NARODNE NONJE U XIX I U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

Saznanja o svojstvima tradicionalne odee zasnovani su na prouavanjima materijala iz 19. i prve polovine 20. veka. Raniji periodi, u pogledu odevanja seoskog stanovnitva u Srbiji, to je sluaj sa veinom zemalja jugoistone Evrope, odnosno na Balkanskom poluostrvu, manje su poznati zbog nedovoljno ouvanih materijalnih dokaza i drugih vrsta podataka. Meutim, fragmentarna graa iz ponekih ranijih vekova (arheoloki nalazi, pisani i likovni izvori) i poznati tokovi istorijskih, drutvenih i kulturnih zbivanja, donekle omoguuju osvetljavanje porekla ponekih odevnih elemenata aktuelnih u 19. i 20. veku, a retko i rekonstrukciju pojedinih celina iz prolih epoha. U sagledavanju razvoja etnike odee i u tumaenju i sticanju sveobuhvatnih saznanja o odlikama odevnih sadraja u 19. i prvoj polovini 20. veka, nezaobilazna su uz temeljnu staroslovensku, odnosno starosrpsku tradiciju uvaavanja paleobalkanskog, zatim vizantijskog i srpskog srednjovekovnog sloja, tursko-orijentalnog nanosa i strujanja iz evropskih zemalja, koja pripadaju relativno novijem vremenu. Sa manjim ili veim udelom svi ti kulturni uticaji, ije je utemeljenje i irenje bilo povezano sa istoriskim zbivanjima koja su u nekim periodima izazivala vee ili manje migracije stanovnitva ugraivali su se i u odeu. Stoga se u njoj, osim obeleja vremena u kome je stvarana i noena, nalaze i tragovi iz prolih vremena. Na formiranje odevnih osobina, pored kulturno-istorijskih inilaca kroz vreme i prostor, znatno su uticali priroda tla i klimatski uslovi koji su pruali odreene pogodnosti za razvoj jednog ili vie naina privreivanja, iji su proizvodi inili osnov ivota i svih prateih elemenata. Kultura planinaca i mahom stoara, zatim kultura ravniara i zemljoradnika, a u oblastima brdskoravniarskog podneblja proimanje stoarske i ratarske kulture, uslovili su stvaranju specifinih odevnih oblika. Sve to su na samosvojan nain transponovale generacije anonimnih stvaralaca, iskazujui kreativnost, znanje i iskustvo u oblikovanju odevnih obrazaca primerenih uslovima ivota i sredine. Prema ustaljenoj podeli rada u porodinim zajednicama, osim pojedinih odevnih oblika i nakita koji su bili proizvod zanatlija, odeu su gotovo u potpunosti rukotvorile ene za svoje ukuane. Njihov posao obuhvatao je radove oko gajenja i obrade tekstilnih sirovina, bojenje, tkanje platnenih i vunenih tkanina, pletenje, krojenje, ivenje, ukraavanje vezom, ipkom i drugim apliciranim ukrasima. Iskustvo, tradicija i umee prenosilo se sa stari.jih na mlae, s kolena na koleno. Analiza raznovrsne odee pokazuje odreene posebnosti u spajanju funkcionalnih, likovnih i estetskih osobina na irim prostorima. Isti ili slian nain privreivanja, uslovljen geografskom sredinom, zatim isti ili slian istorijski, drutveni i kulturni razvoj, uticali su na stvaranje srodnih odevnih sadraja u okviru veih kulturno-geografskih zona, kao to su: centralnobalkanska, dinarska i panonska. U svakoj zoni s obzirom na materijal za izradu i ukraavanje odee koji je sredina pruala, zatim na krojne oblike, nain ukaraavanja, kao i na odevnu tradiciju i kulturne slojeve, javljaju se mnoge varijante koje, s jedne strane, sadre osnovne odevne odlike tipa kome pripadaju a, s druge strane, pokazuju vee ili manje podrune i lokalne razlike, kako kod veinskog srpskog stanovnitva, tako i kod manjinskih etnikih zajednica. Vano je istai da rasprostranjenje osnovnih tipova odee nije strogo ogranieno, nego da izmeu njih postoje prelazni pojasevi u kojima se odlike dodirnih zona meusobno proimaju. Isto tako, kulturno-geografske zone prostiru se, osim u Srbiji, i u susednim zemljama balkanskog, panonskog, dinarskog i mediteranskog prostora u kojima Srbe, koji ive u zajednici sa drugim narodima, takoe odlikuje odea pomenutih tipolokih grupa.Izvor: Narodna kultura Srba u XIX i XX veku, Vodi kroz stalnu postavku,

1

Etnografski muzej, Beograd, 2003. Iz teksta: Jasna Bjeladinovi-Jergi, Srpska tradicionalna odea http://www.panacomp.net/content/view/30/73/lang,serbian_lat/

NARODNE NONJE Meu tvorevinama tradicionalne kulture srpskog naroda - po ulozi u svakodnevnom ivotu i znaenju etnikog identiteta, kao i po likovnim i estetskim vrednostima jedno od najznaajnijih mesta pripada narodnim nonjama. Poznate su mahom na osnovu sauvanih odevnih celina iz 19. i prvih desetina 20. veka, koje se odlikuju velikom raznovrsnou oblika i ukrasa. Ta raznovrsnost i bogatstvo zastupljeni su i u enskim i u mukim nonjama. Svaku oblast karakterisala je posebna nonja. Po nainu odevanja prepoznavalo se ne samo odakle je ko nego, naroito u meovitim etnikim sredinama, i kojoj etnikoj odnosno nacionalnoj zajednici pripada. U svom istorijskom razvoju raznovrsne narodne nonje, kao samosvojne tvorevine, s mnogostrukim znaenjima u ivotu naroda, bile su izloene i mnogim uticajima. Stoga su u njima, osim obeleja vremena u kome su rukotvorene i noene, sadrani i drugi odevni elementi iz proteklih vremena. U velikoj raznovrsnosti odevnih oblika, osim posebnih oblika nonji od jedne do druge seoske sredine, uoavaju se i izrazite razlike u odevanju izmeu gradskog i seoskog stanovnitva. Graanska odea na veem delu srpskog etnikog prostora razvijala se pod tursko-orijentalnim, a docnije, kao u gradovima panonskog podneblja i jadranskog primorja, prvenstveno pod evropskim uticajima. Graanska nonja balkansko-orijentalnog stila, izraena od skupocenih tkanina i sa bogatim zlatnim i srebrnim vezom, bila je visokokvalitetne zanatske izrade. Seoske nonje, naprotiv, sve do poetka 20. veka, i u materijalima i u oblikovanju, bile su preteno proizvod domae kune i seoske radinosti. Rukotvorile su ih ene, s tim to su poneke delove radile i seoske zanatlije. Iskustvo i tradiciju prenosili su stariji na mlae, s kolena na koleno. Ve prvi pogled na raznovrsne seoske nonje otkriva odreene posebnosti u spajanju funkcionalnih, likovnih i estetskih osobina odee na irim prostorima. Isti ili slian nain privreivanja, uslovljen geografskom sredinom, zatim istorijski, drutveni i kulturni razvoj uticali su na stvaranje odreenih odevnih sadraja u okviru veih kulturno-geografskih podruja, kao to su dinarsko, primorsko, centralnobalkansko i panonsko. U svakom podruju s obzirom na materijal za izradu i ukraavanje odee koji je sredina pruala, zatim na krojne oblike i nain ukraavanja, kao i na odevnu tradiciju i kulturne slojeve, karakteristian je osnovni tip nonje, koji se javlja u mnogim odevnim i ukrasnim varijantama. Nonje dinarskog planinskog podruja zahvataju predele Srpske krajine Kordun, Liku i severnu Dalmaciju, zatim veliki deo Bosne i Hercegovine, kontinentalne predele Crne Gore i jugozapadne krajeve Srbije. Utom prostranom planinskom podruju stoarstvo, odnosno ovarstvo, bilo je osnovna grana privreivanja, kome je bio prilagoen itav nain ivljenja. Narodne nonje bile su preteno izraene od vune. Posle tkanja vunena domaa tkanina noena je u specijalne stupe, "valjavice", kojih je nekada bilo mnogo na manjim rekama. Ta doraena tkanina, tj. sukno, u nekim krajevima bila je prirodno bele i smee boje, a u drugim predelima bojena je u crnu, tamnomodru, ili crvenu boju. Pored mnogih delova odee od domaih vunenih tkanina i sukna, u ijoj se strogoj formi naziru tragovi starobalkanske ali i tursko-orijentalne odevne kulture, osnovu i enske i muke odee inila je konopljana ili lanena koulja u obliku tunike s rukavima, obilno ukraena vunenim vezom. U enskoj odei su preko dugake koulje neizostavni delovi bili tkani vuneni pojas i pregaa, skladno komponovanih motiva i boja. Od suknenih haljetaka najraireniji je bio "zubun",

2

"sadak" ili "koret" vrsta dugakog prsluka, kao i haljina s rukavima, ukraeni vezom i aplikacijama ohe u boji. Glavu devojke krasila je crvena kapa, preko koje su udate ene polagale maramu presloenu na razne naine. U mukoj nonji karakteristine su uzane akire, a u nekim regijama prostrani "pelengiri" sa irim nogavicama, veoma stari delovi nonje. Uz njih su noeni prsluci sa ravnim i preklopljenim polama (gunji, zubun, jeerma, demadan) i krai kaputi s rukavima (gunj, gunja, koporan, aljina). Obavezan je bio tkani pojas raznih boja, a na glavi plitka crvena kapa, oko koje je u mnogim krajevima zimi omotavan vuneni al. Ukrasi, bogato primenjeni na mukim, a osobito na enskim nonjama, odlikuju se izvanrednim skaldom ornamenata i kolorita. Iznijansiranoj skladnosti umnogome je doprinosila prefinjena obojenost grae za tkanine i ukrase postignuta tradicionalnim postupkom bojenja biljnim bojama. U ornamentici polihromnog obilnog veza i u aplikacijama ohe i drugih ukrasa, koji prekrivaju gotovo sve vidljive povrine haljetaka, jednako i u tkanju, preovlauju geometrijski i geometrizovani vegetabilni motivi. U ostvarivanju dekorativnih i estetskih vrednosti vunene dinarske odee znaajnu ulogu imao je raznovrstan srebrni nakit, koji je jo vie pojaava njenu teku i monumentalnu celokupnu formu. Jedan od najistaknutijih oblika bile su muke "toke" za grudi, sastavljene iz vie srebrnih ploa ili pucadi, esto pozlaenih. Bile su simbol junatva i uz njih je noeno oruje visokokvalitetne zanatske izrade, zadenuto u pregrade irokog konog pojasa. Nonje primorskog jadranskog podruja u odnosu na veliku rasprostranjenost dinarskih nonji zauzimaju znatno manji prostor. Usko priobalno podruje Crnogorskog primorja i Bokokotorskog zaliva razvijalo se u mediteranskim privrednim i kulturnim uslovima, odravajui stalne veze s planinskim zaleem. Stoga se u nonjama, pored mediteranskih tragova i primesa graanske evropske odee, susreu i elementi dinarskih nonji planinskog zalea. Za izradu odee koriena su domaa platna od lana, konoplje i pamuka, kao i vunene tkanine poput sukna i rae. Osim domaih materijala, upotrebljavale su se, naroito za sveanu odeu, i tkanine fabrike izrade, kao to su oha, velur, brokat, svila. Pored skupocenih tkanina, u vreme razvijenog pomorstva, osobito tokom 18. i 19. veka, pomorci su lanovima svojih porodica donosili razne dragocenosti i modne detalje suncobrane, lepeze i dr. Osim veza u boji i gajtanskih naivaka, esti su bili beli bez i ipka suptilne izrade. Zlatni i srebrni nakit, proizvod uvenih zlatarskih radionica, upotpunjavao je finu jednostavnost primorskih nonji, u ijem je vizuelnom izrazu osnovnih odevnih predmeta kolorit bio ostvaren u dve-tri osnovne boje, ponekad i u viebojnoj kombinaciji. U enskoj odei karakteristina je gornja haljina u vidu dugake suknje, sloene u nabore, za koju je priivan prslui. Pojedine varijante razlikovale su se u vrsti i boji tkanine, a analogno tome i u nazivu. Preko koulje sa ipkanim umecima i suknje "sare", "rae", "kamiota", opasivan je vuneni ili svileni pojas, a s prednje strane dodavana je pregaa. Od gornjih haljetaka noeni su prsluci i kaputii. Glava je povezivana maramom, a ponegde se nosila i plitka kapa. I u mukoj odei kapa je plieg oboda, od ohe je, spolja presvuena svilom. Ostali delovi nonje su koulja s ukrasnim umecima, iroke nabrane gae, pojas, prsluk "jeerma" i kaput dugakih rukava. Znaajan ukras ine aplikacije gajtana, a oko pojasa koni "emer" s pregradama, u koji su zaticane po dve kubure ili ledenice, izraene u domaim pukarskim radionicama. U primorskim oazama dinarskog ruha zapaa se prilagoavanje odevnih odlika planinskog zalea pitomini primorskog podneblja. Nonje centralnobalkanskog podruja, osim u junim i sredinjim delovima Srbije, s

3

komunikacijskim jezgrom Moravske doline, rasprostiru se i u kosovsko-metohijskoj oblasti i u predelima Rake. Na ovom irokom prostoru smenjuju se nizijski i brdoviti predeli, a nonje predstavljaju spoj zemljoradnikih i stoarskih elemenata, s ouvanim tragovima grke, starobalkanske vizantijske, srpske srednjovekovne i tursko-orijentalne odevne kulture. U mnotvu varijanata osnovnog odevnog tipa, s naroitom raznovrsnou u enskom odelu, kod mukaraca su bili karakteristini sukneni beli a zatim i smei haljeci. Specifian ukras bile su aplikacije od crnog ili od tamno-modrog vunenog gajtana. U enskim nonjama, s brojnim osobinama izduene vizuelne forme, zapaa se izuzetno bogatstvo oblika, tkanina, veza, aplikacija raznih ukrasa, kao i upotreba crvene boje u kombinaciji s drugim bojama, kao i zlatnim i srebrnim nitima, doprinosila je velikoj ivopisnosti ovog tekstila. Osnovni deo odee bila je koulja, pravo krojena, s veoma bogatim vezom na rukavima, grudima i uz donju ivicu. Vez je raen vunenim, pamunim i srmenim koncem na kudeljnoj, lanenoj ili pamunoj osnovi. Drugi karakteristian deo odee bila je vunena ili pamuna suknja otvorena celom duinom, koja se od jednog do drugog kraja razlikovala po duini, ukrasu, koloritu i nazivu. Elegantne kosovske jednobojne "boje" sa suptilnim vezom, kao i fina raznobojnost "futa", "boka" i "zaprega" iz drugih krajeva, s prugastim i sitno geometrijskim arama dobijenim tkanjem, veoma su skladno pristajale uz belinu izvezenih dugakih platnenih koulja. I svi drugi delovi, a naroito "zubun" dugaak sukneni prsluk s izvezenim cvetovima, po likovnoj izraajnosti predstavljaju izuzetne domete narodnog rukotvorenja. Ovim osobinama treba dodati i naroitu opremu glave kod ena, s dodavanjem umetaka u kosu i pokrivanjem ornamentima i ponekim krojnim osobinama, i u raznovrsnom nakitu - naunicama, ukonjacima, poelicama, nagrudnjacima, prstenju, uoavaju se odblesci srpskog srednjovekovnog kostima i nakita. Nonje panonskog podruja rasprostiru se u centralnim delovima Srbije, u Vojvodini, Baranji, Slavoniji i bosanskoj Posavini, u ijoj je populaciji znatan udeo srpskog stanovnitva. U junom graninom pojasu nonje se proimaju sa centralnobalkanskim i dinarskim odevnim sadrajima, a u ostalom okviru izloene su srednjoevropskim uticajima i stilovima, posebno baroku, i od kraja 19. veka graanskoj modi zapadnog i srednjoevropskog pojasa. Posebno su znaajni staroslovenski elementi, koji su se na jugoslovenskom prostoru najbolje ovde ouvali. Na panonskom, preteno nizijskom prostoru, sa sloenim kulturnim proimanjima, plodnost tla, s obiljem itarica i drugih plodova, davala je ekonomsku sigurnost stanovnitvu, to se odraavalo na sve oblasti ivota i to je u odevanju doprinelo bujnoj raznovrsnosti i razigranosti oblika, ukrasa i boja. Bogato nabrana platnena odea, koja se nosila leti i zimi, deluje lako i ivo. esti su vegetabilni motivi, zlatovez, a boje su veinom svetle. U enskim nonjama zastupljena je platnena dugaka nabrana jednodelna koulja, na kojoj je ukras izveden u tkanju ili vezenjem u jednoj ili vie boja. Na slian nain ukraena je i dvodelna koulja, s tim to se donji deo nosi u vie slojeva. Osim platnenih, bile su uobiajene i vunene suknje, s krupnim i sitnim naborima. Preko platnene odee opasivani su pojas i pregaa, a u nekim krajevima noene su dve - prednja i zadnja pregaa. Osim obilne primene floralnih motiva, a u tkanju i geometrijskih ornamenata, specifina su bila oglavlja - pekiri s podlokom, marame presloene u kape, a kod nevesta i mlaih ena cvetne krune i zlatovezne kape. Muku platnenu odeu sainjavaju "rubine" (koulja i gae) s panonskim nainom oblaenja (koulja se, naime, obavezno nosila preko gaa). Kao i na enskim kouljama, ukraavanje je bilo izrazito i na mukim. Meu raznim biljnim ornamentima, posebno se isticao, kao simbol plodnosti, motiv itnog klasja izveden u zlatovezu. Zimi je enska i muka platnena odea dopunjavana suknenim i krznenim haljecima. Na suknu

4

bele, mrke i smee boje motivi su oblikovani priivanjem izrezanih komadia sukna i ohe u boji, a na konim predmetima aplikacijama koe na kou. Naiveni ukrasi u kombinaciji s vezom ivih boja doprinosili su veoma ivopisnom izgledu prsluka, gunjeva, kabanica i kouha. I pored svih raznovrsnosti odevnih sadraja u planinskim, primorskim, blago zatalasanim i nizijskim prirodnim sredinama, sa specifinim uslovima narodnog ivota i kulture, u celini posmatrano, sve te nonje odlikuju se jedinstvom opteg izraza i izgleda. To jedinstvo, zasnovano na vekovnom narodnom iskustvu, tradiciji, potrebama i umeu, iskazuje se u vizuelnoj harmoniji osnovnih konstruktivnih elemenata, koji ine skladnu celinu i uslovljavaju raspored ornamentalnih kompozicija. Po likovnim svojstvima i nesumnjivo velikim estetskim vrednostima, narodne nonje u Srba iz 19. i prvih decenija 20. veka doseu sami vrh tradicionalnih umetnikih ostvarenja kolektivnog narodnog duha, ne samo svoje sredine nego i mnogo ire. Od kraja 19. veka, otkada tradicionalan nain odevanja ustupa mesto gradskom, evropskom odelu, narodne nonje postale su kulturnoistorijska batinjena vrednost, s tim to su se u dnevnoj upotrebi zadrale samo izuzetno, u ponekim zatvorenim sredinama ili u odreenim sveanim prilikama. Tekst: Jasna Bjeladinovi Jergi

Raznolikost i bogatstvo tradicionalnog naina odevanja, oblikovanog u okvirima kolektivnog poimanja pripadnosti i iskazivanju individualnog oseanja i umea, zasnovano je na nasleu i tradiciji. Prema nainu odevanja prepoznavalo se odakle je ko i, naroito u meovitim sredinama, kojoj konfesionalnoj i etnikoj zajednici pripada. Odeom se, zajedno sa nakitom, od najranijih vremena iskazivalo kom se stalekom sloju drutva pripada, kom uzrastu, a postojala je izvesna razlika u odevanju u svakodnevnim i prazninim prikama. Nonja svakog kraja sadravala je i magijsko-obredna znaenja, a u oblikovanju i izradi 5

raznovrsnih odevnih i ukrasnih oblika u osnovnoj funkciji zatite tela u razliitim klimatskim uslovima. U ulozi ukraavanja osoba koje ih nose pokazivalo se i kreativno umee i ukus pojedinca i zajednice. Raznovrsna sadrajna, likovna i funkcionalna svojstva predstavljaju obeleja odevne kulture sredina i vremena u kojima su rukotvorine noene, sa istovremeno prihvaenim izvesnim odevnim elementima iz prolih vremena. Na formiranje odevnih osobina, pored kulturno-istorijskih inilaca kroz vreme i prostor, znatno su uticali priroda i klimatski uslovi. Tako kultura planinaca stoarskog naina privreivanja, kao i kultura ravniara i zemljoradnika nose u sebi svoja znaenja i vrednosti, kako materijalne tako i duhovne kulture. Graanska odea razvijala se pod tursko-orijentalnim, a kasnije, kao u gradovima panonskih podneblja i jadranskog primorja, prvenstveno pod evropskim uticajem. Pod uticajem ve navedih faktora dolazi do stvaranja odreenih srodnih odevnih sadraja u okviru veih kulturno-geografskih zona, kao to su centralno balkanska, panonska, dinarska i primorska sa svojim specifinostima. Pripremanje materijala, bojenje, krojenje, ivenje i ukraavanje odee, kao i njeno odravanje u prolosti bio je enski posao. Zavisno od prirodnih uslova odelo stoara odlikovalo se brojnim grubim delovima odee od vune, jednostavne izrade u kpoja. U niim i pitomijim krajevima, pored vune ili koe, pravili su odeu od biljnih vlakana, lana i konoplje, a ira upotreba pamuka poinje tek poetkom 20. veka. Od ovih vlakana tkane s razne vrste platna: laneno, konopljano, pamuno i meovito, gde se pamuk meao sa lanom, konopljom i svilom. Vuna je imala najveu primenu u izradi materijala za odeu. Upotrebljavana je viestruko: za izradu sukna od koga su ili gornje delove odee, letnje i zimske (zubuni, prsluci, gunjevi, koporani), za tkanje enskih pregaa, tkanica, suknji i torbi, za izradu arapa i nazuvica, enskih i mukih kapa. Sukno se u poetku nije bojilo. Upotrebjavalo se belo ili singavo (to se zadralo u krajevima istone Srbije. Tek poslednjih decenija 19. veka poelo je bojenje. Koa se upotrebljavala kao dosta est materijal za izradu odee i bue (kousi raznih oblika i veliina, torbe, ubare, opanci, najpre od netavljene a onda od tavljene koe). Postepenim prelaskom sa stoarstava na zemljoradnju, raspadanjem porodinih zadruga, razvojem zanata, trgovine i industrije, izradu pojedinih delova nonje polovinom 19. veka i kasnije pruzimaju seoske i varoke zanatlije: abadije, terzije, urije, pamuklijai i opanari. Poetkom 20. veka, posredstvom trgovine i grada, selo usvaja izvesne delove odee koje su izraivali krojai koji su krojili odeu pod uticajem evropskog naina odevanja. Od druge polovine 20. veka narodne nonje iz prolih vremena postaju kulturno-istorijska batinjena vrednost, s tim to su se u dnevnoj upotrebi zadrale samo izuzetno, u ponekim zatvorenim sredinama i u odreenim sveanim prilikama. Jedan od naina da se tradicionalni kostim sauva i prikae publici je, pored muzejskih zbirki (gde se uvaju originalni odevni predmeti) i scensko-folklorni kostim, koji kroz originale ili replike produava saznanja o tradicionalnom odevanju u prolosti. Sneana Tomi - Jokovi, etnolog, kustos u Muzeju u Sirogojnu, bivi lan KUD-a Sevojno,

6

Dragomir Boovi, umetniki rukovodilac ansambla http://www.kudsevojno.org.yu/odeca.htm U Srbiji u devetnaestom veku se u razliitim oblastima javljaju isti ili slini haljetci, koje sreemo i van granica Srbije ili su ak opsti za jos sire geografsko podruje. Meu najstarije muzicke kape ubrajamo subaru, koja je veoma stara i dosta rasprostranjena. Fes je na na ovoj teritoriji novijeg porekla. Usvojen je posredstvom Turaka, a smatra se da je poreklom od grkih antikih laara. Naziv je dobio po gradu Fesu, u Maroku gde su fesovi i izraivani. Na podruju koje je naseljavalo dinarsko stanovnistvo u Srbiji u devetnastom veku nosila se kosulja jednog, gotovo istog tipa, koji se u nekim uzim oblastima razlikovala u detaljima (u sirini, duzini i nainu nosenja). Ovo je poznata dinarska kosulja, sa pravim neukrojenim rukavima usivenim za stan. Posebne karakteristike ovoj kosulji daju klinovi, koji se umeu sa strane i na taj nain ona ima odgovarajuu sirinu. Upravo ovaj detalj na dinarskoj kosulji bio je znaajan i od njega je zavisila sirina i obim kosulje. Nain nosenja ove kosulje je dvojak: ili se nosi preko gaa ili uvuena u gae odnosno aksire. Na podruju Srbije nosena su tri tipa muskih aksira: uske bele benevreke, pelengire, i siroke turae, ili poturlije, sline turskim aksirama. U izvesnim sluajevima sretali smo gae kao gornji haljetak, koji je nosen umesto aksira. aksire tipa pelengira, ili salvara, od neuvaljanog sukna, sirokog tura i sirokih kraih nogavica (do ispod kolena), kakve su nosene na prostoru Starog Vlaha u Srbiji, bile su poznate i u drugim dinarskim oblastima. Pelengiri se nose najvise u kombinaciji sa strukom (crveni ogrta tipa kabanice). Uzane aksire tipa benevreka, od belog sukna, sa uskim i pri dnu razrezanim nogavicama, sa manjim i dosta plitkim turom i izrezima na gornjem prednjem delu, bile su rasprostranjene na itavom Balkanskom poluostrvu, a najzastupljenije u istonoj Srbiji, u Vojvodini i u Makedoniji. Siroke aksire turae, ili poturlije, svakako su novijeg porekla u nasim nosnjama, a pripadaju onoj vrsti tursko-orijentalne odee. Kod nas su najpre nosene po gradovima; bile su od plave i crne ohe, bogato ukrasene gajtanima. Vremenom, iz grada su ih primili i bogatiji ljudi na selu, a od njih i ostali, koji su ih umesto od oje radili i od domaeg tanjeg sukna ili od sajka. Gunj se nosio na itavoj teritoriji Srbijea i sire. On je bio tipian muski haljetak, mada su ga ponegde nosile i zene. U poetku jednostavnog kroja i ukrasavanja, konaan izgled gunja i jeleka, sa bogatim ukrasima od gajtana, kod nas se formirao upravo u vreme turske okupacije. Kabanica se ubraja u red karakteristihih suknenih haljetaka. U dinarskim predelima Srbije kao i u zapadnoj Srbiji, nosila se kabanica od crvenog, grubog sukna bez rukava, du do ispod ine kolena, ponekad sa kapuljaom iza vrata. U jugoistonom delu srbije, usopluku, nosila se kabanica od sivog sukna, po kroju slina ovoj iz dinarskih predela. Pod grlom se zakopavala na zaponak. Na teritoriji Srbije u devetnaestom veku noseno je vise vrsta opanaka. Meu njima su najvise bili rasprostranjeni i najduze noseni presni opanci od neuinjene koze. Od 1850. godine po

7

ugledu na bosansku izradu opanak i stavljenje crvene koze, u Srbiji se poznju izraivati crveni opanci-crvenjaci. Najpre su pravljeni u Uzicu, koje je u to vreme bilo poznat trgovaki centar i preko koga se trgovalo sa Bosnom i Dubrovnikom. Crveni opanci su se prosirili na teritoriju zapadne Srbije, tako da ih nalazimo kod Caka, Valjeva, Gornjeg Milanovca, Sapca i Beograda. I dok se celom zapadnom Srbijom prosirio crveni, dotle je u istonoj Srbiji i dalje nosen samo presni opanak. Krajem devetnaestog veka pojavljuju se stavljeni, trajniji i bolji opanci, poznati kao ona i, stavljenici, sabaki ili siljkani. I oni su se nosili u predelima zapadne Srbije, a odatle su se tek posle 1918. postepeno sirili prema istonoj Srbiji. Presni opanci su bili domae izrade. Sa pojavom crvenih opanaka, polovinom proslog veka, razvija se opanarski zanat, pa su oni, kao i docniji onasi, bili zanatske proizvodnje. U pogledu zenske nosnje, u proslosti, ono sto je na prvi pogled, odvajalo devojku od udate zene, bio je nain esljanja i pokrivanja glave. U Srbiji devetnaestog veka devojke su kosu plele u pletenice pa ih spustale niz lea ili obavijale oko glave. U Srpkinja bilo je pravilo i obaveza da devojke nose nepokrivene glave sa kosom, dok su zene, morale redovno imati glavu i kosu pokrivenu. Pokrivanje devojake glave fesom ili povezivanje marama novijeg je datuma. Pokrivanje glave kod zena bilo je raznovrsnije, i moze se svrstati u vise grupa: konga, fes sa samijom, trvelji, runik i zabratka. Meu njima najzanimljivije su konge ili kone, koje su nosene u veem delu severne Srbije. Razliite po obliku, nainu namestanja i ukrasavanja, konge su nosene tokom itavog devetnaestog veka a u izvesnim sluajevima i docnije. Po pravilu, ona se sastojala od osnove podmetaa raznih oblika - od konopljenih vlakana, lipove kore, drvene mladice, metalnog obrua, oko kojih se obavijala prtena tkanina; zatim, od jedne manje marame doglavae i jedne vee etvorougaone marame ili peskira. Trvelji spadaju u veoma karakteristine zenske kape. Meutim s obzirom na to sto su se trvelji sastojali od pletenica zenske kose sa umetcima od tue kose, kuine, vune ili jedne vrste suve trave koji su se savijali i namestali iznad usiju, kao i da se preko njih povezivala obina marama ili peskir, pre bi se moglo rei da je to vrsta neobine frizure. S temena, ispod marame esto se nosio vuneni prevez ukrasen vezom i podnizan paricama. Trvelje su nosile samo zene, i to od dana venanja, pa do kraja zivota. Polazei od Kosova na sever, zapadna granica bio bi Kopaonik, gde se trvelji sukobljavaju sa fesom i samijom, zatim dalje prema Sumadiji sa konom, dok se na istoku granie opet sa posebnim nainom esljanja i povezivanja glave zabratkom, koja se nosila u tadasnjem vranjskom, niskom, pirotskom, i krajinskom okrugu. Zenske kosulje na teritoriji Srbije nosene su u dva tipa: pravo krojena duga kosulja sa klinovima i siroka kosulja oko vrata i u struku bogato nabrana tj. dinarska koulja koja se nosila u veem delu Srbije izuzev oblasti blize Savi i Dunavu. Drugi tip je posavska kosulja preseena i nabrana i struku nosena blize Savi i Dunavu (Mavi i Pocerini, Beogradskoj Posavini i Podunavlju, kao i na severoistoku Srbije u nosnjama srpskog i vlaskog stanovnistva).

8

Pregaa je nosena jedna ili dve prednja i zadnja. Sve do pred kraj ovog vremena, pregae su izraivane od vunenih tkanina iz, jedne ili dve pole, ukrasene raznovrsnim utkanim, a docnije vezenim sarama. Po pravilu bile su bez resa, mada su u zapadnim delovima Srbije kod doseljenog stanovnistva iz Bosne i Hercegovine ponekad imale kratke rese. U severoistonoj Srbiji Vlahinje su nosile male pregae, prednju i zadnju sa veoma dugim resama. Prednja preaga sa utkanim horizontalnim prugama i kleanim motivima izmeu njih, bila je jedna od najstarijih pregaa u Srbiji. Meu njima svakako su bile najlepse one iz Sumadije, Beogradske Posavine i Podunavlja. Zanimljiva je pojava nosenja dveju pregaa. Sudei po teritoriji na kojoj su nosene, mozemo ih, svakako, vezati za panonski kulturni sloj, za razliku od malih pregaa sa dugim resama koje su karakteristine za Vlahe. Najrasprostranjeniji deo zenske odee bio je: zubun, doramak, saja ili urdija. Izraivao se od belog ree crvenog sukna bez rukava s preda otvoren i razliite duzine. Zbog veoma raznovrsnog i bogatog ukrasavanja, zubun je bio jedan od najlepsih zenskih haljetaka. Sama re zubun tatarskog je porekla i oznaava odeu bez rukava, spreda otvorenu. U ovu grupu svrstava se i sukman spreda otvoren, ili zatvoren. Polazei od injenice da je u Srbija krajem osamnaestog i pocetkom devetnaestog veka bila naseljena brojnim doseljenicima iz razliitih krajeva, svakako je u pogledu odevanja vladalo veliko sarenilo, koje se, kao jedna od glavnih etnikih karakteristika stanovnistva, za izvesno vreme i zadrzalo. Gledano prema rasporedu na tlu Srbije jedna od najkarakteristinijih oblasti je podruje dinarskog stanovnistva, koje ini nastavak sireg dinarskog podruja, razumljivo je sto i nosnja ovog stanovnistva nosi peat dinarske kulture i sto kao takva, pod istim ili slinim uslovima, dugo odrzala utiui istovremeno i na nosnju susednih oblasti. Vremenom odelo se postepeno menjalo i asimilovalo, tako da se gotovo ujednailo, zadrzavajui u sebi manje osobenosti u pogledu naziva, kroja i naina nosenja. Nasuprot muskoj, zenska nosnja je bila i ostala raznovrsnija. Ako posmatramo nosnju u delu severne Srbije (Mava, Posavina i Podunavlje, delimino Sumadija pa preko Morave i oblasti timoko-branievskog stanovnistva) osea se uticaj panonskih nosnji. Prelaznu oblast izmeu dinarske nosnje sa jedne strane i nosnji istono od Morave sa druge strane, izdvojili bi smo sumadijsku nosnju. Ona je takoe rezultat istorijskih, drustveno-politikih i kulturnih odnosa u kakvim se Srbija nasla u devetnaestom veku. Stoga nije sluajno sto se u toj poznatoj i veoma rasprostranjenoj nosnji susreu razliiti elementi (dinarski, panonski, gradski, vojniki i dr.) sto ju je inilo skladnijom, jednostavnijom odeom, u kojoj vise nije bilo teskih, glomaznih haljetaka niti esto komplikovanih frizura i kapa. Bila je manje kitnjasta i upadljiva, ali zato veoma praktina. Zbog toga, ona se brzo sirila i usvajala i van granica Sumadije: na zapad - preko Drine, na jug - Moravskom dolinom i na istok preko Marave i dalje. Teritorija istone Srbije nalazi se izmeu dve politiko-administrativne granice, rumunske i bugarske, zatim izmeu panonskog basena i sopske oblasti. Posebnu grupu nosnji ine nosnje sopske oblasti. Ovo stanovnistvo nalazei se po strani od veih komunikacija, zadugo je ostalo nepromenjeno, sto je bio jedan od vaznijih razloga za

9

ouvanje veoma arhainih delova nosnje: litak, sukman... Vremenom esim dodirima sa okolnim zonama u nosnjama i u zivotu sopskog stanovnistva nastaju izvesne promene u nosnji. Za etniku proslost oblasti moravsko-vardarskih doseljenika veoma su znaajna istorijska zbivanja. Duga turska vladavina i ekonomska potinjenost ostavili su dubok trag. Stanovnistvo niskog, leskovakog i vranjskog podruja nosilo je prostiju, grublju nosnju od domaih tkanina, bez mnogo ukrasa i veza. Na nosnji vranjskog stanovnistva u proslosti se, osim orijentalne, zapazaju uticaju makedonske, karajiko-ustendilske i zletovske nosnje. Nosnja u gradovima sirom Srbije je nesto ujednaenija i ini grupu za sebe. Razvojem industrije i trgovine kao i niz drugih faktora uticali su da se nosnja postepeno gubi iz upotrebe. http://www.narodnenosnje.co.yu RPSKA TRADICIONALNA ODEA Sabori kao i neki drugi vidovi drustvenog i obicajnog znamenja u raznim sredinama srpskog etnickog podneblja bili su prilike kad se na malom prostoru, prisustvom mnogih clanova zajednice, sagledavala osobenost tradicionalne odece. Prema nacinu odevanja prepoznavalo se odakle je ko i kojoj nacionalnoj zajednici pripada narocito u mesovitim sredinama. U 19.-om i prvoj polovini 20.-og veka postojale su izrazite razlike u odevanju izmedju gradskog i seokog stanovnostva. Gradjanska odeca razvijala se pod turskoorjentalnim a kasnije pod evropskim uticajem. Seoska tradicionalna nosnja bila je neuporedivo bogatija i raznovrsnija. Mozemo je podeliti po zonama:Narodna nosnja centralnobalkanske zone sredisnji, istocni i juzni krajevi Srbije, kosovsko

metohijska oblast i predeli Raske.Narodna nosnja panonske zone rasprostire se u Banatu, Backoj, Sremu, Baranji, Slavoniji,

Beloj Krajini i Bosanskoj Posavini u cijoj je populaciji znatan udeo srpskog stanovnistva.Narodna nosnja dinarske zone zauzima veliki prostor pocev na severu juzno od Save, preko

veceg dela Bosne, kontinentalne Dalmacije, Hercegovine, preteznog dela Crne Gore sve do planinskih litica koje nadvisuju uski pojas jadranskog primorja, zatim u srednjem i gornjem Podrinju i jugozapadnim oblastma Srbije.Narodna nosnja primorske zone zauzima znatno umanjen prostor. Uski pojas jadranske obale

od Bokokotorskog zaliva preko Pastrovica sve do reke Bojane na jugoistoku. Razvijao se u mediteranskim klimatskim i privrednim uslovima.Srpska zenska gradjanska nosnja sastojala se iz kosulje od svilenog "srpskog platna", preko koje

se oblacila dugacka haljina "fistan" sa dugim rukavima, preko haljine oblacilo se "libade" otvoreni haljetak sa zvonom. Stavljao se dugacki svilen pojas "bajader" koji je isticao eleganciju celokupne nosnje. Zimi se koristila bundica krojena u struku. Otmenom izgledu nosnje odgovaralo je oglavlje "fes" uokviren pletenicama i okrugom "bare" sa prstenom po sredini.Srpska muska gradjanska nosnja do tela su se nosile "caksire" sireg nabranog tura i uskih

10

nogavica a u Hecegovini i Crnoj Gori siroke "salvare", gace koje dopiru do ispod kolena. Od haljetaka korisceni su "anterija" sa dugackim rukavima, "fermen" spreda otvoren i bez rukava. Praznicni haljetak bila je "dolama" sa "cevken" rasecenim rukavima, a za zimu "curak" u obliku dugackog kaputa, postavljen krznom. U predelu pojasa opasivao se svileni "trabolos", u Bosni pojas crvene boje a i kozni pojas "silaj" sa pregradama za pribor za pusenje, oruzje i drugo. http://www.maksilora.com/strana/srp/tradicionalnaodeca/

Narodne srpske nonje centralno balkanske zone

Etnika odea centralnobalkanske zone u Srbiji rasprostire se u njenim istonim i junim krajevima i u oblastima Kosova, Metohije i Rake. Na toj prostranoj teritoriji smenjuju se nizijski, brdroviti i planinski predeli, a odea predstavlja spoj zemljoradnikih i stoarskih odevnih elemenata, s ouvanim tragovima staroslovenske, starobalkanske, srpske srednjovekovne kulture vizantijskog nanosa i trusko-orijentalne kulture. Karakterie je izduena vizuelna forma odevnih celina, botatstvo suptilnih i raskonih ukrasa savrene izrade i fino slaganje boja. U svim krajevima, pored zajednikih sadrajnih i likovnih svojstava, odea pokazuje dosta podrunih i lokalnih razlika, koje se u nekim elementima iskazuju i prema etnikoj pripadnosti. Kao zajednika karakteristina odevna obeleja javljaju se, sve do prvih decenija 20. veka, gotovo iste vrste materijala domae izrade - prevashodno konopljano, laneno i pamuno platno, sukno (vunena valjana tkanina) bele i tamnosmee boje, vunene i pamune tkanine, esto sa utkanim prugama i sitno sloenim geometrijskim ornamentima, kao i nepreraena i preraena koa. Koriene su i neke tkanine fabrike izrade kao i proizvodi istonjakih svojstava. U srpskom odevnom korpusu platneni i raznovrsni vuneni i sukneni haljeci, i pored velike raznoobraznosti vizuelnog izgleda veinom sadre iste ili sline krojne odlike. U svim sredinama u enskoj, kao i u mukoj odei, platnena koulja u obliku ravno krojene tunike sa rukavima, osnovni je donji i gornji haljetak. Gotovo svuda enska dugaka koulja je iste irine, sa jednim do dva klinasta proirenja po stranama, izuzev na Kosovu, Metohiji i u oblasti Rake (centri srpske srednjovekovne dravnosti), gde se koulja razvila u iroku zvonoliku haljinu sa deset i vie klinova. U tom razvijenom obliku, sa izrazito bogatim vezenim dekorom koji se susree i u drugim krajevima i na drugim predmetima, kao i u slaganju ornamenata, vidljivi su odblesci srednjovekovnog tekstila srpskih valstelinskih odora. Vez savrene izrade, sa istananim smislom za povezivanje raznih oblika geometrijskog, kao i stilizovanog biljnog ornamenta, smeten je na vidljivim delovima koulje - rukavima, prsima sa okovratnikom i po ivici koulje. Navezeni motivi najee su slobodni, ali ih ima i sa ispunjenom pozadinom. Za vezenje se koristila vunena prea, vrlo esto crvene boje u vie nijansi. U nekim sredinama, crvena boja je samostalno zastupljena, u drugim oblastima ukomponovana sa drugim bojama, ili sa srebnim i zlatnim nitima, uz dodavanje perlica, ljokica i kianki. Nasuprot ovom preteno crvenom i srmenom ukrasu koji obilno prekriva grudi i rukave koulje, regionalno rasprostranjenom mahom u junim oblasitma, polihromni vez svetlih i tamnih tonova, diskretnije primene, krasio je koulje u ostalim predelima. Druga odevna karakteristika koja zanaajno tipoloki definie ensku odeu centralnobalkanske zone je suknja, oblikovana od dve popreno sastavljene pole, nabrana i otvorena celom 11

duinom. Podjednako su je nosile devojke, neveste i udate ene. Javlja se u dve osnovne varijante. Boje, zaprega (kratka enska suknja, otvorena celom duinom), koja pokriva samo bokove ili dopire do kolena, ornamentaisana vezom ili preteno utkanim raznobojnim arama zastupljena je u oblastima Kosova, Metohije i Rake. Druga, futa, vutara (znatno dua suknja), koja see skoro do ruba enske koulje, otvorena celom duinom, prugaste ornamentike, bila je rasprostranjena u veini drugih krajeva centralnobalkanske zone. Istovremeno, osoben izgled celokupnoj odei u jugoistonoj Srbiji, davao je sukman, litak, manovil (neproseena haljina bez rukava), izraena od vunene tkanine crne boje i u letnjoj varijanti od konopljanog platna sa bogatim vezenim dekorom. Ovoj neproseenoj haljini, poznatoj i kod drugih slovenskih naroda, pripisuje se staroslovensko poreklo. Neizostavni delovi odee su tkani pojas i vunena pregaa, geometrijske ornamentike izvedene u samom tkanju, ree vezenjem. Opasivala se samo s prednje strane, osim u nekim sredinama u severoistonoj Srbiji, gde su Vlahinje nosile i zadnju pregau, po starovremenskoj tradiciji, potkienu vunenim dugakim resama. Dvopregano opasivanje povrh koulje javlja se i u albanskoj enskoj odei, u ijem optem vizuelnom izgledu preovlauju utkana geometrijska ornamentika i kolorit tamnijih tonova. Od gornjih delova odee koji su noeni leti, a pojedini samo zimi, veliko rasprostranjenje imali su kratak jelek (prsluk), dui zubun (enska gornja haljina bez rukava, otvorena spreda), dugaka suknena haljina sa rukavima i gunj (enski i muki haljetak dugih rukava, vrsta kaputa od sukna) bele ili smee boje, duine do pojasa, svi optoeni gajtanima. Meu navedenim vrstama gronjih delova odee, od kojih je svaki u lokalnim sredinama sadrao izvesne likovne i ukrasne posebnosti, najlepe oblikovan bio je zubun, izraen od belog sukna, dug do kolena, otvoren spreda. Uz geometrijske ornamente obilno su zastupljeni stilizovani cvetni motivi izvedeni vezom, aplikacijama bojene tkanine, ponegde sa dodatkom kianki i resa. I zubuni sa bogatim vezenim dekorom cvetnih motiva od crvene vunene pree kod kojih je ukomponovano drvo ivota, kao i u drugim lokalitetima zubuni sa srodnim cvetnim oblicima od crne i tamnosmee vunice sa krunim naivcima crvene tkanine, ili zubuni sa reljefnim vezom suptilno sloenih geometrijskih ara izvedenih u raznim nijansama crvene boje, kao i zubuni sa diskretnim polihromnim aplikacijama veza i tkanine - pokazuju visoke domete umetnikog rukotvorstva zasnovanog na tradiciji srednjovekovnih vrednosti. Jedna od upeatljivih odlika centralnobalkanskog prostora jeste oglavlje, prevashodno trvelji (dve pletenice ispletene od vune) koje udate ene upliu sa kosom i savijaju pored uiju. U nekim oblastima i prorodna kosa eljala se na slian nain. Na tako oeljanu kosu polagani su pekiri i kape sa kraim ili duim prevesom niz lea. Devojke sa kosom oeljanom u jednu, dve ili vie pletenica, nosile su malu crvenu kapu ili maramu. Kod nevesta se javljaju posebni oblici, bogato iskieni cveem, nizovima perlica, srebrnog novca i drugim privescima, koji su, osim ukrasne uloge imali i znaenje apotropeja. Pored nakita za kienje kose i pokrivala za glavu (naunice, ukonjaci, poelice, dijademe) i u prazninoj odei raznih vrsta ogrlica, nagrudnjaka, narukvica, prstenja, veliko rasprostranjenje imale su pafte (ukrasne vee ili manje kope za enski pojas), srebrne ili pozlaene. Za razliku od enske odee koja se iskazuje velikom raznolikou oblika i ukrasa, muka seoska odea centralnobalkanske zone ujednaenijih je odlika. Osim platnene koulje i gaa noenih leti u ravnijim predelima, tipinu odeu sainjavali su haljeci, zimi noeni u vie slojeva, koji su tokom 19. veka bili od valjanog sukna bele boje. To e se u nekim krajevima istone Srbije kao i kod Srba i Albanaca na Kosovu i Metohiji zadrati i do poetka 20. veka, to nije bio sluaj u

12

veini ostalih krajeva, gde je u drugoj polovini 19. veka sve vie kroieno sukno smee i crne boje. Osim koulje, slinih krojnih i ukrasnih obeleja kao na enskim kouljama, najire rasprostranjenje imali su sukneni damadan (prsluk bez rukava, sa preklopljenim prednjicama) i prsluci razliite duine, spreda otvoreni, a od zimskih haljetaka gunj sa rukavima, takoe razliite duine i sa razliitim nazivima od jedne do druge sredine. Uz tkani vuneni pojas preteno prugaste ornamentike, neizostavni deo suknene odee, ukraene aplikacijama crnih vunenih gajtana, bile su akire (vrsta mukih pantalona) krojene sa plitkim turom i uim nogavicama. U nauci se smatra da ovaj oblik suknenih pantalona, kao i gajtanski ukrasi, imaju starobalkansko poreklo. Izvesnu primenu imali su i predmeti orijentalnog porekla: akire sa naborima i dubljim turom, trabolos (areni svileni muki pojas), silav (muki koni pojas sa pregradama). Na odei za sveane prilike, izraenoj od domaeg sukna, ili od smeeg ajaka (sukno fabrike izrade) i tamnomodre ohe fabrike izrade, najei nakit bio je ustek (muki nakit nanizan od perlica ili zanatski oblikovan od srebra). Za pokrivanje glave sluili su vunena crna kapa, ubara od jagnjeeg krzna, ulav, ulah (plitka bela muka suknena kapa) i u ponekim sredinama fes (crvena muka kapa). Bilo je uobiajeno obavijanje oko kape i glave pamunog pekira, a po zimi tkanog vunenog ala. Od kraja 19. veka Srbi koriste ajkau (tofana vojnika kapa), koja se, kao i kee (muka bela suknena kapa) kod Albanaca, u znaenju etnikog identiteta, odrava u upotrebi i u savremenom ivotu na poetku 21. veka. I muku i ensku obuu karakteriu vunene pletene arape bogato ornamentisane i plitki opanci kune i zanatske izrade. Gotovo u svim sredinama znaajnu primenu imale su suknene kabanice sa rukavima i iroki polukruni ogrtai sa kapuljaom, noeni preko sveg odela. Izvor: Narodna kultura Srba u XIX i XX veku, Vodi kroz stalnu postavku, Etnografski muzej, Beograd, 2003. Iz teksta: Jasna Bjeladinovi-Jergi, Srpska tradicionalna odea

Narodne srpske nonje centralno balkanske zone

Seoske tradicionalne nonje centralnobalkanske zone rasprostiru se u sredinjim, istonim i junim krajevima Srbije, u kosovsko-metohijskoj oblasti i u predelima Rake. Na tom irokom prostranstvu koje predstavlja istoni pojas srpskog etnikog prostora i ija je komunikaciona okosnica Moravska dolina na koju se nadovezuje Vardarsko poreje, kao i nizijski, brdoviti i u nekim sredinama planinski predeli, pogodni za razvoj vie naina privreivanja doveli su do stvaranja posebnih kulturnih sadraja - u sluaju narodne nonje do proimanja zemljoradnikih i stoarskih odevnih elemenata. Preko uzdunih velikih reka s raskrsnicom puteva od najranijih vremena, osim istorijskih i etnikih kretanja u oba smera uzdunog puta sever-jug, dolazilo je i do prelamanja kulturnih uticaja sa zapadne i istone strane. Ovde su se, uz stare slovenske tradicije, zatim antike i starobalkanske tragove, nataloili i znatni sadraji vizantijske i srpske srednjovekovne kulture, a zatim pridoli tursko-orijentalni i noviji zapadnoevropski nanosi. Za etnika i kulturna zbivanja znaajna su i pomeranja stanovnitva izazvana tursko-osmanlijskim 13

prodorom u XIV veku, od kada se kosovsko-metohijskom i moravsko-vardarskom strujom preseljavalo srpsko stanovnitvo iz junih u severne krajeve, shodno emu su se i do poetka XIX veka neki odevni elementi prenosili i irili. Izvesna otstupanja pokazuje opska oblast u jugoistonom delu Srbije, koja je geografsko prirodnim uslovima bila po strani vanijih komunikacija i migracija.5 U svim tim uslovima razvijale su se narodne nonje koje po sadraj i likovnim obelejima pokazuju, s jedne strane, osnovne zajednike osobenosti, a, s druge strane, i dosta podrunih razlika, naroito u enskoj odei u rako-metohijsko-kosovskom, junomoravskom, resavskotimokom i opskom pojasu, u ijim se okvirima javlja i mnotvo varijantnih oblika. Kao zajednika odevna obeleja javljaju se, sve do prvih decenija XX veka, gotovo iste vrste materijala domae izrade - prevashodno konopljano, laneno i pamuno platno, sukno bele a zatim i smee boje, vunene i pamune tkanine, esto sa utkanim prugama i sitno sloenim geometrijskim ornamentima, kao i nepreraena i preraena koa. Korieni su i neki materijali industrijske proizvodnje, kao i proizvodi istonjakih svojstava. Platneni i raznovrsni vuneni sukneni haljeci i pored velike raznoobraz-nosti vizuelnog izgleda veinom sadre sline i iste krojne odlike. Mnogi su sa ouvanim arhainim osobinama. Osim toga, meu raznovrsnim oblicima muke, a naroito enske nonje koji karakteriu odevno ovaj prostor, ima ih i ireg balkanskog rasprostranjenja, ali specifinih unutarnjih odlika, kao i onih koji se u srpskom etnikom okviru samo ovde javljaju. Takvi su u enskoj nonji, na primer, umeci za kosu trvelji, prema S. Trojanoviu poreklom iz Grke,6 zatim takoe iroko rasprostranjena suknja otvorenog tipa - zaprega, boje, futa, vutara... kao i staroslovenskog porekla nepro-seena haljina sukno, poznata u istonim predelima, i u mukoj nonji starobalkanska toska, vustan, nabrani haljetak, noen u junim pomoravskim oblastima i do kraja XIX veka.7 U svim sredinama centralnobalkanske zone u enskoj kao i u mukoj odei, platnena koulja u obliku ravno krojene tunike sa rukavima osnovni je donji i gornji haljetak. Gotovo svuda je uobiajene irine, sa jednim do dva klinsta proirenja po stranama, izuzev u rako-metohijskokosovskom pojasu gde se razvila u iroko zvonoliku odeu sa vie umetnutih klinova, kojih kod nevesta ima i do dvadeset. U tom razvijenom obliku, sa izrazito bogatim vezenim dekorom koji se susree i u drugim krajevima, kao i na mnogim drugim odevnim predmetima, vidljivi su odblesci srednjovekovnog tekstila srpskih vlastelinskih odora.8 Vez savrene izrade, sa istananim smislom za povezivanjem raznih oblika geometrijskog, kao i stilizovanog biljnog ornamenta, po uobiajenom nainu smeten je na vidljivim delovima - rukavima, prsima sa okovratnikom i po ivici koulje. Navezeni motivi najee su slobodni, ali ih ima i sa ispunjenom pozadinom. Za vezenje se koristila vunena prea, vrlo esto crvene boje u vie nijansi. U metohijskom vezu, kao i na koulji "alenici" u Vlasini gotovo je samostalno zastupljena, u arskim upama i u rakim krajevima ukomponovana sa drugim bojama, a u Niavi jo i sa srebrnim i zlatnim nitima, slino kao i na Kosovu, gde je skoro svaki ukras, sastavljen iz vie sitnijih geometrijskih ornemanata, delovao kao vegetabilni motiv. Vez je upotpunjavan i perlicama, ljokicama, kiankama. Nasuprot ovom preteno crvenom vezenom ukrasu, kao i smeem i tamnijih tonova vezu resavsko-timokog pojasa, diskrenog polihromnog izraza u Junom Pomoravlju, vez monumen-talne punoe primenjen je u srpskim sredinama u Skopskoj Crnoj gori i u okolini Kumanova. Crni, odnosno vez od vune tamnomodre boje, osim na skopsko.crnogorskim kouljama, poznat je na srpskom etnikom prostoru i u zmijanjskoj odei u Bosni, ali u suptilnijem vezenom i ornamentalnom izrazu.9

14

Drugi haljetak koji znaajno definie enske nonje veeg dela centralno-balkanske zone jeste karakteristina suknja oblikovana iz dve popreno sastavljene pole, nabrana i otvorena celom duinom. Podjednako su je nosile devojke, neveste i udate ene. Javlja se u dve osnovne varijante. Kratka suknja, koja pokriva samo bokove ili dopire do kolena, ornamentisana preteno utkanim sitnim geometrijskim arama, pod nazivima zaprega, narebranica, boka, boa, boje, uobiajena u rako-metohijsko-kosovskim nonjama i druga, znatno dua suknja koja dosee gotovo do ruba koulje, prugastog tkanja, sa nazivima futa, futarka, vuta, vutara, zaprega rasprostranjena od Junog Pomoravlja, preko Resave i Svrljiga sve do timokih krajeva u severoistonoj Srbiji.10 Neizostavni delovi nonje su tkani pojas i vunena pregaa, geometrijske ornamentike izvedene u samom tkanju, ree vezenjem, po bojama usklaena ostaloj odei svakog lokaliteta. Opasivala se samo s prednje strane, osim u Gornjoj Moravi, gde je sastavni deo nonje bila i zadnja pregaa rep, potkiena dugim vunenim resama, slino kao i starobalkanske tradicije prednja i zadnja pregaa kod stanovnika vlakog govora u nekim sredinama u severoistonoj Srbiji. Od gornjih delova odee koji su noeni leti, a pojedini veinom samo zimi, veliku primenu i rasprostranjenje imali su: kratak irsluk jelek, jelee, gunji; dui zubun, takoe bez rukava; dugaka bela suknena haljina sa rukavima; gunj, gunje, mintan, koporan od sukna bele ili crne boje, duine do pojasa i sa rukavima, optoeni gajtanima i pamuklija, od tkanina domae i fabrike izrade, ispunjena pamukom i proivena - haljetak tursko-orijentalnog porekla koji se u junim predelima zadrao due nego u drugim sredinama. Meu navedenim vrstama gornjih haljetaka, od kojih je svaki u lokalnim sre-dinama sadrao izvesne likovne posebnosti kao i lokalne nazive, najlepe oblikovani haljetak sa irokom primenom bio je zubun, zobun, urdija, dube, izraen od belog sukna, bez rukava, dug do kolena, otvoren spreda, koji se u Vranjskom Pomoravlju i u Gornjoj Moravi javlja i u varijanti sa kratkim rukavima, po emu se naziva dolaktenik, dolaktica. Uz neizbene geome-trijske ornamente obilno su zastupljeni stilizovani cvetni motivi izvedeni vezom, naivcima ohe, ponegde sa dodatkom kianki, resa, guvica vune. Po bogatom vezenom dekoru cvetnih motiva izvedenih preteno crvenom vunicom u tehnici preplitanja i lananog boda, istiu se zubuni iz Rake i kopaonikih upa sve do Resave, kod kojih je ukomponovano i drvo ivota. Srodne cvetne likovnosti su i zubuni u istonim krajevima Srbije, naroito u timokim nonjama, ali oblikovani od crne i tamnosmee vunice sa kru-nim naivcima crvene ohe. Po reljefnosti suptilno sloenih geometrijskih ara, izvedenih u raznim nijansama crvene boje, istiu se zubuni iz okoline Pei kao i iz arskih upa, uz primenu drugih bojenih detalja, resa i gajtana. I diskretni biljni motivi na kosovskim zubunima i u oblasti junih pomoravskih predela, isto kao dolaktica sa kratkim rukavima i zubun sa kruno oblikovanim guvicama vune u okolini Gnjilana, pokazuju visoke domete narodnog rukotvorstva zasnovanog na tradiciji srpskih srednjovekovnih dekorativnih vrednosti. Jedno od osnovnih i karakteristinih obeleja nonji istonog dela srpskog etnikog prostora jeste i oglavlje, prevashodno trvelji, vitice, sapletci, komare kod udatih ena. Sastoje se iz dve ispletene vunene pletenice koje se upliu sa kosom ili samo savijaju pored uiju. U nekim krajevima i prirodna kosa eljala se na ovaj nain. Na tako oeljanu kosu u rakim i kosovskim krajevima polagao se pekir na poseban nain presloen, uz koji se preko ela povezivala uska savijena platnena povezaa - prevezilo, otoz. U Sretakoj i Sirinikoj upi tipino pokrivalo bio je prevez, a u veini ostalih predeonih celina runik, krpa, premeta, obrada, ubrada oblikovan u malu kapu s produenim delom koji je, kao i sretako-siriniki prevez, padao niz lea. Devojke su najee bile pokrivene glave sa kosom spletenom u jednu,

15

dve, a u Junom Pomoravlju i u vie pletenica. U hladne dane su povezivale pekir, maramu, a kad stasaju za udaju stavljale su plitku crvenu pletenu kapu odnosno fes sa kiankom, potkien parama. Kod nevesta javljaju se posebni oblici, bogato iskieni cveem, nizovima perlica i metalnih novia, od kojih se po izgledu i veliini izdvaja kapa perjatca sa krajevima svedenim u dva otra roga, u ijem se obliku i svim drugim atributima bogatih ukrasa, osim ukrasne uloge uoavaju i obredno-magijska znaenja zatite i obezbeenja zdravlja i budueg poroda mlade neveste. U mnogim sredinama neveste su na dan svadbe prekrivale glavu i lice prozirnom koprenom zvanom duvak. I u vrstama nakita istiu se ukrasni oblici za neveste i mlade ene, kao i za obogaivanje praznine odee. Meu raznovrsnim formama koje su od legure srebra i drugih metala u raznim tehnikama radili majstori kujundije pod orijentalnim uticajima, ali negujui i tradiciju srednjovekovnih obrazaca, istiu se ukrasne igle, ukonjaci, naunice, meu kojima i oblici zrakastog tipa, zatim lepo oblikovani proelnici u vidu dijadema - svi oblici primereni frizurama sa trveljima i specijalno oblikovanim pokrivalima za glavu. esti su ogrlice i nagrudnjaci, narukvice i prstenje, kao i veoma rasprostranjene pafte - kope za pojas. Poznati ukras neveste u rako-metohijsko-kosovskim nonjama bio je pojas kovanik, sastavljen od mesinganih ploa sa uloenim polihromnim kamenjem i ahatima. Znaajnu primenu gotovo svuda imali su nizovi novca, kao i ukrasi od raznobojnih perlica sa gsometrijskim arama koje su pletenjem oblikovale ene. Kod mladoenja i uz praznino odslo najei ukras bio je ustek, od nanizanih perlica ili zanatski oblikovan od srebra. U odnosu na dosad iznesene najvanije odevne i ukrasne odlike rasprostranjene u veem delu centralnobalkanske zone, enska tradicionalna odea u opskim predelima jugoistone Srbije, pored izvesnih zajednikih optih obeleja pokazuje i znaajne posebnosti. To su, pre svega, gornji haljeci u obliku neproseene haljine bez rukava, poznati pod nazivima sukno (sukman), litak (mujer) i manov. U osnovi istoga kroja, ovi haljeci razliitih naziva, izraeni od belog, a docnije od crnog sukna, zatim od vunene dvonitne "lito" tkane tkanine i u letnjoj varijanti od konopljanog platna, daju nonji osoben izgled. Haljetku ovoga tipa, koji je bio poznat i u nonjama drugih slovenskih naroda, pripisuje se staroslovensko poreklo.12 U nekim opskim sredinama bila je u upotrebi slina haljina ajak, saja krojena sa kratkim rukavima, koja se kao i varijante neproseene haljine bez rukava, oblaila preko koulje sa vezom, a od kraja XIX i poetka XX veka sa kouljom belog ipkastog ukrasa. Pojas i pregaa izatkani preteno od vune crvene boje, topli gornji haljeci sa rukavima modro i kolija, izraeni od mrkog sukna, krojeni u struk i sa klinastim proirenjima, kouh mahom od belog jagnjeeg krzna kao i u oglavlju karakteristina bela marama zabratka i reljefno nabrana crvena kapa tica upotpunjuju osnovna obeleja opske nonje u XIX veku, u kojoj od poetka XX veka znaajnu primenu ima haljina zban, zaban, vrsta pamuklije bez rukava i duga do ispod kolena. Od nakita, osim ukrasnih igala viestranog i viekrakog izgleda, najee su koriene masivno oblikovane trolane kope za pojas pavte, preteno ukraene vegetabilnim ornamentima.13 Za razliku od enskih nonji koje se iskazuju velikom raznolikou oblika i ukrasa, muke nonje centralnobalkanske zone znatno su ujednaenijih odlika. U svim sredinama, osim platnene koulje i gaa noenih leti u ravnijim predelima, tipinu nonju sainjavali su sukneni haljeci, zimi noeni u vie slojeva, ko$ su tokom XIX veka bili od sukna bele boje. To e se u rako-metohijsko-kosovskom pojasu, kao i u opskim oblastima i u nekim sredinama u severoistonoj Srbiji zadrati i do poetka XX veka, to nije bio sluaj u veini ostalih krajeva, gde je u drugoj polovini XIX veka, delom i po ugledu na muko odelo u centralnim oblastima Srbije, poela upotreba sukna u smeoj i crnoj boji. Gotovo istovremeno, u izradi odela izvesnu

16

primenu dobijaju i fabriki proizvodi, pre svega ajak i oha. Preko koulje, sa vezenim ukrasom slinih obeleja kao na enskim kouljama, i koja se od kraja XIX veka, po gradskom uzoru, veinom kroji sa poramenicama, kragnom i narukvicama po ivici rukava, od haljetaka bez rukava najiru primenu imali sujelek otvorenih prednjih pola, u razliitim lokalitetima poznat i kao doramak, gornjak, zubuni, gunji, vermen i sa preklopljenim prednjim polama prekloptk, odnosno demadan. Osim od sukna bele ili smee boje, demadan se, preteno u rako-kosovskim krajevima, krojio i od crvenog sukna, a jelek u pomoravskim oblastima i od ajaka i ohe. Bez rukava, ali vee duine i irine, bili su dolama, dube, elek od belog sukna, a na Kosovu i u arskim upamajake, ljurka sa kratkim rukavima i od smeeg sukna. Od suknenih haljetaka sa drugakim rukavima, krojenih sa otvorenim prednjacima, kao i sa irim prednjim polama koje su se preklapale, veliku primenu imao je gunj, gunja, ponegde i miltan, kod koga su se rukavi, osim obueni, nosili i sputeni niz lea. U opskoj nonji uobiajena je bila i bela suknena haljina dreja. Neizostavni deo suknenog odela bile su akire, aire, benevreci, breveneci, oari. Krojene su sa plitkim turom i uim nogavicama, a u sredinjim krajevima i u severoistonoj Srbiji bile su neznatno vse irine. U nauci se smatra da ovaj oblik akira predstavlja predslovenski balkanski sloj, a da je ukraavanjs vunenim gajtanima trako-ilirskog porekla.14 U pomoravskim, sredinjim i timokim predelima noene su, takoe od sukna ili od ajaka, akire sa naborima, prihvaene iz gradskog odela orijentalnih obeleja uz koje su, mahom imuniji ljudi, koristili prsluk fermen i koporan sa rukavima, izraenim od ajaka ili od ohe. Ovom odelu bili su primereni svilsni pojas trabolos, kao i koni pojas stav sa pregradama, takoe orijentalnog porekla. U svim sredinama i u letnjem i u zimskom periodu najiru primenu imao je tkani vuneni i pamuni pojas, najee prugaste ornamentike, razliite irine koji se celom duinom obavijao oko pojasa. Za pokrivanje glave u kosovsko-metohijskoj oblasti, kao i u Rakoj sve do poetka XX veka najvie se koristio ulav, plitka kapa od svaljane bele vune, a u Pomoravlju June Morave vunena kapa crne boje i crveni fes mahom u prazninim prilikama. Bilo je uobiajeno i obavijanje pekira oko kape, kako pamunog tako i izatkanog od vune, osobito zimi. Znaajnu primenu, naroito u istonim i severoistonim oblastima imala je ubara od jagnjeeg krzna. Posle srpsko-turskog rata - od kraja XIX veka poinje da se koristi kapa ajkaa,15 koja se kao nacionalno obeleje, naroito u meovitim nacionalnim sredinama, zadrala do danas. U obui su, kao i kod ena, vunene arape uvek bogato ornamentisane. Osim plitkih opanaka sa malim nosom, domae izrade od nepreraene govee ili svinjske koe, od kraja XIX veka koriste se i opanci zanatske proizvodnje, koji kao i kupovne cipele tokom XX veka preko praznine prerastaju u svakodnevnu obuu. Gotovo u svim sredinama znaajnu primenu imali su vunene kabanice sa rukavima, kao i iroki ogrtai bez rukava, takoe sa kapuljaom, noeni preko sveg odela. Izraeni od belog, surog, a u jugozapadnim krajevima i od crvenog sukna, poznati pod nazivima veliki gunj, gunja, tbanica, talagan, opandak, japuna. Ovi prostrani haljeci arhainih osobina, u nekim sredinama, mahom kod pastira, odrali su se u upotrebi i do poslednjih decenija XX veka.1605 06

Jovan Cviji, Metanastazika kretanja, navedeno delo, 161-174. Sima Trojanovi, Nonja, Narodna enciklopedija St. Stanojevia knj. III, Zagreb 1928, 148. 07 Milka Jovanovi, Narodna nonja u Srbiji u XIX veku, Srpski etnografski zbornik, kn. SHI, Beograd 1979, 175. 08 Jasna Bjeladinovi-Jergi, Srpska nonja u Ibarskom Kolau, tavici i u okolini Novog Pazara, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 43, Beograd 1979, 70-73; Srpska narodna nonjau Sjeniko-peterskoj visoravni, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 45,

17

Beograd, 1981, 67-70. okolini Kumanova. Crni odnosno vez od vune tamnomodre boje, osim na skopskocrnogorskim kouljama, poznat je na srpskom etnikom prostoru i u zmijanjskoj odei u Bosni, ali u suptilnijem vezenom i ornamentalnom izrazu.9 09 Prema linim istraivanjima i primercima koulja u zbirci Etnografskog muzeja u Beogradu; Irena Fileki, Jednobojni vez u Skopskoj Crnoj gori i na Zmijanju, katalog izlobe, Beograd 1988, 3-27; Mina Darmanovi, Narodne nonje, nakit i tekstilno pokustvo etnografskog naslea Kosova i Metohije, katalog izlobe, Etnografski muzej u Beogradu, Beograd 2001, 5-41. 12 Jerina obi, Razmatranja o opskoj nonji, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 24, Beograd 1961, 51-55, 13 Jasna Bjeladinovi-Jergi, Narodna nonja u Budaku, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 61, Beograd 1997, 423-436; Vilma Nikanovi, Zabratka - enska marama jugoistone Srbije, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 58-59, Beograd 1995, 7 14 Jerina obi, navedeno delo, 62-64. 40 15 Zanimljivo gledite o poreklu ajkae videti: Mile Nedeljkovi, Srpska kapa ajkaa, knjiga Selo, Kolubara, Podgorina, Tamnava, Kaer, est vekova Valjeva, Valjevo 1993,182-188; ajkaa, poreklo i znaenje srpske kape, list Zadubina br. 23, Beograd 1993, 6. 16 Milan . Milievi, Kneevina Srbija, Beograd 1876, 764, 815, 856, 921, 1001, 1075, 1138; Milka Jovanovi, navedeno delo, 131-138, 156161, 173-178, 193-199; Mitar S. Vlahovi, Etnoloka promatranja na Kosovu Polju, Skoplje 1930,140-143; Branislav Nui, Kosovo, knj. I, Novi Sad 1902, 138-150; Sima Trojanovi, Sreteka upa i njena izumrla nonja, 418-^119; Jasna Bjeladinovi, Srpska narodna nonjau Sjeniko-peterskoj visoravni, 81-95, 111-116; Srpska narodna nonja u Ibarskom Kolainu, tavici i u okolini Novog Pazara, 83-93,106-109; Narodna nonjauTimoku i Zaglavku, 378-390,407-411: "Narodna kultura Srba u 19. i 20.veku" - vodi kroz stalnu postavku Etnografskog Muzeja u Beogradu, Beograd 2004. (str.23- 41)

Tekst: Jasna Bjeladinovi Jergi

Oblasti dinarske zone

Dinarsku zonu obuhvata kontinentalna Dalmacija, Dalmatinska Zagora, Konavle, Lika, Kordun, Banija, Hercegovina, Bosna, Crna Gora, Raska ili Sandjak, Sumadija, Pomoravlje, Sjeverna Albania, Kosovo i Metohija i danasnja Rep. Makedonija. Ukratko Dinarska zona je podudarna geografski sa drevnom Rimskom provincijom zvana Dalmatia koja je bila jedna od provincija Ilirikuma dok je druga bila Panonia i koja je obuhvatala danasnje zone poput Slavonije, Zagorja, Vojvodine i pola Madjarske (zapadno od Dunava). Provincija Dalmacija je obuhvatala zonu juzno od Save i Kupe, zapadno od Velike Morave zatim granica je isla Kosovom i juzno do rijeke Drima u sjevernoj Albaniji i centar joj je bila Skodra ili danasnji Skadar.

Srpske nonje - Dinarska zona

Kulturno-geografska dinarska zona zahvata nekoliko oblasti u jugozapadnoj Srbiji. U skladu sa prirodnim planinskim uslovima, stoarstvo, odnosno ovarstvo, bilo je osnovna grana privreivanja, kome je bio prilagoen itav nain ivljenja. Tradicionalna odea bila je izraena mahom od vune. Posle tkanja vunena domaa tkanina noena je u specijalne stupe kojih je bilo mnogo na manjim planinskim rekama. Ta doraena tkanina, tj. sukno bilo je prirodno bele i smee boje, a bojeno je i u crvenu boju. U slaganju raznih delova odee od sukna, vunenih tkanina i pletivne grae u odevne celine uoava se strogost forme. Ornamenti su geometrijskog i floralnog oblika, a primena tri osnoven boje, bele, mrke i tamnocrvene, daje enskoj odei sa vie varijantnih celina i mukoj odei ujednaenijeg izgleda, poseban peat. Osnovu enske i muke odee predstavlja koulja od konopljanog, lanenog platna, a od kraja 19. veka i pamunog platna domae izrade. Krojena iscela, iz jednog komada platna presloenog u predelu ramena, koulja ima klinasta proirenja i ravne iroke rukave. enska dugaka koulja na sebi ima obilan vezeni ukras od tanko upredene vune, ponekad i od pamuka. Na mukim kouljama, koje su krae od enskih, ukras je diskretniji, a osim crveno-crnog veza, javljaju se beli upljikavi raspleti od lanenog ili od pamunog konca. Uz obavezni tkani pojas i devojke i ene po koulji opasuju pregau koja je uzana, izduenog pravougaonog oblika, u ijem se ukrasu, osim pruga, na nekim primercima nalaze vodoravni nizovi biljnih motiva. Ova tri odevna predmeta, uz dodavanje kratkog prsluka od sukna, ohe ili od somota, sa diskretnim gajtanskim i srmenim vezom, bili su osnovni delovi letnje garderobe. 18

Odeu upotpunjavaju dugaki prsluk zubun od belog ili od tamnocrvenog sukna, a po zimi gunj od mrkog sukna i celovito krojena bela dugaka haljina sa rukavima. Po nainu ukraavanja bogate likovne izraajnosti izdvaja se beli zubun. Crni vuneni reljefni vez u vidu puasto gusto savijenih zavoja i spirala, stilski srodan ornamentima na srednjovekovnim stecima, potpuno prekriva gornji deo lea. Po skutima, za razliku od geometrijskih ara na leima, ornamenti su stilizovani cvetovi, izvedeni crnom vunom ili srmom. Poznato je da se ni jedna devojka u prolosti nije mogla udati dok nije navezla sebi zubun kao dokaz da je savladala vetinu runog rada. Izraziti vezeni ukras od tamnocrvene i crne vune javlja se i na mladinoj kapi sa dugakim prevesom niz lea. Devojke, sa spletenom kosom u dve pletenice koje obavijaju u venac oko glave, nose plitku crvenu kapu, a udate ene preko kape povezuju maramu. Od nakita kujundijske izrade, veu primenu imali su cvetolika igla za kapu, ogrlice i pafte - kope za pojas. Mukoj odei, osim platnene koulje i gaa, kao i gornjih suknenih haljetaka, crne ili tamnosmee boje, osobito obeleje daju pelengiri (vrsta mukih irih gaa od vunene neuvaljane tkanine) bele ili mrke boje. Bez ukrasa su, za razliku od gunjia (krai prsluk) spreda otvorenog i damadana sa preklopljenim polama koji, kao i gunj sa rukavima, imaju gajtanske ukrase i optoku. Ovu odeu belo - mrkog kontrasta dopunjuju ranozbojni vuneni pojas, crvena plitka kapa, oko koje se u maniru orijentalne alme zimi obavija crveni vuneni al, zatim u sveanim prilikama jelek sa tokama (srebrna dugmad i ploice priiveni u nizovima na prednjim stranama mukog prsluka, kao ukras), koni pojas silav i, povrh svega, po hladnoi crvena suknena kabanica sa kapuljaom. Od kraja 19. veka u starijem odevnom sloju nastupile su promene pod uticajem gradskih sredina i vojnikog naina odevanja. Tkanine fabrike izrade sve vie zamenjuju domae sukno, u enskoj odei usvaja se dugaka suknja savremenih modnih obeleja, a u mukom odevanju kapa ajkaa i pantalone vojnikog kroja, koji e postati izrazito obeleje muke etnike odee tokom prve polovine 20. veka na irem prostoru Srbije. Izvor: Narodna kultura Srba u XIX i XX veku, Vodi kroz stalnu postavku, Etnografski muzej, Beograd, 2003. Iz teksta: Jasna Bjeladinovi-Jergi, Srpska tradicionalna odea

Panonska zona

Etnika odea kulturno-geografske panonske zone rasprostire se u sevenom delu Srbije. U junom graninom pojasu sa vie oblasti, meu kojima centralno mesto zauzimaju umadija i Kolubara, odea se proima sa centralnobalkanskim i dinarskim sadrajem, a prisutni su uticaji srpske graanske odee 19. veka i vojnike uiniforme. U ostalom panonskom podneblju - u Vojvodini, odea je bila izloena srednjoevropskim uticajima i stilovima, posbno baroku i od kraja 19. veka graanskoj modi evropskog okvira. Od znaaja su staroslovenski elementi, koji su se na junoslovenskom tlu najbolje ouvali u panonskim predelima. Na preteno nizijskom prostoru, sa sloenim kulturnim proimanjima, plodnost tla, s obiljem itarica i drugih plodova, davala je ekonomsku sigurnost stanovnitu, to se odraavalo na sve oblasti ivota i to je u odevanju doprinelo bujnoj raznovrsnosti i razigranosti oblika, ukrasa i

19

boja. Bogato nabrana platnena odea, koja se nosila leti i zimi, deluje lako i ivo. Sukneni i krzneni odevni predmeti prostranih su krojnih odlika - primereni ravniarskom nainu rada. esti su vegetabilni motivi kao i geometrijski oblici u raznobojnom, belom i zlatnom izrazu tkanih i vezenih predmeta, preteno svetlih boja. Za izradu platnene odee koristilo se vie vrsta platna, meu kojima su se po izvanrednom umeu tkanja, isticali pamuno platno vazdune prozranosti i polusvileno ili pamuno tanko platno sa uzdunim prugama. Osim platna domaeg tkanja, belog, tamnosmeeg i crnog sukna, ovije koe sa runom, vunene i pamune grae, zlatnog i srebrnog konca za tkanje i ukraavanje, od druge polovine 19. veka koriste se i tkanine manufakturne proizvodnje sa kojima pridolaze i krojni oblici gradske evropske mode. ensku odeu, koja se javlja u vie varijanata, u starijem odevnom sloju u 19. veku, obeleava dugaka nabrana koulja, sastavljena iz ravnih pola platna, sa prostranim rukavima koji polaze od vratnog izreza. Vezeni biljni motivi sa ukomponovanom ipkom rasporeeni su du rukava, sastava pola i po dnu koulje. U junom pograninom pojasu, povrh koulje opasane pojasom koji ukraavaju srebne ili pozlaene pafte, devojke nose samo prednju pregau, a udate ene opasuju i zadnju pregau. Prednje pregae karatkerie sabijeno tkanje i geometijski ornamenti rasporeeni po celoj povrini, za razliku od prozranih i gotovo jednobojnih zadnjih pregaa sa diskrentom utkanicom ili vezom. Osim kratkog jeleka krojenog u struk od sukna, ohe ili od somota sa gajtanskim i zlatnim vezom cvetnih motiva i zubuna sa naivcima ohe u boji, znaajnu primenu imali su, naroito zimi, sukneni i ohani odevni oblici razliite duine i sa dugakim rukavima, srodni haljecima sline namene u centralnobalkanskim i dinarskim sredinama. Nasuprot duboko ukorenjenim tradicijskim odevnim oblicima i u enskom i u mukom toplom odevnom sloju, od druge polovine 19. veka, po uzoru na ensku gradsku modu, ulazi u upotrebu dugaka suknja, vizuelno prilagoena odevnoj varijanti svake oblasti. Posebno se istie zvonoliko oblikovana umadijska suknja sa vertikalno i horizontalno ukomponovanim prugama u polihromiji finih tonova, koja je - slino kao usvojeni predloci srbijanske vojnike uniforme u mukoj odei postala ne samo obeleje novijeg odevnog sloja u prvoj polovini 20. veka, ve i sinonim i reprezent srpske etnike odee u irem kulturnom i nacionalnom smislu. Etnika odea u ravniarskim predelima u Vojvodini, za razliku od kompozitnog odevnog sadraja u junom prelaznom pojasu, pripada kulturi izrazitih panonskih odlika. U enskoj odei, u ijem je ranijem odevnom sloju dominirala dugaka nabrana koulja, ve od poetka 19. veka, pod uticajem evropske odee, javlja se dvodelna platnena odea - kratka koulja i suknja koji se kroje od vie pola platna. Kratka koulja, sa povremenim modnim transformacijama u krojnim detaljima, za sveane prilike ila se od pamunog prozranog platna i ukraavala, naroito rukavi bogate irine, belim ili zlatnim utkanim i izvezenim ornamentima, esto i sa ipkastim umecima. Donji deo platnene odee je suknja, velike irine, sa svetlim vezom i belim ipkanim dekorom - noena u vie slojeva. Platnenu odevnu siluetu izraenog struka upotpunjuje vunena pregaa geometrijske ornamentike, ili kecelja od somota, atlasa, svile, esto sa reljefnim zlatovezom (cvee, lozice) kakav se javlja i na prsluku. Uz zlatni ili srebrni vez prikladno su delovale ogrlice, nanizane od zlatnog ili srebrnog novca, staklenih zrna i perli. Za pokrivanje glave sa spletenom kosom u pletenice obavijene u venac oko glave ili pozadi u punu, najire rasprostranjenje imale su: staroslovenskog porekla kona (podloak sa

20

pekirom), marame preoblikovane u kape ija se kalota polagala na punu, a donji kraj padao niz vrat i lea, sa istaknutim zlatovezenim ukrasom, koji se u najraskonijem cvetnom uzorku baroknog izraza nalazi na zlatari (enska kapa prekrivena zlatovezom) sa dva dugaka prevesa niz lea. U svakodnevnim prilikama nosila se marama, a kod nevesta raskono oblikovani cvetni venci, kape i krune. Muku platnenu odeu sainjavaju koulja i gae, s panonskim nainom oblaenja - koulja se uvek nosila preko gaa, u veini sredina sa opasanim tkanim pojasom. I koulja, i gae velike su irine, postignute slaganjem vie pola platna. Kao i na enskim kouljama, ukraavanje je bilo izrazito. Meu biljnim ornamentima na mukim kouljama isticao se, kao simbol plodnosti, motiv zrelog itnog klasja. Letnju odeu upotpunjavao je prsluk od ohe, svile, brokata, esto sa srebrnim ovalnim dugmadima. U zimskom periodu, osim belog suknenog gunja i akira, noenih u paru, crnog velikog gunja, este su bile bele kabanice sa etvrtastim okovratnikom koji se mogao sloiti u kapuljau. Neke su imale zaivene kratke rukave koji su sluili kao vrsta depova za dranje raznih sitnih predmeta, potrebnih na putu ili u obanskom radu. Tipinu muku i ensku odeu panonskog podneblja predstavljaju krzneni kousi od jagnjee i ovije koe. I kod suknenih i kod krznenih predmeta ukraavanje je bilo raznovrsno i ivopisno. Razgranati biljni motivi raeni su raznobojnim vunenim vezom sa aplikacijama komadia ohe po suknu, osnosno konih cvetnih iseaka po koi. Za pokrivanje glave karakteristini su kupasta crna ubara od jagnjeeg krzna, eir od crne pustine, u letnjem periodu od slame i u junom pograninom pojasu iroko rasporstranjena vojnika kapa ajkaa. U obui starijeg sloja korieni su komadi vunenih tkanina za uvijanje nogu, zatim vunene i pamune arape, iroki opanci, izvanredne izrade opanci sa sitnim prepletima, izme, cipele i za rad oko kue drvene klompe. Znaajno je istai da suknenu odeu - koja, zajedno sa haljecma od fabrikih tkanina u pograninom junom pojasu zadrava zadugo tradicionalna obeleja - ve od kraja 19. veka u Vojvodini potiskuje tofano odelo, oblikovano po ugledu na gradsko evropsko odelo, uz neretku primenu vezenog ukrasa. Slino je bilo i u enskoj odei gde se tofane, pamune i svilene dvodelne haljine (prsluk ili bluza sa dugakom suknjom) nose u kombinaciji sa kratkom kouljom i zlatnim kapama tradicionalnih obeleja. I etnike odee manjinskih nacionalnih zajednica - isto kao i odea veinskog srpskog stanovnitva - sadre osnovne panonske odlike, s tim to se u njihovoj sadrajnoj i vizuelnoj sveukupnosti ispoljavaju i odevne specifinosti odee matinih susednih i bliih zemalja. Sve raznovrsne etnike odee u Srbiji, koje su se razvijale u razliitim, unekoliko i slinim uslovima kulturno-geografskih zona, sa dugovremenskim oslanjanjem na naslee i tradicionalne vrednosti sa uvaavanjem uslovnosti vremena u kome su stvarane i noene, u hodu razvoja drutva u celini, pretpee proces postepenog nestajanja iz svakodnevnog ivota. Taj proces promena, prouzrokovan razvojem novih ekonomskih i socijalnih uslova, irenjem saobraajnih i trgovinskih veza, bliim odnosima izmeu gradskih i seoskih sredina, nastupio je ve od kraja 19. veka, sve vie posle Prvog i naroito Drugog svetskog rata, otkada tradicionalni stil odevanja ustupa mesto gradskoj evropskoj modi. Na taj nain je etnika odea ve u drugoj polovini 20. veka postala kulturnoistorijska vrednost, s tim to se povremeno koristi u odreenim sveanim prilikama.

21

Izvor: Narodna kultura Srba u XIX i XX veku, Vodi kroz stalnu postavku, Etnografski muzej, Beograd, 2003. Iz teksta: Jasna Bjeladinovi-Jergi, Srpska tradicionalna odea eoske narodne nonje panonske zone rasprostiru se u Banatu, Bakoj, Sremu kao i u Baranji, Slavoniji, Beloj Krajini i Bosanskoj Posavini u ijoj je populaciji znatan udeo srpskog stanovnitva. U junom posavskom i podunavskom graninom pojasu nonje se proimaju sa dinarskim i centralnobalkanskim odevnim sadrajima, a u veem prostornom delu, koji je na severu irom otvoren prema ostalom nizozemlju Panonskog basena, bile su izloene srednjoevropskim uticajima i stilovima, posebno baroku i od kraja XIXveka graanskoj modi srednjoevropskog i zapadnog modnog okvira. Posebno su znaajni i elementi stare slovenske tradicije koji su se, ovde u nizijskim predelima, s obzirom na sline ivotne uslove onima u slovenskoj pradomovini, najbolje ouvali na itavom srpskom i junoslovenskom prostoru.17 Od starih tradicija ima tragova nomadskih obeleja iz vremena seobe naroda, a iz relativno novijeg vremena izvesni uzori vojnog odela iz perioda postojanja Vojne granice tursko-austrijskih razdvajanja i, takoe u uem rasprostranjenju, u posavsko-podunavskim nonjama, uticaji tursko-orijentalne i srpske graanske nonje XIX veka i kasnije vojnikog odela u Srbiji.18 Sva ta kulturna slojevitost u dugom procesu proimanja i odravanja u samosvojnoj interpretaciji ena koje su rukotvorile odeu za porodicu uz korienje proizvoda domaih zanatlija - u sredinama povoljnih prirodnih uslova gde su plodnost tla, uloeni trud i obilje ratarsko-stoarskih plodova od davnina davali ekonomsku sigurnost stanovnitvu - doprineli su bogatoj raznovrsnosti i enskih i mukih nonji koje e po tradicionalnim sadrajima karakterisati veinu panonskog prostora sve do kraja XIX i poetka XX veka, u nekim oblastima i do sredine XX stolea. Razigrani stil tradicionalnih odevnih oblika i ukrasa, uz estu primenu svetlih boja, iskazivao se u nabranoj platnenoj odei, suknenim i krznenim haljecima prostranih krojnih odlika primerenih ravniarskom nainu rada, zatim u izrazitoj primeni biljnih motiva, kao i geometrijskih oblika u raznobojnom, belom i zlatnom izrazu tkanih i vezenih predmeta i detalja. Za izradu platnene odee koristilo se konopljano i laneno platno, a od druge polovine XIXveka pamuno platno domaeg tkanja. Od vlakana prireenih po debljini u irem rasponu i korienjem jedne ili dve vrste pree tkane su razne vrste platna. Iako sve vrste platna pokazuju izvanredno umee tkalja, isticala su se platna reljefne povrine, zastupljena u bosanskoposavskim oblastima, zatim vazduaste prozranosti pamuno "sadi" platno u Vojvodini, kao i pamuno ili polusvileno platno sa uzdunim prugama koje se u centralnoj Srbiji najee naziva uzvodno platno", a u vojvoanskim oblastima "usnovica", "dereklija", "srpsko platno", slino kao i u istonoj Slavoniji. Osim platna domaeg tkanja, tamnosmeeg i crnog sukna, kao i sukna bele boje koje se dosta koristilo u mnogim sredinama panonske zone, zatim vunene i pamune grae, zlatnog i srebrnog konca za tkanje i ukraavanje, kao i ovje koe zajedno sa runom, od druge polovine XIX veka koriste se i tkanine manufakturne proizvodnje. Primena novih vunenih, pamunih i svilenih materijala sa kojima pridolaze i oblici gradske evropske mode, ranije i znatnije nego ostale krajeve, zahvatili su narodno odevanje u Vojvodini. U bogatoj raznovrsnosti odevnih celina enske i muke nonje koje sadre dosta zajednikih optih obeleja, javljaju se i regionalne posebnosti. One su se, s jedne strane, iskazivale unutar tipinih ravniarskih oblasti severno od Save i Dunava, a, s druge strane, u odnosu na juni rubni pojas posavskih predela u Bosni i posavsko-podunavskih oblasti u Srbiji u kojima se, osim panonskih odevnih sadraja, nalaze i neki dinarski i centralno-balkanski elementi.

22

Prelazni i kompozitni odevni pojas junog dela panonske zone na izlobi je predstavljen enskim i mukim nonjama iz ravniarskih i blago zatalasanih predela u centralnoj Srbiji, rasporeenih izmeu poreja Velike Morave na istonoj i reke Drine na zapadnoj strani. Po vremenu izrade i upotrebe pripadaju XIX i prvim decenijama XX veka. ensku odeu koja se javlja u vie varijanti na prostoru od Mave, Pocerine, podrinjskih oblasti, Valjevske Kolubare, Podgorine, Tamnave i preko umadije sve do Poarevake Morave i Branieva, u starijem odevnom sloju u XIXveku obeleava dugaka i iroka koulja rubina, sastavljena od ravnih pola platna, sa naborima oko vrata i prostranim nabranim rukavima, koji polaze od vratnog izreza. Sastoji se iz gornjeg dela odrelja ilioteka i donjih skuta koji su u pojasu sastavljeni, isto kao kouljarubi u posavskim nonjama u Bosni i u nekim sredinama u Slavoniji. Taj oblik koulje, po miljenju istraivaa, najvie odgovara obliku rubine koju su imali stari Sloveni.19 Osnovni ukras na koulji ine sastavi pola "raspletom" za koji se esto koristio beli konac, ponekad i crveni pamuk, a u Mavi, slino kao i u nekim lokalitetima u Slavoniji i Podravini, crvena i crna pamuna graa. Na kouljama za neveste i sveane prilike vezeni ukras u irokom polju pruao se od ramena do lakata, po ivici rukava i skuta. Ornamenti su biljni, uz koje su esto bili ukomponovani ljokice i ipkani ukrasi.20 Preko koulje se opasivao tkani pojas, kome su se, za sveane zgode, dodavale srebrne kopepafte, najee listolikog oblika. Odevni predmet koji karakterie ove nonje je pregaa, koja se kod udatih ena opasuje spreda i pozadi, za razliku od devojaka koje su nosile samo prednju pregau. Obe pregae su pravougaonog oblika, dopiru skoro do ivice koulje, ali se razlikuju po tkanju i rasporedu ornamenata. Prednja pregaa esto je sabijena u tkanju i geometrijski ornamenti su rasporeeni po celoj povrini, za razliku od prozrane zadnje kecelje - retkae, izatkane od tankog prediva, sa gusto sloenom utkanicom pri samoj ivici. Dvopregani sloj u odevanju bio je uobiajen i u nekim bosansko-posavskim sredinama, s tim to su pregae, geometrijski ornamentisane u tkanju, bile potkiene vunenim resama, slino kao pregae dinarskog podneblja.21 Po uzoru na gradsku odeu, u Srbiji ve od ezdesetih godina XIX veka ulazi u upotrebu dugaka suknja, koja se u domaem tkanju vizuelno prilagoavala odevnoj celini svake oblasti i postala na ovom i irem prostoru temeljni deo odee u vremenu poslednjih decenija XIX i prvoj polovini XXveka. Specifian razvojni put imala je umadijska suknja, koja je u zvonoliko oblikovanoj vunjai, vunjarki sa sitnosloenim naborima, vertikalno i horizontalno ukomponovanim prugama polihromnog kolorita finih tonova postala u prvoj polovini XX veka sinonim novije umadijske nonje.22 Na drugi nain, i suknja otvorenog tipa, poreklom iz centralnobalkanskog tekstila, prilagoena dvopreganoj odevnoj slici ovog prostora, lepezasto rairena i sa krajevima zadenutim za pojas, u paru sa prednjom pregaom, zadugo je - sve do prvih desetina XXveka - bila upeatljivi deo enske nonje posavskih i podunavskih predela u okolini Beograda.23 Meu drugim vrstama gornje odee neizostavan je bio jelek od crnog sukna, za sveane prilike krojen od atlasa, ohe ili od somota, redovno bogato ukraen biljnim arama od svilene bume ili srmenim vezom. Veliku primenu imali su zubun bez rukava, spreda otvoren i dug do kolena, haljetak izrazitog centralnobalkanskog i dinarskog rasprostranjenja, slino kao i zimska dugaka aljina sa rukavima, koji su u Srbiji krojeni od belog sukna, a u bosansko-posavskim nonjama od modrog odnosno crnog sukna, od koga je bila i kratka erma, vrsta prsluka bez

23

rukava. Osim toplih suknenih haljetaka - od kojih su zubuni najee ukraavani naivcima ohe u boji, posebno zubun iz Poarevake Morave sa jedinstveno sloenim komadiima etvrtasto isecane ohe preteno crvene boje - znaajnu primenu imali su kousi sa naivcima raznobojne koe u vidu cvetnih ara, i u mladinoj nonji delovi srpske graanske nonje iz XIX veka, u prvom redu libade i pojas bajader. eljanje i pokrivanje glave pokazuje veliku raznovrsnost. Devojke oeljane u jednu ili dve pletenice ile su gologlave ili pokrivene maramom odnosno pekirom, a pred udaju su stavljale crvenu kapu ili fes, esto potkien parama. Najrairenije nevestinsko obeleje u centralnoj Srbiji bio je smiljevac24 koji se javlja u vie oblika - od jednostavnog venca do sloeno oblikovanih kruna i kapa, nainjenih od cvea, naniza novca i drugih ukrasa, sa obaveznim paunovim perima apotropejske uloge. Umesto smiljevca, ve krajem XIX veka, beli venac sa velom, po gradskom uzoru, postaje sve ea oznaka i svadbenog seoskog odela. Kod udatih ena karakteristino oglavlje bila je kona subradaem - drveni podloak sa pekirom ili sa maramom. Javlja se u vie varijanti koje se razlikuju po obliku i veliini podloge, nainu noenja i pokrivanja glave.25 Toj vrsti oglavlja udatih ena, kome pripadaju i slini oblici u Bosanskoj Posavini, pripisuje se staro-slovensko poreklo.26 Muke nonje u centralnim oblastima Srbije, za razliku od enskih nonji iskazanih u osebujnim varijantama od jedne do druge oblasti, slino kao i u Bosanskoj Posavini, znatno su ujednaenijeg izgleda.27 Glavne delove muke,prvenstveno letnje odee, ine platnena koulja i gae, za koje se koristi zajedniki naziv koulje, rubine. Koulja u starijem obliku, sa jakom oko vrata i irokih rukava, a pod uticajem gradskih koulja, od kraja XIX veka ivena s kragnom, poramenicama i manetnama, uvek se nosi preko gaa. Ukraavana je upljikavim vezom du sastava pola, vezenim motivima na nedrima i pri dnu rukava u slinim ali diskretnijim ornamentalnim i koloritnim reenjima u odnosu na enske koulje. Gae sa uim nogavicama u Bosanskoj Posavini imaju po dnu ipkasti ukras, a u oblastima Srbije redovno se nose uvuenih nogavica u arape ivih boja i u tozluke koji pokrivaju listove od lanaka do kolena. Preko koulje, koja se po panonskom obiaju uvek nosi preko gaa, opasuje se tkani vuneni pojas, u posebnim prilikama koni pojas silav, bensilah. Zimsko odelo sainjavaju prsluk gunji, jelek, ljetak, zatim demadan sa preklopljenim prednjicama i gunj sa dugakim rukavima, kao i akire sa izvesnom irinom u turu i sa uim nogavicama. Za izradu haljetaka najvie se koristilo sukno, najpre bele, a zatim smee boje, i za ukraavanje crni vuneni gajtani, a u Bosanskoj Posavini mahom crno sukno i crni odnosno tamnocrveni gajtani, slino kao i u nonjama centralnobalkanske i dinarske zone. Za praznine haljetke - fermen, koporan ili anteriju, akire, koji su po obliku slini suknenim delovima odela - koristila se oha preteno zatvorenoplave boje, a u podrinjskim nonjama i crna oha kao u susednim i posavskim nonjama u Bosni. Terzijski vez od pamunih i svilenih gajtana i bume, ponekad i od srme - vegetabilnih je motiva orijentalne stilizacije. Za pokrivanje glave leti se koristio slamni i filcani eir, zatim fes, a u Srbiji jo i ubara i od kraja XIX veka vojnika kapa ajkaa. Obuu, osim vunenih arapa i u mukoj i u enskoj odei sainjavaju opanci od neuinjene koe i opanci zanatske izrade, od kojih su u udiji i okolnim oblastima veliku primenu imali iljkani sa isturenim povijenim vrhom i sitnim prepletom, pogodni za kretanje po blago zatalasanom i ravnom terenu. Na optu odevnu sliku znatno je posle Prvog svetskog rata uticalo usvajanje pantalona vojnikog kroja koje su na izvestan nain prilino unificirale muko odelo tradicionalnih osobina na irem prostoru Srbije.28

24

Narodne nonje u nizijskim oblastima severno od Save i Dunava, za razliku od kompozitnog odevnog sadraja u posavsko-podunavskom pojasu, pripadaju kulturi izrazitih panonskih obeleja. I ovde je muka odea ujednaenijih odlika, nasuprot enskom odevanju sa oblasnim posebnostima. Muku i ensku platnenu odeu obeleava jednaki konstruktivni elemenat spajanje ravnih pola platna, mnoina krznenih i suknenih haljetaka i znatna zastupljenost odevnih oblika iz srednjoevropskog odevnog kruga. U enskim nonjama, u ijem ranijem odevnom sloju dominira celovito oblikovana dugaka nabrana rubina, ve od poetka XIXveka, pod uticajem evropskog kostima, javlja se dvodelni tip.29 Ta krojna novina, kao i drugi uticaji istog porekla, bre su usvajani u Vojvodini, isto kao i kod Srba nastanjenih u Maarskoj i u istonom Banatu sa nonjama srodnih odlika,30 nego na podruju Slavonije i Baranje, gde se celovita koulja rubmna zadugo odravala uz postepeno usvajanje dvodelnog platnenog oblika. Dvodelnu platnenu odeu - beltu, ine opleak, koulja, nastavak koji pokriva gornji deo tela i skuti, skute, krila, koja se pruaju od pojasa nadole. Stariji oblik opleka, mahom rasprostranjen u Slavoniji, istog je kroja kao i kod dugake koulje rubine kod koje rukavi polaze od vratnog izreza. Vez je, slino kao na rubini izloene zlatovezne sveane nonje iz okoline akova, obilno rasporeen na rukavima. Biljni i gometrijski ornamenti izvezeni su, zavisno od kraja, u dva i vie koloristikih reenja, ili samo od belog konca kako su ukraavani opleci u okolini Slavonske Poege.31 I na oplecima u vojvoanskim nonjama, sa diskretnijim belim i zlatnim utkanim ili izvezenim ornamentima rukavi su najizrazitiji deo kratke koulje. Sa krojnim inovacijama oblikovani su u bogatim naborima od ramenog dela, ili sa suenim gornjim delom koji se ispod lakta znatno iri. Osim izvezenih cvetia, lozica, klasja, aplicirala se i ipka, to je bilo manje zastupljeno na konopljanoj odei svakodnevne i radne namene. Skuti, donji odvojeni deo koulje sastavljen iz vie pola platna sa nabi-ranjem u pojasu i velike irine, noeni su u dva tri sloja. Za razliku od vojvoanskih sredina, mahom sa belim vezom i ipkanim ukrasom pri donjoj ivici skuta, kao i irim pojasom upljikave linge kakav se sree i u Slavonskoj Posavini, irina skuta u zapadnoj Slavoniji sloena je u guste uske nabore (nitani skuti). Pri dnu skuta esto se aplicirao izatkani ornamentisani vuneni ili pamuni pojasni ukras ara, potpolica, skuti sa zatkom. Zimi se, u nekim lokalitetima, preko platnenih skuta oblaila vunena suknja, meu kojima je u kariranom dezenu najvie noena u Sremu. I letnju i zimsku odeu upotpunjavali su vunena pregaa sa geometrijskim utkanim arama, a za sveane prilike i kecelje od somota, svile, satena, esto ukraene reljefnim zlatoveznim biljnim arama, slino kao i prsluk, prosluk, ili pak, velika marama noena preko ramena, bogato potkiena resama.32 U Beloj Krajini znaajnu primenu imao je podui prsluk zubun od belog sukna. Nonja na glavi je raznovrsna - od kone (podloak sa maramom), staroslovenskog porekla, rasprostranjene u Banatu do sredine XIX veka, 33 marame od domaeg, kasnije kupovnog platna kakva je rida u zapadnoslavonskim sredinama ili baranjski rogolj - do kape dege i oglavlja prihvaenih iz graanske odee XVIII veka. Marama u istonim slavonskim nonjama, slino kao i u Vojvodini, najpre povezana tako da pokrije svu kosu, preoblikovala se u kapu dega, epac, ula, fiula, ija se kalota polagala na kosu oeljanu u punu, a donji kraj padao je niz vrat i lea. Izraena od platna, satena, svile, somota, za sveane prilike bogato je ukraavana zlatovezom, koji se u najraskonijem cvetnom ornamentalnom uzorku baroknog izraza nalazi na banatskoj kapi zlatari sa dva dugaka prevesa niz lea. Od pokrivala za glavu poreklom iz graanskog areala XVIII veka poznati subraa/4 - dugaka pravougaona marama sa irokim ipkanim ukrasom, na poseban nain obavijena oko glave kod udatih ena u Bakoj,

25

Baranji i Sremu, kao i u srpskim enklavama u Maarskoj i istonom Banatu tokom XIXveka, kao i manja kapa ili zlatara u odei za sveane prilike na podruju Bake.35 Gornju toplu odeu karakterisali su koni haljeci, krai kouak bez rukava i veliki kouh dugakih rukava, dug do bedara, sa bogatim naivcima raznobojne koe i vezom cvetnih oblika, a u zapadnoj Slavoniji jo i gunj od crnog sukna. Uz to, osobito u Vojvodini, sve znaajniju primenu ve od druge polo-vine XIXveka imali su haljeci gradskog evropskog stila, izraeni od tofa, pamuni