müslim-gayrimüslim İlişkileri

XVI II.Yüz y›l da fier’iye Si cil le ri ne Gö reÜs kü dar’da Müs lim-Gay ri müs lim ‹lifl ki le ri (1700-1712)

N E V Z A T E R K A NMarmara Üniversitesi

Gü nü mü zün kü re sel le flen dün ya s›n da in san la r›n, fark l› din ve mil let ler den olanin san lar la ik ti sa dî, hu ku ki, ti ca ri, si ya si ve sos yal aç› dan ilifl ki le ri nin h›z la art -ma s›, bün ye sin de de ¤i flik din ve et nik un sur la r› ba r›n d› ran ve bun la r› as›r lar cabir ara da ya fla ma s› n› sa¤ la yan Os man l› Dev le ti’nde bu ilifl ki le rin ne dü zey de ol -du ¤u nu arafl t›r ma ya sevk et mifl tir.Bu ba¤ lam da Üs kü dar Müs lü man la r›n ya n›n da gay ri müs lim ola rak Er me ni,Rum, Ya hu di le rin bir ara da ya fla d› ¤› bir yer ol ma s›, ko nu nun Üs kü dar çer çe ve -sin de ele al›n ma s› na ehem mi yet kes bet mifl tir.Ele al d› ¤› m›z ko nu iti ba riy le ön ce lik li ola rak bafl vu ru la cak kay nak mah ke me ler -de tu tu lan ka y›t lar d›r. Bi lin di ¤i üze re fler’iye si cil le ri bel li bir böl ge de ya fla yanin san la r›n bir bir le riy le olan hu ku kî, ti ca rî ik ti sa dî, sos yal ve di nî mü na se bet le -ri ni di ¤er kay nak la ra gö re en gü zel fle kil de yan s› tan bel ge ler dir.1

Bu si cil ler de müs lü man lar la il gi li ka y›t la r›n ya n›n da, ken di le ri ne zim mî sta tü -sü ve ri len gay ri müs lim ler le il gi li de pek çok ka y›t bu lun mak ta d›r. Bu ra dan yo -la ç› ka rak Müs lim-gay ri müs lim ilifl ki le ri ni, top lum için de ki yer le ri ni, sos yal sta -tü le ri ni, eko no mik du rum la r› n›, dev let le olan ilifl ki le ri ni ve ken di ara la r›n da kime se le le rin den si cil le re yan s› yan la r› gör mek te yiz. Bu ça l›fl ma da XVI II. yüz y› la ait Üs kü dar ka d› si cil le rin den 1110-1124h. (1700-1712m) ara s›n da ki si cil ler ta ra na rak, ko nuy la il gi li olan lar tes pit edi lip, il gi li ol -duk la r› ko nu ya gö re de tas nif edil mifl tir.

122

X V I I I . Y Ü Z Y I L D A fi E R ’ ‹ Y E S ‹ C ‹ L L E R ‹ N E G Ö R EÜ S K Ü D A R ’ D A M Ü S L ‹ M - G A Y R ‹ M Ü S L ‹ M ‹ L ‹ fi K ‹ L E R ‹ ( 1 7 0 0 - 1 7 1 2 )

fier’iye Si cil le rin de Müs lü man ve Gay ri müs lim le rin Ele Al› n› fl›

‹s lam hu ku ku nu te mel re fe rans ola rak alan Os man l› mah ke me le rin de sta tü ge -re ¤i müs lü man ile gay ri müs li min yar g› la ma s›n da bir ta k›m fark l› l›k lar ol du ¤u gi -bi, kay da ge çi ri lir ken ki fli nin du ru mu na gö re ba z› fark l› te rim ler kul la n›l m›fl t›r.2

‹n ce le di ¤i miz mah ke me ka y›t la r›n da Müs lü man er kek ler için ge nel lik le Mus ta -fa be fle bin Yu suf3 müs lü man ka d›n lar için Emi ne bint Ab dul lah nam ha tun 4

flek lin de ifa de ler yer al›r ken, gay ri müs lim er kek ler için Di mit ri ve led-i Si mon,5nam zim mî, gay ri müs lim ka d›n lar için Ma ri ye bint Ma nol nam nas ra ni ye flek -lin de ya z›l mak ta d›r. Ba z› ka y›t lar da Er me ni ve Ya hu di ai di ye ti be lir til mifl tir.Ay r› ca müs lü man ki fli le rin ölen le ri ne “fevt olan”, “ve fat eden” gi bi iba re ler kul -la n› l›r ken, gay ri müs lim le rin ölü le ri için “hâ lik olan” ve ya “mürd olan” ifa de le rikul la n›l mak ta d›r.

Gay ri müs lim le rin Otur du ¤u Ma hal le ler ve Köy ler

Ava r›z ver gi siy le il gi li bir bel ge de Er me ni ve Rum la r›n otur duk la r› yer ola rakKe fe re ma hal le si is mi geç mek te dir.6 ‹n ce le di ¤i miz ka y›t lar da da ço ¤un luk la gay -ri müs lim le rin Ke fe re ma hal le si di ye isim len di ri len ma hal le de otur duk la r› n› gör -mek te yiz. Bu ma hal le nin d› fl›n da Pa zar ba fl› ve Re is ma hal le le rin de yo ¤un ola rakya fla d›k la r› n›, Tor ba l›, Va li de Atik, Ye ni ma hal le, Ara ki ye ci Ca fer A¤a Ha sanA¤a, Ha ce Ha tun ve Deb ba¤ lar ma hal le sin de de otur duk la r› n› al›m-sa t›m ifl lem -le rin den an la mak ta y›z.Köy ola rak bi zim si cil ler de rast la d› ¤› m›z Kuz gun cuk, ‹s tav roz, Bul gur lu, Ka d› -köy, Çen gel köy, Ada lar(Bü yü ka da, Hey be li, K› na l› ve Bur gaz) ve Ada lar Na hi ye -si ne ba¤ l› Pen dik, Kar tal, Mal te pe, Ya ka c›k gay ri müs lim le rin ya fla d› ¤› yer ler ol -mufl tur.

fier’iye Si cil le ri ne Yan s› yan Müs lim-Gay ri müs lim ‹lifl ki le ri

A- Ticari ‹liflkiler

1- Mülk (Ara zi ve Ev) Al›m-Sa t› m›‹s lâm Hu ku kun da zim mî sta tü sün de olan gay ri müs lim ler Hi caz böl ge si d› fl›n daül ke için de yer lefl me, ta fl›n ma ve ko nut edin me hak ve hür ri yet le ri ne sa hip ti ler.7Os man l›’da da 1581 ta rih li fer man la Eyüp Sul tan tür be si ci va r›n da otur ma la r›ya sak lan m›fl8 bu böl ge nin d› fl›n da za man za man ba z› k› s›t la ma lar ol duy sa da 9

ge nel ola rak gay ri müs lim le rin ev ve ara zi al›m-sa t›m la r› na bir en gel yok tu.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

123

Os man l› Dev le ti’nin bafl ka fle hir le rin de ol du ¤u gi bi Üs kü dar’da da müs lü man -lar la gay ri müs lim ler ara s›n da en yo ¤un ya flan d› ¤› mü na se bet le rin ba fl›n da ev veara zi al›m-sa t› m› gel mek te dir.10 Bu al›m-sa t›m la r› in ce le di ¤i miz de müs lü man vegay ri müs lim le rin ev ve tar la kom flu su ol du ¤u nu, kom flu lu luk ilifl ki le ri nin can l›ol du ¤u nu, za man za man prob lem ler ol sa da prob lem le rin çö zü mü için mah ke -me ye gel mek ten çe kin me dik le ri ni gör mek te yiz. 1122h.(1712 m) ta rih li bir ka y›t ta11 Tor ba l› ma hal le si sa kin le rin den Ma ri ye bntMa nol ad l› H› ris ti yan ka d›n mah ke me ye ge le rek bah si ge çen ma hal le de et ra f›Emi ne Ha tun, Ab di mülk le ri, Ai fle Ha tun mülk le ri, Ha san mülk le ri ve bir ta ra f›umu mi yol la çev ri li eviy le bir lik te mey ve li ve mey ve siz a¤aç lar dan olu flan ba ¤› -n› dok san bir ku ru fla Hav va bnt. Mus ta fa’ya sat t› ¤› n›, pa ra s› n› al d› ¤› n› bun danhiç bir hak id dia et me ye ce ¤i ni be yan et mifl tir.Üs kü dar’da gay ri müs lim ler ken di ara la r›n da yap t›k la r› mülk al›m sa t›m la r› n› ta puye ri ne geç ti ¤i için, bu mak sat la mah ke me ye ge lip, ya p› lan ifl le mi kay det tir dik le ri -ni gör mek te yiz. fier’iye si cil le rin de bu ko nu da pek çok ka y›t var d›r. 11 Re bî ülâ hir1222 (10.05.1710) ta rih li bel ge de Kuz gun cuk kö yün den Sin yo ra Ce ma atin den olanH› ra fli bnt. ‹l ya ad l› Ya hu di ka d›n, köy ya k› n›n da ki et ra f› Hü se yin Efen di ve re se si,Men tefl Ya hu di mül kü, Ta fler ko ni Ya hu di mül kü ve bir ta ra f› umu mi yol la çev ri li,dört oda bir so fa s› ze mi nin de iki mah zen bir bak kal dük kâ n› iki ku yu so kak ka p› -s› olan evi ni bü yük o¤ lu ‹l ya v. Ya sef’e al t› yüz ku ru fla sat t› ¤› n› be lir te rek, bu mülküze rin de hiç bir hak ta lep et me ye ce ¤i ni mah ke me hu zu run da ka bul et mifl tir.Si cil ler de s›k rast la d› ¤› m›z al›m-sa t›m lar dan bi ri si de ipo tek yo luy la al›m-sa t›m -d›r.12 Bey’ bi’l-is ti¤ lal ad› ve ri len bu al›fl ve rifl nev’in den, Os man l› Üs kü da r›n daMüs lü man la r›n ya n› s› ra gay ri müs lim ler de ih ti ya c› ol duk la r›n da, re hin ve ke -fa let flar t› n› ye ri ne ge ti re rek s›k ça is ti fa de et mifl ler dir.14 Zil kâ de 1121 (15.011710) ta rih li bel ge de13 Ke fe re ma hal le sin de otu ran Ko -her bnt. Ktis tor ve Min ya bnt. Ova dik ad l› Er me ni ka d›n lar, Ha ce Ha tun ma hal -le sin de Ars lan A¤a ta ra f›n dan yap t› r› lan çefl me nin ba k› m› için vak fet ti ¤i pa ra -n›n mü te vel li si el-Hac Ah med b. Meh med’den, fleh rin d› fl›n da Ivaz Fa kih top ra -¤›n da et ra f› Sey yid Mus ta fa, el-Hac Meh med A¤a ve el-Hac Mus ta fa ba¤ la r› veumu mi yol la çev ri li tah mi nen yir mi dö nüm ve bir k› ta ba ¤› 48 k› ta ese di ku ru -fla is ti¤ lal yo luy la sa t›n al m›fl lar, ara la r›n da sa t›fl ifl le mi ger çek lefl tik ten son ra,sat t›k la r› ara zi yi üç y›l l› ¤› na ki ra la m›fl lar d›r. Bu ara da sa t›fl ifl le mi nin ger çek lefl -me si için, bu ka d›n la r›n efl le ri Ova nis v. Var tan ve A¤ ya v. Mi ka y›l ad l› Er me -ni ler, vak fa ve ril me si ge re ken üc ret ko nu sun da ke fil ol mufl lar d›r.

2-Bir lik te ‹fl Yap mak ve Be ra ber Ay n› ‹fl te Ça l›fl ma Os man l› Dev le ti’nde zim mî le rin ti ca ri ha ya t›n da bir k› s›t la ma ge ti ril me mifl tir.14

Ge rek ken di iç le rin de ge rek se Müs lü man lar la ifl or tak l› ¤› yap m›fl lar ve ya ay n› ifl -te be ra ber ça l›fl m›fl lar d›r.16 Re ceb 1114 (26.12.1702) ta rih li ka y›t ta, Di mo v. Do vod, Di mo v. Si mo ve Ya -ni v. Ta nafl ad l› zim mî ler ile fia ban Be fle b. Ali, ha san b. Mus ta fa ve Ha san b. ‹b -


124


ra him ad l› ki fli le rin, la ¤›m c› l›k gi bi bir ifl te be ra ber ça l›fl t›k la r› n› gör mek te yiz. Buki fli ler fleh rin d› fl›n da ki Ebu zer ba ¤› de ni len yer den, So lak Si nan ma hal le si ne suka na l› ve ha va lan d›r ma ba ca s› yap mak için, el-Hac Ha lil b. ‹b ra him ad l› kim sey -le an lafl m›fl la d›r. Ça l›fl t›k la r› böl ge de tafl ve ka ya par ça la r› n›n yo ¤un ol ma s›, an -lafl maz l› ¤a ne den ol sa da, Ön ce ki fi yat bi raz ar t› r› la rak an lafl maz l›k çö zül müfl,ya p› lan iflin ta mam lan ma s› yö nü ne gi dil mifl tir.15

Üs kü dar’da bel ge ler de rast la d› ¤› m›z ilifl ki ler den bi ri si de ay n› mül kü or tak sa t›nal ma te fleb bü sü ol mufl tur. 15 Re bi ülev vel 1119. (16.06.1707) ta rih li ka y›t ta, Re -is ma hal le si sa kin le rin den fia ban b. Mus ta fa ve Fi dan v. Ser kiz ad l› kim se ler,Mus ta fa b. Der vifl’ten fleh rin d› fl›n da ki Ivaz Fa kih top ra ¤›n da olan ba ¤› n› sa t›nal mak is te mifl ler dir 575 ku ru fla an lafl m›fl ken, pa ra y› tes lim et me den ba¤ sa hi bisat t› ¤› na pifl man olup, an lafl ma n›n fes hi ni is te mifl sa t›n al mak is te yen ki fli lerbu nu ka bul edip an lafl ma y› fes het mifl ler dir.16

Ti ca ri or tak l› ¤a ör nek ve re cek olur sak; 25 Re bi ülâ hir 1115 ta rih li bel ge de17 Üs -kü dar’da ka sap l›k mes le ¤i ile u¤ ra flan Mus ta fa Be fle b. Yu suf ve ti ca ri or ta ¤› Di -mit ri v. Si mon, bafl ka yer le re pa zar l›k ve sa t›m ifl lem le ri ni ya pan Big ler v. To no -ri’inin bafl ka s› na sat t› ¤› etin üc re tin den 4810 sa¤ ak çe yi ken di mas raf la r› na har -ca ya rak pa ra y› or ta dan kay be din ce mah ke me ye bafl vur mufl lar d›r. Bik ler mah -ke me de gün lük onar pa ra üc ret le ça l›fl t› ¤› n›, bu nun al t› ay da top lam 45 ku rufl

Üsküdar’da günümüzde Müslim- Gayrimüslim iliflkilerini yans›tan bir kare

125

üc re ti nin bi rik ti ¤i ni id dia et mifl tir. Ara la r›n da flid det li tar t›fl ma lar dan son ra ara -bu lu cu la r›n or ta y› bu la ma s›y la 15 ku ru fla sulh ol mufl lar d›r. Bik ler bir de fa da 15ku ru flu öde me ye gü cü yet me ye ce ¤i ni be lir te rek, bor cun tak sit len di ril me si ni is -te mifl tir. 30 gün de iki ku rufl öde me flar t›y la 225 gün de öde me yi ta ah hüd edin -ce, ara da ki prob lem çö zül müfl tür.

3- Borç Al›p Ver meÜs kü dar’da gayr-i müs lim ler le müs lü man lar ara s›n da mü na se bet le rin bir bo yu -tu nu da kar fl› l›k l› borç al›p ver me olufl tur mak ta d›r. Borç ver mek ve ya bir bafl ka -s›n dan borç al mak kar fl› l›k l› gü ve nin ese ri dir. Ba zen bor cun öden me di ¤in demah ke me ye bafl vu rul mufl ol sa da , in san lar bir bir le ri nin s› k›n t› la r› n› gi der me dedin far k› gö zet mek si zin bir bir le ri ne yar d›m c› ol mufl lar d›r.12 Re bî ulâ hir 1122.(10.06.1710 ) ta rih li bel ge de18 Da vutp fla ma hal le sin den Emi -ne bnt Ab dul lah ad l› ka d›n mah ke me ye ge le rek Kons tan tin v. Ta nafl zim mî ninve ki li Ab ra ham Pa pas v. Kri kor hu zu run da Kons tan tin’e 9 ku rufl borç ver di ¤i ni,bu nun al t› kur flu nun Ab ra ham ta ra f›n dan ken di si ne öden di ¤i ni be lirt tik ten son -ra, Emi ne k› z› Es ter bnt. Ab dul lah ad l› ka d› n›n Kons tan tin zim me tin de dört ku -rufl luk ka ra ke nar l› be zi ol du ¤u nu ara bu lu cu la r›n ara ya gir me siy le 1 ku rufl be -del-i sulh ile an la fl›p bir bir le ri ne kar fl› borç la r› n›n kal ma d› ¤› ib ra et mifl ler dir.Yi ne bir bafl ka ka y›t ta19 Ga la ta’da Arap Ca mii ya k›n la r›n da otu ran Ali be fle b. El-Hacc Ha san Ad l› ki fli Üs kü dar ba¤ l› Ada lar Na hi ye si nin Mal te pe kö yün de otu -ran Çil Di mit ri v. Yo van’›n ken di sin den 125 ku rufl borç al d› ¤› n› ve öde me di ¤i nibe lir tip mah ke me ye bafl vur mufl tur. Çil Di mit ri bor cu ol du ¤u nu ka bul et ti ¤in de,mah ke me ta ra f›n dan ken di si ne bor cu nu öde me si ten bih olun mufl tur.

B- Kiflisel ‹liflkiler

1- Ev li lik Müs lim- gay ri müs lim ilifl ki le ri nin se vi ye si ko nu sun da bi ze ipu cu ve re cek alan -lar dan bi ri si de, ev len me ve bo flan ma da va la r› d›r. Bi lin di ¤i üze re ‹s lâm hu ku -kun da müs lü man bir ka d›n gay ri müs lim bir er kek le ev le ne mez ken, müs lü manbir er kek ehl-i ki tap tan olan gay ri müs lim bir ka d›n la ev le ne bil mek te dir. ‹n ce le -di ¤i miz si cil ler de bir tek bo flan ma da va s› na rast la d›k 12 Zil kâ de 1115 (18.031704) ta rih li bel ge de, Tor ba l› ma hal le sin den Ma ri ye bnt.Ma nol isim li h› ri si ti yan ka d› n›n ara la r›n da gü zel ge çim ol ma d› ¤›n dan do la y› efliAb di Çe le bi b. Ah med’den yir mi befl ku rufl mihr-i mü ec cel ve mu ay yen id det na -fa ka s› ile ken di ge çi mi ni üst len mek kay d›y la eflin den bo flan m›fl t›r.20

2- Mi ras ve Na fa ka Os man l› Dev le tin de gay ri müs lim le rin ev len me ve bo flan ma iflin de ol du ¤u gi bimi ras ko nu sun da da ken di iç le rin de ser best b› ra k›l m›fl t›r.21 Mi ras için, mah ke -me ye bafl vur duk la r›n da ka d› mi ra s› ‹s lam hu ku ku na gö re tak sim et mek tey di.


126


Bu na ra¤ men mah ke me ka y›t la r›n da mi ras ve na fa ka da va la r› na rast la mak ta y›z.Ço ¤un luk la da va c› ta raf la r›n ka d›n ol ma s›22 biz le re gay ri müs lim le rin ken di ara -la r›n da ka d›n la ra da ha az ver di ¤i fik ri ni uyan d›r mak ta d›r. Çen gel köy’de da ha ön ce ölen Ma nol v. To do ri’ni ve ra se ti va ris le ri ara s›n da Mev -la na Meh med Efen di b. Ah med ta ra f›n dan fe ra iz hük mü ne gö re tak sim ya p›l d›k -tan son ra va ris ler den Pi ros ko v. Mi ra ken di his se si ne dü flen al t› da befl lik pa y›,75 k› ta ese di ku ru fla Ang li ya bnt. Müh te di Meh med’e satmfl t›r.23

Na fa ka ya ör nek ola rak, 2 mu har rem 1122h.(03.03.1710m.) ta rih li bel ge de24 Üs -kü dar’da Ka ya sul tan oda la r›n da otu ran Sal ta ne bnt. Ke mal ad l› Ya hu di ka d›n,da ma d› Za ha ri v. Ya sef’ten ve ölen bü yük k› z› Y›l d›z’dan ol ma Don bo la(?) ad l›kü çük k› z›n na fa ka s› ve gi yim ku flam pa ra s› için iki se ne li ¤i ne 36 ku rufl pe flinal d› ¤› n›, iki se ne son ra ha yat ta olur sa k› z›n ken di ma l›n dan is ti fa de ede bi le ce ¤i -ni na fa ka ya da ir hiç bir hak k› n›n kal ma d› ¤› n› be lir tip bu olay kay da ge çi ril me si -ni sa¤ la m›fl t›r.a-Va ri si Ol ma yan Gay ri müs lim le rin Mal la r› Gay ri müs lim ler den ölen le il gi li ve ra set ve ya va si yet da va s› yok sa, bu du rum daka d› bü tün mal la r› n› ko ru ma al t› na al›r d›.25 Ko nuy la il gi li bel ge de flu bil gi lermev cut tur:Top ta fl› mev ki in de bak kal l›k ya pan kat le di le rek öl dü rü len Anafl tafl v. Apos tol’aait 26 top lam 15000 ak çe bu lun mufl tur. Va ri si bel li ol ma d› ¤›n dan, har c› hüc cet320, resm-i hüc cet 750,hud da me ve ih za ri ye meb la ¤› 120,resm-i emîn1600,hud dâ mi ye emîn meb la ¤› 120, il kây-› cû 60,top lam mas raf 3630 ak çe olup,ge ri ye ka lan 11370 ak çe fleh rin su ba fl› s› ve bey tül mal emi ni Mus ta fa A¤a b. Os -man ta ra f›n dan bey tül mâ le dev re dil mifl tir.Bu ra da ka y›t la ra ge çen fi rar eder ken ya ka la n›p hap so lan Er me ni pat ri ¤i nin mal -la r› ile il gi li fer ma n› zik ret mek is ti yo ruz.27 29 Re bî ulev vel 1115 (01.08.1704) ta -rih li ka y›t ta; Da ha ön ce ka çak iken ya ka la nan Er me ni Pat ri ¤i Ova dik’in efl ya s›ku yum cu lar bö lük ba fl› s› Sey di A¤a ta ra f›n dan ge ti ri len fer man la, Mev la na Meh -med Efen di Ke fe re ma hal le si ne gi dip Sey di A¤a ve pat ri ¤in ve ki li Mo¤ do ros v.Bo¤ da sar’›n bil gi si da hi lin de 39 adet ‹n ci le da ir ki tap lar, 1 adet fil di fli âsâ, 1 adetaba noz sim li âsâ, 1 adet be nef fle çok ya kap l› na fe kürk, 1 adet ce vi zi yün fe ra ce,1 adet pifl ker, 1 adet san dal göm lek, 1 adet mai mu hat tam ku flak, 3 adet ala caen ta ri, 3 adet göm lek, 1 adet be yaz zi bun, 1 adet mor çu ka çak fl›r, 1 adet bo ¤a s›çak fl›r ora da bu lu nan fla hit ler hu zu run da sa y› l›p kay da ge çi ril mifl tir.

C- Di¤er ‹liflkiler

1- fia hit lik‹s lam hu ku ku na gö re bir gay ri müs li min müs lü man aley hi ne aç t› ¤› da va da fla hit -le rin müs lü man ol ma s› zo run lu lu ¤u, müs lü man la r›n ken di din dafl la r› aley hi nefla hit lik yap ma s› n› zo run lu k› l› yor du.28 Üs kü dar’da in ce le di ¤i miz ka y›t lar da


127


gay ri müs lim le rin fla hit lik ko nu sun da s› k›n t› çek me dik le ri ni gör mek te yiz.29

4 Re bî ulev vel 1124 (11.04.1712 )ta rih li ka y›t ta 30 Ke fe re ma hal le sin de otu ran se -kiz se ne ön ce ölen To to go li v. Di mo ad l› h› ris ti ya n›n ve ra se ti, efli Fo ti na bnt.Yor gi ve ba ba s› n›n ve fa t›n da h› ris ti yan iken, da ha son ra müs lü man olan Ai fleHa tun ve di ¤er k› z› Ho ri ara s›n da mi ras ko nu su or ta ya ç› k›n ca, Ai fle Ha tun ken -di si ta ra f›n dan asa la ten an ne si ve k›z kar de fli ta ra f›n dan ve ka le ten,bu me se le yibi len el-Hacc Ebu Be kir b. Ah med ve Efl ta ra tor v. Mav ro ni ad l› zim mî nin fla hit -lik le riy le mah ke me ye ge le rek Ya man di v. Kons tan tin ad l› zim mî den ba ba la r› -n›n 230 ku rufl ala ca ¤› ol du ¤u nu ve ala ma dan öl dü ¤ü nü, Ya man di’den ala ca ¤› n›ta lep et ti ¤in de o bor cu in kar edin ce, ara la r›n da borç tan do la y› an lafl maz l›k ç›k -t› ¤› n›, ara bu lu cu la r›n ara ya gir me siy le be del-i sulh ola rak k›rk ku ru fla an lafl t›k -la r› n› ge ri ka lan 190 ku ru flun is kat ol du ¤u nu mah ke me hu zu run da ka bul et mifl -ler dir.

2- ‹s tih kak Os man l› top lu mun da Müs lü man ol sun, gay ri müs lim ol sun hak la r› n› ara ya bil -mek için ra hat l›k la mah ke me ye bafl vu ra bil mek tey di ler. Ka d›, mah ke me ye ge lenda va c› lar dan de li ve fla hit is te mek te, Müs lü man ise Al lah ad› na ye min gay ri -

Üsküdar Kuzguncuk’ta Surp Krikor Lusarevic Kilisesi

128


müs lim ise, ken di kut sal ki tap la r› n›n pey gam ber le re in di ¤i flek liy le ye min eder -ler di. H› ris ti yan ise Hz. ‹sa’ya inen ‹n cil üze re, Ya hu di ise Hz. Mu sa’ya inen Tev -rat üze re ye min et me si ni ta lep eder di. 31

3 Sa fer 1119 (5.5.1707) ta rih li ka y›t ta32 Eyüp ka za s› na ba¤ l› Kü çük çek me ce na -hi ye si nin De re köy sa kin le rin den ayak ka b› c› es na f›n dan Ya ni v. Ri zo ad l› zim mî,Üs kü dar’da At pa za r›n da can baz l›k ya pan Mus ta fa Çe le bi b.Ab dul lah ad l› ki flihak k›n da da va c› olup, al n› sa kar, do ru, i¤ difl edil mifl bey gi rin ken di ma l› ol du -¤u nu, isi mi ge çen köy den iki gün ön ce ça l›n d› ¤› n›, bey gi ri Mus ta fa Çe le bi’ninelin de bul du ¤u nu ge ri ve ril me si ni ta lep edin ce, Mus ta fa Çe le bi bu at› bir gün


Kuzguncuk’ta cami ve kilise yan yana

129


ön ce At pa za r›’ndan is mi ni bil me di ¤i bir ki fli den 12 ku ru fla sa t›n al d› ¤› n› at›n sa -hi bi nin bu ki fli olu ¤u nu bil me di ¤i ni söy le yin ce, Da va c› dan id di as› için fla hit is -ten di ¤in de, De re köy ya k›n la r›n da Pa fla Çift li ¤i’nde otu ran fla hit lik le ri adil ola rakka bul edi len Meh med Be¤ b. Mu sa ve Mus ta fa Çe le bi b. Ab dül ke rim ad l› ki fli lerda va da ha z›r olup, bah si ge çen at›n Ri zo’nun ma l› ol du ¤u nu ve iki gün ön cedük ka n›n önün den ça l›n d› ¤› na da ir ye min le fla hit lik et tik ten son ra, Ri zo’ya at›bir bafl ka s› na sat ma d› ¤› na ve hi be et me di ¤i ne da ir Hz. ‹sa’ya inen ‹n cil üze re ye -min et ti ri le rek at›n Ri zo’ya ait ol du ¤u hük mü ve ril mifl tir.Bu olay dan dört gün son ra yi ne De re köy’de Ri zo’nun dük ka n›n dan ka t› r› ça l› -nan Ru me li den Ker nifl ka za s›n da bak kal l›k ya pan Di mo v. Ta nafl, Mus ta fa b. Ab -dül ke rim ve Meh med b. Ali ad l› ki fli le rin fla hit li ¤iy le, ka t› r› n› ge ri al m›fl t›r.33

13 Ce mâ zi yü lâ h›r 1114 (04.11.1702 ) ta rih li bel ge de34 As len Ru me li ta raf la r›n -dan Ak ça k› zan l›k fleh ri So fi ler Bâ lâ kö yün den olan ön ce den is mi Ti ko v. Min çoiken müs lü man ol duk tan son ra Ali is mi ni alan ki fli, Üs kü dar aha li sin den olanel-Hacc Mus ta fa ad l› ki fli nin ken di si ni kö le edin mek is te me si üze ri ne da va ede -rek, ken di si nin hâ zi run bi’l-mec lis olan ba ba s› Min ço ve an ne si Üs tu bu ke(?)bnt. Fran ko ad l› H› ris ti yan ka d›n dan dün ya ya gel di ¤i ni, ken di si nin ve ebe vey -ni nin hiç bir za man kö le ol ma d› ¤› n›, ba ba s› n›n elin de Ak ça k› zan l›k fleh ri nin ka -d› s› olan Meh med Efen di b. R›d van’›n köy sa kin le rin den el-Hacc Os man b. Meh -med ve Ah med Çor ba c› b. Ey yub ad l› ki fli le rin fla ha det le riy le ken di si ne ve ri len16 Ce ma zi yü lev vel 1114 ta rih li ya z› l› ve mü hür lü bel ge yi ib raz edip nakl-i fler’ibel ge si ge re ¤i hür ri ye tin ge ri ve ril me si ni is te yin ce, da va l› du ru mun da olan el-Hacc M› us ta fa bu bel ge nin var l› ¤› n› in kar edin ce, bel ge nin ekin de isim le ri ya z› -l› Iyaz b. Ab dür ra him ve Mus ta fa b. ‹b ra him ad l› ki fli ler bu bel ge nin is mi ge çenMeh med Efen di ta ra f›n dan hu zur la r›n da ya z› l›p mü hür len di ¤i ni, bu hu sus ta fla -hit lik et tik le ri ni be lirt me le ri üze ri ne fla hit le rin fla hit lik le ri ka bul edi lip is mi ge -çen Ali’nin hür ol du ¤u na ka rar ve ri lip, el-Hacc Mus ta fa’ya ten bih ya p› la rakolay kay da ge çi ril mifl tir.

3- ‹h ti da ‹s lam li te ra tü rün de bafl ka bir di ne men sup ki fli nin Müs lü man l› ¤› seç me si ne veha ya t› n› ona uy dur ma s› na ih ti da de nil mek te dir.35 ‹h ti da ka y›t la r› si cil def ter le -ri nin ilk ve ya son say fa la r› na alt al ta ya z› la rak kay de dil mek te dir.Bi zim in cel di ¤i miz ka y›t lar da da ha çok bir da va ne de niy le müh te di ol du ¤u nuan la mak ta y›z. Ba zen bir is tih kak da va s›n da ev la d›n müh te di ol du ¤u nu gö rür -ken36, ba zen de bir mi ras da va s›n da ba ba n›n müh te di ol du ¤u nu gör mek te yiz.37

4- ‹ba det Yer le ri nin Ba k›m ve Ona r› m›Os man l› im pa ra tor lu ¤un da Müs lü man ol ma yan hal k›n ki li se ve hav ra lar için de,çan se si nin iba det me kâ n›n d› fl› na ç›k ma ma s› gi bi ba z› k› s›t la ma la r›n d› fl›n da is -te di ¤i gi bi iba det et me hür ri yet le ri var idi.38

130



Bu nun la bir lik te iba det yer le ri nin ba k› m› ve ta mi ri için de, mü ra ca at edil di ¤itak dir de ge rek li izin ve ril mek tey di.1111 ta rih li fer man da39, Kuz gun cuk kö yünbir gu rup gay ri müs lim, ki li se le ri nin ta mir için Pa di fla ha gi dip ki li se le ri nin ta -mi ri için ma ru zat ta bu lun duk la r›n da, Üs kü dar ka d› s› na bir fer man ya z› la rak, fe -tih ten ön ce ya p› lan Ayi os Pan da mio ki li se si nin du var la r› n›n ve ta va n›n ha rapol du ¤u ve ta mi re ih ti ya c› olup ola ma d› ¤› in ce len dik ten son ra, ha rap olan yer le -ri nin ti tiz mi mar l›k la ta mir edil me si em re dil mifl tir.

5- Darp, Ya ra la ma ve Gasp Gi bi Ba z› Ad li Olay larAra la r›n da inanç far k› olan bu in san lar da za man za man ba z› ad li olay lar da vu -kuu bul mufl tur. Bu ra da bi zim dik ka ti mi zi çe ken Müs lü man ve ya gay ri müs limol sun, ola y› ka d› ya in ti kal et ti rip hak k› n› ara m›fl ve ya kar fl› ta raf la an lafl ma yo -lu na git mifl tir. 1124 (1712) ta rih li bel ge de: ka sap l›k ya pan Ha san Be fle b. ‹s hak ad l› ki fli, ‹s ma -il b. Ab dul lah ve ‹b ra him b. Ab dur rah man ad l› ki fli le rin ço ba n› olan gay ri müs -lim ler den olan Ni ko la ve Kö sec’i hak s›z ye re döv dü ¤ü nü bir mik tar ko yu nunka y›p ol du ¤u nu bu yüz den ara la r›n da ya fla d›k la r› tar t›fl ma ya flan d› ¤› n›, ara bu lu -cu la r›n ara ya gir me siy le da va et mek ten vaz geç ti ¤i ni be lirt mifl tir.40

Bul gur lu kö yün de ço ban l›k ya pan ‹s ta ko v. Yor gi, köy aha li sin den olan Meh medb. Ha lil’in bun dan se kiz gün ön ce ken di si ni hak s›z ye re döv dü ¤ü nü ve ba fl› n›nsol ta ra f› n› üç yer den darp et ti ¤i ni, sa¤ eli nin bafl par ma ¤› n› b› çak ile ya ra la d›¤ -n› fler’an ge rek li ce za n›n ve ril me si ni ta lep et ti ¤in de, Meh med b. Ha lil ‹s ta ko’yudöv dü ¤ü nü ka bul edip b› çak ile ya ra la d› ¤› n› in kar edin ce mah ke me ta ra f›n danta zir edi lip bir da ha yap ma ma s› için ken di si ne ten bih edil mifl tir.41

10 fiev val 1121 ta rih li ka y›t ta42 Üs kü dar’da Yu ni bnt. Ab ra ham ad l› ya hu di ka -d›n, Ab di be fle b. Ivaz ad l› kim se nin ken di ma l› olan iki gü müfl kap la ma kah vefin ca n› zar f› ve yüz dir hem on ku rufl de ¤e rin de ki ka pa ¤›y la bir gü müfl ta fl› n›gasb edip, iki gü müfl kap la ma kah ve fin ca n› ay nen ge ri ge tir me si ne ra¤ men gü -müfl ta fl›n kul la n› la maz ha le gel me sin den do la y› fler’i de ¤e ri nin ken di si ne ve ril -me si ni is te di ¤in de, Ab di be fle zik re di len gü müfl ta fl› 800 ak çe ye, iki gü müfl kap -la ma kah ve fin ca n› 300 ak çe ye ken di o¤ lu Ya sef’ten sa t›n al d› ¤› n›, bu mal la r› gü -müfl ta fl› Hü se yin ad l› bir kim se ye 800 sat t› ¤› n›, iki gü müfl kap la ma kah ve fin ca -n› zar f› n›n onun elin de ol du ¤u nu ve gasp et me di ¤i ni in kar edin ce, Yu ni’den de -lil ge tir me si tek lif edip de lil ge ti re me yin ce Ab di Be fle’ye ye min tek li fin den son -ra, Yu ni’nin de lil ye ter siz li ¤in den do la y› da va so na er mifl tir.

So nuç

Ele al d› ¤› m›z dö nem içe ri sin de, mah ke me le rin da va la r› gö rür ken yer le flik Os -man l› hu kuk uy gu la ma la r› n› dik ka te al d› ¤› n› ve ka rar la r› bu do¤ rul tu da al d›k la -r› n› gör mek te yiz.

131

fier’iye si cil le ri ›fl› ¤›n da Üs kü dar’da müs lim-gay ri müs lim ilifl ki le ri in ce le di ¤i -miz de, ‹lifl ki le rin al›m-sa t›m gi bi ti ca ri alan da yo ¤un lafl t› ¤› n› tes pit et mifl bu lun -mak ta y›z. Müs lü man ki fli le rin kur du ¤u pa ra va k›f la r› n›n sa¤ la m›fl ol du ¤u kre di -li sa t›fl ifl lem le rin den, gay ri müs lim ler ih ti yaç la r› nis pe tin de bol ca is ti fa de et mifl -ler dir.Bu nun la bir lik te gay ri müs lim le rin da va la r› n› bafl ka yer ler de ol du ¤u gi bi ser best -çe mah ke me le re yan s›t t› ¤› n› gör mek te yiz. As len hür ol du ¤u hal de, Üs kü daraha li sin den bi ri si nin ken di si ni kö le edin mek bi ri si ne kar fl› müh te di nin da vaaça rak so nuç ta hak l› l› ¤› n› is pat et ti ¤i ni bu du ru ma ör nek gös te re bi li riz.

D‹P NOT LAR

1 Ko nuy la il gi li bk. Ah met Ak gün düz, fier’iye Si cil le ri ‹s tan bul 1988, s. 11-88; Ke nan ‹nan, “Trab zon’da ‹h ti daOlay la r›”, Trab zon Ta ri hi Sem poz yu mu Bi di ri ler, Trab zon 1999, 245.2 Ro nald C. Jen nings, Chris ti ans and Mus lims in Ot to man Cyprus and the Me di ter ra ne an World : 1571-1640New York 1993, s. 132.3 ‹s tan bul Müf tü lü ¤ü fier’iye Si cil le ri Ar fli vi, Üs kü dar Mah ke me si 329 No’lu Def ter, v.67a (Bun dan son ra ki dip -not lar da Ü.fi.S. flek lin de k› sal t› la rak gös te ri le cek tir.)4 Ü.fi.S .340 No’lu Def ter, 59 a.5 Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 67a.6 Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 10a.7 Hay red din Ka ra man Mu ka ye se li ‹s lam Hu ku ku, ‹s tan bul 2001 III, 262.8 Ah med Re fik, Hic ri Oni kin ci As›r da ‹s tan bul Ha ya t›, ‹s tan bul 1988, s. 157.9 Gül ni hal Boz kurt, Al man –‹n gi liz Bel ge le ri nin Ve Si ya si Ge liflm le rin Ifl› ¤›n da Gay ri müs lim Os man l› Va tan dafl -la r› n›n Hu ku kî Du ru mu, An ka ra 1989, s. 19.10 Ke mal Çi çek, “fier’iy ye Si cil le ri ne Gö re Trab zon’da Müs lim Gay ri ‹lifl ki le ri” Trab zon Ta ri hi Sem poz yu muBi di ri ler, Trab zon 1999,238.11 ÜfiS 340 23a.12 Bey’ bi’l-is ti¤ lal, bir ki fli nin sat t› ¤› ma l› ge ri sa y›n ala ca ¤› n› ta ah hüd et me nin ya n›n da akid müd de tin ce ki -ra la ma s› d›r. Bu ta rik le ya p› lan al›m-sa t›m da , va k›f el de et ti ¤i ki ra yo luy la kay ba u¤ ra ma mak ta, sa t›n alan ki -fli na kit ih ti ya c› n› gi der mek te dir. Bu uy gu la ma ilk de fa Ebus su ûd Efen di’nin fet va la r›n da gö rül mek te dir Pa rava k›f la r› ve fonk si yon la r› için bk. Tah sin Öz can Ka nu ni Dö ne mi Üs kü dar Pa ra Va k›f la r› (Dok ta ra te zi) ‹s tan -bul 1997. s.72.13 Ü.fi.S 340 No’lu Def ter, 3b.14 Ya vuz Er can Os man l› Yö ne ti min de Gay ri müs lim ler Ku ru lufl tan Tan zi mat’a Ka dar Sos yal, Eko no mik ve Hu -ku ki Du rum la r› An ka ra 2001, s.218. 15 Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 8a.16 Ü.fi:S. 335 No’lu Def ter, 21a.17 Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 67a.18 Ü.fi.S. 340 No’lu Si cil, 59a.19 Ü.fi.S. 340 No’lu Def ter, 58 a.20 Ü.fi.S. 331 No’lu Def ter, 8b.21 Y. Er can, a.g.e, s.206. 22 Ü.fi.S. 328 No’lu Def ter, 92a, Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 17b, Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 39b.


132

23 Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 52b.24 Ü.fi.S. 340 No’lu Def ter 19a.25 Y. Er can, a.g.e., s. 208. 26 Ü.fi.S 340 No’lu Def ter, 72a.27 Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 77a. 28 K. Çi çek, a.g.m., s. 241. 29 Ü.fi.S. 335 No’lu Def ter, 9a; Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 17b.30 Ü.fi.S. 345 No’lu Def ter, 7a.31 R. Jen nings, a.g.e., s. 132-134.32 Ü.fi.S. 335 No’lu Def ter, 9a.33 Ü.fi.S. 335 No’lu Def ter, 9b.34 Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 17b.35 Os man Çe tin Si cil le re Gö re Bur sa’da ‹h ti da Ha re ket le ri ve so nuç la r› (1472-1909), An ka ra 1994 59.36 Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 17b; Ü.fi.S. 345 No’lu Def ter, 7a.37 Ü.fi.S. 329 No’lu Def ter, 52 b.38 Y. Er can, a.g.e., s. 240-242.39 Ü.fi.S: 326 No’lu Def ter, 117b.40 Ü:fi.S 345 No’lu Def ter, 11a.41 Ü.fi.S 331 No’lu Def ter, 15b.42 Ü.fi.S. 340 No’lu Def ter, 10b.


müslim-gayrimüslim İlişkileri

Documents