Ang Unang Digmaang Pandaigdig o Unang Pandaigdigang Digmaan(Ingles:World War I / "WWI" o First World War)

Ay isang malawakang digmaang pandaigdigna naganap noong mga taong 1914 hanggang 1918.Sangkot sa digmaan ang mga nangungunang bansa ng mundona noo'y nabibilang sa dalawang magkalabang alyansa: ang Alyadong Puwersa at Puwersang Sentral.Mahigit sa 70 milyong sundalo ang lumahok sa digmaang itona pumatay ng tinatayang 9 milyong katao bungang mabilisang pag-unlad ng teknolohiya sa pakikibaka. Sa pangkalahatan, ang Unang Digmaang Pandaigdig angikaanim na pinakamapinsalang digmaan sa kasaysayan.

Ang pagpatay noong 28 Hunyo 1914 kayArtsiduke Franz Fernando, tagapagmana ng trono ngAustria-Unggarya, ng isang nasyonalistang Serbiyanang pinakamalapit ng sanhi ng pagsisimula ng digmaan. Ang naturang pangyayari'y nagtulak sa Austria-Unggarya na magbanta sa Kaharian ng Serbiya na siyanamang nagbunsod sa mga alyansang namamagitan samga bansa sa Europa na makibaka sa isa't isa. Sa mga sumunod na linggo'y nasuong na sa digmaan ang mga nangungunang bansa sa Europa, kasama ng kani-kanilang mga kolonya, at ang tunggalia'y kagyat na lumaganap sa buong mundo.

Nagsimula ang digmaan noong 28 Hulyo nangsalakayin ng Austria-Unggarya ang Serbiya. Sinundan itong pananakop ng Alemanya sa Belhika, Luksemburgo at Pransiya at ng pananalakay ng Sandatahang Ruso saAlemanya. Matapos mapipilan ang pag-abante ng SandatahangAleman patungong Paris, halos hindi na gumalaw ang linyang mga bambang ng Bunsurang Kanluran hanggang 1917 samantalang sa Silangan ay matagumpay na nalabanan ngSandatahang Ruso ang Sandatahang Austro-Unggaryongunit napaatras bunga ng pananalakay ng SandatahangAleman. Ilan pang bunsuran ang nagbukas matapossumama sa digmaan ang Imperyong Otomano noong 1914, Kaharian ng Bulgarya't Italya noong 1915 at Rumanyapagsapit ng 1916. Bumagsak naman ang Imperyong Rusonoong 1917, at lumabas ang Rusya sa digmaan matapos angHimagsikang Oktubre noong taon ding iyon. Matapos angisang opensibang Aleman sa Bunsurang Kanluran noong1918, pumasok ang Estados Unidos sa digmaan sa panig ngAlyadong Puwersa na naglunsad ng mga matatagumpay naopensiba laban sa Sandatahang Aleman. Pagsapit ng 11 Nobyembre ng taong iyon ay sumuko ang Alemanya, gayondin ang kanyang mga kaalyado.

Sa pagtatapos ng digmaan ay apat ngkapangyarihang imperyal ang nalusaw: ang mgaImperyong Aleman, Ruso, Austro-Unggaryo at Otomano. Ganap na nagwakas ang huling dalawang imperyongnabanggit at umusbong naman muli sa labi ng ImperyongRuso ang Unyong Sobyet, samantalang lumitaw naman saSilangang Europa ang ilang mga bagong bansa. Nabuo angLiga ng mga Bansa sa pag-asang mapipipilan nito anganumang tunggaliang maaaring maganap sa mundo. Angkinahinatnan ng digmaan, gaya ng mga probisyongitinadhana ng Tratado ng Versailles, ang mga nakalulunosna ibinunga ng Dakilang Kapanglawan, ang nasyonalismosa Europa, at ang muling paglakas ng Alemanya angsiyang naging dahilan upang muling sumiklab ang isapang pandaigdigang digmaan pagsapit nang 1939.

Ang Unang Digmaang Pandaigdig ay isasa pinakamapaminsalang digmaan sakasaysayan. Humigit-kumulang sa 65 milyong katao, kapwa sundalo at sibilyan, ang nasawi bunga ng pag-unladng teknolohiya, na kagyat namanginiaplay sa digmaan. Nakaragdag pa samalaking bilang ng mga nasasawi at nasusugatang sundalo ang pagpapairalng pakikidigmangpambambang sa Bunsurang Kanluran nanakapagpabagal sa pag-abante ng mgasundalo. Pagsapit ng 1917, malawakannang gumagamit ang magkalabangpanig, ang AlyadongPuwersa at Puwersang Sentral, ngmga armored cars, awtomatikongriple, barkongpandigma, eroplano, flamethrower, nakalalasong gas,naglalakihangkanyon, submarino at tangke. Sa kabilangbanda, naging malaki ring pakinabang angpaggamit telepono at komunikasyongwalang kable sa larangan ngpakikipagtalastasan ng mga sundalo

Nagkaroon ng pagbabago sa pormasyonng impanterya kung saan pito hanggangsampung sundalo na lamang, sa halip na100, ang pangunahing yunit ng maneobralaban sa mga kaaway. Dala nang palagiangpambobomba sa mga pinaglalabananglugar, naimbento ng bawat nasyongkalahok ang iba't ibang uri ng helmet upang protektahan ang ulo ng bawatsundalo. Ilan sa mga helmet na ito ay ang Adrian (na ginagamit ng mgaPranses), Brodie (ng mga Briton at kolonyaat maging ng mga Amerikano) at ang Stahlhelm (ng mga Aleman). Nanatiling namang pangunahing sandatang nakararaming sundaloang pistola, riple, bayoneta at granada. Sa pagkakaimbento ngmasinggan, tuladng Vickers, at mga awtomatikongriple, gaya ng BAR, Bergman MP18 at Lewis, naging imposible na angmaramihang harapang pagbabarilan parasa magkalabang panig.

Noong 1914, ang mga kanyon ay karaniwang nang nakalagak sa mga lugarna pinaglalaban at pinapaputok ngtuwiran sa anumang puntirya. Nang sumunod na tatlong taon ay pinapaputokna ang mga ito nang hindi tuwiran ayon saiba't ibang pamamaraan ng pagmamatyag. Upang mabawasan ang pinsalangnaidudulot ng mga kanyon, nagingkaraniwan na ang paghahanap sa mga ito, ayon sa iba't ibang taktika, upang wasakin. Bawat bansang sangkot sa digmaan ay naimbento ng iba't ibang uri ng kanyongaya ng howitser, mortar at ang kanyongdaambakal. Naimbento naman ng mgaAleman ang iba't ibang uring Minenwerfer at ang Kanyong Paris naginamit upang bombahin ang Paris sa layong 100 kilometro (60 milya).

Isa naman sa kagimbal-gimbal nasandatang ginamit noong digmaan ay ang nakalalasong gas na nagdudulot ngmasakit at mabagal na pagkamatay. Unaitong ginamit ng Sandatahang Aleman sa Ikalawang Labanan ng Ypres noong1915 at nang lumaon ay ng AlyadongPuwersa bilang paglabag sa KumbensyongHague nang 1907. Maraming uri ngnakalalasong gas ang naimbento ngmagkalabang panig tulad ngklorin, mustard at posdyin bagaman hindiito naging epektibo upang maipanalo angisang labanan.

Ang isa pa sa mga nakagigimbal nasandatang ginamit noong digmaan ay ang flamethrower, isang imbensyongAleman. Noon ay isang napakabigat nasandata ang flamethrower, kaya't labis nalantad sa mga kaaway ang mga nagdadalanito. Ang isa pa ay ang tangke na may kakayahang tumawid sa mga bambang at alambreng bakod. Una itong ginamit ngmga Briton sa Labanan ng Somme noong1916 at malawakang ginamit sa Labananng Cambrai nang sumunod na dalawangtaon.

Sa pagsiklab ng digmaan ay kaagadnamang ipinakalat ng KaiserlicheMarino, Hukbong Pandagat ngAlemanya, ang kanyang mga submarinongkung tawagin ay U-boat upang lumpuhinang ekonomiya ng Gran Britanya sapamamagitan ng pagpapalubog ng mgabarkong pandigma't pangalakal nito. Bilang ganti ay nagsagawa naman ngpanggigipit ang Maharlikang HukbongDagat ng Gran Britanya sa Alemanya nangsa gayo'y hindi makapasok dito ang suplayng pagkain at amunisyon. Dala ngnasabing panggigipit ay kinailangan ngmga Aleman na maging praktikal sapagpapanatili ng sapat na bilang ngamunisyon. Naging mailap naman angmga U-boat kaya't kinailangan ng Gran Britanya na lumikha ng iba't ibang sandataat pamamaraan matugis lamang ang mgasubmarinong ito. Samantala noong 1918 ay gumamit ang Gran Britanya ng isangbarkong panghatid-eroplano, ang HMS Furious, laban sa mga Zeppelin sa Tondern.

Nilinang din noong digmaan ang paglikha ng iba't ibang uring mga eroplanong panlaba't pambomba. Sa pagsisimula ngdigman ay ginagamit lamang ang mga eroplano sa mgamisyong pagmamatyag hanggang sa makita ang kanilangpotensyal sa estratehikong pambobomba at pagpapabagsakna rin ng kapwa eroplano. Naimbentong Pransiya ang Nieuport 15, ng Gran Britanya ang SopwithCamel, ng Alemanya ang Fokker Dr.I, ng Rusya ang Sikorsky Ilya Muromets at iba pa. Ang mga Ruso ang nagsagawa ngkauna-unahang malawakang pambobomba sa digmaangamit ang nasabi nilang eroplano. Ginamit naman ng mgaAleman ang kanilang mgaZeppelin, isang malakingsasakyang panghimpapawid, upang bombahinang London samantalang muling namang namalas angmalaking pakinabang ng mga obserbasyong lobo nanggampanan nila ang tungkulin sa mga misyongpagmamatyag. Noong mga panahong iyon ay ipinagkait samga piloto ang paggamit ng parakyada, liban na lamang samga sakay ng obserbasyong lobo, sapagkat may paniniwalanoon na magbubunsod ito ng karuwagan sa panig ng mgapiloto.

Nagkaroon din ng pagbabago sadisenyo't kalidad ng mga

daambakal at tren sapagkat ditomabilis na naipapadala ang mga

sundalo, armas, amunisyon, pagkain at tubig sa mgapinaglalabanang lugar