VOORDRACHTENGEHOUDEN VOOR DE GELDERSE LEERGANGEN

TE ARNHEM

N r. 5

Prof. Dr. A. WEIJNEN

HET BEWUSTZIJN VANDIALECTVERSCHIL

J. B. WOLTERS / GRONINGEN / 1961

VOORDRACHTENGEHOUDEN VOOR DE GELDERSE LEERGANGEN

TE ARNHEM

Nr.5

Pr��. Dr. A. WEIJNEN

HET BEWUST�IJN VANDIALECTVERSCHIL

J . B. WOLTERS / GRONINGEN / 1961

HET BEWUST�IJN VAN DIALECTVERSCHIL

PROF. DR. A. WEIJNEN

Vlak v��r de wereld��rl�g hee�t HEINRICH BULD in zijn b�ek V�lk andSprache im n�rdlichen West�alen 1939 1 een meth�de �ntw�rpen �m hetdialectbewustzijn der sprekers in kaart t� brengen, met de bed�eling z�een dialectindeling t� bepr�even die beter z�u zijn dan de gebruikelijke .Hij stelde nl . een �nderz�ek in naar die gebieden die zich blijkens desp�tzinnetjes, sp�tnamen en karakteriseringsw��rden, waarmee men hetdialect van anderen in het belachelijke trekt, �nderling verb�nden v�el-den. Hij had nl. �pgemerkt 2 , dat de grenzen �p Wredes gr�te indelings-kaart der Duitse dialecten uit 1938 wel vaak maar niet altijd met het taal-gev�el der betr�kken sprekers in �vereenstemming waren en ��rmuleerdezijn standpunt aldus : „Alle n�ch s� s�rg�altig v�rgehenden dialektge�gra-phischen Einteilungsversuche mussen n�twendig etwas �u�alliges an sickhaben, s�lange nicht hinter den verschiedenen Einteilungsmerkmalen dasSprachge�i hl and die Sprachwirklichkeit des V�lkes selbst steht and siealle als Gemeinsames verbindet" 2a,

Tengev�lge van de internati�nals verh�udingen niet �p de h��gte vande p�gingen van BULD had ik zei� tegen het einde van de ��rl�g een anderemeth�de v��r een dialectindeling �p gr�nd van het taalbewustzijn dersprekers �ntwikkeld . Maar het leek mij de m�eite waard, die van BOLD��k eens in Nederland t� bepr�even .H�e �ud de d��r BOLD bed�elde sn�rt sp�tzinnetjes is, z�u ik niet

durven zeggen. V�lgens een c�rresp�ndent uit Epe riepen de inw�nersvan het Utrechtse Kernheim reeds in 1 832 de Scherpenzelers �m hun sji.p.v . sch na : de sj�ut van Sjerpensjeel sjeert de sjapen dat het sj�nd ensjand is ; blijkens de erin vermelde sch�ut, de vertegenw��rdiger van eeninstituut dat in het K�ninkrijk der Nederlanden n��it bestaan hee�t, zalhet sp�tzinnetje waarschijnlijk n�g wel iets �uder zijn .

Om mij t� plezieren hee�t de dialectenc�mmissie in 1947 in vraag 33 vanhaar vragenlij st 15 uitdrukkelij k naar het v��rk�men van dergelijke

3

sp�tzinnetjes in Nederland een �nderz�ek ingesteld . Wat ik U bier gamededelen, steunt dan ��k, v��rz�ver ik bet niet uitdrukkelijk andersvermeld, geheel �p deze enquete .

H`et z�juist gen�emde zinnetje stelt U reeds v��r een c�mplicatie . Nietalleen de sch-verbinding verscheen er als sj (sj�ut en sjeert) maar er k�menenkele sj's meer in v��r die niet �p sch teruggaan (in sj�nd en bet laatstedeel van Sjerpensjeel) . Verm�edelijk hebben we bier met een ��k bij BULDt� v��rschijn gek�men 3 hyperdialectiserende sp�t t� maken, die de t�e-stand ter plaatse �verdrij�t, z�als dat ��k s�urs met de sp�t �ur betgehaspel van de h gebeurt: Aarm et zien haarm br��kn, sp�t men t�Nieuw�lda 4. Is bij hyperdialectisme de �antasie van de sp�tter al t� zeerwerkzaam geweest, �p andere plaatsen bespeuren wij een �ur z� t� zeggendichterlijk spel, speciaal met v�caalanlauten en c�ns�nanten, een �ver-�ud pr�cede, dat niet alleen aan de lichamelijkheid van m�dern dichtersh�e�t t� w�rden t�egeschreven . Het t� 01st vermelde tegen Deventergerichte eulie ilu �el�e S (�lien jullie je), bezit diverse varianten, z� b .v .t� Hein� tegen �w�lle : �e �al ielu �en �ale �llie-�lder eel? (h�e h�udenjullie jullie �ude �lieh�uder heel), waar de h-l��sheid bet spel vergemak-kelijkt. In de n��rd-��stelijke dialecten is ��k bet spel met de c�nju-gerende verbindingsw��rden zeer gelie�d : aste deuste waste kaste watzaste dan n�g meer 6, �� z�als men t� Lemsel� Oldenzaal besp�t : wat zasas d�s was kas (wat zul je als je d�et wat je kunt) 7 . Te Eerde in N��rd-Brabant gee�t bet vervagen van de w��rdgrens bij bet v��rzetsel bij aan-leiding t�t bet grapje : h�e maken ze't b�ps b�uw bullie en balleman g .O�k bet beweerde antw��rd van de Amsterdamse leerlingmachinist �pde vraag : wat zijn armseinen : armsaane saane saane daar se mee saane asde andere saane kep�t saane 9 en de sp�tzin : sj�en sj�enk Sjang, waarmeemen de Limburgers kenschetst 10, vert�nen hiermee �vereenk�mst .

In een enkele plaats hee�t bet pr�cede zel�s aanleiding gegeven t�t eenzeker letterkundig genre . In de prent van de week, die iedere acht dagenin een Tilburgse c�urant verschijnt, keert dit v�rmgevingsprincipe keer�p keer terug ; hamme mar hamme dan k�sseme snippere (hadden we,enz.), t�e tee t�e haj meegebra�cht (t�t de thee zel�s had bij meegebracht),ze zi de ze zis is (ze zei dat ze zes is), d�rres d�ew nessels vaast trek traptr�p (D�rus, d�e je sch�enveters vast, direct trap je er�p), est is det is dan�iste me, enz. In bet Tilburgs Prentebuukske van C. R�bben (1958) vindtmen bier een keur van v��rbeelden van .

S�urs is een aansturen �p bet e��ect van �nverstaanbaarheid �nmis-kenbaar. �� sp�t men t� N��rdwelle met Sch�uwen : ajje tauwe a� t�eje t aat a� ajje t n�g a�t (als je bet geh�uden had t�en je 't had, dan had

4

je 't �lu �l�g gehad). We hebben hier dezel�de Spielerei als die waarmeede Gr�ninger van zichzel� zegt : hai laip �p h�zevurrels met schienvat �verbeun (hij liep �p k�usev�eten met een lantaar�l �p z�lder) ; de inzendertekent hierbij aan, dat het „dient �m de �nverstaanbaarheid van het Gr�-nings t� dem�nstreren" 11 . Het is echter duidelijk, dat dergelijke arti�iciele�peenstapelingen en primitie� dialectbewustzijn geheel verschillende gr��t-heden zijn . Evenmin zijn de sp�tzinnetjes �vertuigend waarbij men alshet ware twee ��nemen last paaltje wisselen . Ik bed�el gevallen als inNuis, waar men zel� van het gruune k�emke (het gr�ene k�mmetje)spreekt en de Gr�tegasters uitlacht �m het gr�ene kuumke �� als dat vanDen lip en Landsmeer, waar men v�lgens Purmerend niet z�u zeggenhet kuiken is in de keuken, maar : 't keuken is in de kuiken. Ik heb tr�u-wens de indruk, dat in beide gevallen de zgn. �mwisseling niet echt maarge��rceerd is .

In zeer veel gevallen is het een enkel w��rd dat het misprijzen �pwekt .0 Leienaar was hebbie k�uwe bene, werd d��r iemand uit Leiden zel�vermeld. Te Dinxperl� gal men eerlij k �p dat men in Aalten van henzegt : ze hebt in Dinxper een kie . sken ekreggen (een kie . sken is een kal� e) .Te Oene n�emt men de Welsumers grIlsvraeters, �mdat ze grus i.p.v .gres 12 zeggen. En het kacheltje, dat �p den diek l��ps, treks bij de zichervan bedienende �eeuwen blijkbaar de aandacht . Het spreekt echter welvanzel�, dat we met deze gegevens v��r een indeling weinig kunnen d�en .Al valt het �p, dat �nder de h�nderden heter�niemen v��ral die uitgek�zenw�rden, die h�m�niem zijn met een ter plaatse bekend w��rd �� d��r eenandere, eigenlijk een ruimere, betekenis �pvallen . Dat de Venraysen vandie van H�rst zeggen : die Ha�rster zate mer t� zage 13 is hier�m dat zadgin H�rst zei en in Venray zaag betekent . De c�rresp�ndent uit Burgvermeldt dat er in Burgh en Haamstede een tuun �m 't �� staat en in derest van Sch�uwen een aehe �m de tuun . Maar het m�n�p�lie hebben datsn�rt w��rden t�ch ��k weer niet .

Onder de als belachelijk gev�nden w��rden zijn er v��ral drie cate-g�rieen die bijz�nder gemakkelijk het mikpunt v�rmen . Ten eerste zijnhet de substantieven waarmee men iemand aanspreekt . De Huizersw�rden d��r de inw�ners van Bunsch�ten, Spakenburg en Eemdijk alstaatjes nager�epen, �mdat ze elkaar met t� aanspreken, althans de man-ners ; de vr�uwen heten �m de v��r haar gebruikelijke aanspreekv�rmnennetjes . De Bunsch�ters zel� w�rden echter d��r de mensen van Nijkerken Nijkerkerveen �m een s��rtgelijke reden makkers �� mekkers gen�emd .En z� heten de bew�ners van �uidveen m�at . In tweede instantie hee�tmen de pers��nlijke v��rnaamw��rden van de tweede pers��n ; � d�e,

5

zegt men t� Lemsel� tegen de Oldenzaler als men hem �p de kast wiljagen 14 . En als derde categ�ric �ungeren de st�pw��rden. De Helm�nde-naren heten de kiew�nnies, �mdat ze z�wel kie als w�nnie zeggen 15,

Gemert w�rdt in Liesh�ut besp�t met : zel ik mar zegge, ze.k, de Utrech-tenaren w�rden t� �uilen wa�r-zeggers gen�emd. Fijnaart beet v�lgensde een 't land van weetje en v�lgens de ander 't land van �neindig 16,

en z� z�u ik n�g een p��sje kunnen d��rgaan 17,

Wij menen, dat bet geenszins t�evallig is, dat bet juist deze drie cate-g�rieen zijn. �e beb�ren immers t�t de meest gebruikte w��rden en vallendus wel bijz�nder sterk in bet ��g . Maar gelijk gezegd : w��rdgrenzen zijnuiteindelijk weinig representatie� v��r een taalgebeel, ze staan �m z� t�zeggen t� zeer ieder v��r zicb en v��r �ns d�e! kunnen we ze dus beterter zijde laten 18 .

Dat de sp�tzinnen z� weinig syntactische �eiten �p de k�rrel nemen,verbaast �ns met. Het wil mij v��rk�men, dat de vaagbeid van de be-tr�kken is�gl�ssen daar zeker mede aan scbuldig is . In ieder geval schij-nen ze niet sterk in bet ��g t� l�pen . Ik tr-�� er een aan in de reeds ver-melde N��rd-��stnederlandse zinnetjes met c�ngruerende verbindings-w��rden, maar daar w�rdt bun v��rk�men dan waarschijnlijk juist n�gd��r bet a�wijkende pr�n�men in de hand gewerkt . Daarnaast n�teerdeik bij de inzender uit Stevensweert sp�t �m bet neutrale genus bij betpers. vnw. van de derde pers��n.

De m�r��l�gie trekt niet veel meer de aandacbt . De inzender vanOudd�rp deelde mede, dat bet G�erees �p Flakkee besp�t w�rdt �mbet weglaten van de g in bet v�lt��id deelw��rd : ik ha t ezeid. Verderlacbt men t� Giessendam Sliedrecbt uit vanwege de ablaut as-�� in desterke �� bal�sterke werkw��rden : ik beb bet hem gevr�ge maar bij betme van de wur� a�gej�ge 19. In de sp�t van �wartebr�ek �p Nijkerk :ik hem um esleugen dat de v�nken er ��vleugen, tre�t men de merkwaar-dige werkw��rdelijke umlaut waar Mevr. H�! baar pr�e�schri�t aan gewijdhee�t. De sp�t van �wartsluis �p Hasselt : ga�j met dan kri j een kuukienberust �ngetwij�eld bier�p dat men in �wartsluis de verkleinw��rden metien z�nder umlaut, t� Hasselt met umlaut v�rmt 20, De sp�tregel vanCulemb�rg tegen Utrecht : een halle�ie, een centjie, een stuivertie, eendubbeltsie, een kwartie en een guldegie, bee�t de uitgangen van de ver-kleinw��rden z�nder meer �p bet ��g 21,

Als er iets is dat de mens in zijn taal �pvalt, is bet t�ch we! de klank .Dat zei ��k HELLINGA �p blz.11 van zijn pr�e�scbri�t en bij citeerde daareen uitspraak van Lercb uit 1925 �mtrent de Parijzenaar : „die ��rt-schrittliche, d .h. vulgare Aussprache, die wird selbst in unserem dem�-

6

kratischen �eitalter vermieden" . Het zijn dan ��k zeer vaak de simpele��netische realisaties der ��nemen die de sp�tlust wekken, z� b .v. degepr�n�nceerde uitspraak van de di�t�ngen J en ui. In Bes�yen zegt mendat de Waspikers van den �js �jt �ver den dajk kunne kajke . T�ch m�etmen bij de bepaling van de waarde v��ral van z�'n ai v��rzichtig zijn .Vaak, b.v. t� Biervliet, waar men tegen de bew�ners van het nabijgelegenkleine d�rpje Middelburg zegt : kaik �p de waizer t is bai vaive, �� t�Rensw�ude, waar ik hetzel�de sp�tzinnetje tegen Venendaal n�teerde, iser aangezien de beide sp�ttende d�rpen zel� ie-achtige klanken gebruiken,amper meer van ��netische variatie sprake en m�et men ernstig denkenaan een ��n�l�gisch �nderscheid 22,

O�k is de sp�t �p de gebr�uwde r in trek . Deze variant is vaak typischv��r de stad tegen�ver het platteland . Met een uitz�ndering (Neer inLimburg, dat van die van Heel t� h�ren krijgt : geisze mit na� Naerr haerreuverr het vaerr, haerr en trruk) 23 zijn het naar ik meen steeds de stede-lingen, die �m de gebr�uwde r w�rden lastig gevallen .

Brr��d, brrij en prr�em'ndet kunt de �w�lsers niet n�em'n

krijgen de �w�lse bRj/bR�uwers naar hun h���d 24 . De slechte naam vande residentie is �verigens t�t in Glinde bekend : Ilab je t ��k geh��gd ;der is een maj��g vegm��gd �p de Laen van Meegdev��gt .V��r Tilburg werd mij t� Vught �pgegeven het zinnetje : g�dde mee

daanse bij �raans jaanse, waar men de c�mbinat�rische variant van av��r n+s tre�t. Op verschillende plaatsen tr�k een „heldere" �� althansa�wijkende uitspraak van de �� de aandacht. In Haamstede en Ser��s-kerke zegt men, als men het �ver �ierikzee hee�t, �� althans �ver de aller-laagste v�lksklasse aldaar : der ei je de n��bele p��rte . O�k uit Winsch�-ten ga.� men mij �p, dat men Finsterw�lde besp�t �m de zgn . „zuivere"uitspraak van �� v��r r en i : wat een m��je t��rn, h�nk sn�rt m�ut't weezn .

Sp�t met zekere c�mbinat�rische varianten pr�e� ik ��k als men inKallenk�te Wapse aanduidt met : p�ttien en pannegien, �mdat - schrij�tde inzender - � en a v��r in de m�nd w�rden uitgespr�ken .V��rts n�emen de mensen uit IJsselmuiden die van Genemuiden

verrakte gakkn, sp�t men v�lgens de inzender van Beckum t� Eibergenmet Neede : bij S�etas k�ep ie knikkas en stuitas vuur stuuvas, en keptmen in Westerh�ven een sp�tliedje �p Eersel wegens de uitspraak vande �e : eenen bl�k aen eene sk�eun naets de b�ere van Eersel d�eun .

Het spreekt vanzel�, dat al deze sp�t v�lk�men �nbelangrijk is in de�gen van hen die van mening zijn dat ��n�l�gische �nderscheidingen v��r

7

de dialectindeling belangrijker zijn dan ��netische. En dezulken zijn ertegenw��rdig verscheidene : WEINREICH, PAARDEKOOPER, MOULTON, �mmaar enkelen t� n�emen .

In Scheveningen w�rden de Katwijkers besp�t met het v�lgende :klauwe klauwe klauwe bl�uwe blauwe blauwe (sic), m�t je n�g n maussie(d.w .z . een br�k). A�gezien van het �eit, dat het gebruik van het laatstew��rd de Scheveningers tegen�ver hun kussentje �pvalt, is het kennelijkde speciale au die hier �ver de hekel gehaald w��dt . Maar geschiedt dat�m de kleur �� wegens de lengte? Hetzel�de vraag ik mij ��k a�, als iklees h�e N��rdwelle �ierikzee typeert met de w��rden : ei je de b�de ageleze. Va.ak immers schijnt de rekking der klanken in discrediet t� staan .Te Aalten zegt men uitdrukkelijk, dat men Dinxperl� besp�t �m de lang-gerekte ie : m�js biej �ns k�mmn kieekn dan kuj'n sik zieen . De inzendervan Ochten merkt bij zijn sp�tzinnetje �p Opheusden : ga . rt g� . da me jjn� . rda ma . rt uitdrukkelijk �p dat de sp�t hier gericht is �p de rekkingvan de v�caal in het eerste en het laatste w��rd (ga . rt en ma . rt). �� m�etik ��k de �pmerking van de �w�lse inzender wel �pvatten, die schrij�t,dat men Kampen besp�t met : ie k��me uut Kaampn, met �p de laatstedrie gekleurde v�calen een lange streep 2s . De inzender uit Burg schree�as je �ierikzeee binne k�mt m� je �ppasse, dajje je jasje niet „scheu-ertan de deu-re van de N�belep��-rte" . We hebben het z� straks ��k al�ver die N�belp��rt gehad, maar nu w�rdt het t�ch wel �nduidelijk watmen er precies belachelijk in vindt . Elders is er echter geen twij�el aan ��het gaat �m de mel�die �� het temp� . De inzenders delen het nl . vaak zel�mede. Waar de c�rresp�ndent uit Westkapelle de plaagzin tegen Arne-muiden vern�emt : �nze taele en de Westkappelse taele is de beste taelevan �alemaele, zegt hij zel� dat men hiermee het lijzige bed�elt en dievan Puth zegt bij zijn sp�tzin tegen Geleen : i Geleender weije w�ve wespeen peesjh�mele eveneens dat het gaat �m de eigenaardige zangerige t��n .En z� spreken ��k die uit Oudd�rp, Panningen en Yank respectievelijkvan het zangerige, de zinsmel�die en het langzame 26 . Waar dit allesechter slechts spraak- en geen taaleigenaardigheden betre�t en de ken-merken �bjectie� z� �nv�ld�ende �mschreven zijn, m�et hun waardev��r een indeling van het hele taalgebied t�ch in h�ge mate in twij�elgetr�kken w�rden.

H�e gedraagt de v�lkssp�t zich nu tegen�ver het a�wijkende ��n�l�-gische systeem? Vaak zien wij v��rbeelden, dat het blijkbaar �pvalt,wanneer �vereenk�mstige w��rden een ��neem meer �� minder hebben .�� trekt v��ral bij �uidh�llanders en Utrechtenaren de a�val van aus-lautende t na spiranten de aandacht, z�dat zel�s z�wel de Utrechtenaren

8

als de D�rdrechtenaren zich de bijnaam tree-dieven m�eten laten wel-gevallen 27 en er aanleiding t�t w��rdspelingen blijkt t� zijn : rijs is eenbes eten ajt maar lus . Eveneens w�rdt de aandacht getr�kken d��r deniet-geap�c�peerde -n 28 , de niet-geap�c�peerde -e 29, maar ��k d��r dewel geap�c�peerde 30 . Het sterkst verbreid is misschien wel de sp�t �p het�ntbreken van de h . Verschillende c�mbinaties z�als die van et �ndje inet �ekje van et �kje �p een andjev�l ��i, van Aarm die zien haarm br��knet �� van et aantje �p et ekkie zijn gewilde themata 31 . Het a�vallen van deh is dan ��k wel een heel �pvallend verschijnsel. Immers de a�val betekentmeteen, dat het hele ��neem als z�danig k�mt t� vervallen . V��rts w�rdtde v�lkssp�t ��k kennelijk gestimuleerd als een ander dialect �ngew�ne��n�l�gische c�mbinaties �plevert, bijv . in de Meierij s+k 32, �� in Mid-den-Limburg ntj, speciaal aan het w��rdeind : i remuntj l��pe de hunt]mit de k��ntj uver de gr��ntj 33 . In dit laatste geval kunnen we zeker vaneen geheel nieuw tj-��neem spreken 34. En z� wekt ��k de gl�ttis-expl�-sie� de lachlust van hen die het ��neem zel� niet bezitten . �innetjes vanhet type bie'a mi s�e'� is 16'� sa'�die, welk zinnetje ik reeds in mijn disser-tatie v��r het platste �eelsters gen�teerd had, zijn mij ��k in B�rkel,Scha�t en Westerh�ven van het dialect van Luiksgestel en Het L�� t�Bergeik medegedeeld als��k t� K�rtgene van de Kamperlanders 35 . H�ede stijgende di�t�ngen, die men in de Vriezeveners begekt, (t water kwaktin n kjeattel), ��n�l�gisch t� interpreteren zijn, laten we nu maar in hetmidden.

Wij hebben t�t n�g t�e slechts enigszins duidelijke gevallen gegeven .Het k�mt echter ��k geregeld v��r, dat er gesp�t w�rdt met wat ik maarzal n�emen : ��n�l�gisch a�wijkende representatie van ��nemen die niet�nder de v�rige gr�epen valt, b .v. �mdat hetzij in bepaalde hetzij in allew��rden ae gezegd w�rdt in plaats van as �� a�. Daarbij is het dan nietsteeds ineens z�nneklaar �� het betr�kken dialect a�wijkt d��r het bezitvan dit ��neem �� d��r het anders��rtige gebruik, de incidence, z�als hetverschijnsel laatst n�g gen�emd is in het artikel van WILLIAM G . M�uL-TON, The sh�rt v�wel systems �� N�rthern Switzerland, W�rd v�l. 16(1960) 155 vlg ., waarin hij tr�uwens aantekent, dat hij de term aan HANs

KURATH dankt.�=l�e dan ��k t� interpreteren, de sp�t �p de representanten van bijv .

�ergerm. 1, i en u is �m z� t� zeggen geen �genblik van de lucht . In�.-H�lland trekt de ae de aandacht, die z�als bekend z�wel de �gm .als a in rekkingsp�sitie vertegenw��rdigt . In Giessendam b .v. sp�t menmet het nabijgelegen Sliedrecht : met ge je mee ner de plet ; nee-e mett is veul t� let �m ner de plet t� gen. Men ziet dat hier tevens de a van

9

met = meid, met andere etym�l�gie dus, meespeelt 36. Verder n�emdenwe al het �eeuwse : �nze taele en de Westkappelse taele is de beste taelevan �alemaele. Etym�l�gisch t�taal anders ligt bet met de ae in betN��rd��sten, waarvan KLOEKE in zijn Verzamelde Opstellen blz. 120het sp�tzinnetje n�teerde : (h)i ridt met n wegen d��r 't weter dat tkletert . �lier betre�t bet alleen de �gm . a in rekkingsp�sitie . Dergelijkesp�tzinnetjes werden �pgegeven t� Eext, Peize, Kuinre, Steenwijkerw�ld(waar men �pga� dat bet de Meppelaars van de Steenwijkers zeiden),t� U��elte, Oene, enz . en met betrekking t�t bet H�llands-�eeuwse gebied�.a. t� Ammerst�l, Sch��ndijke, R�ckanje . Het is echter bij de meest�pen ��nemen niet alleen de ae die besp�t w�rdt. De ae-sprekers van Steen-wijkerw�ld laten het niet �p zich zitten en sp�tten terug : in Meppel kujmaal en laakns haaln s�nder (sic) t� betaaln . Hier v�elen ze het misschienn�g als t� beschaa�d, maar valt dit ��k t� �nderstellen als Mechelen betm�et �ntgelden? da sta . �Al wa : tar inda stra : t �an ande sta : sa t�t antsemi-na : ra 37 . Verder vallen zel�s de a�-achtige klanken �p wanner in betsp�ttende dialect in de betr�kken w��rden althans een zuivere as ge-zegd w�rdt. De inzender van Eerde ga� �p, dat men met betrekking t�tVeghel zegt: K�m v�rt dan g�an we s�amen plezier m�aken bij La�mer-tjes in de k�amer 38 . De sp�tzinnetjes die in Amby en Meerssen tegen betEysdens w�rden �pgegeven, resp, gespeld als : der zit ene k�eter �ppett�ek van de w�epek�emer en v�ader d�a lik ene p�ater in et w�ater,d�elen naar ik uit TANS' dissertatie § 25, maar ��k uit andere spellingen,die d��r de inzenders van Meer en Heerlerheide gebruikt w�rden, meent� begrijpen, �p een ��wa-achtige variant .

Waar blijkens een �pgave van Eigen Sch��n en de Brabander 21, 390 de�'s van Aersch�t besp�t w�rden met het zinnetje : alle zuiterduige z�eeluit mee(j) et wuiter �ept struit, geschiedt dat niet �mdat het aa-��neemz�u �ntbreken, want dat is in w��rden als baal en aas met as uit�gm. i v�l�p aanwezig, maar wegens de � zel�, die bier uit �gm . en ain �pen lettergreep �ntstaan is . Ongeveer �p dezel�de wijze is bet metde w��rden met �gm. i en u gesteld. Enerzijds zijn bet de gesl�ten ie-,�e- en uu-klanken (iii binne een Enkuzer �ieg, zegt men t� Andijk) 39,

anderzij ds de hal��pen m�n��t�ngen e : en ce : de die lachlust wekkenin Strijen zegt men van D�rdrecht : bij gaat de peep ce .t 40 . Maar ��k den�rmale di�t�ngen uit bet AB w�rden belachelijk gemaakt d��r hen diezel� deze ��nemen als vreemd v�elen ; een stuiver beskuit, zegt �w�llevan Kampen. Over de zuiver ��netische varianten in deze sect�r sprakenwij reeds .

Het is inmiddels wel duidelijk, dat de sp�t t�wel de a�wijkingen �p

10

��netisch als die �p ��n�l�gisch terrein tre�t . Bij �nze �lu v�lgende be-sch�uwingen h�even wij beide gr�epen dus met z� scherp uit elkaar t�h�uden. Als sp�t, die uitgel�kt w�rdt d��r bepaalde incidence en meestal��k wel gr�tere �requentie van het ��neem besch�uw ik dan ��k wel het-geen H�uthem tegen Meerssen hee�t : die van mesje treje dich �p devesje (hielen), waar het mij (al ben ik er niet geheel zeker van) �m desj-klank t� d�en lijkt 40a, en b.v. de sp�tzin van �undert �p Schij�: een we : �vant sche : � k�cht ene ge : t vur ve :� guide vE : �41 , �� het t� Ingen gebezigdede ge : t spr�ng � . var de he . nEij En d� vE . t 42. Vaak ��k trekt de eu deaandacht : veuir ane deuir �ig eene keuitel inne geuit, (v�lgens de inzendervan Wessem zegt dit Ohe en Laak van Stevensweert) 43, �� dit� a�a�rt wa ga� je na�r t�e ; na de ma�rt ; wa d�en ; a�rte k�pe vurt va�reke 44 .

Verder raken we wel van de ��n�l�gie a�, als we �p die sp�tzinnetjesletten waar blijkbaar eigenaardigheden gehekeld w�rden die aan ge-c�nditi�neerde klank�vergangen hun bestaan t� danken hebben . Achterde karreke, zeggen die van Puttersh�ek tegen die van 's-Gravendeel endesn��ds v�egen ze er n�g aan t�e : verk�pe ze grauwe arte. Er lag innekaa.i ne��e'n aai in de waai, zegt men t� Oisterwijk van M�ergestel 45 .

H�e waken ze t bij jullie in de Kla�ska�l, vragen die van Eerde aanSchijndel en ieder die �p de h��gte is van het N��rdmeierijs dialect,weet h�e ingewikkeld de klankwet is, die zich in het laatste w��rd weer-spiegelt 46 . De N��rdzeeuwse dialecten w�rden gekarakteriseerd als 'tland van d'�age b�amen 47 . O�k allerlei d��r bepaalde c�ns�nantver-bindingen gec�nditi�neerde rekkingen trekken de aandacht 48 .

Te Oudd�rp besp�t men Flakkee d��r t� zeggen : gae je wee �� bluu�je stae, �mdat Oudd�rp zel� nu juist in eensyllabige w��rden met �gm .

een a�a 49 hee�t 50 en dus zel� een gec�nditi�neerde klank�ntwikkelinghee�t meegemaakt, die in het besp�tte dialect �ntbreekt .

Het scheldw��rd g�tendrieters, waarmee men de Deventenaren uit-j�uwt, levert een v��rbeeld van dezel�de �rde . Men t��nt zich immershiermee getr���en d��r de k�rtheid van de eerste v�caal, wat het gev�lgis van het �eit, dat het besp�tte dialect aan een gec�nditi�neerde rekkingniet deelgen�men hee�t 51 . Waar men t� Ravenstein Uden en Oss besp�tmet sch�nne b�nne w�nne, neemt men weer een bepaald gev�lg van watik de Meierijse verk�rting heb gen�emd 52, �p de k�rrel. Waar Renkumen Wageningen de sp�t met Bennek�m drijven d��r t� zeggen : z�ater-dagav�nd g�an we sigaren h�alen, is de gelaakte aa-�a-a�wisseling eengev�lg van twee parallel verl�pende gec�nditi�neerde klank�ntwikke-lingen 53 .

De zgn. Sittardse di�t�ngering S4 is ��k blijkens het p�sthume werk van

1 1

D�ls 55 gec�nditi�neerd van karakter . Als verdere v��rbeelden n�em ikn�g de Middenlimburgse m�uillering in auslautende n + dentale pl���er 56 ,

de �e i.p.v, � v��r nasaal + c�ns�nant 57 en de a . als rekkingspr�duktvan �ude � in �pen lettergreep . H�rn b.v. w�rdt v�lgens zijn eigen c�r-resp�ndent d��r Beegden besp�t met de w��rden : k�.1 a k~ bla �mmekietel t� sjt� . k�.

Ik m�ge het �verzicht dan besluiten met n�g een aantal v��rbeeldenvan sp�t �p ��nemen, die het resultant van zgn . primaire veranderingenzijn. 'k Wait nait 58 v��r Gr�nings ik weet het niet is heel ver bekend .Verder blijkt de aandacht getr�kken d��r de speciale representatie van�gm, au (te Gr��tegast zegt men met betrekking t�t Str��b�s : 't schaaple�t d�ad in de sl�at, hadd'n we'm maar een stukje br�ad gee�'n) en de�vergang van g in j ten ��sten van de Benrather linie : ing j�w jebr�anej�ss is jet j�ts, wa Jiel 59 .

S�urs lijkt het parallellisme bij de klankrepresentatie de leek niet �nt-gaan, z� b.v. dat van de Brabantse verenging der gesl�ten gedekte v�-calen. In Drunen zegt men van Baardwijk : dr zat een muuske �p de mies-h��p en t was een blauwpieper, �� : �p de miesth��p zit een muuske, ikmiekte en t was mies . Te Kerspel-G��r besp�t men in een vers van nietminder dan vier zinnen het �vervl�edig di�t�ngeren van de aangrenzendegemeenschappen 60 . Maar v��ral met het ��g �p die ��n�l�gische be-sch�uwingen die parallellisme in de �ntwikkeling als een ��n�l�gischetendens willen interpreteren, merken wij �p, dat er althans in de sp�tzinnenvan bewustzijn van dat parallellisme meestal niets blijkt . V��r Temschen�teert PESTERS 61 , dat daar de representatie van de ui de sp�tlust wektd'r zit n pijt in de schijt en hij kan d'r �ur den dijvel nie ijt . Dat het dialecteen algemene �ntr�nding van alle middenm�ndv�calen vert��nt 62 , hee�tmen blijkbaar niet �pgemerkt . En waar in het Amsterdams z�wel bij de� als bij de s de stem-�pp�sitie �ntbreekt, w�rdt het verschijnsel alleenbij het laatste �pgemerkt : he je de s�n in de see sien sinken? 63

Het t� Amsterdam d��r de dialectenc�mmissie bijeengebrachte materi-aal is z� �mvangrijk, dat ik het niet in alle details heb verwerkt . Met nameheb ik weinig aandacht besteed aan die sp�tzinnen waarin meer dan eeneigenaardigheid, z�nder �nderling taalkundig verband, gehekeld w�rdt 64,

Weliswaar zijn er zeer verspreide �nder, b .v, die waarmee men de �eeuwenachternar�ept : er l��pt een kacheitje �ver den diek, waar men een is����nen een is�lex beide �p het ��g hee�t en het gezegde : met de bl�te biene�p de k�lle stiene 65, In het algemeen lijken ze �ns echter minder sp�ntaanen dus minder belangrijk dan die welke slechts een eigenaardigheid be-�gen. Als men b.v. Eerde besp�t met t� zeggen : m�eten ze bij jullie n�g

1 2

��it laaachen, �� wanneer men t� Bunsch�ten Nijkerk betitelt als deheurders (vanwege de eu v��r ��) �� men in Ridl aan iemand uit G�irlevraagt : gi� men een biet�e z�wt, is dat veel directer, veel tekenender .

Een s��rtgelijke �verweging brengt �ns ��k t�t een aarzelende h�u-ding tegen�ver die inzendingen waarin een bepaalde plaats �p meer daneen manier in bet ��tje gen�men w�rdt, al betre�t bet s�urs ��k bier,b.v. bij de sp�t van Giessendam �p Sliedrecht, wel eigenaardigheden,met name de �requentie der ae's en zekere participiale v�rmen -- ik hebbet hem gevr�ge, ma�r bij bet me van de wur� a�gej�ge die ��k eldersde sp�tlust wekken.

Vaak was bet m�eilijk uit t� maken v��r welk taalelement nu eigenlijkde hekeling bed�eld was . In een geval als waar Dinxperl� Gendringenbesp�t met : hebt gi'j dat al duk ged�an, vindt men met behulp van deTaalatlas (a�l. 2 krt. 9) dat inderdaad bet pre�ix van bet v�lt. deelw.de lachlust wekt, maar �mtrent de v�rmen duk en gi'j tasten wij in betduister. Immers de kaart van dikwj/ls bij B . VAN DEN BERG, Oude Tegen-stellingen �p Nederlands taalgebied 1938 last �ns v��r Dinxperl�, datprecies in bet grensgebied ligt, in de steek en van bet pers . vnw. hebbenwij n�g geen g�ede kaart . Natuurlijk wezen rijm en herhaling vaak deweg. �� b .v . in de zin : ze hat de weisj �p der weisjdr�ad jehange, waarmeeBleierheide in de rest van Kerkrade besp�t w�rdt, in de �pgave uit Oud-d�rp g�a je weig �� k sla� je weig 67, bet t� Helm�nd aan Eindh�ven t�e-geschreven : ligt er nie t� duiwe, anders duiw ik uiw ��k, �� bet in meerdan een variant �pgegeven 68 rijmpje �p Hengel� :

In de Hengeler bek is n ketje verdreunkent Fie� zeuv'n j�ar leg'n en n�g he�t nick steunken .

De t�ev�eging van de zegsman uit Ussel� („Hier zegt men verdr��nkenen st��nken") bewees ten �vervl�ede, dat wij met de interpretatie van betbelang van bet rijm �p de juiste weg waren .

C�ncluderend meen ik dus t� m�gen zeggen, dat sp�tzinnetjes geenbetr�uwbare en a�d�ende richtlijnen v��r de keuze van de is�gl�ssen �peen �verzichtskaart geven. In mijn bet��g is dat reeds bij herhaling ge-bleken. Ik wil daar n�g de v�lgende �verwegingen aan t�ev�egen.

De gecritiseerde eigenaardigheid is s�urs daarv��r t� beperkt in haarge�gra�ische verbreiding. De inzender van Huisseling typeert Berchemd��r t� zeggen : khepein imam riijk �ant r�wgk me : je, en die van betnabijgelegen Heesch zegt dat men van dit d�rp zel� we] zegt : hebbe,zeige en t�eleige . Deze di�t�ngeringen van k�rte v�caal v��r ��r-spr�nkelijke g zijn echter slechts in N��rd-Brabant t�t enkele d�rpen

13

in de �mgeving van Oss beperkt, z�als kaart 86 big van mijn pr�e�schri�tt��nt .

Een antler punt dat de waarde �nzeker maakt is de wederkerigheid,vaak : veelv�udige wederkerigheid, van het sp�tzinnetje. Niet alleen be-sp�t men met wet wuudn en suudn de K�llummer luudn, maar ��k metwet wellen en sellers de Visvlieter lellen en zel�s met wet w�llen en s�llende Burummer b�ilers 69 en z� vind ik in Maasbree tegen Tegelen : 't iskaat neat en schuverig, in Velden tegen Reuver : 't is kaat, neat en sju-verig, en in Venl� tegen R�erm�nd : 't is kaat, neat en schuuverechtig.Niet kunnende vaststellen, welke versie telkens primair is, durven wedan kwalijk meer t� beslissen, wet het y�lk eigenlijk getr���en hee�t :de secundaire versies zijn immers eer verweer dan typering 70 .

O�k viel het �ns �p dat de gemeentenaam zel� het mikpunt van desp�t ken zijn . lk bed�el niet dat men de Geldr�psen t� Aalst en Waalrebesp�t met Geidrepse geetekees 71 �� de Deventenaren als stadse g�tte-drieters, �� de bew�ners van Sleen wegens de uitspraak van het w��rdb�ners : B�nnslien n�emt 72, maar dat men de plaatselijke uitspraak vande gemeentenaam �� de �vereenk�mstige scheldnaam zel� als mikpuntneemt. De Erpenaren w�rden gl�eiend als die van Eerde sp�tters : g�eiweier veur den beier, �mdat het laatste w��rd (c�rresp�nderend met hetAB beer) hun scheldnaam is . Weliswaar zijn de benamingen H�eve-b akers (v�lgens de inzender uit Nijkerkerveen : met nadruk �p de �a),Raierkark 73 (v��r R.idderkerk) en kawib�eren v��r de bew�ners van de�ut�ense }J�ven iets minder treiterend 7 4 , maar, als ik het z� zeggen mag :de keuze van het critieke punt is hier, juist �mdat ze in bepaalde zin z�spits is, in andere �pzichten niet geheel vrij, niet geheel sp�ntaan endat juist m�est v��r �ns beslissend zijn .

Verder hebben s�mmige van de �pgegeven kenspreuken waarschijnlijkeer waarde v��r s�ci�l�gische dan v��r ge�gra�ische �nderscheidingen .lk bed�el dat s�mmige de indruk wekken minder het taaleigen van eenbepaalde pleats danwel - als ik het z� n�emen mag - de gr��tst m�ge-lijke platheid t� hekelen . S�urs immers schijnen ze een verschijnsel t�besp�tten dat �p het punt is uit t� sterven �� misschien al �ver dat puntheen is. De b�vengen�emde N��rdbrabantse gl�ttisexpl�sieven van b.v .�eelst en Bergeik zullen h��gstens n�g in de m��d van een enkelinggeh��rd w�rden en de d��r BE�OEN in zijn pr�e�schri�t �p biz. 8 mede-gedeelde kenspreuk : ��nz gejtjaan ev'n schetalkan met bater in de gatela�tn vain, wear de a v��r � t� Enschede �p de k�rrel w�rdt gen�men,w��dt d��r deze auteur zel� een spreuk gen�emd „die vr�eger de Ensche-der spraak gekakteriseerd schij nt t� hebben ."

14

Dat de bruikbaarheid van sp�tzinnetjes en dergelijke v��r de indelingvan het geheel der Nederlandse dialecten bij nadere t�etsing �nv�ld�endegebleken is, wil �verigens n�g niet zeggen, dat het dialectbewustzijn dersprekers als z�danig �nbelangrijk is . Reeds v��r het dialectensym-p�si�n van 12 april 1944 heb ik een andere meth�de �ntw�rpen �m �pgr�nd van het dialectbewustzijn der sprekers de dialecten in t� delen 75 .

Nu hee�t echter �nlangs W. GROOTAERS in een artikel in Orbis 7 6 �p gr�ndvan zijn �nderz�ek in Japan gec�ncludeerd ,,that ��r the present dayspeaker the �pp�siti�n t� the neighb�uring area is mainly psych�l�gicaland traditi�nal ; it is c�mpletely valueless as a starting p�int ��r thelinguistic study �� dialect units and dialect b�undaries". Dat GROOTAERS

t�t deze c�nclusie, een andere dus dan de mijne, is gek�men, verw�ndertmij niet. Niet dat de ��rzaak gelegen is in de andersgeaardheid van hetterrein . Neen, maar GROOTAERS, die in het verre ��sten slechts �nrecht-streeks �p de h��gte was gebracht van het artikeltje van RENSINK, waarinde d��r mij �ntw�rpen meth�de v��r heel Nederland was t�egepast enmijn eigen studies in het geheel niet kende, hee�t de vragen verkeerdgesteld. Hij vr�eg zijn zegslieden �� ze met de �mliggende dialecten, diehij stuk v��r stuk aanwees, geringe �� sterke verschillen v�elden . Welnu,verschillen zijn er altijd, ��k in Japan. „I ��r my part was n�t surprisedthat each hamlet �elt s�me di��erence with its neighb�r", zegt GROOT-

AERS 77 . �� v�nd hij, dat zijn Japanners in iedere d�rpsgrens een duide-lijke dialectgrens zagen . Daarnaast bleken in hun geest de �ude �e�dalegrenzen als dialectgrenzen v��r hele gr�epen t� �ungeren . GROOTAERSmerkt hierbij �p, dat n�ch de ene n�ch de andere sn�rt grenzen aan eentaalkundige realiteit beantw��rdt. D�ch gelijk ik al zei : zijn vraag-stelling was verkeerd. Men kan eenv�udige lieden niet �p gr�te a�standlaten zeggen, waar dialectgrenzen l�pen ; dan maken zij vergissingen enin hun naaste �mgeving zijn nu eenmaal steeds verschillen, z�dat �p eenvraag �� er verschil met het naburige d�rp is, er altijd wel een bevesti-gend antw��rd l�s k�mt .

Waar ik z�straks dan ��k naar v�ren bracht, dat sp�tzinnen met eeneigenaardigheid beter zijn dan die met meerdere, m�et ik t�ch ��k even�p de keerzjjde van de medaille wijzen : het kiezen van slechts eenw��rd kan ��k een gev�lg zijn van z� g�ed als algehele a�wezigheid vanverschil. Als men 78 t� �evenbergen Klundert het weetjesland �� het landvan butter �p een schutteltje n�emt, kiest men deze v��rbeelden, v��ralhet laatste, waarschijnlijk niet �mdat ze z� belangrijk zijn, maar �mdatze vrijwel de enige verschilpunten betre��en . O�k hier dringt zich dusde c�nclusie �p : vragen naar verschil brengt �ns weinig verder, want

1 5

het verscha�t �nv�ld�ende gegevens v��r de c�nclusie �� het verschilgr��t �� klein is .

Daar�m heb ik dan ��k al in 1944 deze vraagstelling als �ngeschiktver��rdeeld. Men m�et vragen waar een �vereenk�mstig dialect gespr�kenw�rdt en als men dan �p de kaart die plaatsen met pijltjes verbindt, vindtmen de landschappen, waartussen de grenzen en grensgebieden zich alsblanc�str�ken a�tekenen.�ijn �nze bevindingen dan t� rijmen met : niet de c�nclusie maar de

gegevens van BULD? lk meen het wel . Als BULD 79 schrij�t : „Wir k�nnenjetzt sch�n sagen, dasz keineswegs jedes D�r�- and mag es auch seinerSpracheigenscha�t durchaus bewuszt sein -- seine Nachbar�rtscha�tenmit Sprachsp�tt and Sprachvergleichen belegt . Die in dieser Weise sickkennzeichnenden Sprachgemeinscha�ten haben vielmehr eine ganz be-stimmte Lage im Raum . Sie reihen sick gleichsam wie Grenzwachter amSaum eines v�n ihnen verteidigten Sprachraumes au�'', meen ik dat inhet algemeen wel t� kunnen bevestigen . . . en verklaren : men is van dea�wijkingen het best �p de h��gte, h�e dichter men erbij w��nt, dat wildus zeggen : langs de betr�kken is�gl�ssen . Maar als wij naar zijn �ver-zichtskaartjes �p blz. 26 en 41 kijken, bemerken wij, dat hij slechtsenkele van de d��r taalsp�t getr���en eigenaardigheden v��r zijn �ver-zicht gebruikt (�p bl. 29 zegt hij ��k uitdrukkelijk : „Die D��r-Da�rusw.-Grenze au� die Karte zu bringen, war uns wegen der Streulage desSp�tts nicht m�glich"), maar vele andere gehekelde eigenaardighedenz�als het st�pw��rd ja�wall, K�dden v��r biggen ja zel�s klankcaracte-ristica als a i .p.v. �, uitval van r v��r dentalen, di�t�ngering van �udei en iii, huig-r, enz., achterwege last. �� zijn de zaken natuurlijk altijd welkl�ppend t� waken . BULD blijkt slechts een willekeurige keus uit zijntaalsp�tmateriaal gedaan t� hebben, een interessante �ngetwij�eld, maareen die al niet veel minder subjectie� blijkt dan die welke de van taalhis-t�risch standpunt uitgaande dialectbegrenzer uit de wirwar van is�gl�s-sen m�est d�en . O�k bij BULDS meth�de wreekt zich het bezwaar dat hijhet bewustzijn �mtrent het verschil als �bservatie�bject gek�zen hee�ten niet van het gev�el v��r kleinere eenheden is uitgegaan .

1 6

NOTEN

1 . Bij dezen betuig ik mijn hartelijke dank aan pr�� . dr . K. Heer�ma, d��r wiensbemiddeling ik dit in Nederland praktisch niet v��rk�mend b�ek, waarvan de�plage d��r ��rl�gsgeweld gr�tendeels verl�ren is gegaan, bij herhaling heb kun-nen raadplegen .

2 . C�r. H . BUld, Y�lk and Sprache im n�rdlichen West�alen, blz. 47.2a . Ibid. blz. 48 .3 . C�r. Biild, a.w. blz . 21 en passim .4. Ik dur� z�nder nader �nderz�ek niet t� beslissen �� de ui in huive, waarmee die

van Empe (gem. Brummen) de mensen uit de H�vers (een deel van �ut�en) be-sp�tten, echt dan wel een sp�t��rmatie is :

Da�r k�mt de j�nges uut de HuiveDa k�nt zel�s de stadse neejt geluive ;

immers etym�l�gisch hebben de hier rijmende w��rden een verschillende v�caal .5. In deze v�rm w�rdt het �pgegeven bij H . J. E. van Beek, Deventer vr�gger en n�e I2

(1924), 4 . De c�rresp�ndent van de dialectenc�mmissie gee�t �p : eu�llie uluu�eluu .

6. Opgave van de c�rresp�ndent uit Miste.7. S��rtgelijke gevallen werden n�g vermeld d��r de inzenders van Eibergen en

Gelselaar.8. V��r een v��rbeeld �p K�rtrijk zie men K . C . Peeters, Eigen aard2,108 .9. Opgave van de c�rresp�ndent uit Leiderd�rp .10 . �ie � .a. Album Gr��taers 259.11 . �ie v��r een ander v��rbeeld, betrekking hebbende �p B��m : K. C. Peeters,

Eigen aard2,109 .12 . De zegsman schrij�t grusvraeters, grus en �ires. �ie echter Taalatlas van N��rd en

�uid Nederland, a�l. l Krt.14.13. Opgave van de zegsman uit Leunen, dr . W. A . F. Janssen.14. In dit verband wijs ik ��k �p het bij A . Sassen, Het Drents van Ruinen 1953,

282 aangehaalde : j�uluudens m�eders geitjen l��pt in �nsluudens m�edersbleekjen; zie eveneens de �pgave uit Slijkenburg .

15. Opgave uit Mierl� en B�xtel ; met een kleine variant ��k �pgegeven t� Deurne,Milheeze, Liesh�ut en Geldr�p .

16. �ie de �pgaven van Hagestein, Langstraat en Oudenb�sch .17. �ie b .v. de �pgaven t� Oude Pekela, Mussel en Raamsd�nksveer .18. W. A. Gr��taers c�nstateerde in zijn artikel Origin and Nature �� the subjective

b�undaries �� dialects, Orbis VII nr . 2, 358 naar aanleiding van zijn �nderz�ek inJapan : "the m�st qu�ted di��erences are pers�nal pr�n�uns, greetings, names ���amily relati�ns, and the accent (musical t�ne) . As the �nly excepti�n, in �nevalley a grammatical particle was ��ten qu�ted" .

19. �ie v��r een ander v��rbeeld �nder de v�lt��ide deelw��rden de �pgave uitRijnsburg met betrekking t�t Leiden .

20. C�r. Kl�eke, Verz. Opstellen, kaart tegen�ver blz . 69. In het gezegde van Baard-wijk �p Drunen : vat de lempke is van 't kesje, w�rden vnl, �uncti�nele umlautenbesp�t .

21 . �ie v��r sp�t �p verkleinw��rden ��k de c�rresp�ndent t� Kampen �ver Winsch�-ten .

22. V��r verdere sp�t �p z�'n ai en/�� �� zie men de inzendingen van Strijen, Baren-drecht, R�tterdam, Ferwerd (aldaar sp�t men met Westernijkerk : Hait enHairs binne mai de gait nai de train), Hendrik-Id�-Ambacht, Nieuwp��rt(K25), St.-Jac�bi-Par�chie en Oude-Bildtzijl.

17

23. V�lgens nadere mededeling van de c�rresp�ndent w�rdt met die rr de t�ng-rbed�eld. Wij vinden hier dus een a�wijking van wat Buld a.w. blz . 24 v��r n��r-delijk West�alen c�nstateerde, dat nl. alleen de huig-r besp�t w�rdt .

24. �ie bijv. de �pgave uit Lenthe, Schelle en Hein� .25. V��r jets s��rtgelijks van Welsum tegen Oene zie men Kl�eke, Verz. Opst. 120.26. De �pmerking van de inzender uit Biggekerke, dat hij het aparte Arnemuidense

dialect met zijn slepende uitgangen wel eens hee�t h�ren typeren metMiddelburg �nnde . . rVlissinge b�y . . nEn Erremue . . b�ven a� . .lies

bewijst, v��rz�ver n�g n�dig, d��r de ��rmulering alleen al, dat niet alle sp�t-zinnen in de betr�kken plaatsen even gangbaar zijn.

27. �ie de �pgaven van Lexm�nd, Ammerst�l, �uilen, maar ��k van Ommen .28. �ie de �pgave uit Ellew�utsdijk.29. �ie de �pgave uit Meeden .30. �ie de �pgaven uit Oudelande en 's-Heer-Arendskerke .31 . �ie b ijv . d e �pgaven t� O�ster-Bl�kker, Hauwert, Andijk, Westw�ud, Purmerend,

Leens, Schierm�nnik��g, War�um en Nieuw�lda .32. �ie hierv��r de inzendingen uit Eerde en Vught .33. �ie de �pgaven uit Echt, Peij, Meer en Eijs . De �pgave van de c�rresp�ndent uit

Maastricht �ver het R�erm�nds deugt wel niet .34. �ie J. Kats, Het ph�n�l�gisch en m�rph�n�l�gisch systeem van het R�erm�ndsch

dialect, 1939, § 24.35 . Men zie bijv. de �pgaven v��r N��rdwelle en Burg .36. Dialectge�gra�isch weet ik de sp�t van Venhuizen tegen Heerhug�waard : Jaep

en Maertje ginge met de glaezenwaegen naer de waerd, en de s��rtgelijke sp�tvan Andijk �p Opmeer niet g�ed t� situeren .

37. Taal en T�ngval, 6,164 .38. Van s��rtgelijke aard zijn de sp�tzinnen die t� G�rinchem, Kuinre en St .-Jans-

kl��ster �pgegeven w�rden .39. Blijkens de inzendingen van Vierhuizen en Blijham v�rmt de uu van de be-

w�ners van het n��rdelijk Westerkwartier het mikpunt v��r hen die zei� �ezeggen .

40. �ie v��r verdere sp�t met de vertegenw��rdigers van �gm . i en u de �pgaven vanHeinkenszand, B�rselen, Sch��ndijke, Nieuwvliet, Eenrum, Delwijnen, Elsh�ut,Rijen, Beckum en Leiderd�rp.

40a. Bij navraag bij dhr. A . Philippi, h���d der sch��l t� H�uthem, bleek mjj, dat men��k we! meesje en veesje zei, wat de echte Meersense uitspraak was .

41. Opgave van de c�rresp�ndent t� Hagestein .42. Aldus t� Ingen ; varianten hier�p vindt men t� Neer en Haelen . �ie v��r de e :

��k de �pgave uit �evenaar .43. �ie ��k de sp�t van Heel �p de vele eu's t� Th�rn en die van de inzender van Gietel

�p Oene.44. �� sp�t D�dewaard met Opheusden .45. V��r een s��rtgelijk verschijnsel zie men ��k de �pgaven van B�rkel en Scha�t .46. �ie ��k n�g v��r een andere v�rm de �pgave van Eerde en Uden .47. �ie bijv. de �pgaven van Veere en C�lijnsplaat .48. �ie b ijv . de �pgaven uit Oisterwijk, Eibergen (k heb de haande k��ld -- tegen-

�ver Neede en �mgeving), Haaren en Oudd�rp (han tan k�useban, met nasaled�nkere gerekte a ; zie hierv��r ��k de inzending uit G�edereede) .

49. C�r. M. A. van Wee!, Het dialect van West-V��rne 1904, § 45 .50. �ie ��k het sp�tzinnetje uit G�rinchem : dr is een keind met de keinderwa�gen

in 't Perdewa�ter gerejen .

18

51 . �ie v��r het �nderhavige verschijnsel de �pgaven van Twell�, Gietel, Oldebr�ek,01st en Dinxperl� en verder Kl�eke Verz. Opst . 120. Overigens n�emt W . DraaijerW��rdenb�ekje van het Deventersch dialect 1896, blz.14 de � van g�te „eenigszinsgerekt" .

52. C�r. A. Weijnen, De Meierijse verk�rting, Taal en T�ngval IV, 175-181 .53 . Vgi. hierv��r W. van Sch�th�rst, Het dialect der N��rd-West- Veluwe 1904,

§§ 56, 57,105 en 106.54 . Deze w�rdt getr���en in de �pgaven uit Puth en Sittard zel�.55. W. D�ls, Sittardse di�t�ngering,1953 .56 . �ie de �pgave uit Maasbracht .57 . Opgave uit Dieren ; iets s��rtgelijks w�rdt ��k t� Dr�uwen vermeld . Een van mijn

leerlingen, dhr. P. D. F . Frijns, vertelde mij n�g, dat men van de bew�ners van deMaasd�rpen Berg en Urm�nd zegt : er geit mit ene mengel mit zend na� de keptvan 't lend.

58 . �ie de �pgave uit Leens .59 . Aldus v�lgens de �pgave uit Schaesberg .60 . �ie v��r de di�t�ngering t� Hassel� (gem . Weersel�) : Kl�eke, Verz. Opst. 120 .61 . K. C. Peeters, Eigen aard2,108 .62 . �ie Handelingen v. d. K�n. C�mm. v��r T�p. en Dial. XV, 304 .63 . �ie de �pgaven nit Haarlem .64. ��als dat bijv. gedaan werd d��r de c�rresp�ndenten van Sch��ndijke, Haarlem,

Onstwedde, Vlagtwedde, Gendringen, G�rinchem, Panningen, Urm�nd, OudePekela, Vl�dr�p, Oudd�rp, �enderen, Nieuwendijk. �ie ��k n�g Ts. 61, 249 enAlbum Verdeyen 295 .

65 . �ie hierv��r de inzendingen uit O�stw�ld, Midw�lde en Diepswal .66. A�gezien n�g van �nleesbare �pgaven als die van Gr��t-Agel� .67 . �ie hierv��r M . A. van Wee!, He dialect van West- V��rne 1904, 156 .68 . �ie bijv. de �pgaven uit Beckum, Nieuw-Heten, Enschede, Ussel� .69 . �ie hierv��r de inzendingen uit Grijpskerk, Gr��tegast, �uurdijk, Hantumhuizen,

Nuis, Schierm�nnik��g, Bierum en L�sd�rp .70. V��r deze al dan niet veelv�udige wederkerigheid vergelijke men verder de �p-

gaven van Kampen, Brandwijk, Stree�kerk, Leunen, Garshuizen, �wartebr�ek,Usquert, Ransdaal, Breskens en Sluis .

71 . V�lgens de inzender van Aalst .72 . V�lgens de inzender van H�lsl��t (Dr.).73. V�lgens de inzender van B�lnes .74. V�lgens de inzender van Empe.75. C�r. A. Weijnen, Nederlandse dialectkunde, 1958, § 40.76. W. A. Gr��taers, Origin and Nature �� the subjective b�undaries �� dialects, Orbis

VIII nr. 2, 1959, 355 384.77. Gr��taers a.a. 356 .78 . Blijkens mijn eigen materiaal .79. Biild, a.w . 37 .

19