T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

İNŞAAT TEKNOLOJİSİ

DERZLEME

Ankara, 2013

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve

Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak

öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme

materyalidir.

Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.

PARA İLE SATILMAZ.

i

AÇIKLAMALAR

GİRİŞ

ÖĞRENME FAALİYETİ – 1

1. Derz

1.1. Derz Çeşitleri

1.2. Yapıda Görülen Derzlerin Çeşitlerinin Tespit Edilmesi

UYGULAMA FAALİYETİ

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ÖĞRENME FAALİYETİ – 2

2. Derzleme Yapmak

2.1. Restorasyon ve/veya Onarımlarda Derzleme Yapmak

2.1.1. Derz Açma/Boşaltma ve Temizlik

2.1.2. Restorasyon ve/veya Onarım Derz Harçları

2.1.2.1. Derz Harcının Hazırlanması

2.1.3. Yeni Derz Yapımı ve/veya Derz Onarımı

2.1.4. Yüzey Temizliği

2.1.5. Derzlemede Dikkat Edilecek Hususlar

UYGULAMA FAALİYETİ

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

MODÜL DEĞERLENDİRME

CEVAP ANAHTARLARI

KAYNAKÇA

İÇİNDEKİLER

ii

ALAN İnşaat Teknolojisi

DAL/MESLEK Restorasyon

MODÜLÜN ADI Derzleme

MODÜLÜN TANIMI Tarihi yapılarda görülen farklı derz tekniklerini ve

derzleme uygulamalarını anlatan öğrenme materyalidir.

SÜRE 40/32 +

ÖN KOŞUL "Taşın Mimaride Kullanımı", "Doğal Taşları

Sınıflandırma ve Tespit Etme", "Taş Bozulmalarını

Teşhis Etme" modüllerini almış olmak

YETERLİK Derzleme yapmak

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç Gerekli çalışma ortamı sağlandığında tarihi yapılarda

derzleme yapabileceksiniz. Amaçlar

Tarihi yapılarda görülen derz çeşitlerini öğreneceksiniz.

Tarihi bir yapıda derzleme yapabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİM

ORTAMLARI VE

DONANIMLARI

Ortam:

Derslik, Kütüphane, bütünleme, dolgu ve derzleme

uygulamaları yapılacak restorasyon şantiyeleri

Donanım:

Sunum ve görsel anlatım araçları,

Konu ile ilgili kitap, dergi, rapor, makale, vb.

dokümanlar, Fotoğraf makinelerinden aktarım yapmak

ve yansıtmak için gerekli bilgisayar ve projeksiyon

cihazı

Derzleme uygulamaları için gerekli olan ekipman ile

uygulamalarda kullanılacak kıyafet, eldiven, gözlük vd.

ÖLÇME VE

DEĞERLENDİRME

Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen

ölçme araçlarıyla kazandığınız bilgileri ölçerek, kendi

kendinizi değerlendirebileceksiniz.

Öğretmeniniz, modül sonunda, hazırlanan ölçme aracını

uygulayarak kazandığınız bilgi ve becerileri

değerlendirecektir

AÇIKLAMALAR

1

Sevgili Öğrenci,

Derz; kargir yapılarda duvar yapım tekniği ile birlikte yapının dönemlendirilmesini

sağlayan önemli bir otantiklik unsurudur. Özgün yapım tekniğinin korunabilmesi için yeni

yapılacak olan derzleme müdahalesinin niteliği ve tekniği özenle belirlenmeli ve

uygulanmalıdır.

Restorasyon uygulamalarında eleştirilere en sık konu olan bu uygulamaların doğru

tekniklerinin öğrenilmesi ve uygulanması restorasyon kalitesini yükseltecektir.

"Taş Restoratörü" eğitim paketinin onuncu modülü olan “Derzleme” öğrenme

materyali ile tarihi yapıların restorasyon sürecinde sık karşılaşılan uygulamalardan derzleme

teknik ve yöntemlerine ilişkin teorik bilgiye sahip olacaksınız. Farklı derz türlerini ayırt

etmeyi, derz açma, derz harcı hazırlama ve yeni derz yapma konularında bilgi sahibi

olacaksınız.

GİRİŞ

2

AMAÇ

Bu modül ile tarihi yapılardaki farklı derz tekniklerini öğreneceksiniz.

Tarihi eserlerdeki derz çeşitlerini duvar yapım teknikleriyle birlikte değerlendirerek

inceleyiniz.

İncelediğiniz bir tarihi yapının kısmi duvar görünüşünü ölçekli olarak çiziniz.

1. DERZ

1.1. Derz Çeşitleri

Derz; iki yapı öğesini yatay veya düşey doğrultuda ayıran bağlayıcı özellikte başka bir

malzeme ile doldurulmuş aralık olarak tanımlanır. Yüzeyi sıvanmayacak olan taş ve tuğla

duvar yüzeylerindeki iki bileşen arasındaki boşluk hazırlanan derz harcı ile doldurulur.

Derzleme mala kullanılarak yapılır. Yüzeyde mala derzi, oyuk derz (çökertme derz), kabarık

derz, çekme derz vb. çeşitli derzleme şekilleri vardır. Derz çeşitleri bölgelere, yapım

dönemine, yapı malzemesine vb. nedenlere bağlı olarak değişiklikler gösterebilir. Tarihi

yapılarda karşımıza çıkan derz çeşitlerini geleneksel duvar yapım teknikleri ve mimari

üslupla birlikte değerlendirmek ve tanımlamak daha doğru olacaktır (Resim 1.1, Resim 1.2).

Resim 1. 1: Derz çeşitlerinden örnekler

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

AMAÇ

ARAŞTIRMA

3

Resim 1. 2: Taş-tuğla almaşık duvarlarda görülen derz çeşitleri

Düzgün Kesme taş duvarlarda; akçe girmez olarak da adlandırılan sıfır derz tekniği

görülür(Resim 1.3).

Resim 1. 3: Düzgün kesme taş duvar

4

Moloz taş duvarlarda; taşların geometrileri düzensiz olduğundan derz aralıkları farklı

boyutlarda, derz şekilleri ise genellikle amorf formdadır (Resim 1.4).

Resim 1. 4: Moloz taş duvar örgüsü ve derzleri

Almaşık duvarlarda ise tuğlalar arasındaki derz boşlukları düzgün olmakla birlikte derz

kalınlığı yapının inşa tarihi ve mimari üslubuna göre değişkenlik gösterir (Resim 1.5).

Resim 1. 5: Taş – tuğla almaşık duvar

Gizli Derz: tuğla ile örülmüş olan duvarlarda bir sıra tuğlanın geriye çekilerek üstünün

derzlenmesi ve bu sayede oldukça geniş bir derz yüzeyi elde edilmesi uygulamasıdır. Bu

uygulama Bizans dönemi yapılarında karşımıza çıkmaktadır (Resim 1.6).

5

Resim 1. 6: Polyeuktos Kilisesi duvar kalıntılarında görülen gizli derz uygulaması

Cetvel Derz: taş – tuğla almaşık duvar tekniğinde tuğlalar arasındaki derz harcının duvar

yüzeyinin üstüne taşırtılması ve cetvelle çizilmiş gibi düzgün geometrik formda bir tabaka

oluşturması ile elde edilen derz şekline cetvel derz denir (Resim 1.7, Resim 1.8).

Resim 1. 7: Ragıp Paşa Kütüphanesi

cephesi cetvel derz örnekleri

Resim 1. 8: Amasya Taş Han cephesi

cetvel derzler

6

1.2. Yapıda Görülen Derzlerin Çeşitlerinin Tespit Edilmesi

Rölöve çizimlerinde tüm yapı elemanlarının yanı sıra derzler de detaylı olarak

çizilir, gösterilir. Çizim üzerine bilgi notu olarak; gizli derzli duvar, cetvel derzli

duvar vb. yazılır. Özgün derz harcı ile onarım derz harçları tespit edilir. Restorasyon

uygulamaları öncesinde özgün derz harcının niteliği, bileşenleri, rengi ve dokusunun

belirlenmesi gerekir.

Resim 1. 9 ve Resim 1. 10: Farklı yapılardan derz örnekleri

Derz harcının terkibi Kamu ve/veya Üniversitelerin bünyesinde bulunan

Konservasyon ve Restorasyon / Koruma / Malzeme Laboratuvarları'nda analiz

edilerek, özgün malzemenin hangi oranda hangi bileşenlerden oluştuğu saptanır.

Bu çalışma disiplinler arası özel bir çalışma gerektirdiği için laboratuvarlarda

bu alanda çalışan uzmanlar tarafından analizlerin yapılması gerekmektedir. Derz

harcı örneği tercihen uzmanlar tarafından alınır. Ancak şehirlerarası yolculuk

gerektiren durumlarda kimi zaman şantiyede sorumlu restoratörlerin örnek alması

mümkündür.

Derz harcı örneği; duvar yüzeyindeki özgün olduğu düşünülen alandan

alınmalıdır.

Laboratuvar analizlerinin yapılabilmesi için yeterli miktarda örnek

alınmalıdır.

Örnek olarak alınan derz hacının yapı üstünde yeri belirlenmelidir.

Örnek yeri çizim üzerinde işaretlenmelidir.

Örnek alımı sırasında numara verilerek işlem fotoğraflanmalıdır.

7

Niteliksiz derz onarımlarını belirlemek, tespit etmek için de ayrıca onarım

derz harcı örneği alınması da mümkündür.

Resim 1. 11: Onarım derz harcından örnek alınması

Resim 1. 12: Örnek bir onarım derz harcının renk ve dokusu

8

Öğretmeniniz tarafından belirlenecek olan tarihi bir yapıda derz türlerini tespit ediniz,

Malzeme analizi derz harcı örneği alınabilecek noktaları belirleyiniz.

İşlem Basamakları Öneriler

Seçilen yapıya giderek duvar yapım

tekniği ve derz çeşitlerini gözlemleyiniz.

Duvar yapım tekniğinin derz türünün

değişim gösterdiği noktaları tespit

ediniz.

Cephe krokileri çizerek taş/tuğla duvar -

derz ilişkisini gösteriniz.

Derzin niteliğinin, dokusunun, renginin

değiştiği noktaları tespit etmeye

çalışınız.

Derz çeşitliliğini göstermek üzere

fotoğraf çekiniz.

Şantiyedeki güvenlik kurallarına uyunuz.

Temiz, düzenli ve dikkatli çalışınız.

Zamanı ve malzemeyi iyi kullanınız.

UYGULAMA FAALİYETİ

9

Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler

doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

1. (…..) Derz kalınlığı yapının inşa tarihi ve mimari üslubuna göre değişkenlik

göstermez.

2. (…..)Tuğla ile örülmüş olan duvarlarda bir sıra tuğlanın geriye çekilerek üstünün

derzlenmesi ve bu sayede oldukça geniş bir derz yüzeyi elde edilmesi uygulamasına gizli

derz denir.

3. (…..) Taş – tuğla almaşık duvar tekniğinde tuğlalar arasındaki derz harcının duvar

yüzeyinin üstüne taşırtılması ve cetvelle çizilmiş gibi düzgün geometrik formda bir

tabaka oluşturması ile elde edilen derz şekline çizgi derz denir.

4. (…..) Derz onarımı ve yeni derz yapımından önce özgün duvar yapım ve derz yapım

tekniği belirlenir.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayısını belirleyerek

kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız

sorularla ilgili konuları ilgili faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

10

Taş koruma ve restorasyon uygulamaları kapsamında derzleme teknik ve yöntemlerini

öğrenecek, gerekli ortam sağlandığında restorasyon ve/veya onarım derz harcı hazırlayarak,

derzleme yapabileceksiniz.

Mevcut bir eski eser restorasyon şantiyesine giderek, derzleme uygulamalarını takip

ediniz.

Derzlemede kullanılan ekipmanları not ediniz.

Yeni derz yaparken kullanılan harç terkiplerinin içeriklerinin ve oranları öğreniniz.

2. DERZLEME YAPMAK

2.1. Restorasyon ve/veya Onarımlarda Derzleme Yapmak

Derz harçları uygulama tekniği ve çeşidine göre duvar yüzeyinin % 5 - %25’lik bir

bölümünü oluşturmaktadır. Bu nedenle derz harçlarının duvarın fiziksel ve mekanik

dayanımına, bozulma süreçlerine olan etkisi küçümsenmeyecek orandadır.

2.1.1. Derz Açma/Boşaltma ve Temizlik

Tarihi yapıların onarımlarında kullanılan çimento esaslı harçların uzun dönemde yapıya

verdikleri zarar tespit edilmiştir. Özellikle Tuz sorununa sebep olan bu hatalı müdahalelerin

geri alınması gerekmektedir (Resim 2.1, Resim 2.2).

Resim 2. 1. Çimento harçlı derzin

yarattığı tuz problemi

Resim 2. 2. Derzlerin boyanarak

otantikliğin yok edilmesi

Çimento esaslı harçla yapılmış olan derzler spatül, kalem keski, murç vb. aletlerin

yardımıyla yüzeyden sökülür. Derz açımı yapılan yüzey yumuşak uçlu bir fırça yardımıyla

temizlenir, satürasyona sebep olmaması için temiz suyla yıkanır. Duvar yüzeyi toz ve

ÖĞRENME FAALİYETİ–2

AMAÇ

ARAŞTIRMA

11

sökülmüş olan malzemeden arındırılır. Derzlerde yosun ve liken oluşumu olması durumunda

biocide uygulaması da temizliğin bir parçası olarak yapılmalıdır bknz. Bitki Temizleme

Modülü (Resim 2.3, Resim 2.4).

Resim 2. 3. Derz açma uygulaması

Resim 2. 4. Çimento derzin raspası

2.1.2. Restorasyon ve/veya Onarım Derz Harçları

Restorasyonlarda derz onarımı ve yeni derz yapımı dikkatle ele alınması gereken

uygulamalardır. Uygulama öncesinde; özgün duvar yapım ve derz yapım tekniği belirlenir.

Özgün derz harcından örnek alınarak, harç malzemesinin içeriği Konservasyon ve

Restorasyon Laboratuvarınca analiz edilir. Derz harcını oluşturan bağlayıcı malzeme türleri

(hava kireci, su kireci, hidrolik kireç ve çimento) ve agrega türleri (kum, taş kırığı ve tozu,

tuğla kırığı ve tozu, tüf vb.) araştırılır. Konservasyon ve Restorasyon Laboratuvarınca

yapılan analizler uzmanlar tarafından değerlendirilerek restorasyon ve/veya onarımda

kullanılacak olan derz harcı terkibi, uygulama tekniği hazırlanan raporda belirlenir.

2.1.2.1. Derz Harcının Hazırlanması

Harç hazırlanmasında kullanılacak el aletleri; kürek, el arabası, mala, kova, sünger şeklinde

sıralanabilir.

Yapılacak olan uygulama öncesinde harç terkibi ve derz tekniği uzmanlar tarafından

belirlenir. Derz Harcının karılması – hazırlanma prosedürü harcın bağlayıcısına göre

değişiklik gösterir.

Bağlayıcı Hava kireci olduğunda harç; bağlayıcı + agrega karıştırılarak bekletilir. Bu

bekleme 2 günden az 3 aydan fazla olmamalıdır. Bekletilmiş olan harcın üst katmanı

kullanılmaz. Bunun nedeni hava ile reaksiyona giren bağlayıcıdır. Bekletilme sırasında harç

dönem dönem ıslatılır ve harmanlanır.

Bağlayıcı Su kireci, Hidrolik kireç ve Çimento olduğunda harç; kuru olan bağlayıcı ve

agrega birbirine harmanlanarak karıştırılır. İyi bir karışım elde edildiğinde kullanılacağı

dönemde yeterli miktardaki su ile karıştırılarak uygulama yapılır. Uygulama sonrasında ani

kurumalara engel olunmak için harç yüzeyleri (öğleden sonraları) atomize su ile ıslatılmalı,

çatlak olması durumunda mala ile yüzeyler sıkıştırılmalıdır.

12

2.1.3. Yeni Derz Yapımı ve/veya Derz Onarımı

Açılan derzlerin temizlik sonrasında kuruması durumunda, harç tatbik edilmeden önce derz

boşluğu yeniden ıslatılmalıdır. Hazırlanmış olan derz terkibi maksimum basınç uygulanarak

mala ile derz boşluğuna yerleştirilir. Harcın duvarı oluşturan taş ve/veya tuğlaların yüzeyine

taşmasına engel olunmalıdır. Derzleme yapılırken özellikle derzin duvar yüzeyinden geriye

çekilerek bitirilmesi tercih edilmektedir. Ancak bazı durumlarda proje kararı doğrultusunda

duvarla hem yüz olması da söz konusudur. Derze doku verilmek istenmesi durumunda; derz

yüzeyine sert uçlu fırçayla küçük darbeler uygulayarak pürüzlü yüzey elde edilmesi gibi

çeşitli uygulamalar yapılması da mümkündür (Resim 2.5, Resim 2.6).

Resim 2. 5 ve Resim 2. 6. Yeni derz yapımı

2.1.4. Yüzey Temizliği

Derzleme uygulamasının temiz bir şekilde yürütülmesi gerekir. Ancak harç lekeleri

kaçınılmazdır. Genellikle yüzeyi yıkamak ve fırçalamak temizlik için yeterlidir. Ancak

gerekli olması durumunda %10’luk hidrolik asit de kullanılabilir.

2.1.5. Derzlemede Dikkat Edilecek Hususlar

Derz; Taş duvar yüzeyinden geride bırakılmalıdır.

Derz; Duvarı oluşturan taş – tuğla vb. yapı elemanlarının üzerine taşırılmamalıdır.

Derzin özgün duvar yüzeyinde kapladığı alan restorasyon ve/veya onarım sırasında

artırılmamalıdır (Şekil2.1).

13

Şekil 2. 1. Derz teknikleri; doğru ve yanlış uygulama detayları

14

Öğretmeniniz tarafından belirlenecek olan bir eski eserde derz açma ve derzleme yapınız.

İşlem Basamakları Öneriler

Derz türünü ve duvar yapım tekniğini

belirleyiniz.

Kullanılacak ekipmanı hazırlayınız.

Niteliksiz derzleri boşaltınız.

Yeni derz harcı hazırlayınız.

Uygun teknikle derz yapınız.

Yüzeyi temizleyiniz.

Uygulama yapılacak olan tarihi eserin

rölöve – analitik rölöve, restitüsyon ve

restorasyon projelerinin hazırlanmış,

ilgili koruma kurulu tarafından

onaylanmış olmalıdır.

Restorasyon uygulaması öncesi gerekli

izinlerin alınmış olduğundan emin

olunuz.

Uygulama başlamadan önce çalışma

tulumunuzu giyiniz.

Uygulama esnasında eldiven, gözlük vb.

ekipmanları kullanınız.

Şantiyedeki güvenlik kurallarına uyunuz.

Uygulamada kullanılacak ekipmanların

temizlik ve bakımlarını yapınız.

Temiz, düzenli ve dikkatli çalışınız.

Zamanı ve malzemeyi iyi kullanınız.

UYGULAMA FAALİYETİ

15

Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler

doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

1. (…..) Bu nedenle derz harçlarının duvarın fiziksel ve mekanik dayanımına, bozulma

süreçlerine olan etkisi oldukça azdır.

2. (…..) Çimento esaslı harçlarla yapılan derzleme uzun vadede tarihi yapılara zarar

vermektedir.

3. (…..) Derz harcının karılması – hazırlanma prosedürü harcın bağlayıcısına göre

değişiklik göstermez.

4. (…..) Derz; Taş duvar yüzeyinden geride bırakılmamalıdır.

5. (…..) Derz; Duvarı oluşturan taş – tuğla vb. yapı elemanlarının üzerine

taşırılmamalıdır.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

16

Aşağıdaki performans testi ile modülle kazandığınız yeterliği ölçebilirsiniz.

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

1. Derz türünü ve duvar yapım tekniğini belirlediniz mi?

2. Kullanılacak ekipmanı hazırladınız mı?

3. Niteliksiz derzleri boşalttınız mı?

4. Yeni derz harcı hazırladınız mı?

5. Uygun teknikle derz yaptınız mı?

6. Yüzeyi temizlediniz mi?

Yaptığınız değerlendirme sonunda “HAYIR” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden

geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi,

araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

MODÜL DEĞERLENDİRME

17

ÖĞRENME FAALİYETİ-1'İN CEVAP ANAHTARI

1. Y

2. D

3. Y

4. D

ÖĞRENME FAALİYETİ-2'NİN CEVAP ANAHTARI

1. Y

2. D

3. Y

4. Y

5. D

CEVAP ANAHTARLARI

18

AKSOY, Pınar. “Taş İşleme Sanatı”, Kâgir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri

Bildiri Kitabı, İBB KUDEB, İstanbul, 2009.

AHUNBAY, Metin. İTÜ Mimarlık Bölümü Geleneksel Yapım Teknikleri I Ders

Notları, (yayınlanmamış).

AHUNBAY, Zeynep. Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, YEM Yayınları,

İstanbul, 2007.

ASHURST, John; DIMES, Francis. Conservation of Building and Decorative

Stone, Volume 1 Butterworth-Heinemann.

ASHURST, John; DIMES, Francis. Conservation of Building and Decorative

Stone, Volume 2 Butterworth-Heinemann.

BİNAN Muhittin. Tabii Taş Duvar, Teknik Üniversite Matbaası, İstanbul, 1961.

BRANDI, Cesare. Theory of Restoration, Nardini Editore, Firenze, Italy, 2005.

ERSEN, Ahmet; GÜLEÇ, Ahmet; ALKAN, Nimet; KUDDE, Esra. “Konservasyon

Raporu’nun Önemi, İçeriği ve Hazırlanma Adımları”, Restorasyon

Konservasyon Çalışmaları, Sayı 2, İBB KUDEB, İstanbul, s.3-16, 2009.

FEILDEN, Bernard. Conservation of Historic Buildings, Elsevier, Oxford, 2003.

HASOL, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, YEM Yayınları, İstanbul,

2005.

SÖZEN, Metin; TANYELİ, Uğur. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi

Kitabevi, İstanbul, 1986.

TAYLA, Hüsrev. Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları I ve

II, Türkiye Anıt Çevre T.Değ.Kor.Vakfı, İstanbul, 2007.

ULUENGİN, Fatin; ULUENGİN Bülent; ULUENGİN, Mehmet Bengü. Osmanlı

Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, YEM Yayın, İstanbul, 2007.

KAYNAKÇA