İnanÇ ÖzgÜrlÜĞÜ baĞlaminda dİnİ sembollerİn...

İNANCcedil OumlZGUumlRLUumlĞUuml BAĞLAMINDA DİNİ

SEMBOLLERİN KULLANIMININ MUKAYESELİ

HUKUK BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Hayrettin KURT

Giriş

İnanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln evrensel boyutları ccedilerccedilevesinde guumlndeme gelen tar-

tışma konularından birisi dini sembollerin kullanılmasıdır Dini semboller

modernizm ve kamusal alan kavramları ile birlikte sosyolojik hukuksal ve

siyasal yaklaşımlarla sınırları ccedilizilmeye ccedilalışılan bir kavramdır Bu kavramın

iccedileriğinde bulunan aşkın oumlgeler bir yana bırakılırsa kavramın sosyolojik ve

hukuksal etki ve sonuccedilları ccedilalışmamızın temel aldığı bir husustur

Diğer taraftan dini sembollerin 19 yuumlzyıl ile birlikte ortaya ccedilıkması ay-

dınlanma sonrası oluşan pozitivist yaklaşımlara karşı bir tepki niteliği de

taşımaktadır Bu bakımdan kavram aydınlanma modernizm kamusal alan

pozitivizm olguları ile sıkı bir bağ kurmaktadır İncelememizde belirtilen

kavramlar tarihsel bağlamları ccedilerccedilevesinde kısaca ele alınarak dini sembol-

lere ilişkin tartışmaların tarihi ve sosyolojik ccedilıkış youmlnleri anlatılmaya ccedilalı-

şılmıştır Kavramın belki de ccedilıkış noktası sayılan modernizm ile siyasal ve

hukuksal ccedilekişmelerin merkezi haline gelen kamusal alan kavramları oumlzet

olarak anlatılmaya ccedilalışılmış dini sembollerin Avruparsquoda oumlzellikle bir azın-

lık tartışmasına doumlnuumlşmesine ilişkin tespitler yapılmış dini sembollerin

yapmış olduğu ccedilağrışımlar bakımından sembol kavramının etimolojik teme-

line kısaca yer verilmiş semboller modernizm kimlikler ve kamusal alan

tartışmaları dini sembollerin neden bir hak merkezi haline doumlnuumlşmesi gerek-

tiği bağlamında sosyolojik veriler ccedilerccedilevesinde yorumlanmaya ccedilalışılmıştır

Dini semboller kavram kullanma ve hukuksal duumlzenleme yapılması ba-

kımından belirtmiş olduğumuz sosyolojik veriler ile incelenmiş ve dini sem-

boluuml kullanmanın bir hak olduğu bu tarihsel gerccedileklikler ile ortaya konul-

muştur Dini sembolleri kullanmak tarihsel ve sosyolojik bağlam da dikkate

alındığında farklı inanccedil taleplerinin bir yansıması olan ldquohaklarrdquo temelinde

ele alınmalıdır Bizce negatif haklardan sayılan dini sembollerin kullanımı

Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Bakanlık Uzmanı Kırıkkale Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku Doktora Oumlğrencisi

Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 202

eşitlik laiklik ve ccediloğulculuk ilkeleri temelinde ancak her uumllkenin somut ger-

ccedilekleri gibi muğlak kavramlara yaslanmamalı temel hak ve huumlrriyetler ccediler-

ccedilevesinde değerlendirilmelidir Tuumlrkiyersquode yaşanan kamusal alan tartışmala-

rı son yirmi yıla damgasını vuran başoumlrtuumlsuuml yasağı AİHMrsquoin başoumlrtuumlsuumlne

yasaklama getirmediğini duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz tartışmalı ldquoLeyla ŞAHİNrdquo kararı

ile Hıristiyan geleneğin guumlccedilluuml semboluuml şeklinde yorumladığı İsa haccedilına iliş-

kin kararı konunun genel objektif ve tatmin edici bir seyir izlemediğini

goumlstermektedir

Ccedilalışmamızda konunun bu youmlnleri tarihsel suumlreccedil ve sosyoloji disiplini

temel alınarak birinci boumlluumlmde semboller kamusal alan modernizm azınlık-

lar kuumlreselleşme ve kimlikler ikinci boumlluumlmde siyasal ve hukuksal verilerle

Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında dini sembollerin kullanılması

uumlccediluumlncuuml ve son boumlluumlmde ise mukayeseli olarak dini sembollerin kullanılması-

na ilişkin uumllke oumlrnekleri ve AİHM kararları incelenmektedir Sonuccedil boumlluuml-

muumlnde ise tespit ve yargılarımıza yer verilerek konu tamamlanmaktadır

A) Modernizm Kamusal Alan Azınlıklar ve Kimlikler

1 Din Sembol ve Anlam İlişkisi

Tanım olarak ldquobir goumlstergenin etrafını saran yan anlamlardan oluşan tec-

ruumlbelerrdquo1 olarak ifade edilebilen bu tecruumlbelerdeki ldquoaşkın gerccedileklikrdquo ldquodil-

selrdquo ya da ldquogoumlruumlntuumlsel goumlstergelerrdquo sembol olarak adlandırılmaktadır2

Semboller farklı anlamları taşıma oumlzelliğine sahip bir iletişim araccedilları-

dır3 Oumlrneğin Hz Musarsquonın Asası ve Levhaları Tabut Belkısrsquoın tahtı Bu

iletişim araccedilları sahip oldukları ya da uumlzerlerinde gerccedilekleştikleri olağanuumlstuuml

olaylar sayesinde sembolik bir dile kavuşmuşlardır Musarsquonın Asası Al-

lahrsquoın mucizesiyle dev bir ejderhaya doumlnuumlşmuumlş yine Levhalar goumlkten indi-

rilmiştir Kendisinden aşkın bir anlamı taşıyan bu objeler yan anlamlara

ccedilağrışım yapmışlardır4

Kendilerinden her bahsedildiğinde farklı ccedilağrışım yapma oumlzelliğine sa-

hip bu semboller bazı topluluklarda kutsalı ccedilağrıştırmakta bazılarında ise bir

1 Oumlmer Faruk YAVUZ ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekacircn Zaman ve Eşya Kavramlarının Sembo-

lik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştırmaları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006 s 42

2 İbid s 42

3 İbid s 56

4 İbid s 65

İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip

203

kimlik tezahuumlruuml olmaktadır5 Aynı şekilde İsa haccedilı da Hıristiyanlığın kuvvet-

li bir semboluuml iken Kipa ya da Kippa Musevilerin başlarına taktıkları bir

oumlrtuuml ya da kuumlccediluumlk takkedir

Semboller kuumlltuumlr ile sıkı bir bağ iccedilerisindedir Zira sembol kuumlltuumlruumln gouml-

ruumlnen ve goumlruumlnmeyen tuumlm unsurlarını ihtiva eder Semboluumln ccedilağrışımında

herkesin aynı şeyi anlaması amaccedillanır Bu bakımdan bir semboluumln kullanıl-

ması kullanan kişinin dini inanccedil kuumlltuumlr ve tarihi değerlerini ccedilağrıştırır6

Yine sembol kendi gerccedilekliğini aşan başka bir gerccedileklik veya bu gerccedilekliği

tasvir eden nesne şeklinde de anlaşılmaktadır7 Sembolizm unsurları hiccedilbir

şekilde goumlzardı edilemez Bu ccedilerccedilevede evrensel bir ldquoolguyardquo da işaret et-

mektedir8

2 Kamusal Alan

Kamusal alan kavramı yirminci yuumlzyılın son doumlnemlerine rastlayan yo-

ğun tartışma kavramlarından birisidir Kısaca insanların bir araya geldiği

mekacircn olarak9 tanımlanmaktadır

Kamusal alan kavramı dinin toplumdaki doumlnuumlştuumlruumlcuuml fonksiyonu ile bir-

likte ele alındığında sosyolojik kurumlardan ayrı duumlşuumlnuumllemez10

1990rsquolardan sonra yoğun bir şekilde guumlndeme gelen kamusal alan kavramı

dinin bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml fonksiyonu ile devletin bir muumldahale aracı olarak kul-

lanıldığı iddialarına maruz kalmıştır11 Devletin bir muumldahale aracı olarak

kullandığı kamusal alan toplumsal temsil ve taleplerin de bir yansıması ola-

5 Robert A ORSİ Religious Studies Cambridge University Press New York 2012 s 86

Laurent BERGER ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash18 s 16

6 Selccediluk Kuumlrşad KOCA ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml Fen Edebiyat Dergisi 2010-II s 90

7 Galip ATASAGUN İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda) Dini Sembol-

ler Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri

Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya 1996 s 1 dipnot 4 Benjamin Franklin Kimpel The Symbols of Religious Faith New York 1954 s 132

8 Huumlsnuuml AYDENİZ ldquoSemboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gelenekselci Bir

Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği)rdquo EVEV Akademi Dergisi Y 15 S 48 (Yaz 2011) s 88

9 Oumlzlem ULUCcedil Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi Sosyal Bilim-

ler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001 s 8

10 İbid s 9

11 İbid s 14


rak guumlndeme gelmiştir12 Toplumsal temsil ve meşruiyet talepleri ile kamu-

sal alanda ortaya ccedilıkan dinler farklı din ve duumlşuumlnce grupları ile birlikte yeni

bir ccedilatışma zemini oluşturmuşlardır Oumlzellikle bazı semavi dinlerin resmicirc

duumlzeyde tanınmış olması bu ccedilatışma zeminini genişletmiştir13

Kamusal alanı bir ayrışma alanı olarak goumlren Habermas 17 yuumlzyıldan

itibaren incelemeye başladığı bu alanı tarihsel suumlreccedil bağlamında araştırmış-

tır Habermasrsquoın ldquoKamusallığın Yeniden Doumlnuumlşuumlmuumlrdquo adlı eseri ldquoburjuva

kamusunu tanımlamış ve gelişmelerle burjuva kamusundan sosyal yaşamda-

ki sivil toplumun yarattığı lsquofarklılaşmışrsquo kamuyardquo14 evrilmiştir Kamusal

alan toplumun devleti etkileyebildiği bir alan olmakla aynı zamanda vatan-

daşların gerekli bilgiyi elde ettiği bir alandır15 Bu alan ideal olarak tarafsız

olmalı ve devlet zorundan arındırılmalıdır16

KEYMAN ise kamusal alanı ldquoRasyonel-yasal otoriteyi yaşama geccediliren

modern-devlet iktidarının meşruluğunu yalnızca yasalarla değil aynı za-

manda diyalog ve iletişime dayalı bir rasyonellik anlayışı uumlzerine kurulmuş

normatif ilkeler yoluyla değerlendirilebildiğirdquo bir alan olarak ifade etmekte-

dir17

3 Gelenek ve Modernizm Bağlamında Dini Semboller

Aydınlanma ile birlikte Avruparsquoda ortaya ccedilıkan ve duumlşuumlnsel temellerini

Hegel ile bulan modernite 17 ve 18 yuumlzyıla damgasını vurmuştur Moder-

nite yeni bir yaşam formu ve duumlşuumlnce biccedilimini ifade etmektedir18

Modernite rasyonalizme vurgu yaparak insan aklını oumln plana ccedilıkarır ve

onu nihaicirc amaccedil kılar19 Modernite ile birlikte bireyin oumln plana alınması kim-

12 İbid s 18

13 Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel WEST The Power of

Religion In The Public Sphere Columbia University Press New York 2011 s 2

14 Uumllker YUumlKSELBABA Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı Doktora Tezi

İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku Anabilim Dalı İstanbul 2008 s 50

15 İbid s 80

16 İbid s 289

17 Fuat KEYMAN ldquoKamusal Alan ve ldquoCumhuriyetccedili Liberalizmrdquo Tuumlrkiyersquode Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık Ocak 1998-9 s 59

18 Fazilet DALFİDAN Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimliği Muhafaza-

kar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme

Yuumlksek Lisans Tezi Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji

Anabilim Dalı Aydın 2012 s 7


205

liklerin değer kazanmasına yol accedilmıştır Oumlzellikle ulus devletlerin kurulma-

sına yol accedilan modernizm kimlik kavramının yeniden tartışılmasına yol accedil-

mıştır İnsanlar modernizmin homojenize yapısı karşısında kimliklerinin

tanınırlığını istemişlerdir20 20 yuumlzyılın son ccedileyreğinde kamusal alan tartış-

malarıyla moderniteye ait pek ccedilok kavram da sorunsallaşmaya başlamış

getirmiş olduğu oumlzguumlrluumlk ve duumlşuumlnce biccedilimleri eleştirilmeye başlanmıştır21

Modernizm devlet ve toplum ilişkilerine bir ccediloumlzuumlm arayışının da sonu-

cudur Bu arayış iki sonucu oluşturmuştur Birincisi Machiavelli ve He-

gelrsquoin ortaya attığı otoriter hikmet-i huumlkuumlmet uygulamalarında bulunan dev-

let İkincisi sosyal soumlzleşmeye dayanan ve devletin haklar temelinde sınır-

landırıldığı devlet Klasik liberal anlayışı oluşturan bu goumlruumlş devletin her

alanda sınırlandırılması gereğinden bahseder İşte bu sonuncu anlayış hukuk

devleti anlayışının da temelidir22

Avruparsquoda duumlşuumlnsel temelleri atılan modernizm her ne kadar insan aklı-

nı duumlşuumlncede rasyonalizmi konu edinse de Tuumlrk Modernleşmesi formel bir

algıya dayanır Goumlrsellik oumln plandadır Hatta ulus devlet inşasında moder-

nizme dayanan kadrolar temel olarak kadının oumlzguumlrleşmesini ele almaktadır

Bunun iccedilin kadın geleneksel kıyafetlerden arındırılacaktır Ve boumlylece mo-

dern ve ccedilağdaş kadın ortaya ccedilıkacaktır23 Cumhuriyet doumlnemine damgasını

vuran biccedilimsel modernizm algısı toplumda ldquooumltekirdquo leşmeyi hızlandırmış

Modern ve ccedilağdaş kadın karşısında geri ve cahil kadın algısı oluşturulmuş-

tur Kadın kimliği uumlzerinden giden bu modernleşme duumlşuumlncesi 80rsquoli yıllara

kadar devam etmiştir Oumlzellikle 80rsquolerin sonunda geleneksel dindar kadının

iyi eğitim almış ve uumlniversite mezunu olması kendilerini kamusal alanda

goumlruumlnuumlr kılmış artık radyo ve televizyonlarda bu kadınlar boy goumlsterir ol-

muşlardır Geleneksel dindar kadının kimliği resmicirc ideolojinin cahil edilgen

ve geleneksel Muumlsluumlman tiplemesi karşısında mevzi kazanmıştır24 Bu doğ-

19 İbid s 8

20 İbid s 86

21 Fazıl Huumlsnuuml ERDEM ldquoMuumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak Kamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99 s 1

22 Guumllay ERCİNS ldquoDemokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlrkiyersquode Ka-

musal Alan Algısırdquo C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi C 14 S 1 2013 s 304

Coşkun Can AKTAN ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yoksa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998 s 500

23 İbid s 27

24 İbid s 29


rultuda tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml modernizmin ve batılılaşmanın tartışma ko-

nularından birisi olmuştur25

4 Azınlıklar ve Dini Sembol Kullanma Huumlrriyeti

Dini sembollerin kullanılması bakımından azınlık kavramının tanımlan-

masında fayda bulunmaktadır Zira Avruparsquoda inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bağlamında

azınlıkların kendi din dil ve kuumlltuumlrlerini yaşamalarına sınırlı da olsa izin

verilmekte din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln doğal sonuccedillarından olan dini sembolleri kul-

lanma ya da takma hakkı azınlıklar bağlamında yoğun bir şekilde tartışıl-

maktadır

Bir tanıma goumlre ldquoBir devletin nuumlfusunun geri kalanına goumlre sayısal ola-

rak az olan egemen konumda bulunmayan uumlyeleri o devletin vatandaşı olan

ve nuumlfusun geri kalanından farklı etnik dilsel ya da dinsel oumlzelliklere sahip

olan kuumlltuumlrlerini geleneklerini dinlerini veya dillerini korumaya youmlnelik

uumlstuuml oumlrtuumlluuml de olsa bir dayanışma duygusu goumlsteren gruprdquo26 olarak azınlık

kavramı accedilıklanmıştır Bu azınlık tanımında dikkati ccedileken husus din ve dini

sembolleri takma ve kullanma oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin vatandaşlık bağının aranmakta

olmasıdır Azınlık kavramını sosyoloji ve hukuksal değerlendirmeye tabi

tutan ORAN ise ldquobir toplulukta sayısal bakımdan azınlık oluşturan başat

olmayan ve ccediloğunluktan farklı niteliklere sahip olan gruprdquo27 olarak tanım

yapmaktadır

Bu iki tanıma goumlre bir azınlığın belirlenmesinde niceliksel azlık ve

egemen olmama farklı sosyolojik oumlzellikler tabiiyet bilinccedil ve ccediloğunluğun

baskısı28 gibi nitelikler dikkati ccedilekmektedir Dini sembollerin kamusal alan-

da kullanılması pek ccedilok sorunu guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle etnik dilsel

25 Canan TANIR Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Perspective on the

Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2009 s 30 Tuumlrki-

yersquode başoumlrtuumlsuuml tartışmaları oumlyle bir hal almıştır ki bırakınız idare edenleri yuumlksek mah-

keme kararlarında bile konu ldquotoplum iccedilin zararlırdquo ldquoccedilarpıkrdquo ldquosapkınrdquo ldquobağnazrdquo gibi basit

ifadelerle yer almıştır Bkz Sami SELCcedilUK Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Ye-

ni Tuumlrkiye y Ankara 1998 s 35

26 Pınar BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu

Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituuml-

suuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008 s

11 Bu tanım aynı yazara goumlre BM İnsan Hakları Komisyonunun Ayrımcılığın Oumlnlen-

mesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu oumlzel raportoumlruuml Francesso Capatorti tara-fından yapılmıştır

27 İbid s 27

28 İbid s 14


207

ve dini azınlıkların var olduğu Avrupa konuya farklı bir perspektifle yak-

laşma eğilimindedir Avrupa Birliği de (AB) azınlık sorunu konusunda tutar-

lı bir politika uumlretememiş bu konuda uumlye devletlere serbesti tanımıştır29

Ccedilokkuumlltuumlrluuml toplum oluşturmayı benimseyen Batılı demokrasiler ilk

zamanlar eşitlik temelinde goumlrduumlkleri ldquobirlikte yaşama duumlşuumlncesinirdquo sonra-

ları farklı toplum talepleri ile birlikte yeniden ele almak zorunda kalmışlar-

dır Zira farklı toplum talepleri daha fazla siyasal ve hukuksal oumlzerklik alanı

inşa edecektir Bu bakımdan ilk zamanlar oluşturulmaya ccedilalışılan farklılık

talepli kamusal alan inşası sonraları yeni bir ccedilatışma alanı oluşturmuştur Bu

ccedilatışma alanı azınlıkların goumlruumlnuumlrluumlğuuml ile kuumlltuumlrel homojenleşmeye doğru

evrilmektedir30

Roma Antlaşması 1511 maddesi ldquoTopluluğun ulusal ve boumllgesel ccedileşit-

liliğe saygı goumlsterirken uumlye devletlerdeki kuumlltuumlrlerin gelişmesine de katkıda

bulunmasırdquo huumlkmuumlnuuml iccedilermektedir Bu huumlkuumlm Avruparsquodaki azınlıkların ya

da kuumlltuumlrel farklılıkları bulunan toplulukların varlığını kabul etmekte ve bun-

ların temel kuumlltuumlrel değerlerinin korunmasını ilke olarak benimsemektedir31

Boumlylelikle Avruparsquoda dini sembollerin kamusal alanda kullanılabilirliği

yasal bir zemine oturmaktadır

Azınlıkların kuumlltuumlrel farklılıklarını koruyan bir diğer hukukicirc metin 1987

tarihli Tek Senetrsquotir Giriş boumlluumlmuuml ldquoDemokrasiyi birlikte yaşatmak amacıyla

uumlye devletlerin yasal ve anayasal duumlzenlemelerinde AİHSrsquode ve Avrupa

Sosyal Şartırsquonda yer alan temel haklara oumlzellikle oumlzguumlrluumlk eşitlik ve sosyal

adalet kavramlarına dayanarak demokrasiyi birlikte yaşatmakrdquo duumlzenlemesi-

ni iccedilermektedir32 Bu duumlzenlemede yer alan ldquodemokrasiyi birlikte yaşatmak

ccedilatışmacı ve homojen bir yaşam algısından ccedilok kuumlltuumlrluuml ve farklı toplumsal

taleplere cevap veren bir demokrasi duumlşuumlncesine yer vermektedir

Aynı şekilde 1999 Amsterdam Anlaşması 13 maddesi toplumsal ayrım-

cılık ile muumlcadele edilmesi gereğinden bahsetmekte ve bu konuda azınlıklar

yararına pozitif ayrımcılık yapılmasını tavsiye etmektedir33 AB Anayasası

29 İbid s 26

30 Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Human Right of

Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University Press New York 2012 s

33

31 BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği s 30

32 İbid s 30

33 İbid s 33


da 80 ve 81 maddeleriyle topluluklar arasında eşitlik ayrımcılık yasağını ve

farklılıklara saygıyı temel almaktadır34 Diğer taraftan 1976 tarihli Medenicirc

ve Siyasicirc Haklar Soumlzleşmesi 27 maddesinde farklı etnik ve dinsel topluluk-

ların birlikte yaşam haklarından accedilıkccedila soumlz etmekte ve bunlara youmlnelik yer

tuumlrluuml ayrımcılığa karşı durulacağını belirtmektedir35 BM Genel Kurulu

47135 sayılı kararıyla Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıklara

Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin bir bildirge yayımlamıştır Bu bildirgede

diğer hukuksal metinler gibi farklı kuumlltuumlrel toplulukların eşit yaşam ayrım-

cılık yasağı ve kimliklerinin korunması haklarından yararlanacağını ifade

etmektedir36 1990 tarihli Kopenhag İnsanicirc Boyut Konferansı Belgesi dinsel

azınlık kimliklerinin korunması konusunda duumlzenlemeler iccedilermekte ve dinsel

kimliklerin teşvik edileceğini belirtmektedir37

Avruparsquoda dinsel azınlıkların kimliklerinin korunacağı ve teşvik edilece-

ğine ilişkin belirtilen hukuksal metinlere rağmen oumlzellikle Fransa bir enteg-

rasyon krizi yaşamaktadır Fransarsquoda yaşayan Muumlsluumlman nuumlfusun sayısal

artışına bağlı olarak kamusal alanda daha fazla goumlruumlnuumlr olmaları eşitlikccedili

soumlylemin yerini ccedilatışmacı ve yasaklayıcı bir retoriğe bırakmıştır38

5 Kuumlreselleşme ve Kimlik Farkındalığının Dini Sembollere Etkisi

Toplumların her bakımdan birbirleri ile olan etkileşimlerinin arttırılması

ve bu sayede duumlnyanın kuumlccediluumlk bir koumlye doumlnuumlşmesi anlamına gelen kuumlresel-

leşme olgusu birey topluluk ya da devletleri birbirine bağlamaktadır Bu

bağ gelişen teknoloji ve goumlccediller sayesinde her olayın ya da olgunun yayılma-

sını sağlamıştır Duumlşuumlnceler internet teknolojisi dini inanışlar ve semboller

bu yayılmanın belli başlı unsurlarıdır39

Kimlikler ise kişisel oumlzelliklerin tuumlmuumlduumlr İnsana ait olan her oumlzellik

kimliğin konusunu oluşturur Bu oumlzellikler kişinin bulunduğu toplumun

geccedilmişi yaşadığı ccedilağı ve geleceğe birlikte bakabilme duygusuna goumlre şekil-

34 İbid s 35

35 İbid s 36

36 İbid s 37

37 İbid s 38 Peter CUMPER and Steven WHEATLY Minority Rights in The New Euro-pe Kluwer Law International Netherland 1999 s 53

38 İbid s 30 Dipnot 142 Deniz Altınbaş ldquoAvrupa ve Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlk Fransa Oumlrneğirdquo Stratejik Analiz Sayı 78 Ekim 2006 s 56

39 Mustafa ERDOĞAN ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce Topluluğu

httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw ET 01112013

Saat1120


209

lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-

miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu

sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-

bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-

hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-

mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-

rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm

anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır

İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-

mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak

gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt

edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun

sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-

ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-

kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme

kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42

Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-

da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-

yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine

standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine

homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan

modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve

hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran

birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-

ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece

guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller

kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam

kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-

40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-

likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30

41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar

Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-

timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20

42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81

43 İbid s 103

44 İbid s 129


masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve

heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45

B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu

1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları

Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel

ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından

tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden

bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-

lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan

yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu

tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır

Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi

sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren

resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir

Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu

yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-

lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-

kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin

iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal

alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda

ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve

yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-

dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49

90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan

İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-

delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli

45 İbid s 139

46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89

47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1

48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1

49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda

Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe

Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2


211

ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-

şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-

linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı

olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-

tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-

mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-

rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-

cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-

malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir

modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51

Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-

rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-

ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-

musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-

rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-

leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan

kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır

Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi

oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal

alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru

katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten

oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-

den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan

farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55

Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-

darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık

kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine

50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan

Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S

3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90

52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10

53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-

leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine

rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık

kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde

başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-

ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu

anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-

meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil

olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-

rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan

talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de

kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo

olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal

etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59

Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-

dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-

ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve

ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal

İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik

İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise

yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-

rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi

ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60

Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-

kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-

termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-

lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye

girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o

Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-

karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle

56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat

Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140

57 İbid s 141

58 İbid s 145

59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234

60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127


213

aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek

oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor

Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim

tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-

lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan

bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan

diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir

erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız

goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir

kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında

koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-

ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-

daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf

atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı

duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-

yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-

nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-

mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır

Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma

biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini

semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam

biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma

pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64

Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-

rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere

karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite

oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-

ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı

şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim

Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-

masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi

benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim

evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı

61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133

64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir

Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48


odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-

larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-

keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim

oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar

varhelliprdquo65

Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir

kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-

sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-

tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-

lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen

toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek

uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir

kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-

sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve

huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13

yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-

lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67

2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml

Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-

maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır

Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-

lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-

nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir

ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden

oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet

yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo

65 KOumlMECİOĞLU s 49

66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92

67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003

68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror

Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi

Eyluumll Ankara 2010 s 16


215

Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı

topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69

80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde

yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-

muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir

aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-

tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik

retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70

1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen

duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz

konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-

yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu

duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal

davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-

te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-

ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve

soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu

hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal

duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode

accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-

boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli

anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol

ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-

lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı

da goumlruumllmuumlştuumlr72

Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-

rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K

Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-

dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise

69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı

Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-

lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31

70 CcedilAĞATAY s 32

71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144

72 İbid s 150


ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-

rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak

bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-

reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-

dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir

Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-

nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-

meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu

duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin

başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla

baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku

ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede

başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde

faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı

temel almaktadır

Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-

lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli

bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75

Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir

veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı

tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet

seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-

sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-

me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise

bir ironidir76

Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat

oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen

Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-

rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-

besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş

AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM

yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun

73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar

Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5

74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217

değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski

Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini

belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-

mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78

C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller

1 Genel Olarak

Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme

yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-

mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-

rında yasak bulunmamaktadır

Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav

uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar

yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa

duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik

işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri

imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79

AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer

vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme

dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-

keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve

inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81

Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya

da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir

Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı

ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin

inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82

77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti

Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30

78 MERCAN s 31

79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451

80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-

minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-

not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161

81 İbid s 63

82 İbid s 64


1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-

mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-

nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler

uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel

Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert

tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-

mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-

re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı

youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir

Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-

rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu

bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut

olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek

ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-

nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83

Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi

kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir

Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine

Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları

itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne

kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-

zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-

sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını

yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına

da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml

kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum

olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal

alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-

cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış

diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır

İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme

bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-

83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo

Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102

84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B

Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-

settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1


219

re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda

da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-

tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait

eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-

landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir

Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi

bulunmamaktadır88

İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-

masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim

kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda

başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-

dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln

takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-

saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-

boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-

şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları

Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-

maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını

sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini

sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1

Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması

halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir

Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban

ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği

uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2

85 İbid s 7

86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers

Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde

(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143

87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8

88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9



SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-

ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır

Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-

ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-

boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo

bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler

taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler

taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93

2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar

İncelemeleri

21 Karaduman ve Bulut Davası

İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-

lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin

engellenmesine ilişkindir

O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını

AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik

uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak

zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer

Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen

oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak

laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-

tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere

Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-

makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf

uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-

rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-

likler yerine getirilmelidir

22 Leyla Şahin Davası

AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci

tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun


94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına

İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125


221

olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-

melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime

konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği

gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-

malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-

jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal

guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97

23 Ahmet Arslan Davası

Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-

rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu

ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-

siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan

yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda

davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan

ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk

olarak duumlşmuumlştuumlr98

Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-

rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada

Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo

ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-

nini bozan davranışlarrdquo99

AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-

linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-

tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler

mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin

cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı

bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin

95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10

Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-

70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128

97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162

98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s

1


2


ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-

da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100

24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası

Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet

kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-

ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-

yilmesi gerekmektedir101

Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-

arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil

takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir

Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma

giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007

yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-

mıştır102

Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-

nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-

yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt

alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı

gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının

korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği

gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103

Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın

goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-

lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın

dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak

geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması


2-3

101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9

102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610

KT 15 Ocak 2013 par 12




223

hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine

dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104

AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine

goumlre şu şekilde değerlendirmiştir

AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-

mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve

inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-

luğu sağlayan bir olgudur106

Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-

lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-

mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının

olması gerekir107

Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma

goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak

bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da

sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme

şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-

nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru

amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu

hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-

lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-

rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108


Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51

105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları

ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-

nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-

lerini de kapsar

2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve

kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-

nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir







AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-

luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş

ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da

başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-

dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-

mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen

maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110

AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-

luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-

cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini

sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği

gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-

laştırmıştır111

AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının

sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini

soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr

durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu

bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-

tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112

25 Lautsi Davası

Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa

figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu

kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red

cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-

sıyla dava accedilmıştır113

109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din

siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-

lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır




KT 15 Ocak 2013 par 101

113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10

httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216


225

İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-

yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-

ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-

tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi

kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-

mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114

Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-

ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu

ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir

değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-

ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine

Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır

Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile

AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire

ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa

devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo

ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel

olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-

boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-

lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116

Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-

bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo

ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln

ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir

youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması

olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-

nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların

dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın

AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur

AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul

ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-

ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması

hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-

lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller



116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-

32


konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da

uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti

asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-

şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-

kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-

cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117

Sonuccedil ve Değerlendirmeler

Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir

yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel

dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir

Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-

ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-

lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o

topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir

Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar

inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-

lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-

rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı

yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum

yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer

etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili

aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış

pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır

Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-

tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-

sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan

toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-

den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır

Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla

bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi

olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye

Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-

yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-

sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır

Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı

yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın


78


227

modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-

tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış

noktası olmuştur

Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-

musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-

tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici

homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode

yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus

devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-

mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-

meyi kendisine birincil vazife saymıştır

Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya

ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği

itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-

dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır

Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-

leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-

bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-

rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur

Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-

keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-

bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı

uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak

tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-

manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu

algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-

maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir

AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-

mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci

tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-

dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi

kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere

karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo

Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin

dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-

ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve

felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo

ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması

gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini


faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte

standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir

Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-

bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif

kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni

kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle

karşılanmaktadır

Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve

hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-

daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından

gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler

AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-

yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan

hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır

Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-

lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini

sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-

bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-

vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-

netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM

mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-

lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence

fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-

mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal

guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir

uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına

goumllge duumlşuumlrecektir

Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler

ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel

tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde

TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun

toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir

Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml

konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-

zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını

bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer

vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-

narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma

duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir


229

KAYNAKCcedilA

AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi

Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ

2008

AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-

sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998

ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden

İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009

ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)

Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya

1996

AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-

nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl

15 Sayı 48 (Yaz 2011)

BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı

Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası

İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008

BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-

Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99

BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special

but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash

18

CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle

İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008

CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-

ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-

tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010

CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi

İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11

Kayseri 2011

DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-

ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-


lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-

tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012

ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-

kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt

14 Sayı 1 2013

ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak

Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-

leri Yaz 2007 S 99

ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce

Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw

ET 01112013 Saat1120

GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009

HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana

Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007

Sayfa 4-21

Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel

WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University

Press New York 2011

KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode

Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık

Ocak 1998-9

KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml

Fen Edebiyat Dergisi 2010-II

KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin

Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs

Haziran Temmuz 2003

KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle

Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo

Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009

KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-

tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S

55 Yaz 2009

KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal

Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008

KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin

Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101


231

KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum

İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99

LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal

değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008

MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden

Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010

MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk

Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006

ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe

Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010

ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York

2012

OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz

2003 S 84

Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-

man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University

Press New York 2012 s 33

SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve

Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-

limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora

Tezi Ankara 2005

SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y

Ankara 1998

TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-

pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi

Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans

Programı İstanbul 2009

TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-

si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public

School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and

Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012

ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-

yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001


ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-

ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S

4

YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-

larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-

maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006

YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve

Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal

Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007

YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı

Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku

Anabilim Dalı İstanbul 2008

Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-

cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379

sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı

Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET

21112013 saat 1216

httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-

mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404

httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013

saat 1451

Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart

2011

Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım

2005

httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid

[001-70956] ET 21112013 saat 1203

Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110

and 3651610 KT 15 Ocak 2013

Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23

Şubat 2010


eşitlik laiklik ve ccediloğulculuk ilkeleri temelinde ancak her uumllkenin somut ger-

ccedilekleri gibi muğlak kavramlara yaslanmamalı temel hak ve huumlrriyetler ccediler-

ccedilevesinde değerlendirilmelidir Tuumlrkiyersquode yaşanan kamusal alan tartışmala-

rı son yirmi yıla damgasını vuran başoumlrtuumlsuuml yasağı AİHMrsquoin başoumlrtuumlsuumlne

yasaklama getirmediğini duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz tartışmalı ldquoLeyla ŞAHİNrdquo kararı

ile Hıristiyan geleneğin guumlccedilluuml semboluuml şeklinde yorumladığı İsa haccedilına iliş-

kin kararı konunun genel objektif ve tatmin edici bir seyir izlemediğini

goumlstermektedir

Ccedilalışmamızda konunun bu youmlnleri tarihsel suumlreccedil ve sosyoloji disiplini

temel alınarak birinci boumlluumlmde semboller kamusal alan modernizm azınlık-

lar kuumlreselleşme ve kimlikler ikinci boumlluumlmde siyasal ve hukuksal verilerle

Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında dini sembollerin kullanılması

uumlccediluumlncuuml ve son boumlluumlmde ise mukayeseli olarak dini sembollerin kullanılması-

na ilişkin uumllke oumlrnekleri ve AİHM kararları incelenmektedir Sonuccedil boumlluuml-

muumlnde ise tespit ve yargılarımıza yer verilerek konu tamamlanmaktadır

A) Modernizm Kamusal Alan Azınlıklar ve Kimlikler

1 Din Sembol ve Anlam İlişkisi

Tanım olarak ldquobir goumlstergenin etrafını saran yan anlamlardan oluşan tec-

ruumlbelerrdquo1 olarak ifade edilebilen bu tecruumlbelerdeki ldquoaşkın gerccedileklikrdquo ldquodil-

selrdquo ya da ldquogoumlruumlntuumlsel goumlstergelerrdquo sembol olarak adlandırılmaktadır2

Semboller farklı anlamları taşıma oumlzelliğine sahip bir iletişim araccedilları-

dır3 Oumlrneğin Hz Musarsquonın Asası ve Levhaları Tabut Belkısrsquoın tahtı Bu

iletişim araccedilları sahip oldukları ya da uumlzerlerinde gerccedilekleştikleri olağanuumlstuuml

olaylar sayesinde sembolik bir dile kavuşmuşlardır Musarsquonın Asası Al-

lahrsquoın mucizesiyle dev bir ejderhaya doumlnuumlşmuumlş yine Levhalar goumlkten indi-

rilmiştir Kendisinden aşkın bir anlamı taşıyan bu objeler yan anlamlara

ccedilağrışım yapmışlardır4

Kendilerinden her bahsedildiğinde farklı ccedilağrışım yapma oumlzelliğine sa-

hip bu semboller bazı topluluklarda kutsalı ccedilağrıştırmakta bazılarında ise bir

1 Oumlmer Faruk YAVUZ ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekacircn Zaman ve Eşya Kavramlarının Sembo-

lik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştırmaları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006 s 42

2 İbid s 42

3 İbid s 56

4 İbid s 65


203











mektedir8

2 Kamusal Alan




















10 İbid s 9

11 İbid s 14


















dir17







12 İbid s 18





15 İbid s 80

16 İbid s 289







205




























19 İbid s 8

20 İbid s 86





23 İbid s 27

24 İbid s 29










maktadır











yapmaktadır

















27 İbid s 27

28 İbid s 14


207











evrilmektedir30



















29 İbid s 26



33


32 İbid s 30

33 İbid s 33





























34 İbid s 35

35 İbid s 36

36 İbid s 37





Saat1120


209



































43 İbid s 103

44 İbid s 129




























45 İbid s 139









211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


203











mektedir8

2 Kamusal Alan




















10 İbid s 9

11 İbid s 14


















dir17







12 İbid s 18





15 İbid s 80

16 İbid s 289







205




























19 İbid s 8

20 İbid s 86





23 İbid s 27

24 İbid s 29










maktadır











yapmaktadır

















27 İbid s 27

28 İbid s 14


207











evrilmektedir30



















29 İbid s 26



33


32 İbid s 30

33 İbid s 33





























34 İbid s 35

35 İbid s 36

36 İbid s 37





Saat1120


209



































43 İbid s 103

44 İbid s 129




























45 İbid s 139









211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


















dir17







12 İbid s 18





15 İbid s 80

16 İbid s 289







205




























19 İbid s 8

20 İbid s 86





23 İbid s 27

24 İbid s 29










maktadır











yapmaktadır

















27 İbid s 27

28 İbid s 14


207











evrilmektedir30



















29 İbid s 26



33


32 İbid s 30

33 İbid s 33





























34 İbid s 35

35 İbid s 36

36 İbid s 37





Saat1120


209



































43 İbid s 103

44 İbid s 129




























45 İbid s 139









211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


205




























19 İbid s 8

20 İbid s 86





23 İbid s 27

24 İbid s 29










maktadır











yapmaktadır

















27 İbid s 27

28 İbid s 14


207











evrilmektedir30



















29 İbid s 26



33


32 İbid s 30

33 İbid s 33





























34 İbid s 35

35 İbid s 36

36 İbid s 37





Saat1120


209



































43 İbid s 103

44 İbid s 129




























45 İbid s 139









211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010










maktadır











yapmaktadır

















27 İbid s 27

28 İbid s 14


207











evrilmektedir30



















29 İbid s 26



33


32 İbid s 30

33 İbid s 33





























34 İbid s 35

35 İbid s 36

36 İbid s 37





Saat1120


209



































43 İbid s 103

44 İbid s 129




























45 İbid s 139









211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


207











evrilmektedir30



















29 İbid s 26



33


32 İbid s 30

33 İbid s 33





























34 İbid s 35

35 İbid s 36

36 İbid s 37





Saat1120


209



































43 İbid s 103

44 İbid s 129




























45 İbid s 139









211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010





























34 İbid s 35

35 İbid s 36

36 İbid s 37





Saat1120


209



































43 İbid s 103

44 İbid s 129




























45 İbid s 139









211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


209



































43 İbid s 103

44 İbid s 129




























45 İbid s 139









211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010




























45 İbid s 139









211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


211






























3 Aralık 2009 s 348

51 ONAT s 90


53 İbid s 10

54 İbid s 11

55 İbid s 13-14


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


































57 İbid s 141

58 İbid s 145




213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


213


































61 İbid s 139

62 İbid s 132

63 İbid s 133








varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010






varhelliprdquo65





























215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


215



































72 İbid s 150
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010
















temel almaktadır










bir ironidir76










74 İbid s 10

75 İbid s 12

76 İbid s 14


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


217






1 Genel Olarak























78 MERCAN s 31





81 İbid s 63

82 İbid s 64








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010








































219







bulunmamaktadır88



















85 İbid s 7





88 İbid s 8

89 İbid s 8

90 İbid s 8

91 İbid s 9












İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010











İncelemeleri

























221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


221






























70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203

96 İbid s 128



1


2















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010















mıştır102














2-3







223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


223












olması gerekir107
















lerini de kapsar





























25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010





















25 Lautsi Davası












KT 15 Ocak 2013 par 101




225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


225






































32







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010







































78


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


227



noktası olmuştur












































karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010








karşılanmaktadır


































229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


229

KAYNAKCcedilA



2008








1996



15 Sayı 48 (Yaz 2011)









18









Kayseri 2011








14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010






14 Sayı 1 2013



leri Yaz 2007 S 99



ET 01112013 Saat1120




Sayfa 4-21



Press New York 2011



Ocak 1998-9





Haziran Temmuz 2003






55 Yaz 2009






231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010


231













2012


2003 S 84







Tezi Ankara 2005


Ankara 1998















4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010




4














21112013 saat 1216




saat 1451


2011


2005


[001-70956] ET 21112013 saat 1203


and 3651610 KT 15 Ocak 2013


Şubat 2010

İnanÇ ÖzgÜrlÜĞÜ baĞlaminda dİnİ sembollerİn...

Documents