ áàéäëààð à÷ òóñàà ºãíº. ¯¿íä: Ãàäààä õóäàëäàà õèéõýä øààðääàã áè÷èã áàðèìò, ìýäýýëëèéã íýã
óäàà, íýã öýãò á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëñíîîð öàã õóãàöàà, çàðäàë õýìíýíý
Õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãàà õÿëáàðøèí, àãåíòëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû äàâõàðäàë àðèëíà
Òîäîðõîé ìýäýýëýë àâàõ áîëñíîîð àëäàà ãàðàõ ÿâäàë áàãàñíà Èë òîä áàéäàë ñàéæèð÷, óðüä÷èëàí òààìàãëàõ áîëîìæ íýìýãäñíýýð
àëèâàà äàðàìò, øàõàëòàä ºðòºõ áîëîìæ áàãàñíà Òîäîðõîé áàéäàë áèé áîëæ, áèçíåñèéí ýðñäýë áàãàñíà Õóãàöàà õîæèìäëûã áàãàñãàñíààð ò¿íøèéí èòãýëèéã îëæ, áèçíåñèéí
¿éë àæèëëàãààãàà òîãòâîðæèí, áàðàà ýðãýëò õóðäàñíà Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû íèéò çàðäàë áóóðíà
Â. Öàõèì íýã öîíõíû ò¿ãýýìýë çàãâàðóóä
Õýäèéãýýð ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ áîëîìæèò îëîí àðãà õýëáýð¿¿ä áàéäàã ÷ UN/CEFACT-ûí Îëîí Óëñûí Õóäàëäààíû Ä¿ðýì Æóðìûí Àæëûí Õýñýã (ITPWG/TBG15)-ýýñ îäîî õýðýãæèæ áàéãàà áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîëîâñðóóëæ áàéãàà òºðºë á¿ðèéí ñèñòåì¿¿äèéã ñóäëàí, ãóðâàí ¿íäñýí çàãâàðûã èë¿¿òýé àâ÷ ¿çñýí áàéíà. ¯¿íä:
Íýã óäèðäàõ ãàçàð íü ìýäýýëëèéã öààñàí ýñâýë ýëåêòðîí õýëáýðýýð õ¿ëýýí àâ÷, çàñãèéí ãàçðûí õîëáîãäîõ, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäàä ò¿ãýýæ, ìºí ëîæèñòèêèéí ãèíæèí õîëáîîíä ç¿éä ¿ë íèéöýõ ñààä òîòãîð ó÷ðàõààñ ñýðãèéëýõ õÿíàëòûã çîõèöóóëäàã áàéíà. Æèøýý íü, Øâåäèéí öàõèì íýã öîíõíû õóâüä Ãààëèéí ãàçàð íü ¯íäýñíèé òàòâàðûí óäèðäàõ ãàçðûí ºìíººñ èìïîðòûí ͪÒ, Ñòàòèñòèêèéí Ãàçðûí ºìíººñ õóäàëäààíû ñòàòèñòèê, Øâåäèéí պ人 àæ àõóéí çºâëºë áîëîí ¯íäýñíèé õóäàëäààíû çºâëºëèéí ºìíººñ èìïîðòûí òóñãàé
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ I– 3
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
çºâøººðëèéí àñóóäàë çýðýã çàðèì íýã ¿¿ðýãò àæëóóäûã ñîíãîí àâ÷ ã¿éöýòãýäýã áàéíà.
Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ò¿ãýýõ àâòîìàòæóóëñàí íýã ñèñòåì íü òºðèéí, ýñâýë õóâèéí àëü ÷ õýëáýðèéí áàéæ áîëîõ áà õèë äàìíàñàí õóäàëäààòàé õîëáîîòîé ºãºãäëèéã ýëåêòðîí õýëáýðýýð öóãëóóëàõ, õýðýãëýõ, ò¿ãýýõ, õàäãàëàõ çýðýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Æèøýý íü, ÀÍÓ-ä õóäàëäàà ýðõëýã÷èä ñòàíäàðòûí äàãóóõ ìýäýýëëèéã çºâõºí íýã óäàà á¿ðä¿¿ëæ ºãñíèé äàðààãààð òóñ ñèñòåì íü ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëæ, õóäàëäààíû ¿éë ÿâöûã ñîíèðõîæ áóé áàéãóóëëàãà, àãåíòëàãóóäàä ò¿ãýýõ áîëîìæòîé ïðîãðàììûã áèé áîëãîñîí. Ãàäààä îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàõàä íýãäñýí ñèñòåì (ìýäýýëëýý ººðºº áîëîâñðóóëäàã), Òºâëºðñºí áèø õàðèëöàí óÿëäààòàé ñèñòåì (ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõààð àãåíòëàãóóäàä ÿâóóëäàã), ýíý 2 õóâèëáàð õîñîëñîí ãýõ ìýò õýä õýäýí áîëîìæèò õóâèëáàðóóä áàéäàã àæýý.
Ìýäýýëýë øèëæ¿¿ëýõ àâòîìàòæóóëñàí ñèñòåì-èéã àøèãëàí õóäàëäàà ýðõëýã÷ íü ìýäýýëëýý õÿíóóëæ, çºâøººðºë àâàõûí òóëä ýðõ á¿õèé, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäàä õóäàëäààíû ìýä¿¿ëã¿¿äèéã ýëåêòðîí õýëáýðýýð á¿ðä¿¿ëæ ºãäºã. Ýíý àðãûí õóâüä çºâøººðºë íü çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ õóäàëäàà ýðõëýã÷èéí êîìïüþòåð ð¿¿ öàõèì õýëáýðýýð øèëæäýã. Èéì òºðëèéí ñèñòåìèéã Ñèíãàïóð áîëîí Ìàâðèòàíè óëñàä õýðýãëýäýã. Ñèíãàïóðûí ñèñòåìèéí õóâüä òàòâàð õóðààìæ, òºëáºð íü àâòîìàòààð áîäîãäîæ, õóäàëäàà ýðõëýã÷èéí áàíêíû äàíñíààñ õàñàãääàã. Èéì ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ ãýæ áàéãàà áîë, õîëáîãäîõ òðàíñàêö á¿ðò çîðèóëàí óðüä÷èëàí òîäîðõîéëæ áàòàëãààæóóëñàí, òîäîðõîé æèøã¿¿äèéã àãóóëñàí ìàñòåð ºãºãäëèéí ñàíã àøèãëàõ òàë äýýð àíõààðëàà õàíäóóëàõ õýðýãòýé áàéäàã.
Ýäãýýð çàãâàðóóäûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ òîõèîëäîëä äîîðõ ç¿éëñèéã àíõààð÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä:
Õýäèéãýýð á¿õ óëñ îðîíä áèçíåñ áîëîí õóäàëäààíû ò¿ãýýìýë èæèë òºñòýé òóðøëàãóóä áàéäàã õýäèé ÷ ººðèéí îðíû îíöëîã, øààðäëàãà íºõöë¿¿äèéã àíõààðàí ¿çýõ íü ç¿éòýé.
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ íü ãàäààä õóäàëäààíä îðîëöîã÷ çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóä áîëîí õóäàëäàà ýðõëýã÷äèéí õîîðîíäûí íÿãò õàìòûí àæèëëàãààã òºëººëæ áàéõ ¸ñòîé.
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ íü ìýäýýëýë õàðèëöàà õîëáîîíû ºíäºð òåõíîëîãèéí õýðýãëýýã çààâàë øààðääàãã¿é õýäèé ÷ çàñãèéí ãàçðààñ öàõèì íýã öîíõîä òîõèðîõóéö ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû òåõíîëîãèéã õýðýãëýæ ýõýëâýë ¿éë àæèëëàãààã íèëýýä õºíãºâ÷èëæ ºãºõ þì.
Õóóäàñ I– 4 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Ä. Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ áàéãóóëëàãà
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ áîëîí àæèëëóóëàõ ÿâöûã óäèðäàõ áàéãóóëëàãà íü ýðõ ç¿é, óëñ òºð, çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäëààñ áîëîîä îðîí îðîíä ººð áàéäàã áàéíà. Óäèðäàõ áàéãóóëëàãà íü õýòèéí çîðèëãîòîé, (õóóëèàð îëãîãäñîí) ýðõ á¿õèé, óëñ òºðèéí äýìæëýãòýé, ñàíõ¿¿ áà õ¿íèé íººöèéí áîëîìæòîé, áóñàä ãîë ãîë áàéãóóëëàãóóäòàé íÿãò õàðèëöààòàé àæèëëàõ ÷àäâàðòàé á¿õèé ìàø õ¿÷èðõýã áàéãóóëëàãà áàéõ ¸ñòîé. Çàðèì òàëààð Ãààëü, áîîìòûí áàéãóóëëàãóóä ººðèéí øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã, õ¿ëýýí àâ÷ áóé ìýäýýëýë, áè÷èã áàðèìò, õèë äýýðõè òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðü çýðãýýñýý áîëîîä íýã öîíõûã áàéãóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöûã óäèðäàõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé áàéãóóëëàãà áàéäàã.
Óäèðäàõ áàéãóóëëàãà íü çààâàë çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà áàéõ øààðäëàãàã¿é áà Õóäàëäààíû òàíõèì çýðýã õóâèéí õýâøëèéã òºëººëñºí ýñâýë òºðèéí õàãàñ îðîëöîîòîé áàéãóóëëàãà áàéæ áîëäîã. Ãýñýí õýäèé ÷ õóâèéí áàéãóóëëàãóóäàä çàðèìäàà ìýäýýëýë, áè÷èã áàðèìò îëãîõ áà õ¿ëýýí çºâøººðºõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí õóóëü ä¿ðýì ìºðä¿¿ëýõ õóóëü ¸ñíû ýðõ ìýäýë äóòìàã áàéäàã. Òèéìýýñ èéì á¿òýöòýé òîõèîëäîëä õóâèéí áàéãóóëëàãà íü èéì ýðõ ìýäýë á¿õèé çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãààñ òîäîðõîé àëáàí ¸ñíû äýìæëýã òóñëàëöàà ýðýõ øààðäëàãàòàé þì.
Ìàâðèòàíè óëñûí Mauritius Network Services Ltd íü õóâèéí õýâøèë áà çàñãèéí ãàçðûí ò¿íøëýëä òóëãóóðëàñàí æèøýý áºãººä òºðèéí áîëîí õóâèéí ñàëáàðûí òºëººëºã÷èä, ìºí òåõíèêèéí ãàäààä ò¿íø ãýñýí ãóðâàí òàëò õàìòàðñàí êîìïàíè þì. Ãàíà óëñ íü Ìàâðèòàíèé çàãâàðûã àâ÷ õýðõýí àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí òàëààð äýýð äóðäñàí. ÀÕ-ýýñ èéì òºð, õóâèéí õýâøëèéí õàìòàðñàí ò¿íøëýëèéí çàãâàðûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã çºâëºæ áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü ãààëèéí øèíý÷ëýë õèéõýä çîðèóëàí ÀÕÁ-ààñ àâ÷ áóé çýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð õóäàëäàí àâàõ òîíîã òºõººðºìæèéã ººðèéí õóâü õºðºí㺠îðóóëàëò áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæòîéãîîñ ãàäíà ̯ÕÀ¯Ò, õóâèéí õýâøëèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä (áàíê, òýýâðèéí êîìïàíèóä ã.ì) çàðèì õºðºí㺠îðóóëàëòûã õèéæ, ãàäààäûí ñòðàòåãèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä íü õºðºí㺠îðóóëàëòûí èõýíõ õýñãèéã îðóóëæ, ”Build, Operate and Transfer” áóþó “Áàéãóóë, Àæèëëóóë, Øèëæ¿¿ë” çàð÷ìààð ¿éë àæèëëàãààã íü óäèðäàí àæèëëàõ áîëîìæòîé þì.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ I– 5
Ãàíà óëñàä íýâòð¿¿ëñýí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõíû óëñûí áà õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéí çàãâàð
Óëñûí áà õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë äýýð ¿íäýñëýñýí, 5.5 òýðáóì àì.äîëëàðûí ñóóðü õºðºíãºòýé, àíõíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë àæèëëàãààã 1999 îíä ýõë¿¿ëñýí áà îäîîãîîð GCNET óäèðäàí ÿâóóëæ áàéíà. Äàðààõü ãàçðóóä õóâüöààã íü ýçýìøñýí:- Ãààëèéí ãàçàð 20%-èéã (Äýëõèéí Áàíêíû
çýýëýýð íèéë¿¿ëñýí òîíîã òºõººðºìæèéã àøèãëàí)
- Ãàíà óëñûí Òýýâýðëýã÷äèéí õîëáîî, 10%- Ãàíà óëñûí äîòîîäûí 2 áàíê 10%- Societé Générale de Surveillance SA, 60%,
Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòèéí äàãóó
¯ð ä¿í :- Ãààëèéí îðëîãî ýõíèé æèë 30 ãàðóé
õóâèàð íýìýãäñýí- Ãààëèéí õÿíàëòûí àæèëëàãàà 15 ìèíóò
õ¿ðòýë áàãàññàí- Áàíêíû òºëáºð õèéõýä 10 ìèíóò
çàðöóóëäàã áîëñîí- ¯éë àæèëëàãàà ¿ð àøèãòàé, áèå äààñàí
áîëñîí; 2002 îíä ñèñòåìèéã øèíý÷èëæ ºðãºòãºõ àæèëä çîðèóëæ íýìýëò 2.3 òýðáóì àì.äîëëàðûí õºðºí㺠îðóóëñàí
- Õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä ýðñ àõèö ãàðñàí
- Óëñûí áà õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéí çàãâàð áîëñîí
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Å. Àìæèëòûí õ¿÷èí ç¿éëñ
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã àìæèëòòàé íýâòð¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ íü òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éëñ, óðüä÷èëñàí íºõöë¿¿äýýñ èõýýõýí õàìààðíà.
Óëñ òºðèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë: Çàñãèéí ãàçàð, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí àëü àëü íü öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ óëñ òºðèéí õ¿÷òýé ñîíèðõîëòîé áîë ýíý íü áóñàä á¿õ àìæèëòûí òóëãóóðëàõ ñóóðü íü áîëæ ºãíº.
Õ¿÷òýé óäèðäàõ áàéãóóëëàãà: Óëñ òºðèéí ñîíèðõîëòîé õîëáîîòîéãîîð õºòºëáºðèéã ýõë¿¿ëýõ áîëîí ò¿¿íèé õºãæëèéí á¿õèé ë ¿å øàòàíä õ¿÷òýé, íººö áîëîëöîîòîé, ýðõ ìýäýë á¿õèé óäèðäàõ áàéãóóëëàãûã øààðäàæ áàéäàã. Ýíý áàéãóóëëàãà íü çîõèõ óëñ òºðèéí äýìæëýãòýé, õóóëèàð îëãîñîí ýðõ ìýäýëòýé, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð, õ¿íèé íººö, áèçíåñèéí õ¿ðýýíèéõýíòýé õîëáîî ñàéòàé, ººðèéí ãýñýí ñàéí óäèðäàã÷òàé áàéãóóëëàãà áàéõ õýðýãòýé.
Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóä, õóäàëäàà ýðõëýã÷èä õîîðîíäûí ò¿íøëýë: Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ íü çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóä õîîðîíäûí áîëîí çàñãèéí ãàçàð, õóäàëäàà ýðõëýã÷äèéí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû áîäèò çàãâàð áîëäîã. Öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åýð çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóä áîëîí áèçíåñ ýðõëýã÷äýä õàìòðàí àæèëëàõ òààòàé áîëîìæ á¿ðääýã. Èéìýýñ á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóä òºñëèéí çîðèëãî, íºõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý, òºñëèéí çàãâàð çýðãèéã àíõëàí áîëîâñðóóëàõààñ ýõëýýä õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðòýëõ òºñëèéí á¿õèé ë øàòàíä õàìòðàí àæèëëàõ õýðýãòýé. Íýã öîíõíû ýöñèéí àìæèëò íü õî¸ð òàëûí õ¿÷èí ÷àðìàéëò, îðîëöîî, àìëàëò, íýã öîíõíû àæèëëàãààã òîãòìîë õýâ çàãâàðò îðóóëàõ ãýñýí ÷èí ýðìýëçýë çýðãýýñ ìàø èõýýð õàìààðíà.
Õýðýãëýõýä õÿëáàð áàéäàë: Öàõèì íýã öîíõûã ÿàæ àøèãëàõ òàëààð õýðýãëýã÷äýä çîðèóëñàí, îéëãîìæòîé çààâàð, çºâëºìæèéã ãàðãàõ õýðýãòýé. Òóñëàõ öýã áîëîí ñóðãàëò ãýõ ìýò õýðýãëýã÷äýä òóñëàõ ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ õýðýãòýé áºãººä ÿëàíãóÿà ¿¿íèéã òºñëèéí õýðýãæèëòèéí ýõýí ¿åä õèéõ õýðýãòýé. Òóñëàõ öýã íü óã ñèñòåìèéí õ¿íäðýë, áýðõøýýëèéí òàëààð ñàíàë ñîëèëöîõ ÷óõàë áîëîìæèéã îëãîõ áºãººä èéì ìýäýýëýë íü ñèñòåìèéí öààøäûí õºãæèëä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëàõ þì. Ñèñòåìèéí çàãâàð íü ñèñòåì àæèëëàõ îðîí ýñâýë á¿ñèéí ìýäýýëýë, õîëáîîíû òåõíîëîãèéí áîäèò õ¿÷èí ÷àäàëä íèéöñýí áàéõ íü ÷óõàë. Òóõàéí á¿ñèéí èðýýä¿éí áîëîìæèò òåõíîëîãèéí õºãæëèéã òîîöîîëîí, öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæèæ ýõýëñýí öàãààñ íü ýõëýí õàìãèéí èõ õýðýãëýã÷èä àøèãëàæ áîëîõîîð òîîöîîëñîí áàéõ õýðýãòýé.
Õóóëèéí òààòàé îð÷èí: Çîõèõ õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ íýã óãòâàð íºõöºë þì. Õîëáîãäîõ õóóëü, ýðõ ç¿éí õîðèã, õÿçãààðëàëòóóäûã òîäîðõîéëîí àíõààðàëòàé øèíæèëæ ¿çýõ õýðýãòýé. Ìýäýýëëèéã ýëåêòðîí õýëáýðýýð äàìæóóëàõ, ñîëèëöîõ áîëîí ýëåêòðîí ãàðûí ¿ñãèéí ñèñòåì çýðãèéã íýâòð¿¿ëýõèéí òóëä õóóëü òîãòîîìæèä ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ýñâýë øèíýýð áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ èðíý. Öàõèì íýã öîíõûã àæèëëóóëàõ çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäëóóäòàé õîëáîîòîé õîðèã, õÿçãààðëàëòóóä, óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí òºëººëºë, ýðõ ìýäëèéí àñóóäëóóäûã çîõèöóóëñàí áàéõ õýðýãòýé.
Îëîí óëñûí ñòàíäàðò áîëîí çºâëºìæ¿¿ä: Íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü õóäàëäààíû õîëáîãäîõ áè÷èã áàðèìò, ìýäýýëëèéí õàðèëöàí óÿëäàà, õîëáîîã øààðäàæ
Õóóäàñ I– 6 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
áàéäàã. Áóñàä îëîí óëñûí ñèñòåì, õýðýãëýýòýé íèéö¿¿ëýõèéí òóëä õóäàëäààíû áè÷èã áàðèìò, ìýäýýëèéí çàãâàð íü îëîí óëñûí ñòàíäàðò, çºâëºìæèä ñóóðèëñàí áàéõ ¸ñòîé. Öàõèì íýã öîíõ íü ýëåêòðîí ìýäýýëëèéí õàðèëöààã àøèãëàõã¿é áàéõààð çîõèîãäñîí ÷ èíãýæ íèéö¿¿ëýõ íü õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë áàéäàã.
Îëîí óëñûí õóäàëäààíä àøèãëàäàã ìýäýýëëèéí óÿëäàà õîëáîî, õÿëáàð÷ëàë, ñòàíäàðò÷èëàë çýðýã íü öàõèì íýã öîíõíû ìýäýýëýë ñîëèëöîîíû ñààäã¿é àâòîìàò àæèëëàãààíû íýãýí ÷óõàë øààðäëàãà áîëäîã áàéíà. Îðîëöîã÷ òàëóóäûí àøèãëàæ áóé ìýäýýëëèéã ìýäýýëëèéí õýðýãëýýíèé ñèñòåìòýé óÿëäóóëàõ íü àâòîìàòæóóëñàí öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí ÷óõàë çîðèëòóóäûí íýã áàéäàã.
Ñàíõ¿¿ãèéí çàãâàð: Çàñãèéí ãàçðààñ á¿ðýí ñàíõ¿¿æèëòòýé (Íèäåðëàíä ãýõ ìýò) öàõèì íýã öîíõíû ñèñòåìýýñ ýõëýí ººðºº ººðèé㺺 á¿ðýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ (Ìàâðèòóñ ãýõ ìýò) õ¿ðòýë ÿíç ÿíçûí õýëáýð áàéäàã áàéíà. ̺í õàìãèéí áîëîìæèéí àðãà çàì ãýæ ¿çâýë òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí õàìòàðñàí ñàíõ¿¿æèëòèéí áîëîìæèéã ñóäàëæ ¿çýõ õýðýãòýé. Ýíý íü àñóóäëûã èë òîä áàéëãàæ, øèéäâýð ãàðãàã÷äûí ç¿ãýýñ óã ñèñòåìèéí õýðýãæèëòýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä èõýýõýí íºëººëäºã áàéíà.
Òºëáºðèéí áîëîìæóóä: Çàðèì óëñûí öàõèì íýã öîíõ íü (æèøýý íü Òàéëàíä) óëñûí òàòâàð, õóðààìæ, áóñàä òºëáºðèéí ñèñòåìèéã àãóóëñàí áàéäàã. Ýíý íü çàñãèéí ãàçàð áîëîí õóäàëäàà ýðõëýã÷äýä àëü àëèíä íü ìàø òààòàé õýëáýð áàéæ áîëîõ áºãººä ÿëàíãóÿà îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ òàë äýýð èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ãýõäýý èéì ¿éë àæèëëàãààã õàâñðàí ýðõëýõýä óÿëäàà õîëáîîã áèé áîëãîõ, ÿëàíãóÿà íàéäâàðòàé áàéäëûí òàë äýýð ìàø èõ íýìýëò àæèë õèéõ øààðäëàãàòàéã àíõààðàõ õýðýãòýé.
Ñóðòàë÷èëãàà áà ìàðêåòèíã: Öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé ñóðòàë÷èëãààã õºòºëáºðèéí á¿õèé ë ¿å øàòàíä ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. Èíãýñíýýðýý îðîëöîã÷ òàëóóäûí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõýýñ ãàäíà õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí àíõààðëûã òàòàõ, èðýýä¿éí áîëîìæèò õýðýãëýã÷èä ººðñäèéí õºðºí㺠îðóóëàëò, ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºõºä íü òóñëàäàã.
Õàðèëöàà õîëáîîíû ñòðàòåãè: Á¿õ îðîëöîã÷äîä òºñëèéí çîðèëãî, çîðèëò, ÷èãëýë, ÿâöûí (ìºí áýðõøýýë¿¿ä) òàëààð ìýäýýëæ áàéõ çºâ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ íü èòãýëöëèéã òºð¿¿ëäýã áºãººä òºñëèéí àìæèëòòàé õýðýãæèëòýä ñºð㺺ð íºëººëæ áîëçîøã¿é òàøàà îéëãîëò òºð¿¿ëýõýýñ ñýðãèéëäýã. Ýíý õ¿ðýýíä îðîëöîã÷äûí òºñººëëèéã çºâ çîõèöóóëàõ íü ç¿éòýé. Õàðèëöàà õîëáîîã ñàéí áàéëãàñíààð ýíãèéí ïðàêòèê àñóóäëóóäûã öàã òóõàéä íü øèéäâýðëýæ áàéõàä äºõºìòýé áºãººä ýíý íü öàõèì íýã öîíõíû òîãòâîðòîé õºãæèëä èõýýõýí ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ I– 7
ÕÝÑÝà II: ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ¯ÍÄÝÑËÝË
À. Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãà
ÄÕÁ-ààñ ãàðãàñàí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä Ìîíãîë óëñ 2005 îíû áàéäëààð äýëõèéí 180 îðíîîñ ýêñïîðòûí õýìæýýãýýð 131, èìïîðòûí õýìæýýãýýð 150 äóãààð áàéðò îðñîí áàéíà. Õýäèéãýýð äýëõèéí çàõ çýýëä ýçëýõ æèí áàãà ÷ Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû öàð õ¿ðýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõýýõýí õóðäàöòàé òýëæ, óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò îðóóëàõ õóâü íýìýð íü æèëýýñ æèëä ºñ÷ áàéíà. 2005 îíä Ìîíãîë óëñ äýëõèéí 98 îðîíòîé õóäàëäàà õèéæ, ãàäààä õóäàëäààíû íèéò ýðãýëò 2.2 òýðáóì àì. äîëëàðò õ¿ðñýí íü ÄÍÁ-èé 153%-ä õ¿ð÷ýý. 2005 îíû áàéäëààð 69 îðîíä áàðàà ýêñïîðòëîñíîîñ Àçèéí îðíóóäàä 56.7%, Àìåðèê òèâèéí îðíóóäàä 25.9%, Åâðîïûí îðíóóäàä 16.1% íîãäîæ áàéíà. Õàðèí äýëõèéí 91 îðíîîñ áàðàà èìïîðòîëñíîîñ ãàðàë ¿¿ñëýýðýý 48.7% íü Åâðîïûí îðíóóäàä, 44.5% íü Àçèéí îðíóóäàä íîãäîæ áàéíà.
2005 îí ãýõýä Ìîíãîë óëñàä 32870 ýêñïîðòûí, 79860 èìïîðòûí ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëò õèéãäæýý. Óëñûí õýìæýýãýýð 560 îð÷èì õóâèéí êîìïàíè ãàäààä õóäàëäààíû áèçíåñèéã òîãòìîë ýðõëýí ÿâóóëæ áàéãààãààñ 135 îð÷èì íü ýêñïîðòûí, 327 îð÷èì íü èìïîðòûí õóäàëäàà õèéæ áàéíà. ªíººäðèéí áàéäëààð 50 ãàðóé òýýâýð çóó÷èéí êîìïàíè, ìºí òîîíû èòãýìæëýãäñýí ëàáîðàòîðè ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.
2006 îíä Äýëõèéí áàíêíààñ 175 îðíûã õàìàðñàí ”Áèçíåñ õèéõ îð÷íû ñóäàëãàà” õèéñíýýñ áèçíåñèéã õºíãºâ÷ëºõ ¿ç¿¿ëýëòýýð Ìîíãîë óëñ 45 äóãààð áàéð ýçýëñýí íü ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áºãººä ýíý íü ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä ãàðãàñàí Ìîíãîë óëñûí àìæèëòûã õàðóóëæ áàéíà. Ñóäàëãààíû á¿ñèéí õýìæýýíä ¿íýëñýí 10 ¿ç¿¿ëýëòýýñ 6 ¿ç¿¿ëýëòýä íü Ìîíãîë óëñ õºðø îðíóóäòàéãàà õàðüöóóëàõàä ìàø ñàéí ¿íýëãýý àâ÷ýý (Õ¿ñíýãò 1). Õàðèí àæèëä àâàõ áà àæëààñ õàëàõ æóðàì, òàòâàð òºëºëò, õèë äàìæèõ õóäàëäàà, êîìïàíè òàòàí áóóëãàõ çýðýã ¿ç¿¿ëòýýð á¿ñèéí õýìæýýíä ñóë ¿íýëýãäýæ “õèë äàìæñàí õóäàëäàà” ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòýýð äýëõèéí õýìæýýíä íèëýýí äîîãóóð ¿íýëãýý àâñàí áóþó 175 îðíîîñ 162 äóãààð áàéðò îðæýý.
Ìîíãîë îðíû äàëàéä ãàðöã¿é áàéðøèë, öººí áºãººä òàðõàé ñóóðüøèëòòàé õ¿í àì, ýäèéí çàñãèéí æèæèã öàð õýìæýý, äýä á¿òýö ñóë õºãæñºí çýðýã íü õóâèéí õýâøèë õºãæèí, ºðñºëäºõ ÷àäâàð íü ñàéæðàõàä íèëýýä õýìæýýíèé ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ìîíãîë óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ãàäààä, äîòîîäûí êîìïàíèóäàä òóëãàð÷ áóé õ¿íäðýë¿¿äèéã çàðèì òàëààñ íü áàãàñãàõ çîðèëãîîð õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ, äàìæèí ºíãºðºõ õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õóäàëäààíû òààòàé îð÷èíã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íèé òóëä õèë äàìæèõ õóäàëäààíä òóëãàð÷ áóé
Õ¿ñíýãò 1Áèçíåñ õèéõ îð÷íû
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
Äýëõèéí õýìæýýíä Ìîíãîë óëñ ýçýëñýí
áàéð
Á¿ñ íóòàãò Ìîíãîë óëñ ýçýëñýí áàéð**
Áèçíåñèéã õºíãºâ÷ëºõ
Áèçíåñ ýõë¿¿ëýõËèöåíç îëãîõ Àæèëä àâàõ, õàëàõªì÷èéí á¿ðòãýëÇýýë àâàõÕºðºí㺠îðóóëàã÷äûã õàìãààëàõÒàòâàð òºëºõÕèë äàìæóóëàí õóäàëäàà õèéõÃýðýýíèé õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõÁèçíåñèéí ¿/à-ã õààõ
45
553461176519
56162
41
115
7
88
14374
1223
3
13
** Ç¿¿í àçè íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí 23 îðîíòîé õàðüöóóëàâ.
áàéãàëèéí áóñ, õàðèí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààðàëòàé õ¿íäðýë¿¿äèéã öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýý ãýõ ìýò õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ øèíýëýã àðãóóäûã íýâòð¿¿ëýõ çàìààð øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé. Èéì ìàÿãààð Ìîíãîë óëñàä áèçíåñèéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëæ, òóñ ñàëáàðààñ óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä îðóóëàõ õóâü íýìðèéã íü äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì.
Ýäãýýð íºõöºë áàéäëóóäûã õàðãàëçàí ¿çýæ Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, áèçíåñèéã äýìæèõ òàëààð èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñààð áàéíà. ¯¿íèé íýã òîä æèøýý áîë çºâøººðºë, òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ, á¿ðòãýõ øàò äàìæëàãûã áàãàñãàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðýëä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ”íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý”-íèé çàð÷ìûã Çàñãèéí ãàçðûí 2002 îíû 35 òîîò, 2004 îíû 134 òîîò òîãòîîëóóäààð áàòàëñàí. Óã òîãòîîëûã ¿íäýñëýí ¯Õß áîëîí òóñ ÿàìíû õàðúÿà àãåíòëàãóóä, ¯ÒÅÃ, ÓÌÕà çýðýã áàéãóóëëàãóóä áèçíåñèéã äýìæèõ, õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýýä áàéíà.
¯¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õóäàëäààíû øèíý÷ëýëèéí èäýâõòýé áîäëîãîîð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õºõè¿ëýí äýìæèõ ýðìýëçëýý Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2004-2008 îíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðòºº òóñãàñàí áèëýý. Ãààëèéí áîëîí ãààëèéí òàðèôûí òóõàé øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí õóóëèéí òºñëèéã Çàñãèéí ãàçàðò áàðüñàí íü ãààëèéí õóóëü òîãòîîìæèéã äýëõèé íèéòèéí æèøèãò íèéö¿¿ëýõ, òàðèôûí áîëîí òàðèôûí áóñ áîäëîãûã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîõ, ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëòèéã ãîðèìûã ýäèéí çàñãèéí æèíõýíý óòãààð íü õýðýãæ¿¿ëýõ, ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëò áà õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãèéí îëîëò àìæèëòûã àøèãëàõ çàìààð ãààëèéí õÿíàëòûã ò¿ðãýí øóóðõàé, îíîâ÷òîé çºâ çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë õóâü íýìýðòýé. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð öàõèì çàñàãëàëûí ñàíàà÷ëàãûã äýìæèí àæèëëàæ áàéãàà íü óëñ îðíû ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã áýõæ¿¿ëýõ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýã ¿ð àøèãòàé, øóóðõàé áîëãîõîä òóñ äºõºì áîëîõ þì.
Àõèö äýâøèë ãàðñààð áàéãàà ÷ íèëýýä îëîí òîîíû áàéãóóëëàãóóäààñ ìºðäëºã áîëãîäîã, òºâºãòýé ä¿ðýì æóðàì, òºðºë á¿ðèéí øàò äàìæëàãà îäîîã õ¿ðòýë áàéãàà íü õóäàëäàà÷äàä õ¿íäðýë ó÷ðóóëñààð áàéíà.
Á. Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ºíººãèéí áàéäàë
ªíººäðèéí áàéäëààð Ìîíãîë óëñàä 460 îð÷èì õóâèéí êîìïàíè ãàäààä õóäàëäààã òîãòìîë ýðõëýí ÿâóóëæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð íü ººðèéí 6 ÿàì, 6 àãåíòëàãààñ ãàäíà çºâøººðºë, òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ çýðýã 63 òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã îðîí íóòãèéí 240 îð÷èì ñàëáàð áà õýëòñýýð äàìæóóëàí ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ áàéíà. Ǻâõºí íýã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áóþó ̯ÕÀ¯Ò íü ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý îëãîäîã.
Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí îð÷èíã 100 ãàðóé õóóëü, òîãòîîìæ, ä¿ðýì æóðàì, çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí ãýðýý õýëýëöýýð, îëîí óëñûí êîíâåíö, ïðîòîêîëóóä á¿ðä¿¿ëäýã. ¯¿íä, Ãààëèéí òóõàé õóóëü, Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü, Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü, Àìüòàí óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ ¿åèéí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü, Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü, Ñòàíäàðò÷èëàë,
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé õóóëü, Õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèìûí òóõàé õóóëü, Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü, Õèëèéí òóõàé õóóëü, Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü, Ãàëò çýâñãèéí òóõàé õóóëü, Õèìèéí õîðò áîäèñîîñ õàìãààëàõ òóõàé õóóëü çýðýã áîëíî.
Ìîíãîë óëñûí õèëýýð îðæ ãàð÷ áàéãàà ýêñïîðò, èìïîðòûí áàðààíä òàâèõ õÿíàëò, øàëãàëòûí àæëûã ÓÃÅÃ, ÓÌÕà áîëîí ÑÕÇ¯Ò íü ººð ººðèéí ÷èã ¿¿ðãèéí äàãóó ãîë÷ëîí ã¿éöýòãýæ, ¯Õß, ÕÕÀÀß, ÁÎß, ÝÌß, ÓÌÕÃ, ̯ÕÀ¯Ò-ààñ çàðèì íýã áàðààíä øààðäàãäàõ òóñãàé çºâøººðºë, çºâøººðºë, ãýð÷èëãýýã îëãîæ áàéíà. ÓÃÅà ãààëèéí òàòâàð õóðààëòûí àñóóäëûã õàðèóöäàã.
Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ìýäýýëýë õàðèëöàà òåõíîëîãèéí ò¿âøèí õàðèëöàí àäèëã¿é. Ýäãýýð áàéãóóëëàãóóäààñ îäîîãèéí áàéäëààð Ñß, ¯Õß, ÇÒÀÆß, ÓÃÅÃ, ¯ÒÅÃ-óóä õîîðîíäîî, ìºí ÓÃÅÃ, ̯ÕÀ¯Ò õîîðîíäîî øèëýí êàáåëèàð õîëáîãäñîí. ÓÌÕÃ, ÁÎß áîëîí ÑÕÇ¯Ò íü òºðèéí õîëáîîíû ñ¿ëæýýãýýð äàìæèí èíòåðíýòýä õîëáîãääîã áà ìýäýýëýë äàìæóóëàõ äîòîîä ñ¿ëæýýã¿é, ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí ò¿âøèí äîîãóóð áàéíà.
ÓÃÅà íü 2003 îíîîñ ýõëýí ººðèéí äîòîîä íººö áîëîëöîîíä ò¿øèãëýí áîëîâñðóóëñàí 80 ãàðóé ïðîãðàì õàíãàìæ á¿õèé ÃÀÌÀÑèñòåìèéã àøèãëàäàã. Òóñ ñèñòåì íü õèëèéí áîëîí ã¿íèé ãààëèéí 11 ñàëáàð öýã¿¿äòýé øèëýí êàáåë, ñàíñðûí õèéìýë äàãóóë çýðýã õýðýãñëýýð õîëáîãäñîí íü ãààëèéí ìýäýýëëèéã òóõàéí ãàçðóóäààñ øóóä õ¿ëýýæ àâàõ áîëîìæèéã îëãîñîí. Ýäãýýð ñàëáàð öýã¿¿äýä ãààëèéí íèéò á¿ðä¿¿ëýëòèéã 92 îð÷èì õóâü íü õèéãäýæ, ãààëèéí òàòâàðûí íèéò îðëîãûí 74% íü òºâëºð÷ áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí à÷àà òýýâðèéí 5 õÿíàëòûí òàëáàéä íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý íýýãäñíýýð ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëò, òàòâàð õóðààìæ, õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã íýã äîð õèéõ áîëîìæèéã îëãîñîí áàéíà. Ìýä¿¿ëýã÷èä ÃÀÌÀÑèñòåìèéã àøèãëàí ººðñ人 øóóä ýñõ¿ë ãààëèéí áðîêåðîîð äàìæóóëàí ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëòèéã öàõèì õýëáýðýýð õèéæ áîëíî. ÓÃÅà íü ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí õóâüä àõèö äýâøèëòýé áàéãàà ÷ õèëèéí áîîìò äýýðõè ¿éë àæèëëàãààã íàðèéí õÿíàõ áîëîìæ ìóó áàéíà. Õèëèéí áîîìòóóä äýýð õÿíàëòûí êàìåð, ðåíòãåí çýðãèéã ñóóðèëóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà. ªíººãèéí ëîæèñòèêèéí ñàëáàðûí õºãæèë äóòìàã áàéãàà íü ÿëàíãóÿà äàìæèí ºíãºðºõ à÷àà òýýâðèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñààä òîòãîðûã ó÷ðóóëæ áàéíà.
̯ÕÀ¯Ò íü ÓÃÅÃ-òàé øèëýí êàáåëààð õîëáîãäñîíîîð ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýã öàõèì õýëáýðýýð ìýä¿¿ëýõ, ãààëèéí öàõèì ñóðãàëòûí ïðîãðàìûã àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëñîí. ÓÌÕà íü ÃÅÃ-ûí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí òîõèîëäîëä äýä á¿òöèéã àøèãëàí õèëèéí áîîìòóóäòàé øóóä õîëáîãäîõ áîëîìæòîé þì. Ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýýð òóñ 2 áàéãóóëëàãààñ ÀÕ òîìèëîãäîí àæèëëàæ áàéãàà.
ªíººãèéí áàéäëààð õèëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà, óÿëäàà õîëáîî ñóë, ìºðääºã ä¿ðýì æóðìóóä íü õîîðîíäîî çºð÷èëòýé, ¿éë àæèëëàãààíû øàò äàìæëàãà èõòýé áàéãàà íü óëñûí áîëîí õóâèéí ñàëáàð àëü àëèíä íü òºâºã ó÷ðóóëæ áàéíà. Õèë äýýð àæèëëàæ áàéãàà ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéöààã÷ íàðò ìýäýý ìýäýýëýë, áàãàæ òîíîã òºõººðºì äóòìàã, òýäíèé àìüæèðãààòàé õîëáîîòîé íèéãìèéí àñóóäëóóäûã á¿ðýí øèéäâýðëýýã¿é áàéãàà íü ¿ð àøèãòàé, òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààã áàéíãà ÿâóóëàõàä ñààä áîëæ áàéíà.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ II– 11
Ìîíãîë óëñàä ¿íäýñíèé 4900 ãàðóé ñòàíäàðò áàéäãààñ 40 îð÷èì õóâü íü îëîí óëñûí æèøèãò íèéöñýí. Ýäãýýðèéí áàãàõàí õóâü íü ýêñïîðò èìïîðòûí áàðààíä õàìààðäàã. Èéìýýñ ãàäààä õóäàëäààíä òàâèõ ñòàíäàðòûí øààðäëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà ¿íäýñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íýý îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã íýí äàðóé àâàõ øààðäëàãàòàé.
Â. Õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ òààòàé íºõöë¿¿ä
2006 îíû 10 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäºð Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ òóõàé 251 òîîò òîãòîîëûã áàòàëæ, òóñ àæëûã åðºíõèéä íü óäèðäàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã Ñàíãèéí ñàéäàä õ¿ëýýëãýñýí. Ñàíãèéí ñàéäûí òóøààëààð ÌÕÕÒÃ-ûí äàðãààð àõëóóëñàí ÀÕ-èéã áàéãóóëñàí áà òóñ ÀÕ-ò ¯éëäâýð õóäàëäààíû äýä ñàéä, Áàéãàëü îð÷íû äýä ñàéä, ÓÃÅÃ-ûí äàðãà, ¯ÒÅÃ-ûí äàðãà, ÓÌÕÃ-ûí äýä äàðãà, ̯ÕÀ¯Ò-ûí äàðãà, ÑÕ¯Ò-ûí äàðãà íàð áàãòàæ áàéíà. ÀÕ-èéí á¿õ ãèø¿¿ä ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ øààðäëàãà áàéãààã õ¿ëýýí çºâøººð÷, öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ àæèëä ººðñäèéí áàéãóóëëàãóóäûã õ¿÷ äàé÷ëàí îðîëöóóëàõ óëñ òºðèéí ÷èí ýðìýëçýëòýé áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áèëýý.
Ñàÿõàí Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ÀÕÁ-òàé õàìòðàí 6.76 ñàÿ àì. äîëëàðûí ñàíõ¿¿æèëòòýé ãààëèéí øèíý÷ëýëèéí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýæ, 3 æèëèéí õóãàöààòàé òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðëàà. Òºñëèéã ÀÕÁ, e-Asia, Knowledge Partnership Fund áîëîí Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ õàìòðàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý. Óã òºñºë íü îð÷èí ¿åèéí ãààëèéí áàéãóóëëàãûí áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë, õóäàëäààíû íàéäâàðòàé áàéäëûã õàíãàõ, ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, ãààëèéí áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ãààëèéí á¿òöèéã õóäàëäààíû øèíý íºõöºëä çîõèöóóëàí ººð÷ëºõ, ãààëü áîëîí õèëèéí ñîíãîãäñîí ãîë öýã, áîîìòóóäûí äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. Òºñëèéã ÀÕÁ-ààñ áàòàëñàí áà îäîîãîîð ÓÈÕ-ààð ñî¸ðõîí áàòëóóëàõààð õ¿ëýýãäýæ áàéíà. Èéìýýñ óã òºñëèéã ÓÈÕ-ûí õàâðûí ÷óóëãàíààð áàòëóóëàõ ÿàðàëòàé àðãà õýìæýý àâàõûã Ñàíãèéí ÿàì áîëîí Çàñãèéí ãàçàðò ÀÕ-èéí ç¿ãýýñ çºâëºìæ áîëãîæ áàéíà. Òºñºë ÓÈÕ-ààð áàòëàãäàæ, öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí àíõàí øàòíû ñóäàëãàà õèéãäýí, øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæèéí õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ, ¿íýëãýýã õèéõ àæëûã ãààëèéí òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéñýí òîõèîëäîëä, òºñëèéí øóãìààð õóäàëäàí àâñàí òîíîã òºõººðºìæèéã öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé áàéãóóëàãäàõ êîìïàíèä Çàñãèéí ãàçðààñ îðóóëàõ õóâü õºðºí㺠áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæèéã îëãîõ òàëààð Çàñãèéí ãàçàð ÀÕÁ-òàé çºâøèëöºõ øààðäëàãàòàé.
¯¿íýýñ ãàäíà ÓÃÅÃ-ûã ̯ÕÀ¯Ò-òàé 2 êì øèëýí êàáåëèàð äàìæóóëàí õîëáîõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áà ¿¿íèé ¿ð ä¿íä ãààëèéí àæèëòíóóä õèëèéí áîîìò äýýð óã òàíõèìààñ îëãîäîã ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýã õÿíàí øàëãàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.
Ýäãýýð øèíý÷ëýë¿¿äèéã ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã ýõë¿¿ëýõ àæèëòàé óÿëäóóëàí õèéõ áîëîìæòîé áà èíãýñíýýðýý ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ òºðºë á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãààíóóäûã íýãòãýí, õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàæ, ¿ð ºãººæèéã íü äýýøë¿¿ëýõ þì. Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ àñóóäëûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýõýä, ãàäààä õóäàëäààíä
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
õàìààðàëòàé òºðèéí áàéãóóëëàãóóä áîëîí õóâèéí õýâøëèéí íýãäñýí ÷àðìàéëò ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.
Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ òàëààð Çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ áóé àðãà õýìæýý, õóäàëäààíû ä¿ðýì, æóðìûã îëîí óëñûí òóðøëàãàä íèéö¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëûã õýëýëöýõ çîðèëãîîð óëñûí áàéãóóëëàãóóä, õóâèéí õýâøëèéíõíèéã îðîëöóóëñàí íýýëòòýé óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áºãººä ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð öàõèì íýã öîíõíû ÀÕ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýã àâàõ íü ç¿éòýé. ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ-ãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ áóé “Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèíýòãýë, ºðñºëäºõ ÷àäâàð” (ÝÇÁت×) òºñ뺺ñ ÀÕ-ò òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë äýâø¿¿ëñýí íü öàõèì íýã öîíõíû õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ áàñ íýãýí áîëîìæèéã íýýí ºã÷ áàéíà.
Ã. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë¿¿ä
Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã Ìîíãîë óëñàä íýâòð¿¿ëýõýä äàðààõè áýðõøýýë¿¿äèéã øèéäâýðëýõ íü ÷óõàë ÷ áàéíà. ¯¿íä:
Çàñãèéí ãàçðûí àæèëòíóóä áîëîí îëîí íèéòèéí äóíä öàõèì íýã öîíõûã Ìîíãîë óëñàä áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëò, öàã õóãàöàà, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð, õ¿íèé íººö, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íû òàëààðõè ìýäëýã, áîëîâñðîë äóòìàã áàéíà.
Çàñãèéí ãàçðûí õîëáîãäîõ àãåíòëàãóóäàä ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð äóòìàã, áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäàâõè äîðîé áàéãàà íü íèëýýä èõ õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëò, ìýðãýæëèéí ñóðãàëò, ä¿ðýì æóðìûã íèéö¿¿ëýõ àæëûã øààðäàæ áàéíà.
¯ð àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ºíººãèéí õÿíàëòûí ñèñòåì õàíãàëòã¿é áàéíà. Õóäàëäàà õèéõ ÿâöàä ãàðãàñàí çºð÷ëèéí òóõàé ò¿¿õ÷èëñýí öàõèì ìýäýýëèéí ñàí áàéäàãã¿éãýýñ õ¿íèé íººöèéã ¿ð àøèãã¿é àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ, õóâèéí õýâøëèéíõíèé òðàíñàêöèéí çàðäëûã íýìýãä¿¿ëýõýä õ¿ð÷ áàéíà.
Îëîí óëñûí çàõ çýýëä øèíý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íèéë¿¿ëýõýä ÷àíàðûí áà áàãëàà áîîäëûí õîëáîãäîõ ñòàíäàðòûã íýâòð¿¿ëýõ ìºí îäîî õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé öàã õóãàöàà øààðäñàí, òºâºãòýé ä¿ðýì æóðìûã õÿíàõ òàë äýýð ¯ÑÕÇÒ íü òîäîðõîé áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéíà.
ÓÌÕÃ, ¯ÑÕÇÒ, ÁÎß çýðýã èõýíõ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä ãààëèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîõ ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû òåõíîëîãèéí íºõöºë á¿ðäýýã¿é áàéãàà íü òýäíèé öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã èäýâõòýé õýðýãëýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ áàéíà. Èéìýýñ ãààëèéí áàéãóóëëàãà øèíý÷ëýëèéí ¿éë ÿâöûã íýâòð¿¿ëýõòýé çýðýãö¿¿ëýí ýäãýýð áàéãóóëàãóóäûã íýãäñýí íýã ñ¿ëæýýíä õîëáîõîä áýëòãýõ, òýäíèé äîòîîä ñèñòåìèéã ñàéæðóóëàõ, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé.
ÌÕÕÒÃ-ààñ ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé öàõèì Ìîíãîë õºòºëáºðèéí äàãóó òºðèéí àãåíòëàã á¿ðò ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí òóñãàé íýãæèéã áàéãóóëàõààð çîðèí àæèëëàæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿æèëò õàíãàëòã¿é ó÷ðààñ õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûí òóñëàëöààã àâ÷
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ II– 13
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
÷àäàõ ýñýõýýñ ýíýõ¿¿ ñàíàà÷ëàãûí áîäèò õýðýãæèëò èõýýõýí øàëòãààëæ áàéíà.
Öàõèì ãýð÷èëãýý, öàõèì òóñãàé çºâøººðºë ìºí öàõèì ãàðûí ¿ñýã çýðýã îéëãîëò íü Ìîíãîë óëñûí õóâüä õàðüöàíãóé øèíý óõàãäàõóóí òóë õóóëü ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã õÿíàõ, ýíý ñàëáàðò ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, äýýðõ îéëãîëòûí òàëààð ìýäëýã ÷àäâàð îëãîõ íü ÷óõàë áàéíà.
Õóâèéí õýâøëèéí ýêñïîðòëîã÷, èìïîðòëîã÷èä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ òàëààð àâ÷ áóé òºðèéí àðãà õýìæýýíä îðîëöîõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë òóë òýäíèé èäýâõèòýé îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä õ¿÷èí ÷àðìàéëò òàâèõ íü ç¿éòýé.
Óëñ òºðèéí ºíäºð õ¿ñýë ýðìýëçýëòýé áàéõààñ ãàäíà õóâèéí ñàëáàðûí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí õÿíàëòàí äîð, “Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” íºõö뺺ð óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã áàéãóóëàí, ãàäààäûí ñòðàòåãèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé õàìòðàí àæèëëàõ íü ç¿éòýé ãýñýí çºâëºìæèéã ÀÕ-ýýñ ãàðãàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ çàãâàð íü îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí õóâèëáàð áà Ìîíãîë óëñûí ºâºðìºö íºõöºë áàéäàëä òîõèðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì.
Õóóäàñ II– 14 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð
ÕÝÑÝà III: ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀà ժÍêÂ×ËªÕ ÖÀÕÈÌ ÍÝà ÖÎÍÕÛà ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕªÒªËÁªÐ
À. Õºòºëáºðèéí çîðèëãî áà çîðèëòóóä
Èìïîðò, ýêñïîðò, òðàíçèòòàé õîëáîîòîé àëáàí ¸ñíû áè÷èã áàðèìò, ìýäýýëëèéã öàõèì íýã îðîí çàéä òºâëºð¿¿ëýõ áîëîìæ á¿õèé “Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ”-ûã áàéãóóëæ, ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ çàìààð ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóä, ãàäààä õóäàëäàà, à÷àà òýýâýð, õàäãàëàëò, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷äýä ìýäýýëëýý øóóä ñîëèëöîõ, áè÷èã áàðèìòûã íýã öýã äýýð íýã óäàà á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ, çºâøººðºë, òóñãàé çºâøººðºë, ãýð÷èëãýýã öàõèì áàéäëààð îëãîõ, àâàõ, õÿíàõ ÿâöûã øóóä õèéõ áîëîìæóóäûã îëãîõîä ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí çîðèëãî îðøèíî.
Õºòºëáºð äîð äóðäñàí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:
1. Öààñã¿é õóäàëäààíä øèëæèí, õèë äàìæñàí õóäàëäààã õºíãºâ÷èëñíººð á¿ñ íóòãèéí áîëîí äýëõèéí çàõ çýýëä Ìîíãîë óëñûí ºðñºëäºõ ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ
2. Òðàíñàêöèéí çàðäëûã áóóðóóëæ, Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóäûí òîãòîëöîî, ä¿ðýì æóðìûã õîîðîíä íü óÿëäóóëàõ, äîòîîä ä¿ðýì æóðìûã íü îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýí ñàéæðóóëàõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ
3. Ìîíãîë óëñûã èðýýä¿éä áóñàä óëñóóä áà á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãóóäògé õîëáîí, õóäàëäààíû öàõèì íýã îðîí çàéä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íºõö뺺ð õàíãàõ
4. Ãàçàð ç¿éí áàéðøëûí äàâóó òàëàà àøèãëàí, äàëàéä ãàðöã¿é áàéäëàà íºõºõ çîðèëãîîð òðàíçèò òýýâýðò çîðèóëñàí îð÷èí ¿åèéí ëîæèñòèêèéí óäèðäëàãûí ñèñòåìèéã õºãæ¿¿ëýõ
5. Èë òîä áàéäàë, òºñâèéí îðëîãî, õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, õ¿íä ñóðòëûã áàãàñãàõ
6. Îëîí óëñûí øèëäýã òóðøëàãàä ¿íäýñëýí, àøãèéí òºëºº, ººðºº ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé, “Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” êîíöåññèéí æóðìààð àæèëëàõ, óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé çàãâàðûã áèé áîëãîñíîîð äýä á¿òöèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã õóâèéí ñàëáàðûí îðîëöîîòîéãîîð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çàìààð òºñâèéí à÷ààëëûã áóóðóóëàõ, ¿ð àøãèéã íü äýýøë¿¿ëýõ
Á. Õºòºëáºðèéí õàìðàõ õ¿ðýý
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû õºòºëáºðò äàðààõè òºðèéí áà òºðèéí áóñ, ìºí õóâèéí ñàëáàðûí áàéãóóëëàãóóä õàìðàãäàæ áàéíà. ¯¿íä:
Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä: Ñàíãèéí ÿàì Áàéãàëü îð÷íû ÿàì Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ÿàì Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì ¯íäýñíèé òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð Óëñûí ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð áà õàðúÿà áàéãóóëëàãóóä
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð áà ñàëáàðóóä ¯íäýñíèé ñòàíäàðò õýìæèë ç¿éí ¿íäýñíèé òºâ áà ñàëáàð
áàéãóóëëàãóóä Çàì òýýâýð àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì áà õàðúÿà òýýâðèéí
áàéãóóëëàãóóä Ëàáîðàòîðèóä
Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä: Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Õóäàëäàà Àæ ¯éëäâýðèéí Òàíõèì
Õóâèéí ñàëáàð: Ýêñïîðòëîã÷èä Èìïîðòëîã÷èä Òýýâýð çóó÷ëàëûí êîìïàíèóä Èòãýìæëýãäñýí õóâèéí ëàáîðàòîðèóä Òýýâðèéí êîìïàíèóä Ãààëèéí çóó÷èä Ëîæèñòèêèéí êîìïàíèóä áîëîí áóñàä
Â. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì
¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõäýý äàðààõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà. ¯¿íä:
1. Öàõèì íýã öîíõûã Ìîíãîë óëñàä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ óëñ òºðèéí ÷èí ýðìýëçýë, äýìæëýãèéã ºíäºð ò¿âøèíä áèé áîëãîõèéí òóëä:
- Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí óäèðäëàãóóäûí öàõèì íýã öîíõíû òàëààðõè îéëãîëòûã íü äýýøë¿¿ëýõ, áîäèò ¿ð àøãèéã íü îéëãóóëàõ, õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ ñîíèðõëûã íü òºð¿¿ëýõ, ìýäýýëýë õàðèëöààíû ñòðàòåãèéã õºòºëáºðèéí ýõýí ¿åä áîëîâñðóóëàí, õýðýãæèëòèéã áàòàëãààæóóëàõ,
- Õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòàí, ìýðãýæèëòí¿¿äýä õºòºëáºðèéí òàëààð ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîõ áîëîìæ îëãîõóéö óóëçàëòûã òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëàõ.
2. Îëîí óëñûí øèëäýã òóðøëàãà, òåõíîëîãèéã ñóäëàõ, òýäíèéã Ìîíãîë óëñûí îíöëîã áàéäàëä òîõèðóóëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä:
- Îëîí óëñûí ñèñòåì, õýðýãëýý, áóñàä îðíóóäûí õºãæëèéí ò¿âøèíòýé íèéö¿¿ëýõ çîðèëãîîð áè÷èã áàðèìò, ìýäýýëëèéí çàãâàðûã îëîí óëñûí ñòàíäàðò, çºâëºìæèä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëàõ,
- Öàõèì íýã öîíõûã Ìîíãîë óëñàä õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöààã ò¿ðãýâ÷ëýõ çîðèëãîîð òóðøëàãààð áàòëàãäñàí òåõíîëîãè, çàãâàðóóäûã àâ÷ õýðýãëýõ.
3. Óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã áàéãóóëàõ çàìààð äîòîîä, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàí, öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ õºðºí㺠îðóóëàëò áîëîí óðñãàë çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òºñâèéí à÷ààëëûã áàãàñãàõ
4. Óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã “Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” íºõö뺺ð àæèëëóóëàõ ñòðàòåãèéí ãàäààä ò¿íøèéã õàéõ, òîõèðîëöîî õèéõ
Õóóäàñ III– 16 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
5. Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàã õîîðîíäûí áîëîí Çàñãèéí ãàçàð, õóâèéí õýâøëèéí õîîðîíäûí ò¿íøëýëèéã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä:
- Áèçíåñ ýðõëýã÷èä, áîëîìæèò õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä àíõíààñ íü òàòàí îðîëöóóëàõ,
- Øààðäëàãàòàé ¿åä äîòîîäûí ÷àäâàðëàã õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëýõ, òýäíèéã ìýäýýëëýýð òîãòìîë õàíãàõ
6. Øààðäàãäàæ áóé äýä á¿òöèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä õóâèéí õýâøëèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã ÷èãë¿¿ëýõ çîðèëãîîð ”Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” êîíöåññèéí íºõö뺺ð öàõèì íýã öîíõíû õýðýãæèëòèéã áàòàëãààæ¿óóëàõ õóóëü ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã ä¿ãíýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ.
Ã. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº
Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã äýýð äóðäñàí çàð÷ìóóä äýýð ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëæ õàâñàðãàâ. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº 3 ¿å øàòààñ á¿ðäýíý. ¯¿íä:
1 ä¿ãýýð ¿å øàò: Öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë (2007 îí)2 äóãààð ¿å øàò: Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé õýëáýð, á¿òöèéã òîãòîîõ (2008 îí)3 äóãààð ¿å øàò: Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé ¿éë àæèëëàãààã àëáàí ¸ñîîð ýõë¿¿ëýõ (2008 îíû 7 äóãààð ñàð)
¯å øàòóóäûã åðºíõèé àãóóëãààð íü 3 õóâààñàí áà çàðèì íýã ¿éë àæèëëàãàà ¿å øàò á¿ðò äàâòàãäàíà. Ò¿¿í÷ëýí 2 áà 3 äóãààð ¿å øàòíû õýðýãæèëòèéí õóðäàö íü öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ áèçíåñ çàãâàðûã òîãòîîõ çýðýã ýõíèé ¿å øàòíû çàðèì àñóóäàë õýðõýí õóðäàöòàé øèéäýãäñýíýýñ õàìààðàõ áîëíî. Æèøýý íü: óëñûí áà õóâèéí ñåêòîðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã “Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” íºõö뺺ð àæèëëóóëàõ òîõèîëäîëä, õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé áà íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òîõèîëäîëä Óëñûí Èõ õóðëûí íàìðûí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõýýð ºðãºí áàðèõ øààðäëàãà ãàðíà. Èéìýýñ äàðàà äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãàà öàã õóãàöààíäàà õýðýãæèæ ÷àäàõ ýñýõèéã óðüä÷èëàí õýëýõ õýö¿¿ þì.
Ã1. Íýãä¿ãýýð ¿å øàò. Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë (2007 îí)
Õàâñðàëòàä õàðóóëñíû äàãóó ýíý øàòàíä õèéãäýõ ¿éë àæèëëàãààã ¿íäñýí òàâàí á¿ëýãò õóâààæ áîëíî. ¯¿íä:
À. ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ áàòëàõÁ. Îëîí íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ, áîëîâñðîë îëãîõ êàìïàíèò àæëûã çîõèîí
áàéãóóëàõÂ. Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ýðõ ç¿é,
çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã õÿíàõ, õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ
Ã. ÑÕǯÒ, ÓÌÕÃ-ûí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí äýä á¿òöèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ õýðýãöýý øààðäëàãûã õÿíàí ñóäëàõ
Ä. Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé ñóóðü õºðºíãèéí õýðýãöýýã òîãòîîõ òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí óðä÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ III– 17
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Ýíý øàòàíä äîîðõ çîðèëòóóä áàãòàæ áàéíà. ¯¿íä:
Îðîëöîã÷ òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëîõ, õàìòûí àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ
Îðîëöîã÷ òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí òåõíèêèéí ÷àäàâõèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, òåõíèêèéí øààðäëàãûã òîäîðõîéëîõ
Îäîîãèéí àøèãëàãäàæ áóé ãàäààä õóäàëäààíû áè÷èã áàðèìòóóäûã õÿíàí ¿çýæ õàðèëöàí óÿëäóóëàõ øààðäëàãûã òîãòîîõ
ÑÕǯÒ-èéí ñòàíäàðòûã îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýõ õýðýãöýý øààðäëàãûã ñóäëàõ
Öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ Àðèëæààíû ¿éë àæèëëàãààòàé, êîíöåññèéí íºõöºëä òóëãóóðëàñàí
óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé áèå äààñàí êîìïàíèéã áàéãóóëàõ áîëîìæèéã àíõààðàí ¿çýæ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé áèçíåñèéí çàãâàðûã ñîíãîõ
Öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ÿâöûí òàëààð á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóä, øèéäâýð ãàðãàã÷èä, îëîí íèéòýä ìýäýýëæ, áîëîâñðîë òàëààð ºðãºí õ¿ðýýòýé àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàõ
Ã2. Õî¸ðäóãààð ¿å øàò: Óëñûí áà õóâèéí ñåêòîðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéí õýëáýð á¿òöèéã òîãòîîõ íü (2008 îí)
ÓÈÕ-ûí íàìðûí ÷óóëãàíààð êîíöåññèéí íºõöºë áà àæèëëàõ çàð÷èì, “Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” çàð÷èì, å-õóäàëäààã õºõè¿ëýí äýìæèõ ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí öîãö àðãà õýìæýý àâàõ ñàíàëûã äýìæèõ òîõèîëäîëä 2 äóãààð øàòíû ¿éë àæèëëàãààã ýõë¿¿ëæ áîëîõ þì.
Õàâñðàëòàä õàðóóëñíû äàãóó ýíý øàòíû ãîë çîðèëòóóäàä äàðààõü ¿éë àæèëëàãàà õàìðàãäàíà. ¯¿íä:
À. Îðîëöîã÷ òàëóóäûí îäîîãèéí ìºðäºæ áóé òîãòîëöîî, ä¿ðýì æóðìûã íàðèéâ÷ëàí õÿíàõ, óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, áèçíåñ òºëºâëºãººíä òóëãóóðëàí óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ ñóóðü õºðºíãèéí òîîöîîã ãàðãàõ çîðèëãîîð òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí õî¸ð äàõü øàòíû ñóäàëãààã õèéõ
Á. Êîìïàíè áàéãóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîìæèò õýëáýð¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ çàìààð êîìïàíèé õýëáýð, á¿òöèéã òîãòîîõ
Â. Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàð ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã áàéãóóëàõàä ìýäëýã ÷àäâàð, õºðºíãº íººöèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ õ¿ñýë ñîíèðõîëòîé á¿õèé õóâèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí îðîëöîîã äýìæèõ, òýäãýýðèéã òàòàí îðîëöóóëàõ
Ã. Öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ àæëûí ÿâöûí òàëààð øèéäâýð ãàðãàã÷èä, îëîí íèéòýä áàéíãà ìýäýýëëýõ, òýäýíä èë òîä áàéäëààð ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ áîëîìæèéã îëãîõ ¿¿äíýýñ ¿íäýñíèé õýìæýýíä õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ çýðýã àðãààð îëîí íèéòýä òàíèóëàí ñóðòàë÷ëàõ, áîëîâñðîë îëãîõ àðãà õýìæýýã ¿ðãýëæë¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëàõ.
Ýíý øàòàíä äîîðõ çîðèëòóóä áàãòàæ áàéíà. ¯¿íä:
ªìíºõ øàòíû ¿éë àæèëëàãàà ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèíý ãýæ ¿çýí óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíè áàéãóóëàõ áèçíåñ òºëºâëºãººã
Õóóäàñ III– 18 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
áîëîâñðóóëàõûí òóëä òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí øààðäëàãûã íàðèéâ÷ëàí õÿíàæ ¿çýõ
Ñîíãîæ àâñàí, äîòîîäûí, õóâèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä, ¯ÕÀ¯Ò, Çàñãèéí ãàçðûí îðîëöîî (ÀÕÁ-íû çýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð õóäàëäàí àâàõ òîíîã òºõººðºìæèéã Çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí õóâü õºðºí㺠îðóóëàëò áîëãîí òóñ êîìïàíèä îðóóëàõ)-òîéãîîð áàéãóóëàõ óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéí õýëáýð á¿òöèéã íü òîãòîîõ, àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëýõ
Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé ¿éë àæèëëàãààã êîíöåññèéí íºõö뺺ð óäèðäàí ÿâóóëàõ ãàäààäûí ñòðàòåãèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí îðîëöîîã áàòàëãààæóóëàõ
Á¿õ îðîëöîã÷èä, øèéäâýð ãàðãàã÷èä îëîí íèéòèéã ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ìýäýýëëèéã èë òîä áàéäëààð ºãºõ, òýäýíä áîëîâñðîë îëãîõ àðãà õýìæýýã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ
Ã3. Ãóðàâäóãààð ¿å øàò. Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïíèé ¿éë àæèëëàãààã àëáàí ¸ñîîð ýõë¿¿ëýõ (2008 îíû 7 äóãààð ñàð)
Õàâñðàëòàä õàðóóëñíû äàãóó ¿éë àæèëëàãààíû á¿õ ¿å øàò àìæèëòòàé õýðýãæñýíèé äàðàà óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã 2008 îíû 7 äóãààð ñàðûí ýõýýð áóþó ÓÈÕ-ûí õàâðûí ÷óóëãàí çàâñàðëàõààñ ºìíº, Íààäìûí ºìíº àëáàí ¸ñîîð íýýæ áîëîõ þì.
¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíä õàðóóëñíû äàãóó õýðýâ á¿õ àæèë òºëºâëºñíººð õýðýãæâýë êîìïàíèé ¿éë àæèëëàãàà 2008 îíû 8, 9 ä¿ãýýð ñàðä àëáàí ¸ñîîð ýõëýõýýð òºëºâëºãäºæ áàéãàà. Ýíý ¿åä Àæëûí õýñýã ººðèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã äààëãàâðûã äóóñãàâàð áîëãîæ, ýöñèéí òàéëàíãàà ãàðãàæ òàðàõ áºãººä öàõèì íýã öîíõíû õýðýãæèëò, óäèðäëàãà íü óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíè, ò¿¿íèé õóâüöàà íèéë¿¿ëýã÷èä, çàõèðëóóäûí ìýäýëä î÷íî.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ III– 19
ÕÝÑÝà IV: ǪÂ˪ÌƯ¯Ä
Àæëûí õýñýãò “Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã ºãñíèé äàãóó ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàâ. Îëîí óëñûí øèëäýã òóðøëàãóóäàä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý, ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áóñàä îðîíä àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí òóðøëàãóóä, Ìîíãîë îðíû ºíººãèéí íºõöºë áàéäàëä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý çýðýã äýýð ¿íäýñëýí Àæëûí õýñãýýñ äàðààõè çºâëºìæèéã ºã÷ áàéíà. ¯¿íä:
Ǻâëºìæ 1: Öàõèì íýã öîíõíû õýðýãæèëòèéã óäèðäàõ àæ àõóéí íýãæèéí “áèçíåñ çàãâàð” ÿìàð áàéõûã øèéäâýðëýõ “Áèçíåñ çàãâàð” ÿìàð áàéõ øèéäâýðèéã àëü áîëîõ ýðò ãàðãàõ, ººðººð õýëáýë äýýðõ ¿çýë áàðèìòëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿìàð òºðëèéí àæ àõóéí íýãæ òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðüòàéãààð îðîëöîõ âý ãýäãèéã ÿàðàëòàé øèéäâýðëýõ íü ÷óõàë áºãººä ýíý øèéäâýð íü äàðàà äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãààíû õóâèëáàð, áîëîìæóóäàä íºëººëºõ þì. ÀÕ-ýýñ îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòàíä õ¿ðñýí òóðøëàãóóäûã ñóäàëñíû ýöýñò “Áàéãóóë, Àæèëëóóë, Øèëæ¿¿ë” (Build, Operate, Transfer áóþó ÂÎÒ) çàãâàðûã Ìîíãîë óëñàä õýðýãëýõ áîëîìæòîé ãýæ çºâëºæ áàéíà. Ýíý çàãâàðûí õóâüä ñòðàòåãèéí ò¿íø áîëîí ãîë õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü îäîî áàéãàà òåõíîëîãèéã àøèãëàí, øààðäëàãàòàé õºðºí㺠îðóóëàëòûã õèéæ öàõèì íýã öîíõíû ñèñòåìèéã áàéãóóëàí, ¿¿íèéã êîíöåññèéí æóðìààð õýäýí æèë àæèëëóóëñíû äàðàà ãýðýýíä çààñíû äàãóó Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ëýýëãýí ºãºõ þì. Çàñãèéí ãàçðûí õóâüä òºñâèéí à÷ààëëûã áàãàñãàõ, äýâøèëòýò íîó-õàó, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, äîòîîäûí õ¿íèé íººöèéã õºãæ¿¿ëýõ äàâóó òàëòàé þì.
Ǻâëºìæ 2: Áèçíåñèéí, áèå äààñàí, õàìòàðñàí êîìïàíèéã áàéãóóëàõÎëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí òóðøëàãààñ ¿çýõýä ýíý êîìïàíè íü çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí àãåíòëàãèéí çîõèöóóëàëòûã õÿëáàðøóóëñàí, óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãóóä, óëñ òºðèéí íºëººë뺺ñ õàðüöàíãóé àíãèä, áèå äààñàí áàéõ íü íèéòëýã õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéãàà þì. Òèéìýýñ ÀÕ-ýýñ áèå äààñàí òóñäàà êîìïàíèéã áàéãóóëàõûã çºâëºæ áàéíà.
Ǻâëºìæ 3: Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë (public-private partnership áóþó PPP)-èéí õýëáýðòýé áàéõ øèíý êîìïàíèé á¿òöèéã òîäîðõîéëîõÒºð íü ýíý êîìïàíèéã õÿíàã÷ áèø õàðèí ò¿¿íèé õóâüöààã ýçýìøèã÷ áàéíà. Àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà á¿õèé èéì õýëáýðèéí êîìïàíèéã áàéãóóëàõ òóðøèëòûã õèéõ áîäèò áîëîìæ Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò áèé áîëæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèéã òóðøèëòûí áàéäëààð áèçíåñèéí áóñàä ñàëáàðóóäàä õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ þì. Èíãýæ õàìòàðñàí á¿òöèéã áèé áîëãîõîä õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí îð÷èíòîé õîëáîîòîéãîîð îëîí òîîíû àñóóäëóóä ãàðàõ ó÷ðààñ õÿëáàð áèø þì. Ãýõäýý èéìýðõ¿¿ á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã õèéñýí òóðøëàãà íü öààøèä óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýëèéí õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõýä ¿íýòýé ñóðãàìæ áîëîõ þì.
Ǻâëºìæ 4: Óëñûí Èõ Õóðëààð áàòëàãäñàíû äàðàà Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíààñ àâàõ ãààëèéí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ òºñëèéí çýýëèéã äàõèí õÿíàæ, çýýëèéí çàðèì õýñãèéã (òîíîã òºõººðºìæ ãýõ ìýò) óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿øëýë á¿õèé êîìïàíèä Çàñãèéí ãàçðààñ îðóóëàõ õóâü õºðºí㺠áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæèéã îëãîõ
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Ýõíèé øàòàíä çýýëèéí ãýðýýã ÓÈÕ-ààð àëü áîëîõ ýðò áóþó ýíý 4 ä¿ãýýð ñàðûí ýõýýð áàòëóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ǻâõºí ÓÈÕ-ààð áàòëóóëñíû äàðàà 1-3 äóãààð çºâëºìæ¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áºãººä ¿éë àæèëëàãààíû íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãººíä çààñàí òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí àíõàí øàòíû òîîöîî ñóäàëãààã ýöýñëýõ (Õàâñðàëò III-1, ¯éë àæèëëàãàà Ä1 áà Ä2), óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé õóâüä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí õºðºíãèéã ¿íýëæ, õóâüöààã òîîöîõ ¿éë àæèëëàãàà ýõëýõ þì. Îëîí óëñûí õýìæýýíä ºìíº íü Ãàíà óëñàä ýíý òóðøëàãà õýðýãæñýí áºãººä òóñ óëñ Äýëõèéí Áàíêíû çýýëèéí õºðºí㺺ð õóäàëäàí àâñàí òîíîã òºõººðºìæèéã óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèä øèëæ¿¿ëæ, ò¿¿íèéãýý Çàñãèéí ãàçðààñ òóõàéí øèíý êîìïàíèä îðóóëñàí õºðºí㺠ãýæ òîîöæýý. Êîìïàíèé îðëîãîîñ çýýëèéã ýðã¿¿ëýí òºëñíººð ýðãýí òºëºãäºõ çýýëèéí ºðèéí äàðàìòûã áàãàñãàõ áîëîìæòîé þì.
Ǻâëºìæ 5: Áîëîìæèò ñòðàòåãèéí ò¿íø áîëîí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéã òîäîðõîéëîõ, õýëýëöýý õèéõ ÀÕ-ýýñ ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ ÿâöäàà îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí òóðøëàãóóä, òåõíîëîãè, óëñ îðíóóäûã òîäîðõîéëñîí þì. Ìîíãîë óëñ íü ýäãýýð òóðøëàãààñ ñóðàëöàæ, íàéäâàðòàé íü áàòëàãäñàí òåõíîëîãèéã õýðãýëýñíýýð õýðýãæèëòèéí ¿å øàòíû õóãàöààã áîãèíîñãîõ áîëîìæòîé. Ìîíãîë óëñ íü “øèíý íýýëò” õèéõ øààðäëàãàã¿é áºãººä ººðèéí óëñ îðíû íºõöºë áàéäàëä òîõèðñîí òóðøëàãààð áàòëàãäñàí òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ, îïåðàòîðóóäûã ñîíãîõ íü ÷óõàë þì. Òèéìýýñ ÀÕ-ýýñ áèå äààñàí, õàìòàðñàí, óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýëèéí êîìïàíèéã áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðñíû äàðàà óã òåõíîëîãèîð õàíãàæ ÷àäàõ, áàòàëãààòàé íîó-õàó á¿õèé, ÃÕÕÖÍÖ-íû ¿çýë áàðèìòëàëûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæòîé îïåðàòîð, õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé õýëýëöýý õèéõèéã çºâëºæ áàéíà.
Ǻâëºìæ 6: Ìîíãîëûí õóâèéí õýâøëèéí çîõèõ óð ÷àäâàðòàé õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã òîäîðõîéëîõ, òýäãýýðèéã òàòàõ ÀÕ-ýýñ óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýëèéí êîìïàíèéã áàéãóóëàõäàà õºðºí㺺ñ ãàäíà ìýðãýæëèéí çîõèõ óð ÷àäâàð á¿õèé õóâèéí õýâøëèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí ñîíèðõëûã òàòàõàä á¿õèé ë õ¿÷ ÷àðìàéëò ãàðãàõûã çºâëºæ áàéíà. Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Õóäàëäàà, Àæ ¯éëäâýðèéí Òàíõèì (̯ÕÀ¯Ò) íü Ìîíãîë óëñûí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí äýýä áàéãóóëëàãà ó÷ðààñ áèçíåñèéí õóâèéí õýâøëèéã òºëººëñºí õóâüöàà ýçýìøèã÷ áàéæ áîëîõ þì. Ãýõäýý äîòîîäûí áóñàä àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, òýäýíä îðîëöîõ áîëîìæ îëãîõ íü ç¿éòýé. Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã ýõíèé 4, 5 äóãààð çºâëºìæ¿¿ä ¿éë÷èëæ ýõýëñíèé äàðàà õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.
Ǻâëºìæ 7: Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàë, òóðøëàãûí òàëààð îëîí íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ, ¿íäýñíèé õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ ÀÕ-ýýñ õýâëýë ìýäýýëëèéí ñîíãîñîí õýðýãñë¿¿äèéã (ñîíèíä íèéòë¿¿ëýõ, ÿðèëöëàãà ãàðãàõ, òåëåâèç, ðàäèîãîîð ñóðòàë÷ëàõ ãýõ ìýò) àøèãëàí ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûã äýìæèõ, àñóóäëûã îéëãóóëàõ, áîëîâñðîë îëãîõ çîðèëãîîð øèéäâýð ãàðãàã÷èä áîëîí îëîí íèéòýä ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààã ÿâóóëàõûã çºâëºæ áàéíà. Ýíý ñóðòàë÷èëãàà íü ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíä ñàíàë áîëãîæ òîäîðõîéëñîí çîðèëòîò á¿ëã¿¿äýä õàíäñàí áàéâàë çîõèíî. Îëîí íèéòèéí áîëîâñðîë áîëîí ¿íäýñíèé õýëýëö¿¿ëãèéí àæëûí çàðèì õýñãèéã Øâåéöàðèéí õàìòûí àæèëëàãààíû
Õóóäàñ IV– 22 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áàéãàà íýã öýãèéí çºâøººðëèéí ¿éë÷èëãýýíèé õºòºëáºðèéí òóðøèëòûí òºñºëòýé õîëáîæ áîëîõ þì.
Ǻâëºìæ 8: Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõíû ¿çýë áàðèìòëàëûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ õóóë ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé çîõèõ ººð÷ëºëò¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ Áèçíåñ çàãâàð áîëîí óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé õàìòàðñàí êîìïàíè áàéãóóëàõ òàëààð øèéäâýð ãàðñíû äàðàà îäîî ¿éë÷èëæ áóé õóóëü, æóðìóóäûã àëü áîëîõ áîãèíî õóãàöààíä õÿíàæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Õóóëü ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã ñóäëàõäàà þóíû ºìíº äàðààõü ç¿éë¿¿äýä àíõààðàõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä:
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ áàòàëãààã õàíãàõûí òóëä ñàíàë áîëãîñîí ãààëèéí õóóëèéí òºñëèéã õÿíàõ
Òºñëèéí ñàíõ¿¿ãèéí äýä á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ÂÎÒ áà ÂÎÎ çàãâàðûã áóñàä çàãâàðóóäààñ ñîíãîí àâ÷, òýäãýýðò òîõèðñîí ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð êîíöåññèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã õÿíàõ
Öàõèì çàñàãëàëûí õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áóé å-áèçíåñ, öàõèì ã¿éëãýý, öàõèì ìýäýýëýë ñîëèëöîîíû òàëààð ìºðäºæ áóé îäîîãèéí õóóëü, òîãòîîìæóóäûã ñóäëàõ àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëæ, ò¿ðãýâ÷ëýõ
¯éë àæèëëàãààíû ä¿ðýì æóðìûã õÿëáàð÷ëàõ, äàâõàðäëûã àðèëãàõ, õàðèóöëàãûã òîäîðõîé áîëãîõ çîðèëãîîð îðîëöîã÷ àãåíòëàãóóäûí ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã ñóäëàõ
Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã çîõèõ ¸ñîîð ÿâóóëàõ áàòàëãààã õàíãàõûí òóëä îäîîãèéí ¿éë÷èëæ áóé õîëáîãäîõ õóóëü, òîãòîîìæóóäûã åðºíõèéä íü õÿíàõ.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ IV– 23