mwen renmen ileavach
DESCRIPTION
Ce livre qui évoque l’histoire, la culture et la vie sociale et économique de l’Ile-a-Vache (www.ile-a-vache.com) est un cadeau à tous les habitants de l’ile afin qu’ils puissent apprécier leur héritage, leur dur labeur, et leurs efforts pour garder vivante l’image de la perle des Antilles en Haïti. Le livre sera distribué gratuitement dans toutes les écoles, et a tous professeurs en espérant qu’il fera partie intégrante de la formation des écoliers. The book is intended to be a gift to the island of Ile-a-Vache and to give the people of the island their identity.TRANSCRIPT
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
Mwen Renmen
Zile Ilavach
Yon ti liv pou tout moun zile a
Otè: Jean-Patrick Lucien
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
2
Chak peyi gen istwa d’Ayiti pa yo (chaque pays a
son histoire d’Haiti), se yon ti dizon ke anpil elèv
lekòl te konn ap repete lè nou te piti. Pou sa nou li
de ti zile sa a e lè nou te pale ak plizyè moun, nou te
di ke fòk zile sa gen pwòp ti liv pa li pou ke ti moun
kap vini pita yo konn richès ke yo gen lakay yo.
Sa nou vle fè nan ti liv sa, se bay moun nan zile a
yon fason pou pale de istwa yo, kilti yo, fason yo viv
e sèvi kòm yon ekzamp a lòt kote nan peyi d’Ayiti.
Nou kwè ke zile a dwe antre istwa pa li nan edikas-
yon ti moun yo pou yo ka apresye ki moun yo ye, kote
yap viv la e pa kite ke se lòt moun ka vinn montre yo
richès yo.
Nou remèsye gwoup pwofesè nan zile a ki te chita
ansanm avèk nou pou revize liv la e ban nou otori-
zasyon pou metel a la dispozisyon yo. Nou espere
ke de tan zan tan nou ka ajoute plis istwa sou liv a e
kontinye rakonte mèvèy zile sa.
Jean-Patrick Lucien,
Otè
Dwa dotè: Jean-Patrick Lucien, pèson pa gen
Dwa fè chanjman nan liv la san otorizasyon otè a.
Copyright: Jean-Patrick Lucien
Droit d’Auteur: Jean-Patrick Lucien
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
3
Otè liv la:
Jean-Patrick Lucien ([email protected])
Moun ki revize liv la:
Pwofesè Rosemond Lucien
Charlot Lucien
Jean St. Vil, Jafrikayiti
Gwoup Pwofesè lekòl Ilavach
Moun avèk òganizasyon ki sipòte Pwojè a
La Meri Ilavach
Gwoup Pwofesè lekòl Ilavach
Bernadette Henry-Lucien
Charlot Lucien (www.charlotlucien.com)
Max Theodore (www.usasterling.com)
Agwonom Isaac Cherestal (CAPAS)
Jean Sauny Pierre
Enprime pa: EDUCAVISION Inc (www.educavision.com)
Gwoup Devlopman Ile-a-Vache S.A.
Yo mo espesyal an memwa de Jean-Willy Alexandre e Wil-
liam St Cyr, de moun zile a ki kite nou twò vit.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
1. Zout a Pale nou de Zile Ilavach 5
2. Bonswa se Lonè 10
3. Jou Mache 14
4. Aneliz Pral Lekòl 17
5. Istwa Bèna Kòk 20
6. Match Foutbòl 24
7. Kapitèn Mògan 27
8. Pè Magwon (Robert Margron) 30
9. Sentilòm, Mèt Dlo 34
10. Siklòn, Move Tan 37
11. Sè Flora 41
12. Eleksyon 44
13. Grann 48
14. Agwonòm Izarak 52
15. Yon Pesonaj ap Pale: 56
Mysye Lelio Justin ap pale
Ti Jwèt:
1. Chache Mo 58
2. Krik Krak, Mo Kwaze 59
3. Chache Vil nan kè depatman peyi 60
4. Mysye Patrick pèdi nan 61
5. Vil nan peyi nou 62
Tanpri voye sa nou panse de liv la bay Jean-
Patrick Lucien nan [email protected]. Nou
espere ke yon jou chak vil nan peyi a ka gen pwòp
liv li, e ke listwa vil yo va pase de jenerasyon an
jenerasyon.
Mesi pou sipò tout moun ki te ede nou.
Jean-Patrick Lucien
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
5
Zout ap pale nou de zile
Ilavach
Zout se yon ti jennjan disetan ki renmen zile a anpil.
Nan lekòl li, li fò nan jewografi, listwa, matematik, sitou
lè ou kòmanse pale li de zile Ilavach (ile-a-Vache).
Yon jou, pandan Zout te ale Okay, li rankontre yon
gwoup etranje ki t ap pale e li tande y ap mande yon
moun kòman pou yo ale nan zile a. Zout pat pran yon
minit pou li te ale kote yo. Lè li mande yo kòman yo te
fò tande pale de zile a, vizitè yo te di li « Se tout moun
k ap di ou pa kapab vini Ayiti san ou pa vizite zile
Ilavach ». Vizitè yo te kòmanse mande Zout kesyon.
Zout li menm te deja pare pou li ba yo tout enfòmasyon
yo te bezwen.
Gen yon premye vizitè ki rele Pitè (Peter) ki mande
Zout: « Ki distans zile a ye ak Okay ? » Zout di yo : «
A, se tou pre a wi, Ilavach gen selman 10 kilomet ak
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
6
Okay, men kòm se meriken nou ye, nou ka pa konn
kilomèt byen, se 6 mil ak Okay. Etranje yo te ri paske
Zout te gen rezon.
Gen yon lòt vizitè ki rele Richa (Richard) ki mande
Zout: « Sa k gen pou fè nan zile a ? » Zout reponn : «
O, pa gen pi bèl kote pase zile a non ! Ou wè y ap di
Ayiti se te Pèldèzanti, se lò ou rive nan zile a, pou ou wè
sa yo vle di. Pye kokoye kanpe tankou gad palè sou tout
zile a. Mango ap woule desann sou tout mòn. Zout te
kontinye: “Gen yon fwi ke yo rele « ponm peyi », w a
dous pa w! Lanmè a menm, ble pase syèl la. Sab la
menm, li tèlman fen, menm nan moulen ou pa kapab
pase l. E moun yo fre, tèlman yo manje bon manje.
Pami vizitè yo, gen yon timoun ki pa t
maton nan kreyòl ; li mande ann angle:
« Poukisa yo rele zile a Ilavach ». Yo
ale pou y al tradui pou Zout, men Zout
di: « I understand». Blan yo sezi. Zout
reponn: “A mezanmi, ti anglè sa a pa fè
m pè” Zout esplike timoun nan nan
yon bout angle kouman lè panyòl yo te
debake sou zile a, yo te jwenn yon bann
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
7
gwo vach, sètadi bèf. Yo pa t konn kote yo te sòti. Ki-
donk, yo te rele zile a “ile-a-Vache”, nou tradui an anglè
« Cow Island ». Men fok mwen di nou ke moun ki
konnen di ke koze sa, se mantò. Vizitè yo wè Zout pa t
nenpòtki. Zout te konn sa l ap pale a.
Gen yon ti granmoun ki ganlè pa t sou mache anpil, li
mande Zout: Ki gwosè zile a? Gen machin sou zile a?
Kòman moun yo fè pou yo ale kote yo bezwen?. Zout
montre yo jan zile a mezire 16 kilomèt nan longè e 8
kilomèt nan lajè. Machin ki pou ap fè bri nan tèt moun,
zile a pa gen sa!. Ou ka pran bato pou ou fè tout
laviwonn zile a, anpil moun rete sou lakòt la. Men, gen
anpil bèl kote ou ka vizite andedan zile a tou. Gen
moun ki sèvi avèk bourik, milèt,
cheval pou yo deplase.
Bon, Zout, konbyen moun ki
abite sou zile a? Kisa yo manje?
Zout reponn: « Nan zile a, gen
plis pase ven mil (20000) moun.
Yon bon pati abite Kakòk, Soulèt,
Madan Bèna avèk Pwent Wès.
Madan Bèna se prensipal katye
nan zile a. Se la majistra gen biwo li e se la gwo mache
a ye ». Nan zile a, moun manje anpil legim, mayi ak
pwa. Pwason menm, se sa ki pa manke. Ou ap jwenn
kèk Kanadyen, Franse nan zile a tou. Gen moun ki sou
zile a depi peyi a te fonde, genyen ladan yo se desandan
ansyen moun ki te la depi anvan Kristòf Kolon te vin
chwe nan lakòt Ayiti.
Pami vizitè yo, gen yon gwo blan, vant li byen byen
won. Li mande Zout: « Ki moun selèb ou ka site nan
listwa zile a? » Alòs, Zout, ki te yon bon fawouchè,
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
8
gade misye, epi li di: « Anvan mwen reponn ou, èske
oumenm ou ka di m kòman vant lan fè won konsa? Se
yon balon foutbòl ou pote pou nou » Tout moun te tonbe
ri. Zout kontinye.
« Bon, nan listwa nou, mesye ki pase yo pa t vini pou
yo te fè bon bagay pase sa. Gen listwa Kapitèn Mògan
ki te vin kache nan zile a pou li atake bato ki t ap sòti
Jamayik. Yo di gen youn
nan bato li yo ki te koule
tou pre zile a. Daprè sa yo
di, bato sa a te chaje avèk
lò, nou pa menm ka di ki
kantite lajan ki anba dlo sa
a.
Gen yon lòt Angle ki te rele
Bèna Kok (Bernard Cock)
ki te vle kolónize zile a pou
li te plante koton. Sa pa t
byen pase pou li paske
patnè li yo te sòti pou yo fè
dappiyanp sou biznis la.
Gen yon vizitè ki se
pwofesè ; li mande: « E zafè lekòl, kòman sa ye? Ki sa
nou aprann lekòl? » Zout reponn: « Gen plizyè lekòl sou
zile a. Lekòl primè, lekòl segondè,
lekòl kay frè ak lekòl kay mè.
Genyen Sè Flora k ap dirije yon gwo
lekòl ki gen òfelina avèk dispansè.
Zout kontinye: « Jèn nan zile a oblije
al fè reto ak filo lavil Okay, men nou
espere sa pral chanje ».
Sr. Flora
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
9
Epi Zout rale yon ti liv nan sak li e li bay pwofesè a. Li
di li liv sa a rele « I love Ile-a-Vache », J’aime l’ile-a-
Vache. Se sèl zile a, nan tout Ayiti, ki gen pwòp liv li ki
pale de tout koze listwa, kilti, jewografi zile a.
Pwofesè a te sezi, li te wè sa se yon bèl bagay.
Lè mesye yo te rale papye yo pou yo t al pran nòt. Zout
di mesye yo : « A mesye, nan gwo tan sa a, nou pa gen
pou nou pran nòt pote tounen nan peyi nou. Nou gen
entènèt ? Zile a gen pwòp sit entènèt li tou. Ale nan
www.ile-a-vache.com , nou ap wè tout sa mwen t ap di
nou an. Alò, sa nou te konprann ? Nou panse se nou
sèlman ki konn fè ?. (Zout se yon ti jenonm ki te
djougan vre !). Nou gen anpil frè nou ki lòt bò dlo k ap
travay pou fè peyi a vanse tou. Se yo menm ki te vin pa
bò isit pou yo pran enfòmasyon ki sèvi pou mete sit
entènèt la sou pye. Yon lè, n ap tounen, se mwen ki va
montre nou kòman pou nou fè rechèch sou gougòl
(google). Vizitè yo te souri e yo te wete chapo devan
djougans Zout.
Ti Kesyon
Ki laj Zout te gen ankò?
Ki distans zile a Okay ?
Pouki yo rele zile a Ilavach ?
Kòman yo rele pesonaj ki te vin plante coton sou zile a?
Kòman yo rele kapitèn ki te gen gwo bato a ?
Nomen kèk lokalite nan Ilavach?
www.ile-a-vache.com
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
BONSWA SE LONE
Se te yon jou samdi, plizyè nan nou jenn yo te deside ale
Nanbouchi pou nou pase jounen an. Lanbouchi, se kote
lanmè a rankontre avèk rivyè a. Jou sa, se te yon bèl
jounen plen solèy, anpil moun te nan lari. Nou te pase
pran kèk kokoye, bèl bout kann annana epi nou te fè sak
nou pou nou pati. Nou te kite lakay nou depi 8 tè di
maten. Sou wout la nou te rankontre anpil machann ki
te prale lavil, anpil moun ki te pral nan jaden.
Nan pwovens nan peyi nou, tout moun gen respè pou
lòt. Se poutèt sa, sou wout la, kèlkeswa moun nou te
rankontre, fòk nou te toujou ba yo salitasyon. Donk se
te tankou yon chan ki t ap chante sou tout wout la. «
Bonjou. Kòman nou ye la ? E jounen an? E kò a?
Kòman fanmi yo ye? » Se te tankou foumi fou k ap fè
nich. Chak fwa youn rankontre lòt, yo bay tèt kole. Se
te konsa tout moun te pran tan yo pou salye lòt.
Pandan nou te sou wout la, nou te toujou ap bay « fraz
», sa vle di ti blag nou. Gen anpil moun ki te rekónèt
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
11
nou paske nou te jwe nan ekip foutbòl la. Sou chimen
nou, nou te rankontre yon granmoun ki te rele Ton Pèpè
sou yon bèl cheval blan. Nou tout te salye li e li te
reponn nou « Kòman nou ye pitit mwen yo ? ». Lè nou
te fin pase, kòm te gen yon ti van ki t ap vante, chapo
Ton Pèpè te vole e nou tout te prese ranmase li pote pou
li. Ton Pèpè te remesye nou avèk yon bèl souri e li te di
« Mèsi pitit mwen yo »
Lè nou rive Lanbouchi, lanmè a te bèl, dlo a te byen klè.
Ou te ka wè ti pwason yo kap jwe anba dlo a. Tout
moun t ap prepare yo pou plonje. Kèk nan nou te ale
nan lanmè a.
Lanbouchi rivyè Tobèk, kote rivyè a al tonbe nan la mè
Lòt yo te ale benyen nan rivyè a. Sete yon plezi pou
nou t ap naje sòti nan rivyè pou nou rive nan lanmè a.
Nou te toujou ap goute dlo a pou nou wè ki kote li te
kòmanse sale. Bo dlo rivyè, anpil pechè te konn kite ti
kannòt yo chita. Pechè yo te konn jwenn anpil pwason
paske Nanbouchi pwason yo te renmen ti dlo sale yo.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
12
Ti Chal ki te wè bato yo chita la deside pran youn nan
bato yo pou nou al flannen anwo rivyè a. Ti Chal te di
nou li te konn fè sa deja, nou pa bezwen pè. Apèn nou
te kòmanse ap rame monte larivyè a, nou te wè de twa
mesye, men gwosè ponyèt yo. Yo te kòmanse ap rele
bare volè. Yo te konprann se pati nou t ap pati avèk bato
yo. Nou tande youn nan yo ki di yon lòt, « Al kouri rele
papa m ». Lè nou wè sa, nou te kòmanse pè. De(2) nan
mesye yo plonje nan dlo a e yo te ap naje vin jwenn nou.
Ti Chal se premye moun ki te kouri plonje kite bato a.
Lè nou wè sa, nou tout nou lage kò nou nan dlo a. Nou
te naje tankou pwason kouri sòti nan dlo a pou de gwo
mesye yo pa te nwaye nou. Lè nou te soti nan dlo a, nou
te wè yon pèsónaj ap rive. Se te papa ti mesye yo. Lè
nou gade, nou wè sete Ton Pèpè. Lè misye te wè nou, li
te rekónèt nou epi li mande pitit li yo : « Se ti mesye sa
yo ki t ap pati ak bato m lan? Nou reponn li : « Wi ».
Ton Pèpè te souri epi li di :
« Mwen fèk rankontre ti mesye sa yo sou wout la, yo te
ban mwen yon bèl bonjou e yo te prese ranmase chapo
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
13
m pou mwen. Sa deja fè mwen wè se timoun debyen
yo ye. Nou mèt kite yo prete bato a. Gwo mesye yo te
vin rekónèt nou tou paske yo te konn ekip foutbòl la. Yo
te pran bato a epi yo fè laviwonn rivyè a avèk nou.
Ton Pèpè te aprann nou de(2) sekrè. Premye a se te pou
nou toujou respekte moun, pa bliye di bonjou, ónè,
mèsi, eskize m. Lòt la sete pou nou pa pran bagay moun
san nou pa mande anvan.
Ti kesyon :
Ki sa yon lanboushi ye ?
Ki sa sa vle di lè ou ap bay fraz ?
Eske ti mesye yo te gen respè pou Ton Pèpè ?
Ki sa ki ta pase si yo pat salwe ton Pèpè ?
Ki lès ki te pi kapon nan ti mesye yo ?
Ki espò ke ti mesye yo te kon jwe ?
Kouman ou montre respè pou manman ak papa w?
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
14
JOU MACHE
Jodi a se jedi. Se jou mache nan Ilavach, nan lokalite
Madan Bèna. Se jou tout moun pote bèl legim, fwi ak
pwason pou vann. Depi jou sa a rive, zile a chaje avèk
bato ki soti Sen Jan, Tòbèk, Okay pou yo vin achte bèl
pwodui zile a bay. Machann ap defile agoch, adwat
avèk bèl Bonjou kote yo pase.
Jewòm leve depi katrè nan maten pou li al keyi bèl
kokoye, labapen, lam veritab pote pou madanm li Asefi
al vann. Asefi li menm al keyi pwa kongo li te plante
avèk timoun yo dèyè kay la. A sizè, timoun yo te leve
pou y al lekòl, Tidyo ede manman li sele cheval la e
mete machandiz yo nan sak.Tififi ki te gen katran t ap
kriye paske manman li t ap pati. Apre fanmi lan te fin
desan yon bon bannann ak ze, tout moun te fè chemen
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
15
yo. Jewòm te pran bato li pou l al peche. Tidyo te pran
men Tififi pou l al lekol. Asefi te monte cheval la pou al
nan mache.
Lè Asefi rive, mache te deja ranpli. Machann t ap
debake machandiz yo. Asefi rale telefon selilè li pou l
di Jewòm pa bliye pote pwason yo. Asefi te kontan
paske zafè telefòn selilè sa a se te yon bon zouti pou fè
zafè li mache e pou li te konnen kote Jewòm te ye
toutan.
Anpil bèl lam veritab te gaye nan mache a. Sant pwason
woz fin anvayi mache ya. Majistra ap fè lakòlèk. Tout
ti machann ap plenyen paske yo pat renmen zafè lakòlèk
la, men yo te konnen se avèk li majistra te kenbe mache
a pwòp e bèl. Moun t ap debake soti Okay, Tòbèk, Sen
Jan pou ranmase bèl fwi, legim ak bon pwason santi bon
zile a. Ti machann yo te kontan : sa ki t ap chante, sa ki
t ap fè zen.
Jodi a se te yon bon jou. Solèy la te byen klere e pa t
manke gen kliyan nan mache
a. Machandiz Asefi yo t ap
vann byen vit. Lè li te fè bò
katrè nan aprèmidi, tout moun
te kòmanse ap ranje bak yo
pou yo rantre lakay yo. Asefi
te fè bèl zafè.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
16
Lè Asefi rive lakay li, li jwenn yon bon mayi ak pwa
Jewòm te kite pou li. Tififi te kontan wè manman li
pandan Ti Dyo t ap etidye yon istwa d ayiti. Yo te chita
manje ansanm. Asefi te chita ak Jewòm pou fè
kontwòl. Tout fanmi t al dòmi ak kè kontan.
Tikesyon
Ki jou ki gen mache nan Ilavach ?
Ki kote mache a ye nan zile a ?
Ki sa ou jwen pou vann nan mache zile a ?
Ki sa Asefi te konn plante dèyè lakay li ?
Ki kalite aktivite Jerom fè ?
Moun ki lot lokalite ki konn vini nan mache zile a ?
Poukisa majistra fè lakolèk ?
Si manman w konn al nan mache, di nou konman sa
konn ye ?
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
17
Aneliz pral lekòl
Aneliz se timoun Kánobè, li renmen lekòl e li renmen li.
Manman ak papa Aneliz toujou ap chante avèk li e
montre l kòman pou li fè ti desen. Aneliz al lekòl nan «
Ecole du Village » ki nan Kánobè. Jodi a Aneliz pral
pale nou de lekòl li.
Mwen rele Aneliz, mwen gen
nevan. Mwen ale lekòl « Ecole
du Village « ki nan Kánobè.
Matmwazèl lekòl mwen an rele
Jolin. Li se yon bon pwofesè.
Lekòl mwen kòmanse a uitè nan
maten. Mwen kite lakay mwen
bónè pou mwen rive lekòl alè. Se manman mwen ki
mennen mwen lekòl. Mwen te konn alè lekòl byen
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
18
lwen. Pou mwen rive lekòl manman m di mwen se
prèske inè d tan mwen te konn mache pou mwen rive.
Depi lekòl « Ecole du Village » louvri, manman mwen
te chanje m lekòl e mwen byen kontan. Anpil timoun ki
te nan lòt lekòl vini nan lekòl mwen an e mwen fè anpil
ti zanmi,. Nan lekòl la, mwen aprann anpil.
Madmwazèl Jolin montre mwen li, li montre mwen ekri
e li aprann mwen bèl ti chante. Nan rekreyasyon, nou
jwe avèk anpil ti jwèt. Nou sote kòd, nou tire kont.
Ti gason yo jwe foutbòl. Nou fè yon balansin avèk kòd
nou mare nan yon pyebwa.
Kounye a, lekòl la vin gen anpil timoun. Tout moun nan
kominote Kánobè mete ansanm pou konstwi yon lòt
lekòl. Majistra fè n kado yon bèl teren pou lekòl la
konstwi. Mesye Réne, li menm tou, li bay yon teren sou
mòn nan. Direktè lekòl la, mèt Sóni rasanble kominote
a pou ede nan konstriksyon an. Mèt Sóni di nou se yon
mesye ki rele Patrick Lucien ak madanm li Bernadette
ki abite lòtbò k ap sipòte lekòl la ansanm avek yon lot
gwoup ayisien ki gen yon oganizasyon ki rele HOPE.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
19
Nou kontan tande nou gen zanmi nan peyi lòtbòdlo k ap
ede kominote nou an. Mèt Sóni di lekòl la gen yon
bagay yo rele sit wèb ou ka wè sou entènèt. Sit la se
www.ecoleduvillage.org
Depi lekòl la kòmanse konstwi, tout moun gen kè
kontan. Se premye fwa y ap konstwi pwòp lekòl pa yo.
Chak moun pote patisipasyon pa yo. Bòs Jera bay
wòch, Bòs Pyè bay senk sak siman, tout moun ap bay
kout men. Timoun yo kontan yo pral gen yon bèl ti la-
kou avèk balansin e yo pral gen ti kote anba pyebwa pou
yo li.
Depi kounye a, anpil lòt moun ap vini kote Mèt Sóni
pou yo ta mete timoun yo nan lekòl la.
Mwen kontan ale nan lekòl « Ecole du Village ». Mwen
renmen pwofesè mwen an e lekòl la fre anba bèl
pyebwa. Lè nou fini konstwi lòt lekòl la, nou pral anba
plis frechè. Nou kontan wè kouman tout paran ap
travay ansanm tankou se timoun ki t ap jwe. Manman m
ak papa m di yo pap janm bliye moman sa a nan lavi yo
kote yo te ede mete blòk pou konstwi lekòl la. Yo
kontan paske se pa t moun ki te vini fè li pou yo. Lè
mwen gran, mwen vle tounen yon pwofesè tankou
madmwazèl Jolin pou mwen ede kominote a tou.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
20
Istwa Bèna Kòk “Bernard Kock”
Bèna Kòk se te yon sitwayen Anglè ki te gen lide pou li
te pran zile a pou li pou li te fè yon gwo plantasyon
koton. Koze sa a se te yon lide li te mete sou pye avèk
prezidan Lèzetazini Abraram Linkòl « Abraham
Lincoln » e prezidan Ayiti nan epòk la Fab Nikola Jefra
«Fabre Nicolas Geffrard » nan láne 1882 apre li te fin
wè bèl koton ki te soti nan zile a.
Bèna Kòk te rantre ann Ayiti pou li te siyen yon kontra
avèk gouvènman Ayisyen pou li te anfèmen zile a senk
goud pou chak kawo tè. Men fòk li te koupe anpil
pyebwa. Mesye Kòk t al mande prezidan ameriken an
senk mil (5000) ansyen esklav nwa pou te vin travay sou
zile a pou li. Prezidan ayisyen, Mesye Fab Jefra te di
fòk ansyen esklav sa yo te natiralize depi yo rantre,
sètadi fòk yo ta vin Ayisyen legal.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
21
Pou Bèna Kòk te fè plan li an
mache, li te bezwen anpil lajan.
Se konsa li te rantre nan yon
antant avèk kèk ameriken, men
mesye sa yo te gen plan pa yo
dèyè tèt yo pou yo te pran tout
bagay nan men Mesye Kòk.
Mesye ameriken yo te fè konplo
avèk gouvènman ameriken an
pou yo te mete Mesye Kòk atè.
Fabres Geffrard
Prezidan Ayiti
ane 1880
Yo voye kontra an sekrè bay prezidan Ayisyen an e yo te
refize voye manje pou te ba ameriken nwa yo.
Lè Mesye Kòk te finalman fè senk san (500) ameriken
nwa rantre, li te mete yo travay pou kenz (15) santim pa
jou, men li te pwomèt yo dis (10) pousan pwofi. Zile a
te gen pwòp lajan li mesye Kòk te itilize pou peye
travayè yo.Men bagay pa t mache twò byen paske an-
syen esklav yo pa t ap viv nan bon kondisyon.
2 Goud Ilavach
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
22
Anpil nan ansyen esklav yo pa t ka konprann kouman
Ayisyen yo te fè ap mache sou
zile san mèt, e, chak swa, yo t
ap fè gwo fèt, yo t ap bat tan-
bou, e yo t ap chante ansyen
chante zansèt yo. Ayisyen yo te
eksplike ansyen esklav
ameriken yo jan yo te met tèt yo
ansanm pou yo te mete blan
franse deyò e fini avèk zafè
lesklavaj la depi lontan. Mesye
ameriken nwa yo te rantre nan
koze dans chak swa a tou e yo te
kòmanse ap fete tankou Ayisyen
yo. Yo te vin refize travay.
Abraham Lincoln
Presizan Ameriken
Ane 1880
Apre konplo sou konplo, gouvènman Ayisyen an te arive
kraze kontra a, e ameriken ki te ann afè avèk Mesye
Kòk yo te arive mete li atè nan zafè a. Kòk te eseye al
fè yon lòt kontra avèk gouvènman, men prezidan Ayi-
syen an te derefize. Se konsa Mesye Bèna Kòk te vizite
zile a yon dènye fwa jou ven (20) desanm 1863.
Travayè yo te move paske yo pa t touche e yo t ap viv
nan move kondisyon. Jou vennde (22) desanm 1863,
prezidan ameriken voye yon bato pou vini chache rès
katsansenkanntwa (453) nwa ameriken yo.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
23
Kèk ti Kesyon
Ki kote Bèna Kòk te soti ?
Ki sa li te vle fè ak zile a ?
Kòman yo te rele prezidan Lèzetazini a lepok ?
Kòman yon te rele prezidan Ayisyen a lepòk ?
Konbyen kòb Bena Kòk te vle peye pou chak kawo tè ?
Konbyen esklav Misye Kòk te mande prezidan
ameriken an ?
Ki kondisyon presizan Ayisyen an te poze ?
Kisa mesye Ameriken te fè pou yo te pran biznis lan nan
men mesye Bèna Kòk ?
Poukisa Ayisyen sou zile a te ka ap fete jan yo vle?
Ki denye fwa mesye Bèna Kòk te vizite zile a?
Konbyen nan ameriken nwa yo ki te tounen lakay yo ?
5 Goud Zile a
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
24
MATCH FOUTBOL
Demen dimanch lan, gen yon gwo match foubòl nan zile
Ilavach. De pi gwo ekip yo pral rankontre. Zile a chofe.
Tout moun ap pale, tikè ap vann, ekip yo ap antréne
depi de(2) semèn. Anons gentan bay nan radio "RDC".
Depi gen foutbòl, tout moun nan zile a kite sa y ap fè
pou yo vini gade jenn ti mesye yo k ap frape balon
Ekip Sannta Mariya ki gen kòm kapitèn Chalo di li pral
fè yon malè paske li pral bay ekip Bewolino a 3 gòl a
zewo.Bewolino deklare di li menm se woule li pral
woule Sannta Mariya anba gòl. Pè Jo di li mete 2 gòl
nan pye pitit gason li an Mako ki jwe nan Bewolino. Li
te bay pitit li ya ti non Wónaldo. Konpè Boulout parye
desan(200) goud sou Sannta Mariya ki pral fè jwè ekip
Bewolino kriye tankou timoun piti.
Nan dimanch maten, tout moun leve pou al legliz, men
yo pa t ka rete tann nan apre midi pou match la. Frè
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
25
Enòk, madanm li ak de(2) pitit li yo ale nan legliz kay
pastè Sovè. Ti mesye yo se de match la sèlman y ap pale.
Bòs Fòkseli ak fanmi li ale pran mès dizè di maten nan
legliz pawasyal. Konpè Bòyòt li menm di l ap rete lakay
li pou pale ak zansèt li yo pou ranje match la. Li fè kwè
pou senkant (50) goud, li ka mete yon gòl nan pye chak
jwè.
Li fè katrè nan apre midi. Tout moun ap debake nan
Kakòk pou match la. Bak machann yo bèl ak bon fritay.
Bon kokoye ole ap kale. Ti medam yo fre pase ze zwa.
Mesye yo ap pale anpil, y ap bay bèl franse mawon pou
fè kè ti medam yo kontan. Klodèl nan pòt la, l ap fè
lakòlèk. Ou pa ka pase devan l lan si ou pa peye ven(20)
goud la pou rantre. Dòvilyen ap veye mesye kap eseye
pase anba fèy kòk. Ti Dimanch li menm, l ap okipe zafè
bòlèt li. Match la pral kòmanse, abit la fè ekip yo rantre,
kapitèn yo bay lamen. Boul la santre…
Ekip yo ap pase balon a dwat, a goch. Fánatik ap chante
nan chak bò teren an. Pè Jo finn fou pou yo pase balon
an bay Mako pou li bay gòl yo li te mete nan pye pitit
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
26
gason li yan. Men Tipyè ki pase balon an bay Tiblan ki
drible gadyen an, li bay premye gòl la pou Sannta
Mariya. Piblik la tonbe fè fèt. Konpè Boulout ki te
parye desan(200) goud avèk Bòs Jozafa kòmanse rek-
lame lajan li. Li te kòmanse fè nwa e fánatik Sannta
Mariya yo kòmanse chante:
« Men pa gen limyè sou estad la, woy woy woy.
Men Sannta deja devan, woy, woy woy »
Match la te fini 2 gòl a zewo pou Sannta Mariya.
Fánatik Sannta yo kite Kakòk pou rive jis Soulèt ap
kouri pandan y ap chante
« woy woy, woy woy, nou kale, nou kale
woy woy, woy, woy, nou kale de a zero »
Se konsa fánatik yo te konn pase bay nouvèl la bay tout
moun sou wout la. Moun Soulèt te konn vin resevwa
ekip la depi sou wout. Nan aswè, tout jwè Sannta yo te
reyini devan yon bèl boukan dife pou yo boukannen
lam veritab, bèl patat pou yo manje avèk bon pwason
sale pandan y ap pale de match la toujou. Ti medam yo
tap prepare bon ji sitron.
Tout granmoun te kontan, Konpè Boulout bay ekip la
100 goud nan 200 goud li te genyen nan pari a. Sannta
Mariya te fè moun Soulèt fyè yon lòt fwa ankò.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
27
Kapitèn Mògann
Nan mitan láne 1600 yo, lanmè nan Karayib la te chaje
avèk bato ki t ap bwote machandiz
tankou lò, ajan, pyès metal enpòtan.
Tout trezò sa yo t al chwe ann Ewòp.
Ewopeyen yo te rantre nan tout zòn
lan, yo te fin dechèpiye tout trezò ki te
genyen pou yo te pote lakay yo.
Se konsa anpil kapitèn bato t ap veye
lòt pou yo atake yo epi vòlè trezò yo
anvan yo rive kote yo te dwe ale a.
Nan moman sa a, te genyen yon
kapitèn yo te rele Mògann(Morgan),
yon gwo reken, sa vle di, li pa t jwe e li te pare pou l
atake tout bato sou wout li sou lòd gouvènman anglè.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
28
Kapitèn Mogann te soti nan peyi Langletè. Gouvènman
li te ba li otorizasyon pou l atake bato panyòl yo ki t ap
soti Jamayik avèk lòt kote nan Karayib la. Moun ki te
gen otorizasyon sa yo te rele Kòsè, an franse « corsaire
». Kapitèn Mògann te fè anpil bato nan zòn nan pè.
Kapitèn Mògann te rive nan Karayib la nan láne 1655
nan zile Babad kote li te ofisye lame
Angletè. Wòl li se te pou li te atake
bato panyòl yo epi sezi tout lò ki te
nan bato a. Anglè yo te fè sa paske yo
konnen peyi Espay te vin rich nan lò
avèk kwiv yo te vin pran nan tout zòn
nan. Kapitèn Mògann pa t manke
atake bato e li te fè richès pa li tou nan travay la.
Gen yon epòk, misye te vin fe zile
Ilavach tounen refij li kote li te vin
kache pou l prepare atak kont bato
ki t ap pase pou ale ann Ewòp. En
1668, li t ap prepare yon atak kont
panyòl yo, li rantre nan zile a avèk
dis(10) bato. Youn nan pi gwo bato
li yo ki te rele « Oxfort » te
eksploze.
Jis jounen jodi a, gen moun ki di gen anpil trezò ki chita
anba lanmè Ilavach nan bato kapitèn Mògann ki te koule
a. ansanm avèk lòt bato ki peri nan zòn nan. Kidonk,
depi lontan zile Ilavach te toujou yon kote moun te konn
vini pran bon jan van.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
29
Ti Kesyon
Kisa Ewopeyen yo te vin chache nan Karayb la ?
Kilès ki te bay kapiten nan lòd pou li atake bato yo ?
Kouman yo rele moun ke peyi yo bay otorizasyon pou
atake lot bato?
Nan ki lane kapitèn nan te rive nan Karayb la?
A konbyen bato kapitèn nan te rantre nan zile a ?
www.ile-a-vache.com
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
30
PE MAGWON (Robert Margron)
Pè Magwon te fèt nan vil Tigwav
nan jounen 17 jen, lane 1913.
Papa l se te moun jeremi e
manman l te moun Okay. Li te
pase tout jenès li nan Jeremi kote
manman l a papa l te tabli yo.
Donk li te toujou konsidere tèt li
kom moun Jeremi. Manman l a
papa l se te bon kretyen yo te ye
ki te toujou al legliz. Pè Magwon
te toujou ap di ke se yon Pè ki te
rele Pè Foukè, nan kire pawas
legliz Jeremi, ki te make la vi li.
Pè Magwon te kite vil jeremi pou
te rantre nan seminè nan lekòl Ti Seminè Sen Masyal
nan Pòtoprens.
Lè Pè Magwon te fini seminè, li te al pase kèk jou avèk
fanmi li e li te rantre Okay kòm Vikè pawas katedral
Okay e te koumanse kolabore avek Pè Lenèt. Pa twò
lontan aprè, sou lòd Evèk la li te fè pakèt li, li rantre
nan vil Sen Jan, kòm Kire pawas la. Pawas Sen Jan te
responsab zile Ilavach tou. Yon jou konsa, Pè Magwon
pwoche Evèk Kolinyon e li te mande pou li te transfere
Ilavach. Evèk la te sezi e li mande Pè Magwon sa li pral
fè poukont li nan zile izole sa a. Evèk la te mande Pè
Magwon pou l al reflechi e pou prye sou sa. Pè
Magwon te reponn li ke li te déjà reflechi e prye sou sa.
Evèk la te bay Pè Magwon otorizasyon pou li te fonde
Misyon Ilavach e nonmen li kire zile a, men, se pat tit la
ki te enterese Pè, se te travay li te vle fè nan zile a.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
31
Pè Magwon rive nan zile a
nan jou 5 Me 1959, e te
ouvri yon ti chapèl nan zòn
Madan Bèna. Rantre nan
zile la pat fasil pou li, yon
zile ki te gen 6000 moun la
danl, Pè ya te fè jou e nwit
ap prye pou twoupo sa a ke
le Senyè te mete sou do li.
Lè Pè a te koumanse ap
mache nan zile a, anpil
moun te konn kouri pou li
paske yo pat konn kote
mesye sa te soti ap
Katedral Okay
mache nan zile a ak yon gwo ròb long, yon soutan, sou
li. Pè a te realize olye ki li te mache al preche, li te pi
bon pou li te chita ak moun yo, tande yo, aprann
kouman yo viv. Apre Pè a te pase kèk tan ap koute yo, li
te vin deside ki li te lè e li te tan pou li te koumanse
aprann moun zile la ke antan ke pitit Bondye, yo te gen
dwa pou moun respekte yo, pou yo gen libete yo, pou
yo travay pout tèt yo paske yo tap soufri, pat gen anyen
ki ta dwe anpeche yo jwi de travay yo. Li te mete yo an
gad kont moun ki tap rantre nan zile a vinn eksplwate
yo. Pè a te koumanse mete men a la pat, pou li travay
nan devlopman zile a. Pè a te menm rantre nan bay
swen a moun malad kou li te kapap. Li te toujou konnen
ke travay sa, se te fason pou li montre moun yo kouman
ke Bondye te renmen yo. Kèk lane aprè, zile a te
koumanse ap chanje, sant pawasyal te toujou plen moun
lè dimanch, mache a te plen a machann, bèl chan ki tap
soti nan pawas la se te tankou zwazo ki tap chante.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
32
Pawas Ilavache
Nan lokalite Ti Mòn, yon ti lekòl te monte e se te anpil
la jwa pou nou te wè ti moun yo kap sot lekòl. 7 chapèl
te gendan louvri nan zile a e te gen yon ti lekòl a kote
chak. Pè a te konnen ke lekòl yo pa ta pral bay filozòf,
men li te kwè ke li te enpòtan pou ti moun kon li, ekri e
konn konte. Pè a pat pase yon mwa pou li pat vizite tout
lokalite nan zile a, menm lòt ti zile ki kote Ilavach yo
tankou kayalo ak pèlantin.
Nan nwit 5 a 6 mwa dawout 1980, siklòn Alèn te frape
zile a. Nan kèlke zè, pawas la te kraze. Pè a te realize
ke fòk li te rekoumanse tout bagay, li te rele otorite yo
pou vinn edel. Elikoptè te debake pou pote manje, rad,
dlo. Pè a te kite zile a pase tout kote nan Kanada,
Etazini pou mande tankou yon pòv pou vinn o sekou
zile a. Men sante Pè a te koumanse ap desann, li pat ka
monte desann ankò e li te vinn rantre nan solitid li. Nan
jou 26 desanm 1982, Pè Magwon te ale jwen Bondye a
laj 69 van. Pè Magwon se premye moun yo te antere
nan zile a. Zile ap kontinye di Pè Magwon mesi
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
33
Rantre djip Pè Magwon nan zile Ilavach. Se sèl machin ki janm
rantre nan zile a ki fè wout zile a.
Yon ansyen legliz nan lokalite Kakòk. Jèn yo prè pou rebati legliz la
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
34
Sentilòm, Mèt dlo
Mwen rele Sentilòm. Mwen abite zòn Kakòk nan zile
Ilavach. Mwen gen plizyè frè ak sè, e mwen gen wuit
(8) timoun ak madanm mwen. Moun nan zile a rele
mwen Mèt dlo. Mwen pral rakonte nou pou ki sa.
Mwen se yon pechè. Sètadi, mwen pase tout jounen an
nan lanmè ap peche bèl pwason. Nan zile Ilavach se sa
ki pa manke. Ou jwenn woma, lanbi, pwason woz e tout
lòt bèl pwason. Depi mwen depoze nas mwen nan
lanmè zile Ilavach, mwen konnen m ap jwenn bèl
pwason kanmenm. Se konmsi yo te renmen m.
Mwen konn dlo anpil. Sa vle di mwen konn naje e
mwen pa pè lanmè. Lè m ap peche poukont mwen,
mwen konn mare bato nan ren mwen epi mwen plonje
anba dlo a pou mwen kenbe pwason. Lè gwo bato
touris yo ap pase, yo konn sezi pou gade kòman m ap
peche pwason e kòman mwen fè lontan anba dlo a.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
35
Gen de lè, mwen konn kite Ilavach pou mwen al peche
byen lwen.
Mwen konn kite lakay mwen pou plis pase yon semenn
avèk lòt pechè parèy mwen pou nou al peche jis nan
Gónayiv ki se nan yon lòt bout nan peyi d Ayiti.
Lè nou al peche lwen konsa, nou mache avèk tant e nat
nou pou nou tou dòmi nan zòn nan. Pwason nou pran
yo, nou vann yo nan mache ki pi pre kote nou peche yo.
Pou n al peche lwen konsa, leta peyi d Ayiti ba nou you
kat ki se yon lisans pou pechè.
Gen yon lè, mwen t ap peche jis Gónayiv, nou te
rankontre yon lòt pechè. Lè li mande mwen kote mwen
soti, mwen di li byen lwen, men mwen pa t di li se nan
zile a mwen te soti. Lè mwen mande li kote li soti, li di
m se Ilavach li soti. Mwen te kontan rankontre yon
kanmarad mwen ki te soti nan zile a. Nou te peche
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
36
ansanm e nou te fè fèt pou wè jan nou rankontre alòske
nou youn pat konn lòt anvan sa nan zile a.
Jodi a gen plizyè nan pitit mwen yo ki se pechè tou. Yo
konn dlo a byen e yo konn peche pwason tou. Se avèk
anpil plezi mwen konn al peche avèk yo e gade kòman y
ap plonje anba dlo tankou m. Mesye m yo ap grandi
pou yo ka vini mèt dlo tankou m. Mwen kontan mwen
ka bay fanmi mwen yon metye pou yo sipòte fanmi pa
yo demen.
Si ou ta pase Ilavach, ou bezwen bon pwason, ou mèt
mande pou mwen. Mwen rele Sentilòm, mèt dlo
Ilavach.
Ti Kesyon:
Sa sa vle di le yon moun se yon mèt dlo ?
Ki kalite pwason ou jwenn nan zile a ?
Lè mesye al peche lwen konsa, sa yo fe ak pwason yo ?
Eske nenpòt moun gen dwa al peche lwen nan peyi ya ?
Si papa w se pechè, pale nou de li ?
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
37
Siklòn, move tan
Depi kèk jou, gen yon move van k ap soufle nan zile a.
Nan radyo, nou tande yo ánonse move tan. Moun nan
radyo yo di se yon siklòn ki pral pase, gwo van pral
vante avèk gwo lapli ki pral tonbe. Nan zile a, tout
moun ap pran prekosyon yo. Majistra pase yon papye
pou li di nou ki kalite prekosyon pou nou pran.
Men mesaj majistra fè pase:
« - Koute radyo pou tande dènye nouvèl
- Si kay nou pa dyanm, ale kay yon vwazen, ale nan
lekòl la oubyen nan legliz la. Majistra mete nat pou
resevwa moun.
- Asire nou gen bouji ak alimèt pare.
- Asire nou gen manje pou kèk jou pou nou pa bezwen
al nan jaden.
- Rete lakay nou, pa soti, paske van ap bwote anpil
bagay ki ka frape nou.
- Si nou gen telefòn selilè, chaje li jan nou kapab e mete
li pre pou rele yon moun si nou ta gen pwoblèm. »
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
38
Jodi a yo ánonse demen siklòn nan pral frape zile a.
Depi jodi a, nou wè lanmè a ajite, van ap vante. Tout
pechè rantre lakay yo sou lòd madanm yo. Yo monte
bato yo sou tè epi yo mare yo byen mare. Tout fanmi fè
pwovizyon, achte alimèt, bouji nan boutik kay madan
Andre. Jou sa a, tout pwovizyon madan Andre fin vann.
Tout moun mare kabrit yo, bèf yo byen mare e yo fè tout
ti poul rantre yon kote. Zile a pare pou siklòòn nan,
men gen anpil timoun ki pè paske yo pa renmen tande
bri loray.
Demen maten nou leve, nou wè lanmè monte byen wo,
van ap vante san rete. Anpil kokoye ap tonbe, lam
veritab gaye. Pesonn moun pa soti paske y ap suiv kon-
sey majistra a. Timoun yo kòmanse ap kriye. Tout
manman tonbe chante bèl ti chante pou kalme yo. Pi
gran yo menm ap tire kont. Sa te fè timoun yo vin
konsole. Papa m menm ap veye kote pyebwa ap tonbe.
Tanzantan, li fè yon vire nan lakou a pou l asire l bèt yo
byen mare. Tout jounen an, lapli tonbe san rete, solèy
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
39
pa leve. Nou te prepare bon pwason bouyi pou nou
manje jiskaske nou dòmi.
Vè senkè nan maten, nou tande kòk ap chante, tout
moun leve pou ranmase kokoye, mango, labapen avèk
lam veritab. Papa m fè yon virewon, li wè kòd bèf la
mare, li demare li. Kabrit yo te deja kòmanse manje,
men, van te kontinye ap vante. Gen de(2) fèy tòl nan
kay vwazen an ki vole, men li te jwenn yo. Ti mesye yo
monte al kloure l pou li. Madanm vwazen an di li
menm li fè tout lannwit lan avèk bib li nan men l,
kidonk, li pa t pè. Gen anpil netwayaj ki gen pou fèt.
Gwoupman mesye yo te reyini vè midi pou yo fè konsta.
Tout moun te deja mache avèk manchèt yo pou yo fè
netwayaj e debare wout la. Medam yo te ranmase kont
lam veritab yo pou yo al bouyi bay mesye yo manje
pandan yo ap travay. Timoun yo menm t ap ranmase fèy
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
40
Yon lòt fwa ankò, move tan te frape zile a, men pa t gen
okenn moun ki te viktim. Majistra t ale Okay pou li fè
ánons nan radyo li t apral pote kole avèk gwoupman yo.
Nan twa(3) jou, zile pral bèl ankò paske tout moun ap
mete tèt ansanm pou ranje li jan li te ye a. Siklòn pase,
men Ilavach rete
Ban nou sonje kek konsey majistra te bay ?
Kisa papa n ak manman n konn fè le move tan pou evite
dega?
Ki kote mou lakay ou mete bèt yo le move tan ?
Eske ou pè lè move tan ap pase ?
www.ile-a-vache.com
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
41
Sè Flora
Sè Flora se yon Mè kánadyèn ki se yon enfimyè tou ki
abite sou zile Ilavach depi 1981. Lè Sè Flora te rive sou
zile a, sa te fè li lapenn pou li te wè anpil timoun ki pa te
gen manman avèk papa e ki te malald. Se konsa li te
fonde yon òfelina kote li t ap pran swen plizyè timoun e
li te deside rete sou zile a. Ofelina Sè Flora rele “Ev
Sen Franswa”, li gen anpil timoun ki andikape, sa vle di
ki pa ka mache oubyen lespri yo pa twò avanse. Sè
Flora met sou pye yon lekòl ki gen anpil timoun, li
genyen yon dispansè tou. Genyen tou yon lekòl ménaje
kote jenn fi ak jenn gason aprann metye fè manje, konn
koud ak fè bwodri.
Sè Flora renmen timoun anpil.Lè li avèk yo,ou ta di se
pitit li yo ye. Sè Flora pa wo, men w a gen kouraj pa w.
Li debou depi byen bónè pou li ede timoun yo e li pa
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
42
janm bouke travay. Gen moun ki mande kote li pran
kouraj sa a. Lè konsa, li reponn se Letènèl k ap travay
Moun nan zile a renmen Sè Flora anpil. Li toujou la
pou tout moun. Sè Flora se youn nan moun k ap rete
nan listwa zile a pou toutan. Nou deklare Sè Flora, Sent
Flora
TI Kesyon
Nan ki peyi Sè Flora soti ?
Ki lane Sè Flora rantre nan zile a ?
Ki sa yon òfelina ye ?
Kòman yo rele òfelina Sè Flora a ?
Sa sa vle di lè yon moun andikape?
Eske ou konn Sè Flora ?
Kisa ou ta renmen fè pou zile a lè ou gran ?
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
43
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
44
ELEKSYON
Mwa sa a, gen eleksyon nan Ilavach. Se mwa sa a
moun nan zile a pral chwazi ki moun ki prale majistra
pèp la. Majistra a, se li ki tankou prezidan zile a. Li
dwe travay e pran desizyon pou ede zile a avanse. Tout
moun ki gen pase dizuit(18) láne gen dwa chwazi ki
moun yo vle kòm majistra nan eleksyon an.
Gen anpil aktivite sou zile a nan mwa eleksyon. Chak
kandida ap pwomennen pale sa yo wè yo te ka fè pou
zile a. Yo fè reyinyon nan chak kominote. Yo kole foto
yo sou tout pyebwa. Yo mache eksplike kouman yo pral
fè zile a vini pi bèl e kouman yo pral fè tout moun gen
lavi miyò.
Mèt Andre se yon pwofesè lekòl. Li kandida pou
majistra Ilavach. Daprè li, se edikasyon ki pi enpòtan.
Mèt Andre di se edikasyon timoun yo ki kap fè zile a
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
45
vini yon gwo zile demen. Mèt Andre pwomèt pou li
mete plis lekòl sou zile a epi tou pou li mete klas filozofi
pou timoun zile a pa bezwe ale fini etid yo lavil Okay.
Mèt Andre pwomèt pou li fè alfabetizasyon nan tout
zile pou anvan senk(5) láne, tout moun ka konn ni li, ni
ekri. Misye se moun Soulèt e se yon bon pwofesè lekòl.
Agwónòm Michèl se yon gwo agrikiltè. Li kandida
pou menm pòs la tou. Agwónòm nan kwè se pou zile a
ka bay pwòp tèt li manje. Li pwomèt pou li fè tout zile a
vini tou vèt ak pyebwa, plantasyon legim avèk fwi. Li
vle vini avèk nouvo teknik pou plantè nan zile a ka fè
plis manje. Li pwomèt tou pou li mete twa(3) bèl
mache sou zile a, kote machann yo ka vann bèl fwi avèk
legim yo.
Se yon moun ki renmen travay latè anpil e jaden li bèl
pase pa tout lòt moun.
Mesye Chal se yon lòt kandida ki t ap viv nan
Pòtoprens, men ki tounen sou zile a. Li menm ki konn
vwayaje aletranje kwè pou jan zile Ilavach bèl, se pou li
tounen yon paradi pou touris ka vini e pou anpil moun
kapab travay. Li pwomèt li pral netwaye tout plaj, mete
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
46
bato pou touris epi al pale de Ilavach tout kote li pase.
Se yon nonm ki renmen tout moun e li toujou ap pale de
bèl istwa Ilavach nan tan lontan.
Nan zile a, tout moun ap pale de kandida pa yo.
Mesye Jera di li menm li gen de timoun piti ; li vle yo
resevwa bon jan ledikasyon. Antwánèt li menm di se
yon bèl mache li ta renmen wè nan Soulèt pou li ka vann
bèl berejèn mari li Aselòm pote chak jou soti nan jaden.
Tijo li menm gen de(2) bato ; li di li pare pou resevwa
touris yo paske pa gen moun ki konn lanmè Ilavach pase
li e se madanm li ki konn kwit pi bon lanbi nan zile a.
Jodi a se jou eleksyon. Gen anpil kè kontan, anpil pale
anpil. Chak kandida ap pase de kay an kay pou yo
ankouraje moun al vote pou yo. Tout granmoun byen
chèlbè pou y al vote. Tout timoun ap gade.
Tankou timoun ki lekòl, tout granmoun kanpe an liy
devan biwo vòt la pou yo vote. Tout bagay ap pase nan
lòd.
V
O
T
E
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
47
Zile Ilavach kontan paske yon konnen tout kandida yo
se moun serye ki vle fè bon travay. Kandida yo pwomèt
pou yo ede kèlkanswa kandida ki vini majistra zile a
paske zile la se pou yo tout. Se yon bèl jou nan Ilavach.
Ti Kesyon
Kisa yon eleksyon ye ?
Kisa role majistra nan bouk la?
Kisa sa vle di lè moun al vote ?
A ki laj ou ka vote nan peyi nou ?
Di nou kisa chak kandida yo di yo pral fè pou bouk la ?
Si ou ta majistra, kisa ou ta fè pou zile a ?
SE TOUT DWA W
E SE DEVWA W
www.ile-a-vache.com
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
48
GRANN
Grann, se te yon ti granmoun ki te abite nan yon bèl ti
kay avèk mari li Pè Enòk. Lè nou te piti, se te pi bèl
plezi pou nou t ale pase vakans nan lakou kay grann.
Grann pa t gen anpil pitit pitit, men lakou li te toujou
chaje avèk timoun. Gen anpil ladan yo li pa te menm
konnen. Grann, sete grann tout moun. Li te youn nan
dényè jénerasyon pa li yo ki te rete
Grann pa t konn ni li, ni ekri, men, lè grann leve le
dimanch pou l ale legliz, liv chan li anba bra li e bib li
nan men gòch li. Ou pa t ka chante pi byen pase li. E
pa gen moun ki te konn vèsè labib pase Grann. Yo
menm di Grann te konn Sòm 119 pakè. Si nou pa
konnen, se sòm ki pi long nan bib la. Mesye ki te
konnen Grann pa t konn li yo te toujou soti pou yo fè
koutay sou Grann nan koze lajan. Men, Grann te konn
lajan pase yo. Depi ou pran nenpòt chif, ou ajoute goud,
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
49
ki se lajan peyi a, dèyè li, Grann ap ba w adisyon,
soustraksyon, miltiplikasyon, e divizyon.
Lè nou te rive kay Grann, galta l te toujou plen mango
ap tann nou. Grann te konnen zafè
mango a, se te zafè pitit pitit li yo.
Manje Grann yo te gen yon lòt gou
paske se te manje fre, sa nou rele
kounye a manje byolojik. Tout bagay te
natirèl, yo soti dirèkteman nan jaden
Grann. Grann pa t kite lòt moun fè
manje pou nou paske li te mefye
oubyen li te pè malfektè.
Depi li te sizè di swa, ou mèt konnen manje te pare. Lè
konsa, se te yon konbit ki te gen kay Grann, paske tout
timoun te debake pran pòz se yon bagay yo te vin
chache ou byen etidye yo ti
vin etidy kay Grann. Men,
Grann te konnen se dèyè
manje yo te vini, e li te
toujou fè ase pou tout moun.
Cheve Grann te swa e byen
blan. Sete yon plezi pou tout
ti medam nan katye a pou yo
te penyen tèt Grann. Lè konsa, yo te konn bay Grann bèl
kout peny. Grann te renmen sa, men Pè Enòk li menm,
sete yon mesye apa ki pa t renmen tout koze sa yo nan
lakou li ya. Sèlman, li pa t plenyen lè yo te pote yon
bon ti manje pou li. Lè apremidi, tout sote kòd, tire
kont, domino, sete kay Grann sa te fèt. Lakou a te
tounen yon pak pou jèn yo.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
50
Grann te gen yon sèl defo, li te tèti. Menm si li ta
malad, fòk li leve pou l ale nan jaden. Ou te mèt kouri
dèyè li, li pap tande w. Se paske Grann pa t jwe nan
koze bay pitit li manje.
Yon jou pandan Grann te nan jaden, Fransiyis t ap keyi
yon lam veritab, youn nan lam veritab yo te tonbe sou
tèt Grann e li te tonbe atè a ; je li te frape nan yon rasin
pyebwa. Grann te tonbe endispoze. Grann te vin leve e
li te fè kè jou kouche. Yo te mennen li nan dispansè a.
Yo te di Grann li te lè pou li te kite zafè ale nan jaden
paske li te gen swasantdisèt (77) láne.
Yon bon jou, li te vè senkè, nou te fèk fin jwe yon ti
macth foutbòl, nou te rantre. Nou tout te grangou, nou t
ap mande kot manje a. Lè li te fè pase sizè, li te
kòmanse ap fè nwa e nou wè Grann pa t mete chodyè
nan dife. Se lè sa a nou kòmanse ap rele Grann. Nou
pase nan tout vwazinaj, nou pa t jwenn Grann. Youn
nan timoun yo pase pa dèyè lakou a, li jwenn Grann atè
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
51
nan jaden an. Grann pa t ap respire e foumi te kòmanse
ap monte sou li. Letènèl te rele Grann. Li te mouri avèk
de(2) lo patat ak lam veritab bò kote li pou li te al ba
nou manje. Grann pa t ka kite pitit pitit li yo pase yon
jounen san se pa li ki ba yo manje. Tout bouk la te nan
lapenn. Premye rèl la te bay e tout moun te debake. Yo
pa t ka kwè Grann ta mouri konsa.
Nan lantèman Grann, tout gwo zotobre nan bouk la te
debake. Anpil ladan yo se Grann ki te konn ba yo ti
manje lè yo te soti lekòl e bay yo ti kòb pou yo te al fè
filozofi yo lòt kote. Nan mesye sa yo, genyen ki te vin
majistra, chèf seksyon, agwónòm, e menm depite.
Gen youn nan mesye ki gade sèkèy la, li souke tèt li epi
li di : « Gade n ap pran pòz save nou, n ap pran pòz
entèlektyèl nou. Pouki se pa t yon moun konsa ki t ap
dirije peyi a. Lakou li plen ak pyebwa, jaden li bèl,
timoun li toujou byen manje, li voye anpil nan nou
lekòl, li pa janm mande moun lajan e sete yon granmoun
ónèt. Se pa sa n ap chache ? »
Granmoun tankou Grann, pa t gen anpil tankou l.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
52
AGWONOM IZARAK
Konpè Zache se yon jèn gason ki rete nan zile a, pa
anwo. Papa l ak manman l te kite l lontan pou peyi san
chapo. Zache te fè efò pou li te kontinye al lekòl
jiskaske li te rive nan klas katriyèm segondè.
Zache pa t kite lavi a dekouraje li. Kòm papa l te gen
anpil tè, li te fè efò pou li te kontinye travay latè menm
lè li te pral lekòl. Zache te konn valè ledikasyon, e se
pou sa li pa t manke okenn fòmasyon yo t ap bay nan
bouk la nan koze agrikilti paske se sou sa li t ap viv.
Zache gen yon bèl jaden e jodi a li vle remesye yon
agwónòm ki te pase nan zile e ki te montre li kouman
pou li te kenbe jaden li bèl. Se te agwonòm Izarak.
Kanmarad Izarak sete moun Labòd, zòn ayewopò Okay.
Depi li te piti, li te toujou pral nan jaden avèk papa l li ki
te yon gwo plantè. Lè kanmarad Izarak te vin gran, li pa
t wè lòt bagay pou li te fè, sete pou li te vin agwónòm
pou li kontinye nan chimen papa li. Kanmarad Izarak te
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
53
pran leson tout fason. Kote li jwenn yo li pa t manke yo,
li te toujou ap veye lè etranje yo ap rantre pou bay
fòmasyon pou li patisipe. Li te menm pran kou pa
korespondans avèk lekòl aletranje. Misye te renmen
lakónesans. E avèk sa, li te vini yon bon agwónòm.
Agwónòm Izarak sete yon moun ki te kwè anpil nan
lapratik. Se sa k fè lè ekspè yo te soti Pòtoprens ou
byen aletranje pou vin bay fòmasyon, li te toujou di yo
tewori se pawòl bouch ak papye e li menm papye pa li
sete latè a. Kidonk, agwónòm lan te toujou mande pou
yo te fè de(2) jou anplis nan bouk la pou yo te mete sa
yo t ap di a nan lapratik. Anpil nan ekspè yo te konn
dakò ak agwónòm nan, men kèk fwa sa pa t pase byen
pou yo paske sa yo t ap di nan tewori a pa t pwouve sou
teren an. Dèfwa, se agwónòm nan ki te vini avèk ti
tewori pa li pou li te fè sa mesye yo t ap di a mache.
Lè agwónòm nan ap asiste fòmasyon sa yo, gen moun
ki te konn di li te poze twòp keksyon, e li t ap fè ekspè
yo wont. Agwónòm nan te konn souke tèt li pou li
eksplike: “Mesye, se depi m piti m ap travay tè sa nou
wè la a. Tè peyi d Ayiti pa menm jan ak okenn lòt tè.
Se konmsi m ta di nou zansèt nou yo ki te travay di kòm
esklav te vèse san yo sou tè pou okenn lòt nasyon pat
vin pwofite li. Tè a vin mistik. Ou pa ka pran kónesans
ki soti lòtbòdlo pou vini aplike li pa bò isit konsa.
Kónesans lan bon se vre men m ap di nou, li pap janm
mache si nou pa melanje li avèk sa
sanzèt nou te kite pou nou. Pa bliye
mesye, se plis pase desanzan yo te
fè ap travay tè sa a. Pa gen liv ki ka
ranplase kónesans sa a.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
54
Agwónòm Izarak te konn sa li t ap pale a. Li pa t janm
refize kónesans lan, men li te konn sa pou l te pran ki te
bon, sa pou l te rejte. Li te konn pran tan l tou pou li fè
eksperyans pa li nan melanje de
kónesans yo.
Se nan konsa li te vin fò nan
koze grefe mango pou donnen
plis e nan zafè piman. Li te
mache grefe anpil mango nan
zile a. Li te vin louvri yon ti
lekòl kote li te bay fòmasyon.
Lekòl agwónòm nan pa t fèt
sou papye. Sete mete w atè pou
ou pran kónesans nan mitan
jaden an. Agwónóm pa t yon moun ki te pale anpil,
men, si ou te vin ak koze agrikilti sou li, ou byen si ou te
vin bay kónesans nan bouk la, li t ap di w sa li gen pou li
di w la.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
55
Se konsa tout etranje ak lòt Ayisyen ki te enterese nan
koze agrilkilti pa t ka desann nan ayewopò Okay la pou
yo pa mande pou agwónòm nan. Agwónòm nan te bay
tèt li kòm misyon pou li pa t kite kónesans sa a kache e
li te di li pap kanpe toutotan li pa fòme plis pase desan
(200) jèn teknisyen agrikòl.
Lè ou te rankontre agwónòm Izarak,
sete toujou avèk gwo bòt li ou te wè li,
li pral nan jaden. Li pa t gen lòt
inifòm. Men sèlman, lè agwónòm nan
deside pou li abiye, pa t gen moun
chèlbè tankou l.
Jodi a agwónòm nan di rèv li se pou
pandan li chita lakay li ya bò ayowepò pou l ap konte
avyon k ap debake chak jou k ap vin pran bon pwodui
byolojik, san angrè chimik tout zòn Sid la pwodui ki
fèt apati de kónesans syantifik e kónesans zansèt nou
yo.
Ti Kesyon
Kisa yon agwónóm ye ?
Lè ou plante yon pye bwa, kisa ou fè pou li ka leve
byen ?
Kisa yon legim ye ?
Kisa yon fwi ye ?
Kisa ou konn wè manman w ak papa w ap plante?
Poukisa nou pa dwe koupe pye bwa ?
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
56
Yon pesonaj ap pale
Tande Mr. Lelio Justin kap pale nou de kèk istwa nan
devlopman Ilavach.
Na peyi nou, sitou nan zòn
pwovens yo, lè yo di ke yon moun
se yon pèsonaj, sa vle di ke se yon
moun dwat, ke tout moun respekte
nan bouk la. Lè ou rive nan zile
Ilavach ou mande pou mesye Lelio
Justin, yap di w ou se yon pesonaj
li ye. Misye Lelio te fèt nan lane
1942, nan jounen sèt (7) jiyè, nan lokalite Gran Sab. Li
te ale lekòl nan prestibè nan soulèt. Apre ke li te fini
lekòl li, li te kòmanse travay avèk kèk prêt nan sakristi e
li te pwofesè lekòl tou. Apre sa, en 1975, li te swiv yon
seminè nan kesyon agrikilti., pwoteksyon sòl, pepinyè e
preparasyon plantil. Li pat janm kite zile a. Mesye Lelio
te vin ouvri yon lekòl paske li te vle pataje konesans li e
alfabetize tout moun nan zile a. Lekòl sa te louvri an
1963.
Mysye Lelio rakonte nou ke chanjman nan zile a
koumanse nan lane 1950 avèk rantre Pè Magwon
(Margron) ki te soti nan pawas Sen Jan di Sid. Avan
1950, la plipa moun nan zile a pat konn afè al legliz e
pat tèlman gen lekòl pase sa. Pè Magwon te jije bon pou
li te rantre nan zafè mete lekòl nan zile a. Se konsa nan
ane ki tap vini yo anpil lekòl te tabli ke nou te jwenn
nan Kakòk, Lahat, Bale Raz, Dantèl, Madan Bèna,
Soulèt.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
57
Anpli moun sou zile a te plis sou koze rara, matigra,
donk avek lekòl sa yo, fanmi te koumane al legliz e
legliz te koumanse ap etabli sou zile a e plis ti moun te
koumanse al lekòl.
Pè Magwon te rantre nan zafè
devlopman anpil. nan lane 1972
yo te gentan gen wout nan zile
prèske soti nan pwent ès rive
nan pwent wès. Pè Magwon se
sèl moun ki te janm vini nan
zile a ak machin. Lòt moun te
koumanse rantre ak motosiklèt
tou. Pou wout te kenbe, chak
lokalite te gen gwoupman
kominòtè yo ki tap travay avèk
leta peyi a. Nan fen ane 79 a
80 yo, leta te koumanse lage sa
e gwoupman pat gen mwayen pou yo te kenbe, wout yo
te fin craze. Jiska jounen jodi a, ou ka soti nan pwent ès
rive nan pwent wès, men wout la pa bon ankò.
Misye Lelio rankonte nou ke gras a Pè Magwon, zile te
koumanse fè bèl devlopman, men pat gen lòt moun ki te
vinn ranplase Pè Magwon ki te mouri nan lane 1982 e
leta te vinn lage zile a nèt. Misye Lelio ki gen twa pitit
di ke zile pa bezwen twop bagay, ni twop moun ki ap
vinn fè gwo koze ladanl, rèv li, se pou li ta wè travay ke
Pè Magwon te koumanse a kontinye, pou ti moun al
lekòl, pou abitan zile aprann travay tè a pi byen e pou
pechè jwen sipò pou yo achte bon nas avèk bon bato
pou yal peche. Misye Lelio di lap tann nou, si nou vle
edi zile a.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
58
Chache Mo
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
59
1 Moun ki fè m nan vann mwen. Moun ki achte m nan pa sèvi avè m. Moun ki
sèvi avè m nan pa wè m
4 Fezè nat fè nat epi li domi atè
5 Dlo kouche
7 Manman m gen 3 pitit; si youn pa la, 2 pa sèvi
9 Kotem pase, wap swiv mwen 10 Piti piti leve madan prezidan sou
chèz
12 Dlo kampe
13 Mwen gen yon bagay lakay mwen, si mwen pa pete de jel, li pap travay
2 Dlo pandye
3 Papa m' bati yon kay tout an klou
6 Mwen pi wo lèm chita ke lèm kanpe
8 Abiye san soti
10 Mwen rantre blan, mwen soti milat
11 Piti piti fè lonè prezidan
REPONS YO NAN LIV LA, WA
CHACHE KONNEN PASKE FOK
NOU PA BLYE TI KRIK KRAK NOU.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
60
aken
kavayon
senlwidisid
okay
Kanperen
Tòbèk
lakot
pòapiman
wochabato
pòsali
anikè
senlwidisid
chantal
manich
Ilavach
chadonyè
lezanglè
tibiwon
CHACHE VIL NAN DEPATMAN SID LA
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
61
ka
ko
k
Ma
da
n B
èn
a
Men Patrik ki rive nan zile a, epi ki deside soti Kakòk pou
li ale Madan Bèna. Li panse li konn wout, e li koumanse
vire ron tèlman li pedi. Tanpri edel jwen chimen soti
Kakòk pou rive Madan Bèna
A a, Mysye Patrik Pèdi!
Tanpri edel jwen wout li.
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
62
aekn
kyavaon
sniseliiwdd
oaky
Kapnreen
Tòèbk
canhtal
maicnh
Icavalh
cdoyhanè
lzengalè
tibwoin
lokat
ppaiòamn
whòtacabo
pslòai
mntaeanw
nogwm
eabbnesl
seètl
snkema
lmbee
agwtvi
aonkvya
yaeognl
miaagwrn
gonyiav
Pepdòè
sieiwdsnlid
poepntròs
oakp
twigav
Vil Peyi Nou. Ranje mo sa yo ki anba pou fè non kèk vil nan peyi d’Ayiti
Ekzamp: tihia = haiti
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
63
Jean-P
atric
k Luci
en
Jean-P
atric
k Luci
en
64
Mèsi dèske ou te li ti liv zile Ilavach.
Nous espere wèw yon lè
Nap toujou akeyi w ak kè kontan
www.ile-a-vache.com