HM

MƏ

RKƏ

ZDƏ

NQ

AÇ

MA

NA

SO

SLA

RIN

IN Ö

ZLÜ

MA

YE

LƏR

LƏ İŞ

LƏMƏ

Sİ

HM MMM... AAA... QQQAAARRRAAAYYYEEEVVV,,, ƏƏƏ... HHH... ƏƏƏZZZİİİZZZOOOVVV,,, SSS... AAA... MMMAAAHHHMMMUUUDDDOOOVVV,,, VVV... HHH... ƏƏƏZZZİİİZZZOOOVVV

MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ ÖZLÜ MAYELƏRLƏ İŞLƏMƏSİ

(DƏRS VƏSAİTİ)

Bakı - 2008

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT AKADEMİYASI

«Hidravlik maşınlar» silsiləsi

M. A. Qarayev, Ə. H. Əzizov, S. A. Mahmudov, V. H. Əzizov

MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ ÖZLÜ MAYELƏRLƏ İŞLƏMƏSİ

(Dərs vəsaiti)

ADNA-nın Dərsliklər və dərs vəsaitlər üzrə tədris-metodik Komissiyasının

qərarı ilə tövsiyə olunub

14.02.07 tarixli protokol №_9

BAKI - 2008

UHTÇ: 621.67.001.11 М69 Qarayev Miryulduz Ağabəy oğlu, t.e.d., professor Əzizov Əzizağa Həmid oğlu, t.e.n., dosent Mahmudov Sadıq Ağalar oğlu, t.e.n., dosent Əzizov Vadim Həmidoviç, t.e.n.

MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ ÖZLÜ MAYELƏRLƏ İŞLƏMƏSİ DƏRS VƏSAİTİ («Hidravlik maşınlar, hidravlik intiqallar və hidropnevmatika» ixtisaslı tələbələr üçün) Bakı, ADNA , 2008 il, 196 с.

Dərs vəsaitində mərkəzdənqaçma nasoslarının su ilə işləmə xarakteristikasının özlü mayelərə yenidən hesablanma metodikası verilmişdir və Neft–mexanika fakültəsinnin «Hidravlik maşınlar, hidravlik intiqallar və hidropnevmoavtomatika» ixtisası üzrə «Kürəkli hidravlik maşınlar» kursun proqramına uyğun tərtib edilmişdir. Eyni zamanda dərs vəsaiti Neft-mexanika və Qaz-neft-mədən fakültələrinin bakalavr pilləsi tələbələri «Hidravlik maşınlar» və «Hidravlik maşınlar və hidrointiqallar» kursların öyrənilməsi üçün faydalı ola bilər.

Dərs vəsaitindən neft sənayesində neftin hasilatı və özlü mayelərin nəqli və mərkəzdənqaçma nasosların seçimi və onların hesablaması ilə məşğul olan mühəndis-texniki işçilər də istifadə edə bilərlər.

Şəkil-102, cədvəl-39, əlavələr-14, ədəbiyyat-39 Redaktor: t.e.d. professor R.M.Səttarov Rəy verənlər: t.e.d. professor S.O.Hüseynov t.e.n. dosent V.H.Şərifov

© Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ....................................................................................................5 I. Mərkəzdənqaçma nasoslardan bəzi məlumatlar................................6

I.1. Nasosun işini xarakterizə edən əsas parametrlər...................6 I.2. Mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikası.....................9 I.3. Mərkəzdənqaçma nasoslarının parametrik sıraları və onların xarakteristikalarının ümumiləşdirilmiş Q – H sahələri...10 I.4. Magistral neft kəməri üçün mərkəzdənqaçma nasoslarının əsas növləri və onların konstruktiv xüsusiyyətləri......................11 I.5. Magistral neft kəmərlərində istifadə olunan nasoslara olan tələblər.........................................................................................16 I.5.1. Magistral mərkəzdənqaçma nasosları............................16 I.5.2. Köməkçi (dayaq) magistral mərkəzdənqaçma

nasosları...................................................................................17 1. Astagedişli və normalgedişli kürəkli nasoslarını itigetmə

əmsalının beynəlxalq ölçü vahidlər sisteminə (SI) gətirilməsi.18 1.1. İtigetmə əmsalının ns SI sisteminə çevrilməsi...................19 1.2. Mərkəzdənqaçma nasosunun işçi çarxının xüsusi dövrlər sayı.................................................................................19 1.3. İşçi çarxları paralel işləyən çoxseksiyalı nasosların itigetmə əmsalı ...........................................................................20 1.4. Sudan ağır və sudan özlü olan mayelər üçün mərkəzdənqaçma nasosların itigetmə əmsalı..............................21 1.5. Mərkəzdənqaçma nasoslarının natura və model oxşarlığının bəzi məsələləri....................................................... 22

2. Mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikalarının sudan böyük özlülüyə malik olan mayelərə yenidən hesablanması.27

3. Mərkəzdənqaçma nasoslarının işçi çarxlarının həndəsi parametrlərinin təyin edilməsi...................................................36

4. Vurulan mayenin özlülüyünün və ns əmsalının mərkəzdənqaçma nasosunun xarakteristikasına təsiri...............39

5. Nasosun sıfır məhsuldarlıqda (Q = 0) yaratdığı basqı Ho..........44 6. 2K-6 konsol tipli mərkəzdənqaçma nasosların parafinli

neftlə işləməsi............................................................................48 7. 4 HDB tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının n = 1450 dövr/dəq

sınağı [24]....................................................................................61 8. 4 HDB tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının qazıma məhlullarla

işləməsi........................................................................................65

9. Magistral neft kəmərləri ilə neft nəql edən mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi............................67

9.1. HMП 2500-74 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi.................................................................67

9.2. HM 7000-210 və 16HD10x1 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi.................................................67

ƏLAVƏLƏR......................................................................................78 1. Özlü mayelər üçün nasosların xarakteristikalarının

yenidən hesablanması..................................................................81 1-1. M. D. Ayzenşteyn üsulu..............................................81 1-2. Özlü mayelərin nəql edilməsi barədə mülahizələr (M. D. Ayzenşteynə görə)..............................84

2. Nasosların əvəzlənmə cədvəli..................................................89 3. K tipli mərkəzdənqaçma nasosları...........................................93 4. X tipli nasoslar.......................................................................98 5. AX tipli nasoslar..................................................................109 6. KM tipli monobloklu elektrik mərkəzdənqaçma nasosları.....................................................................................118 7. D tipli nasoslar.....................................................................126 8. ЦН, ЦНС, ЦНСс tipli çoxpilləli mərkəzdənqaçma

nasosları......................................................................................148 9. ЦНС (Г;К) tipli çoxpilləli mərkəzdənqaçma nasosları........152 10 ЦНС (H, M) tipli çoxpilləli nasoslar.....................................160 11. Neft məhsulları kəmərləri nasosları.....................................163 12. Neft kəmərlərinin qidalandırıcı nasosları..............................177 13. Beynəlxalq Ölçü Vahidləri (Sİ). Müxtəlif sistemlərin

vahidlər arası əlaqələri................................................................181 13-1. Müxtəlif sistemlərin ölçü vahidlərini Beynəlxalq Ölçü Vahidləri sisteminə çevirmək üçün cədvəl...............181 13-2. Təzyiq ölçü vahidləri arasındakı əlaqələr..................189

14. Müxtəlif mayelərin fiziki və kimyəvi xassələri....................190 14-1. Müxtəlif mayelər üçün həcmi elastiklik modulu.......190 14-2. Müxtəlif mayelərin doymuş buxarlar təzyiqinin temperaturdan asılılığı.........................................................190 14-3. Müxtəlif mayelər üçün sıxlığın və kinematik özlülüyün orta qiymətləri............................................191

ƏDƏBİYYAT.......................................................................................192

GİRİŞ

Əsrin kontraktını Respublikamızda həyata keçirmək üçün neftin nəqlini təmin edə biləcək nasos qurğularının istismarını təkmilləşdirmək və mövcud tələblərə uyğun olaraq layihələndirilməsi tələb olunur.

Əsas tələblərdən ən başlıcası nasos aqreqatının və nasosun parametrlərinin optimal rejimə uyğun olaraq seçilməsidir. Məlumdur ki, hal-hazırda nasosların bütün kataloqlarında və pasportlarında xarakteristikaları əsasən suda sınaqdan keçirilərək verilmişdir. Lakin, neft məhsulunun özlülüyü sudan fərqli olduğu üçün nasos qurğularını seçdikdə və layihə etdikdə onların xarakteristikasını sudan nəql edilən neftin özlülüyünə və temperaturuna əsasən yenidən hesablamaq tələb olunur. Ədəbiyyatlarda nasosların xarakteristikalarının sudan daha özlü mayelərə keçmə üsulları verilmişdir. Lakin eksperimental materialların analizi mövcud metodların üstün və çatışmayan cəhətlərini və onların tətbiq oblastını təyin etməyə imkan verir.

Təklif edilən dərs vəsaitində Ayzenşteyn metoduna əsasən neft nasoslarının xarakteristikasının dəqiq təyin edilməsi və lazım olan düzəlişlər verilmişdir. Təklif edilən düzəlişlər müəlliflər və başqa tədqiqatçılar tərəfindən eksperimental işlərin materialları əsasında alınmışdır.

Kitabda eləcə də mərkəzdənqaçma nasoslarının itigetmə əmsallarının yenidən hesablanma metodikası Beynəlxalq Ölçü Vahidlər Sistemində (Sİ) verilmişdir.

Kitabın əlavələrində su, neft və digər kimyəvi aktiv maddələrlə işləyən mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikası, konstruksiyası və əndazə ölçüləri barədə məlumatlar verilmişdir. Bu materiallar tələbələr tərəfindən kurs və diplom işlərinin yerinə yetirilərkən istifadə oluna bilər.

Dərs vəsaiti neft mexanika fakültəsinin «Hidravlik maşınlar, hidrointiqallar və hidropnevmoavtomatika» ixtisası üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu vəsaitdən neft-mexanika və neft-mədən fakültələr ixtisaslarının tələbələri və magistrantları, eləcə də nasos qurğuları layihə və istismar edən mühəndislər də istifadə edə bilərlər.

I. MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARDAN BƏZİ MƏLUMATLAR

I.1. Nasosun işini xarakterizə edən əsas parametrlər

Nasosun iş prinsipindən və təyinatından asılı olmayaraq onun işini xarakterizə edən əsas parametrlər aşağıdakılardır:

– verim (məhsuldarlıq); – təzyiq; – basqı; – güc; – FİƏ (faydalı iş əmsalı); – itigetmə əmsalı – buraxılabilən kavitasiya ehtiyat əmsalı

Verim Q – nasos vasitəsilə vahid zaman ərzində basqı boru xəttinə vurulan mayenin miqdarıdır. Bu kəmiyyət çox vaxtı m3/san, m3/saat və ya dm3/san (l/san) ilə ölçülür.

Təzyiq p – nasosun yaratdığı təzyiq, onun basqı və giriş xətlərində yaranan təzyiqlər fərqi ilə, basqı və giriş xətlərində yaranan kinetik enerjilər fərqi ilə, manometr və vakumetr quraşdırılan şaquli xətt boyunca məsafədə yaranan müqaviməti dəf etmək üçün lazım olan təzyiqlər fərqinə bərabərdir.

p = pç – pg + ( ) gzz gçgb ρρ −+

−

2

22 νν, Pa. (I.1)

Burada vç, vg – nasosun basqı və giriş xəttində mayenin orta sürətidir, m/san; zb – zg – təzyiq ölçülən nöqtələr arasındakı məsafələr fərqidir, m; ρ – vurulan mayenin sıxlığıdır, kq/m3; g – sərbəst düşmə təcilidir.

Vurulan mayenin enerji artımı çox vaxtı xətti vahidlə ifadə edilir, yəni basqı vahidlə.

Tam basqı H – nasosun yaratdığı basqı, mayenin nasosa daxil olmazdan əvvəl və nasosdan çıxdıqdan sonra tam xüsusi enerjisinin fərqinə deyilir, aşağıdakı düsturla təyin edilir.

( gçgbgç zz

ggpp

gpH −+

−+

−==

2

22 ννρρ

), m. (I.2)

Güc N – nasosun vahid zaman (saniyədə) ərzində gördüyü işdir. Güc vahidi olaraq Vatt (Vt) qəbul edilir.

Güc vahidləri arasında əlaqələr :

1 Vt = 1 C/san; 1 a.q. = 736 Vt = 0,736 kVt

Nasosun istismarı zamanı onun effektiv faydalı gücünü təyin etmək tələb olunur.

Faydalı (effektiv) güc N – vahid zamanda nasos ilə vurulan maye axınına ötürülən enerjidən ibarətdir.

N = pQ (I.3)

və ya N = ρ g QH, Vt. (I.4)

Burada, Q – nasosun həqiqi verimidir, m3/san, ρ – vurulan mayenin sıxlığıdır, kq/m3.

Nasosun gücü Nn – nasosun istifadə etdiyi gücdür. Nasosun gücü adətən stenddə təyin edilir.

Nasosun FİƏ η – nasosun effektiv gücünün onun gücünə olan nisbətidir, %-lə ifadə edilir.

nNN

=η ·100. (I.5)

Nasosun FİƏ onun hidravliki və mexaniki hissələrinin təkmilləşdirilmə dərəcələrini göstərir və üç FİƏ-nın hasilindən ibarətdir:

η = ηhəcηhηmex. (I.6)

Burada ηhəc – həcmi FİƏ (mayenin sızması nəticəsində enerji itkisini göstərir) – nasosun faydalı gücünün faydalı güclə və sızma nəticəsində güc itkisinin cəminə olan nisbətinə bərabərdir;

ηmex – mexaniki FİƏ-dır. Nasosda mexaniki itkiləri nəzərə alır (yastıqlarda, kipkəclərdə, işçi çarxın maye ilə yaratdığı sürtünməyə sərf etdiyi enerji itkisidir). FİƏ-nın qiyməti nasosun konstruksiyasından, hazırlanma keyfiyyətindən və istismar şəraitindən asılıdır. Mexaniki FİƏ laboratoriya şəraitində təcrübə vasitəsilə təyin edilir.

ηh – hidravlik FİƏ-dır və nasosda maye axınının hidravlik sürtünməyə sərf olunan güc itkilərini nəzərə alır.

İtigetmə əmsalı ns və ya xüsusi itigetmə əmsalı – bu ns dövrlər sayında nasosun həndəsi modeli 0,075 m3/saat verimində 1 m basqını yaradır.

43653

H

Qn,ns = , (I.7)

burada n – nasosun rotorunun dövrlər sayıdır, dövr/dəq.

İki tərəfli (iki girişli) olan işçi çarx üçün 0,5 Q (m3/san), çoxpilləli nasoslar üçün basqı (m) bir pillənin yaratdığı basqı qəbul edilir.

ns-in qiyməti yuxarıda göstərilən formula ilə maksimum FİƏ uyğun təyin edilir. Formuldan göründüyü kimi Q və H eyni qiymətlərində ns-in böyük qiymətində nasosun da dövrlər sayı böyük olmalıdır. Bu nasoslar daha kiçik əndazə ölçülərə malikdirlər. Eyni dövrlər sayı n və basqı H olduqda böyük itigetmə əmsalında nasosun da verimi böyük olacaqdır.

Kavitasiya ehtiyatı Δh aşağıdakı düsturla təyin edilir:

Δh = g

pp .b.dg

ρ

ρ −⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+

2

2ν

, m. (I.8)

Burada, pd.b. – maye mühitdə onun doymuş buxar təzyiqidir.

Buraxılabilən kavitasiya əmsalı Δh metrlə ölçülür. Kavitasiya – maye axınının tam kəsilməz hərəkətinin pozulması və

axında «soyuq qaynama» nəticəsində buxar və hava qabarcıqlarının yaranması və onların maye axınının yüksələn təzyiqlər sahələrində kondensasiya olunmasına (qapanmasına) deyilir.

Kavitasiya maye axınında olan mütləq təzyiqin pg mayenin doymuş buxar təzyiqindən pd.b azalması (pg ≤ pd.b) nəticəsində yaranır.

Yaranan maye qabarcıqlarının kondensasiyası nəticəsində böyük yerli təzyiq yaranır və nəticədə metalı dağıda bilən intensiv zərbələr yaranır. Əvvəlcə metalın üst səthi, sonra isə dağılma prosesi metalın dərinliyinə keçir.

Kavitasiya səs-küy və vibrasiya ilə müşahidə olunur. Mərkəzdənqaçma nasoslarda kavitasiya hadisəsi işçi çarxın girişində

və kürəklərdə müşahidə olunur. Nasosun kavitasiyasız işləməsi üçün nasosun girişində basqı elə qiymətə çatdırılmalıdır ki, nasosda maye axınının heç bir nöqtəsində təzyiq mayenin doymuş buxar təzyiqindən az olmasın.

Buraxılabilən kavitasiya ehtiyatının qiyməti sınaq nəticələrinə əsasən aşağıdakı kimi təyin edilir.

krbuxar hAh Δ=Δ . (I.9)

Burada kritik kavitasiya ehtiyatıdır. Bu qiymət çərçivəsində basqının düşməsi birinci pillədə basqı 50 mm-dən çox olarsa 2% və ya 1 m təşkil edir; A-kavitasiya ehtiyat əmsalıdır (suda alınan kavitasiya xarakteristikasına əsasən A = 1,15...1,30).

−Δ krh

Kavitasiya yarandıqda nasosda aşağıdakı hadisələr müşahidə olunur: 1. Nasosun bütün hidravliki göstərişləri – verimi (Q), basqısı (H),

gücü (N) və FİƏ (η) kəskin aşağı enir. 2. Nasos qurğusunun titrəməsi və xarakterik səs (uğultu, zərbə)

eşidilir. 3. Təzyiqin ayrı-ayrı yerlərdə ani olaraq təzyiqin artması nəticəsində

ən qorxulu hal, yəni maye axan kanalların eroziyası və dağılması, müşahidə olunur.

I.2. Mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikası

Mərkəzdənqaçma nasosların optimal rejimdə, yüksək FİƏ qiymətində istismar etmək lazımdır.

Nasosun texniki göstəricilərini təmin edən rejimə nasosun nominal rejimi deyilir. Lakin praktikada nasoslar başqa rejimlərdə (Q və H) işləyir. Odur ki, nasosun basqısının, gücün və FİƏ-nın verimindən asılılığı təyin edilməsi lazım gəlir.

Nasosun əsas texniki göstəricilərinin: dövrlər sayının, maye özlülüyünün və sıxlığının sabit qiymətində məhsuldarlığından asılılığı nasosun xarakteristikası adlanır (məsələn, şəkil Ə. 4-1). Nəzəri olaraq bu asılılıqların dəyişmə xarakterini lazımi dəqiqliklə təyin etmək çətindir. Odur ki, bu asılılıqların qiyməti təcrübə yolu ilə, nasosları sınaqdan keçirməklə təyin edirlər. Nasosun dövrlər sayı sabit olmaq şərtilə vurma xəttində maye axınını nizamlamaqla (droselləşdirmə ilə) yerinə yetirilir.

Nasosun xarakteristikasını qurduqda absis oxu üzərində nasosun verimi Q, ordinat oxu üzərində isə basqı H, güc N və FİƏ η müəyyən miqyasda qeyd edilir. H – Q xarakteristikasını qurmaq üçün tam təzyiq (manometrik) qəbul edilir. Bundan başqa qrafikdə buraxılabilən və kritik kavitasiya ehtiyatı ilə nasosun məhsuldarlığı arasında asılılıq qrafiki də qurulur.

burhΔkrhΔ

Nasosun xarakteristikası onu hazırlayan istehsalat tərəfindən verilir və nasosun pasportunun (qeyd kağızı) bir əsas hissəsi hesab edilir. Mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikalarını xüsusi kataloqlardan

əldə etmək olar. Nasosun xarakteristikası böyük praktiki əhəmiyyətə malikdir. Onun əsasında verilən şəraitdə nasosun tipi seçilir və nasosun mümkün olan iş rejimləri göstərilir.

İstismar rejimlərini analitik hesablamalarla təyin etdikdə H – Q və η – Q analitik asılılıqlardan istifadə olunur. Məsələn, mərkəzdənqaçma nasoslarının H – Q asılılığını aşağıdakı kimi təxmini təsvir etmək olar:

H = a – bQ2, (I.10)

burada a və b – sabit əmsallardır. Bu əmsallar nasosun pasporta verilən xarakteristikasından təyin edilir. Əgər atqı xəttində siyirtmə bağlı olarsa Q = 0 olar və H = a olur; b – əmsalını təyin etmək üçün H = f(Q) qrafikin nasosun işçi sahəsi istifadə edilir.

Nasosun xarakteristikasını iki yolla dəyişmək olar; – valın dövrlər sayını dəyişməklə; – nasosun işçi çarxının xarici diametrini azaltmaqla (yonmaqla). Müxtəlif dövrlər sayında və ya işçi çarxın müxtəlif diametrlərində

nasosun texniki göstəricilərinin verimdən (Q) asılılıq qrafiki nasosun universal xarakteristikası adlanır.

Nasosun universal xarakteristikası nasosun istismar rejimi barədə tam təsəvvür yaradır və istənilən nöqtədə rejimi təyin etməyə imkan verir.

Nasos hazırlayan istehsalatda adətən nasoslar stend sınağı zamanı işçi maye kimi su istifadə olunur. Odur ki, nasosun xarakteristikasında 20°S-də suyun özlülüyü (ν = 0,01 sm2/san = 1 sSt) qəbul edilir.

Özlü mayeləri vurduqda nasosun maksimum FİƏ-da verimi və basqısı su vurduqda verimindən (Q) və basqısından (H) kiçikdirlər. Bu özlü mayedə sürtünməyə sərf olunan itki nəticəsində baş verir.

Özlü neft məhsulları vuran nasosların xarakteristikasını nəzəri üsulu ilə təyin etmək mümkün olmadığından onun suda işləmə xarakteristikasını düzəliş əmsalı əsasında hesablamaqla təyin etmək mümkün olur. Bunun üçün nasosun suda işləmə xarakteristikasını düzəliş əmsalına əsasən təyin etmək üçün bir neçə metod mövcuddur. Bunlardan ən geniş yayılmış metod M.D.Ayzenşteyn tərəfindən təklif olunan metoddur. Bu metodun mahiyyəti bu kitabda verilmişdir.

I.3. Mərkəzdənqaçma nasoslarının parametrik sıraları və onların xarakteristikalarının ümumiləşdirilmiş Q – H sahələri

Mərkəzdənqaçma nasoslarının parametrik sıraları onların konstruksiyalarının eyni tipli olmasını təmin edir və onların tiplərini

minimuma endirir. Bununla bərabər nasosların parametr sıraları (məsələn, Ə. 3-2, Ə. 4-2, Ə. 5-2 və başqa) Q – H sahələri istənilən verim və basqıda maye axınını və, o cümlədən, neft məhsullarının boru vasitəsilə uzaq məsafələrə nəql edilməsini rasional təmin edir və bu nasoslar yüksək FİƏ-ilə istifadə olunur.

Parametrik sıralara baxdıqda görmək olur ki, Q – H sıra sahələrində mərkəzdənqaçma nasoslarının qrafikində loqarifmik və ya yarımloqarifmik asılılıq kimi göstərilmişdir. Qrafikdə (şəkil I.1) absis oxu üzərində verim Q, ordinat oxu üzərində – basqı H göstərilmişdir.

Sahə Q – H parametrik sıranın hər biri nasosun tip ölçüləri üçün iki konsentrik əyrilər və maili olan iki düz xətlə əhatə olunmuş sahədən ibarətdir.

Yuxarı əyri 1-1' işçi çarxının xarici diametri nominal ölçüdə D2 olan nasosun sabit dövrlər sayına uyğun olan işçi xarakteristikasıdır. Aşağı əyri 2-2' təklif edilən yonmaqla alınan minimal diametrə D'2 malik olan işçi çarxın xarakteristikasıdır.

İşçi çarxın diametrinin kiçilməsi ilə verim D'2/D2 ilə mütənasib, basqı isə bu asılılığın nisbətinin kvadratı (D'2/D2)2

kimi dəyişir və 3-3' və 4-4' xətləri şaquli oxa nəzərən maili vəziyyət alır.

Beləliklə, 3-3' və 4-4' xətləri arasında olan sahə nasosun ən yüksək FİƏ ilə işlədiyi sahə hesab olunur. Q – H sahəsi nasosun işçi və ya istismar üçün təklif edilən sahə adlanır.

I.4. Magistral neft kəməri üçün mərkəzdənqaçma nasoslarının əsas növləri və onların konstruktiv xüsusiyyətləri

Magistral neft kəmərləri üçün müasir mərkəzdənqaçma nasoslarının konstruksiyaları iki əsas növdən ibarətdir:

– spiralvarı; – seksiyalı (bölməli). Seksiyalı nasoslarda (şəkil I.2.) mayeni istiqamətləndirici aparat

vardır. Bu nasosun gövdəsi ayrı-ayrı sökülə bilən seksiyalardan ibarətdir, və bu seksiyaların daxilində istiqamətləndirici aparatla birlikdə işçi çarxlar vardır. Tökmə üsulu ilə hazırlanan kənar (yan) seksiyalara daxil olur:

– sorucu və ya vurucu borucuq; – seksiyaları birləşdirmək üçün flans; – nasosu özülə bərkitmək üçün dayaq. Spiral tipli nasoslarda mayenin sürət enerjisini təzyiq enerjisinə

çevirən tərtibat spiralvarı kameradır.

Şəkil I.1. Nasosun parametrik sıra sahələrində göstərilmiş bir

8НД-10х5 markalı nasos üçün xarakteristikası (sahə Q – H)

Şəkil I.2. Seksiyalı mərkəzdənqaçma nasosu 1 – istiqamətləndirici aparat; 2 – işçi çarx.

Spiral tipli nasosların gövdəsi iki yarım hissələrdən ibarətdir, onların sökülmə müstəvisi üfüqidir və nasosun valından keçir. Nasosun hidravlik (axın) hissəsi tökmə üsulu ilə hazırlanan gövdənin aşağı yarım hissəsində yerləşdirilir və bu səbəbdən təmir işləri daha asan aparılır.

Spiralvarı kamera istiqamətləndiricisi olan seksiyalı nasosa nisbətən sadə konstruksiyaya və yüksək FİƏ-na malikdir və bu tipli nasosların Q – H xarakteristikasının dəyişmə diapazonu daha genişdir.

Hal-hazırda neftin nəqlində əsasən spiralvarı mərkəzdənqaçma nasosları daha geniş yayılmışdır. Bu nasosların əsas hissələri:

– işçi çarx; – gövdə; – istiqamətləndirici aparat və ya spiral kamera; – val; – rotor; – kipkəc düyünü; – yastıqlar və – kipləşdirici halqalardan

ibarətdir. İşçi çarx (şəkil I.3) adətən iki diskdən ibarətdir – ön və arxa disklər.

İşçi pərlər (kürəklər) bu iki disk arasında yerləşir. İşçi pərlərin sayı adətən 6-dan 8-ə qədər olur. Bir ədəd işçi çarx 3000 dövr/dəq olduqda 200...250 m basqı yarada bilir. Yüksək təzyiq yaratmaq məqsədilə çoxpilləli (yəni işçi çarxları val üzərində ardıcıl yerləşdirməklə) nasoslardan istifadə olunur. Nasosun bir pilləsinin basqısını saxlamaq şərtlə məhsuldarlığı artırmaq üçün işçi çarx iki tərəfli maye girişlə hazırlanır (şəkil 1.4).

Magistral neft kəmərində istifadə olunan nasosların gövdələri əsasən iki hissədən ibarət olur.

İşçi çarxdan maye böyük sürətlə çıxır və onun enerjisi aşağıdakı xüsusi tərtibatlarda təzyiqə çevrilir.

İstiqamətləndirici aparat – seksiyalı nasoslarda işçi çarxdan çıxan maye axınını lazım olan istiqamətdə yönəltmək və eyni zamanda onun çevirməkdən ibarətdir (şəkil I.5). İstiqamətləndirici aparat üzərində pərləri olan iki hərəkətsiz halqadan ibarətdir.

Spiral kamera – (şəkil I.6) işçi çarxdan müəyyən sürətlə çıxan maye axınını toplayır. Spiral kameranın davamı olan konusvari genişləndiricisində (diffuzorda) sürət enerjisi təzyiq enerjisinə çevrilir.

Nasosun valı – mühərrikin burucu momentini nasosun valında tərpənməz vəziyyətdə yerləşən işçi çarxlara ötürür. Yığılmış vəziyyətdə

Şəkil I.3. Mərkəzdənqaçma nasosunun işçi çarxı

Şəkil I.4. İkitərəfli maye girişi olan işçi çarx

Şəkil I.5. Seksiyalı mərkəzdənqaçma nasosun istiqamətləndirici aparatlı

1 – istiqamətləndirici aparat, 2 – işçi çarx

Şəkil I.6. Mərkəzdənqaçma nasosunun spiralvarı kamerası 1 – spiralvarı kamera, 2 – konusvari genişləndirici (diffuzor).

val və işçi çarxlar birgə fırlanan nasos düyünü təşkil edir. Bu düyün rotor adlanır.

Rotor – nasosun rotoru val və işçi çarxdan və ya val ilə birlikdə bir neçə işçi çarxlardan ibarət ola bilər (çoxpilləli nasoslar). Rotora ox istiqamətində təsir edən qüvvənin təsirini azaltmaq məqsədilə iki istiqamətli maye girişi olan işçi çarxlardan istifadə edilir və ya val üzərində iki ədəd əks istiqamətli maye girişi olan işçi çarxlar yerləşdirilir.

Rotora təsir edən radial qüvvələri tarazlaşdırmaq üçün spirallar qoşa olmalı və ya bir-birinə nəzərən 180° bucaq altında yerləşdirilir.

Kipkəc düyünü – nasosun ən məsuliyyətli düyünü hesab olunur, nasosun valının çıxan yerində maye sızmalarının qarşısını alır və eyni zamanda nasosda vakuum olduqda hava daxil olmasına imkan vermir. Kipkəcin pis işləməsi nasosu sıradan çıxarır və yanğın törədə bilər.

Yastıqlar – nasoslarda əsasən diyircəkli (kürəcikli, radial və radial dayaq) və sürüşmə yastıqlardan istifadə edilir. Yastıqların yağlanması aşağıdakı üsullarla aparılır:

– fırlanan halqa vasitəsi ilə (çiləmə üsulu) və – yağ nasosu vasitəsi ilə (təzyiq altında sirkulyasiya üsulu). Kipləşdirici həlqələr – nasosun gövdəsində və işçi çarxlar arasında

qoyulur, əsasən nasosun gövdəsinin daxilində pillələr arasında maye sızmasının qarşısını alır.

I.5. Magistral neft kəmərlərində istifadə olunan nasoslara olan tələblər.

I.5.1. Magistral mərkəzdənqaçma nasosları

Magistral mərkəzdənqaçma nasosları uzaq məsafələrə neft vurmaq üçün istifadə edilən mərkəzdənqaçma nasoslarına aşağıdakı tələblərin yerinə yetirilməsi vacibdir:

– nisbətən yüksək basqı və yüksək məhsuldarlığa malik olmalıdır; – kifayət qədər səmərəli olmalı (mümkün qədər yüksək FİƏ-olması); – etibarlılıq və uzun müddətli iş qabiliyyətinin olması; – mühərrikin maksimum dövrlər sayından istifadə edilməlidir; – yığcam olması; – rahat və tez yığılıb sökülməsI. Magistral neft kəmərləri nasosları maksimum dövrlər sayına (3000

dövr/dəq) layihələndirilir. Dövrlər sayının artırılması ilə əlaqədar olaraq nasosda kavitasiya rejimi yarana bilər və nasosun işi pozula bilər. Magistral neft kəmərləri nasoslarının normal işləməsi üçün nasosun girişində təzyiq

vurulan mayenin doymuş buxarlarının təzyiqindən yüksək olmalıdır. Bunun üçün magistral mərkəzdənqaçma nasosları iş zamanı əlavə basqı yaradan bir və ya iki köməkçi nasoslardan istifadə olunur.

I.5.2. Köməkçi (dayaq) magistral mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə basqı yaradan və magistral nasoslar eyni verimə malik olmalıdır.

Əlavə basqı nasoslarının sorma qabiliyyətini artırmaq üçün onları aşağı dövrlər sayında (730...1450 dövr/dəq) istismar etmək lazımdır. Bu nasoslarda işçi çarx iki tərəfli girişlə olmalıdır.

Bu nasoslar magistral mərkəzdənqaçma nasosları kimi uzunmüddətli iş rejimində etibarlı iş qabiliyyətinə malik olmalıdır.

Əlavə basqı nasoslarına olan əsas tələblər aşağıdakılardır: – yaxşı sorma qabiliyyətinə malik olmalı; – əsas magistral mərkəzdənqaçma nasosla müqayisədə daha yüksək

FİƏ olmalıdır; – etibarlı işləməlidir; – sökülüb-yığılması və təmiri asan olmalıdır.

1. ASTAGEDİŞLİ VƏ NORMALGEDİŞLİ KÜRƏKLİ NASOSLARIN İTİGETMƏ ƏMSALININ

BEYNƏLXALQ ÖLÇÜ VAHİDLƏR SİSTEMİNƏ (Sİ) GƏTİRİLMƏSİ

Neft məhsullarının nəql edilməsi üçün yüksək məhsuldarlıqlı nasos qurğularının işlənməsi və yaradılması əsasən bu istiqamətdə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrindən asılıdır.

Praktiki olaraq pərli nasosların seçilməsində əsasən ölçülü itigetmə əmsalından istifadə edilir.

4365,3

H

Qn=sn , (1)

burada n – işçi çarxların dövrlər sayıdır, dövr/dəq; Q – optimal verim; H – mərkəzdənqaçma nasosunun yaratdığı basqıdır.

İtigetmə əmsalı (və ya xüsusi itigetmə əmsalı) ns oxşarlıq kriteridir və universal parametridir. Bu o deməkdir ki, əgər müxtəlif parametrləri n, Q və H olan iki müxtəlif nasosların itigetmə əmsalı ns eynidirsə deməli onlar oxşardırlar.

İşçi çarxların konstruksiyası əhəmiyyətli dərəcədə ns əmsalından asılıdır. Bu əmsalın qiymətindən asılı olaraq pərli nasosların işçi çarxları 5 əsas tipə bölünürlər:

1. astagedişli ( 35,2 ÷=0

2

d

d ; 40 < ns< 80);

2. normalgedişli ( 2=0

2

d

d ; 80 < ns< 150);

3. itigedişli ( 4,12,1 ÷=0

2

d

d ; 1500 < ns< 300);

4. diaqonallı ( 2,1=0

2

d

d ; 300 < ns< 600);

5. ox istiqamətli ( 1=0

2

d

d ; ns > 600).

ns-in qiyməti böyüdükcə, bir qayda olaraq, işçi çarxların xarici diametri d2 kiçilir.

ns-in qiyməti məlum olduqda seçilmiş tip nasosun verilmiş basqısında H onun məhsuldarlığını Q təyin etməyə imkan verir.

ns = 90...300 qiymətində mərkəzdənqaçma nasosları yüksək FİƏ (faydalı iş əmsalı) malikdir.

Beləliklə, ns seçilməsi iqtisadi nöqteyi nəzərdən də əhəmiyyətlidir, çünki yüksək FİƏ və buraxılabilən sorma hündürlüyündə nasosun kiçik əndazə ölçülərə malik olma imkanı yaradır.

1.1. İtigetmə əmsalının ns Sİ sisteminə çevrilməsi

Əgər mərkəzdənqaçma nasosu Qs m3/san miqdarda maye vurursa, onda H = 1 m olduqda onun faydalı gücü aşağıdakı düsturla hesablanır:

1000Hg Q

N ss

ρ= (2)

Vahid etalon nasos üçün Ns = 1 kVt və H = 1m olduqda, onda su üçün (ρ =1000 m3/kq ) alınır:

100018,910001 ⋅⋅⋅

= sQ , kVt

Buna uyğun olaraq İ.Q.Yesmana [1] əsasən:

ss QQ

Hn ⋅⋅=43

n (3)

və ya

8,914

3

⋅⋅=Q

Hnsn . (4)

Onda

431,3

H

Qn ⋅⋅=sn (5)

Bu asılılıq Sİ sistemində su üçün verilibdir.

1.2. Mərkəzdənqaçma nasosunun işçi çarxının xüsusi dövrlər sayı

Sİ sisteminə keçməklə əlaqədar ns əmsalından başqa xüsusi fırlanma tezliyi – nq (işçi çarxın xüsusi dövrlər sayı) anlayışı istifadə olunur. nq

ədədi ns ədədi kimi pərli nasosların və onların iş rejiminin oxşarlıq kriterisi sayılır.

Bu əmsallar işçi çarxın forması ilə sıx əlaqədardır. ns əmsalının qiyməti artıqda

dd

0

2 nisbəti azalır, çarxın eni isə b2 artır (d2 – işçi çarxın

boğaz hissəsinin diametridir, astagedişli nasoslarda d0 = d1, qalan nasoslarda d0 > d1).

Bizim işdə [2] Qs =1 m3/san qəbul edilmişdir,

43

H

Qn ⋅='

sn (6)

burada, ns’ – mərkəzdənqaçma nasoslarının xüsusi dövrlər sayıdır. Xüsusi fırlanma tezliyi

43

H

Qn ⋅=qn (7)

(1) və (7) əsasən

65,3nn s

q =

1.3. İşçi çarxları paralel işləyən çoxseksiyalı nasosların itigetmə əmsalı

İkitərəfli maye girişi olan işçi çarxlar iki paralel işləyən çarx kimi qəbul edilir və hər çarxa düşən maye sərfi aşağıdakı düsturla təyin edilir.

iQ

=1Q

burada i – işə paralel qoşulan işçi çarxların sayıdır. Nisbi sıxlığı ρ ≠ 1 olan mayelər üçün i saylı paralel işləyən işçi

çarxları olan çoxseksiyalı mərkəzdənqaçma nasosları üçün itigetmə əmsalı aşağıdakı kimi təyin olunur.

43165,3

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

⋅=

pKH

Qn ρsn (8)

Burada Kp ardıcıl işləyən işçi çarxların sayıdır [ ]3 . Qeyd etmək lazımdır ki, nisbi çəki və nisbi sıxlıq suya nisbətən olduğu üçün ölçü vahidinə malik deyillər.

1.4. Sudan ağır və sudan özlü olan mayelər üçün mərkəzdənqaçma nasosların itigetmə əmsalı

Əgər nasosun vurduğu maye su (“su” işarəsi) deyil özlü mayedirsə (“ν”) və onun sıxlığı mayenin sıxlığından fərqlənirsə (ρsu ≠ ρν) nasosların yaratdığı basqı müxtəlif olacaq: Hsu ≠ Ην . Belə olan halda özlü mayenin sıxlığı qəbul edilir və basqı Hν isə m vurulan maye sütunu ilə ifadə edilir. Beləliklə, etalon nasos üçün yaratdığı güc aşağıdakı düsturla təyin edilir:

1000ννρ HQg s ⋅⋅⋅

=sN

Əgər Hν =1 m, Nν = 1 kvt olarsa, onda

100011 ⋅⋅⋅

= sQgνρ ,

Buradan

νν ρρ1021000

=⋅

=g

Qs (9)

və

νν

νρ

102⋅′=

QHnn s ,

və

43102

ν

ννρ

H

Qnns =′ . (10)

Burada ns' suya nisbətən daha ağır və özlü mayelər vuran mərkəzdənqaçma

nasosları üçün Sİ sistemində itigetmə əmsalıdır. Sİ sistemində itigetmə əmsalı aşağıdakı düsturla [25] təyin etmək

olar:

( )43

1212

gH

Qn ⋅=sn , (10.1)

burada Q və H maksimal FİƏ rejimində nasosun məhsuldarlığıdır və mayeni qaldıra bilən hündürlüyüdür. gH – işçi çarxın xüsusi işidir, n işçi çarxın dəqiqədəki dövrlər sayıdır. (10.1) formulu hesabat işləri üçün çətinlik törətdiyi üçün bizim təklif etdiyimiz asılılıq (10) hesabat üçün daha əlverişlidir.

Qeyd edək ki, hal-hazırda məhsuldarlıq Q və basqı H optimal qiymətlərə malik olması və basqı Hν m vurulan maye sütunu ilə ifadə edilməsi barədə müxtəlif müəlliflərin ümumiləşdirilmiş izahatı yoxdur.

1.5. Mərkəzdənqaçma nasoslarının natura və model oxşarlığının bəzi məsələləri

Mərkəzdənqaçma nasoslarının natura və modellərinin həndəsi oxşarlığı xarakterizə edən parametrlərdən olan işçi çarxların diametri ilə birlikdə işçi çarxların pərləri arasındakı kanalların və işçi çarx və gövdə arasındakı hidravlik radiusların qiymətindən asılıdır. Qeyd edilən faktorların təsirini nəzərə almaq mürəkkəb məsələ olmaqla bərabər modelləşdirmənin miqyas effekti də natura və model səthlərinin nisbi kələ- kötürlüyü (nahamarlıq) ilə əlaqədar əlavə çətinlik törədir. Həndəsi, kinematik və material oxşarlığı şərtinə cavab verən maye axını sürtünmə əmsalını nəzərə almaqla o zaman mümkün olur ki, cütdə – natura və modeldə uyğun nöqtələrdə Reynolds ədədi qiymətləri eyni olsun. Çox vaxt belə oxşarlıqa nail olmaq mümkün olmur, çünki natura və modelin islanmış səthlərinin kələ-kötürlük oxşarlığını yaratmaq çətin olur.

Nəticədə hidravlik modelləşdirmədə nəzərə alınmayan faktorlar müəyyən xətaların yaranmasına səbəb olur. Naturaya keçid zamanı modelin tədqiqində alınan nəticələrə nəzərən müəyyən xətalar yaranır. Bu əsasən miqyas effekti ilə bağlı olur [22]. Bundan başqa mərkəzdənqaçma nasoslarının maye axını kanallarında axın istiqamətində (axın boyu) kanalda hidravlik radius dəyişir. Maye axın kanallarında mürəkkəb hərəkətə – irəliləmə və fırlanma hərəkətinə malik olur. Kompleks müxtəlif hidravlik itki mənbələri meydana çıxır.

Göstərənlər faktorlar daha özlü və sıxlığı müxtəlif olan mayelərin vurulması zamanı hidravlik göstəricilərin dəyişməsinə böyük təsir edə bilər. Ümumiyyətlə mərkəzdənqaçma nasosları boru kimi qəbul etmək olmaz, burada boru hidravlikasının qanunları keyfiyyət və kəmiyyət baxımından pozulur. Məsələn, Reynolds ədədinin böhran qiymətlərin bərabərlik şərti mərkəzdənqaçma [25] nasoslarının natura və modeli üçün dinamik oxşarlığında əsas götürülə bilməz.

Pərli nasoslarla aparılan tədqiqat [25] işi nəticəsində alınan nəticə ilə «kvadratik müqavimət zonasından maye axını zamanı dinamik oxşarlıq şərtlərinin avtomatik təmin olunması» fikri ilə də razılaşmaq mümkün deyil.

Eyni maye ilə müxtəlif rejimlərdə işləyən mərkəzdənqaçma nasosları üçün d2N = d2M və b2N = b2M (N – natura, M – model) olduqda məlum tənlik belə yazıla bilər:

M

N

M

N

nn

QQ

= və ya 1

2

2

1nn

QQ

=

Burada OMON ηη = (həcmi FİƏ) qəbul edərək tənlik belə yazılır:

idemdd

dnn

NM

N =⋅

⋅= 33

3

1

2 N

N

M

N

n

Q

Q

Q йа вя

Bizim apardığımız tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu şərtlərin müxtəlif özlülü və sıxlıqlı mayelərin vurulmasında bəzi nasoslarda ciddi xətalara gətirib çıxarır. Odur ki, bu xətaları nəzərə alan düzəliş əmsalı nəzərə alınmalıdır. Düzəliş əmsalı aşağıda verilmişdir.

Cədvəl 1-də özlülüyü və sıxlığı müxtəlif olan mayelərin vurulması üçün istifadə edilən müxtəlif tipli mərkəzdənqaçma nasosları üçün qiymətləri verilmişdir.

Cədvəl 1-də verilən qiymətlərə əsasən şəkil 1-də verilmiş qrafik qurulmuşdur. Şəkil 1-dən görünür ki, bizim sınaqdan keçirdiyimiz 4K-6, 8HD6x1, 4HD6-7,5 6MC6x9, 8MC7x10 tipli astagedişli nasoslarda düzəliş əmsalı m > 1, normalgedişli HM2500x230 tipli nasosda m < 1 olmuşdur. İtigetmə əmsallarının bərabərlik şərtləri ilk dəfə [8] işdə izah edilmişdir.

43

2

2

43

1

1

H

Qn

H

Qn ⋅=

⋅ , (11)

burada Q1, H1 özlülüyü ν1 olan su ilə işlədikdə nasosun məhsuldarlığı və basqısıdır. (FİƏ maksimum və n = const.); Q2, H2 nasos daha böyük özlülüyü ν2 (ν2 >ν1) olan maye ilə işlədikdə məhsuldarlığı və basqıdır. Müxtəlif müəlliflərin apardığı tədqiqat işlərinin [9] nəticəsi də, yuxarıda verilən nəticələrlə eynidir. Burada göstərilir ki, n = const olmaqla

Cədvəl 1

Vurulan mayenin

parametrləri Əmsallar Nasos

n, dövrlər sayı

dövr/dəq özlülük ν, sm2/s

sıxlıq ρ, kq/m nq ns

'sn

m

740 0,01 1000 13,6 43,0 41,0 - 980 0,06 1000 16,3 51,5 49,0 -

1480 0,01 1000 14,2 45,3 42,5 - 740 3,69 915 14,4 45,0 43,0 1,04 980 3,69 915 17,8 56,0 51,8 1,08

4К6

1480 3,69 915 16,0 51,0 48,0 1,13 0,01 1000 16,7 52,5 50,0 - 0,17 878 19,5 60,5 59,5 1,15 0,81 880 18,0 56,0 54,0 1,07

8НD6×1 2950

1,32 880 20,5 65,0 62,0 1,24 0,01 1000 32,8 118 98,0 -

0,103 900 28,3 108 93,6 0,92 0,48 900 32,5 105 96,0 0,89 1,0 900 32,2 102 90,0 0,86 1,35 900 31,2 108 93,0 0,92 2,5 900 33,2 102 100,0 0,86 4,45 900 32,5 105 93,0 0,89 6,6 900 34,8 114 103,0 0,96

НМ 2500-

230

1450

7,2 900 29,6 100 87,5 0,85 0,01 1000 20,3 63,5 45,7 -

4НD6-7,5 1450 0,329 890 18,2 83,0 64,0 1,3 0,01 1000 18,0 56,0 54,0 -

6МС6×9 1450 0,68 880 20,8 66,0 63,0 1,18 0,01 1000 18,6 65,5 56,0 -

0,629 845 21,0 66,1 63,0 1,01 1,32 905 21,0 66,1 63,0 1,01

8МС7×10 12475

2,48 845 21,0 66,1 63,0 1,01 т – özlü maye və su ilə işlədikdə itigetmə əmsallarının nisbətinə bərabər olan düzəliş əmsalı

Şəkil 1. Özlü mayelər üçün “m” əmsalının nasosun itigetmə əmsalından ns asılılığı 1 – ns < 95 sahə üçün , 2 – ns > 100 sahə üçün,

özlülüyün qiymətinin artması ilə əlaqədar H – Q əyrisi aşağı sürüşür, nasosun maksimal FİƏ azalır.

Bu halda maksimal FİƏ. rejimində ns sabit qalır, buradan nəticə olaraq ns1 = ns2 və

23

2

1

2

1⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛=

HH

QQ . (12)

Cədvəl 1-də göstərilən qiymətlərə əsasən (11) və (12) şərtləri həmişə təsdiq olmur. (11) tənliyə düzəliş əmsalı əlavə edərək tənliyi yenidən

yazaq:

43

2

2

43

1

1

H

Qn

H

Qn=m (13)

Tədqiq edilmiş nasoslar üçün düzəliş əmsalının m qiymətini cədvəl 1- dən qəbul etmək lazımdır. Başqa nasoslar üçün düzəliş əmsalı verilmiş metodikaya əsasən yenidən hesablanmalıdır.

2. MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ XARAKTERİSTİKALARININ SUDAN BÖYÜK ÖZLÜLÜYƏ MALİK OLAN MAYELƏRƏ YENİDƏN HESABLANMASI

H basqı yaradan mərkəzdənqaçma nasosları üçün işçi çarxın dövrlər sayının və vurulan mayenin özlülüyünün dəyişməsindən alınan effekt eyni deyildir.

Eyni mərkəzdənqaçma nasoslarının işçi çarxının dövrlər sayının və mayenin özlülüyünün dəyişməsi ns-in müxtəlif qiymətlərində müxtəlifdir. Bu əsasən (11) tənliyinin şərtlərinin pozulması nəticəsində baş verir.

Şəkil 2-də konsol tipli 4K-6 tipli nasosun itigetmə əmsalının xüsusi dövrlər sayının işçi çarxın dəqiqədəki dövrlər sayından asılılığı qrafiki verilmişdir.

Məlumdur ki, özlülükdən asılı olaraq itkinin qiymətinin təyin edilməsi çətin məsələdir. Ona görə də mərkəzdənqaçma nasoslarının suda işləmə xarakteristikası məlum olan halda belə özlü mayelərin xarakteristikasını nəzəri yolla dəqiq təyin etmək çətindir.

Tədqiqatlar göstərir ki, pərli nasoslarda yüksək ns qiymətində özlülük FİƏ azalmasına az təsir, kiçik ns qiymətində isə FİƏ çox təsir göstərir. Əvvəllər apardığımız analizlərin [2, 4] nəticəsi mərkəzdənqaçma nasoslarının sudan özlü mayeyə xarakteristikalarının yenidən hesablanması metodikalarının əksəriyyəti təqribi olduğunu təsdiq etməyə əsas verir. Belə metodikaların sayı 20-dən çoxdur. Əsasən Q < Qopt və ya Q > Qopt şərtlərində onlar universal ola bilməz. Tədqiqat işində [9] verilmiş hesablama metodikası mürəkkəbdir və (11) tənlikdə verilən şərtlərə əsaslanır. Yuxarıda göstərildiyi kimi bu tənliyin şərtləri bütün mərkəzdənqaçma nasosları üçün qəbul edilməlidir. Bizim fikrimizə əsasən ən mükəmməl metod yuxarıda qeyd edilən işlərdə [2, 10] verilən metodlardır. Burada Reynolds ədədi Re qiymətindən istifadə etməyərək basqı üçün düzəliş əmsalı KH nomoqrama əsasında (Q ≥ 20 m3/ saat, H = 4…200 m) təyin edilir.

4K-6 və HM-2500x230 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının özlü mayelərdə işini nəzərdən keçirdikdə (işçi çarxın dəqiqədə 740, 980, 1480 dövrlər sayına) əsasən [2, 10] işində verilmiş metoddan və yuxarıda qeyd edilmiş tənlik (13) şərtlərindən istifadə edilmişdir.

(3…9) şəkillərdəki qrafiklərindən göründüyü kimi bu işdə təklif olunan hesablama metodu ilə yenidən hesablanmış nəticələr təcrübə işi ilə alınmış nöqtələrə uyğundur.

qss nnn , , ′

n, dövr/dəq Şəkil 2. nq, ns, ns .f(n) asılılıqları =׳

4K-6 nasosu, vurulan maye – su

nnn qss −×′−−• , , o

H, m

Q, dm3/san

Şəkil 3. 4K-6 tipli nasos. Q – H asılılığı (n = 740 dövr/dəq) ●– su; ○ – sənaye yağ, ν =3,60 sm2/san; x – yenidən hesablanmış

H, m

Q,dm3/san

Şəkil 4. 4K-6 tipli nasos. Q – H asılılığı (n = 980 dövr/dəq) ●– su; ○ – sənaye yağ, ν =3,69 sm2/san; x – yenidən hesablanmış

•- су; х- индустриал йаь; ν=3,69 см2/сан ( 20º Ж) н=1480 дювр/дяг; º- йенидян щесабла ма

4К-6 типли насос. Г-Щ асылылыьы

H, m

Q, dm3/san

Şəkil 5. 4K-6 tipli nasos. Q – H asılılığı (n = 1480 dövr/dəq) ●– su; x – sənaye yağ, ν =3,69 sm2/san ( 20º Ж); ○ – yenidən hesablanmış

H, m

Q,dm3/san

Şəkil 6. HM 2500-230 tipli nasos. Q – H asılılığı (n = 740 dövr/dəq)

x – neft, ν = 0,103 sm2/san; ○ – yenidən hesablanmış

H, m

Şəkil 7. HM 2500x230 tipli nasos. Q – H asılılığı ○ – su, ν = 0,01 sm2/san; ● neft, ν = 1 sm2/san, ρ = 900 kq/sm3: + – neft, ν = 4,4 sm2/san x – v = 4,4 sm2/san və ν = 1 sm2/san üçün yenidən hesablanmış

Q, dm3/san

Şəkil 8. Neft magistral mərkəzdənqaçma nasos

HM 2500x230 tipli nasos, ○ – su, ν = 0,01 sm2/san; ● – neft, ν = 1,0 см2/сан, ρ = 900 kq/m3; x – neft, ν = 0,003 sm2/san;

– neft, ν = 6,0 sm2/san; + v = 6,6 sm2/san və ν = 2,5 sm2/san üçün yenidən hesablanmış

`

H, m

Q, dm3/san

Şəkil – H asılılığı (n = 1480 dövr/dəq) 5. 4K-6 tipli nasos. Q sənaye yağ, ν =3,69 sm2/san ( 20º Ж); ○ – yenid●– su; x – ən hesablanmış

Şəkil 9. HM 2500x230 tipli nasos, n =1450 дювр/дяг ● – su, ν = 0,01 sm2/san; ○ – neft, ν = 0,48 см2/сан: + – neft, ν = 7,2 sm2/san x – v = 0,48 sm2/san və ν = 7,2 sm2/san üçün yenidən hesablanmış

3. MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ İŞÇİ ÇARXLARININ HƏNDƏSİ PARAMETRLƏRİNİN TƏYİN

EDİLMƏSİ

[11] saylı işdə verilən

Kdn

Q=

⋅ 32

= idem (14)

şərti əsas götürərək işçi çarxın həndəsi ölçüləri təyin edilir:

332

1nQ

Kd ⋅= . (15)

burada, d2 – mərkəzdənqaçma nasosunun istənilən xətti ölçüsüdür (adətən d2 – işçi çarxın xarici diametri).

Əgər 31

2 KKd = qəbul etsək, onda

32 2 n

QKd d ⋅= (16)

d2, b2, d1 ölçüləri təyin etmək üçün təcrübi materialların statistik üsullar ilə işlənməsinin əsasında K-nın qiyməti təyin edilmişdir.

5,0

10035,9

2

−

⎟⎠⎞

⎜⎝⎛⋅= s

dnK , (17)

5,0

10075,0

2

−

⎟⎠⎞

⎜⎝⎛⋅= s

bnK , (18)

5,4...40

=dK və 30 0 nQKd d= . (19)

Burada b2 – işçi çarxın enidir. Şəkil 29-da 4K6, HM 2500- 230, 16 HD10x1 tipli birçarxlı nasoslar üçün K əmsalının (17 tənlik) itigetmə əmsalından asılılığı qrafiki verilmişdir.

Burada qeyd etmək lazımdır ki, pərli nasoslarda oxşarlıq qanunu yerinə yetirilmir, yəni (14) tənliyin şərtləri pozulur.

Burada, pərli nasoslar üçün oxşarlıq qanunu şərtləri (tənlik 14) pozulduğu müşahidə edilir. Oxşarlıq qanununun pozulması özlü mayelərin

(suya nisbətən) vurulmasında da baş verir. Bu vəziyyət əsasən o nasoslarda baş verir ki, özlülüyün artması ilə FİƏ azalır. Eyni seriyadan olan nasosların kinematik və dinamik rejimləri eyni ola bilməz.

Cədvəl 2-də (17) formula əsasən mərkəzdənqaçma nasosları üçün müxtəlif mayelərdə aparılan tədqiqat işlərinin nəticələri verilmişdir. ns–in qiymətləri cədvəl 1-dən götürülmüşdür.

(14) formulda verilən şərt ilk dəfə [12] saylı işdə istifadə edilmişdir. Bizim apardığımız tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, (14) formulda verilmiş şərtlər yalnız mərkəzdənqaçma nasoslarının optimal rejimdə özlü maye ilə işlədikdə verimi su ilə işlədikdə optimal verimdən az fərqləndiyi [4] halda Q, H, d2 parametrlərini ümumiləşdirmək üçün istifadə oluna bilər.

Cədvəl 2

İtigetmə əmsalı ns Nasos n,

dövr/dəq

Mayenin özlülüyü ν, sm2/san

Su üçün nssu

Özülü maye üçün nsν

Kd2su su

Kd2ν özülü maye

740 3,69 43,0 45,0 14,4 14 980 3,69 51,5 56,0 13,0 12,7 4К-6 1450 3,69 45,3 51,0 14,1 13,3

0,01 118 - 8,65 - 0,103 - 108,0 - 9,0 0,48 - 105,0 - 9,05 1,0 - 102,0 - 9,1

1,35 - 108,0 - 9,0 2,5 - 102,0 - 9,1

4,45 - 105,0 - 9,05 6,6 - 114,0 - 8,8

НМ2500-230 n =1450

7,2 - 100,0 - 9,35 0,01 52,5 - 12,9 - 0,17 - 60,5 - 12,1 0,81 - 56,0 - 12,5

8HD6×1 n = 2950

1,32 - 65,0 - 11,7 0,01 63,5 - 11,7 -

4HDB-7,5 n =1475 0,329 - 83 - 10,4 0,01 64,5 - 11,6 - 0,624 - 66,1 - 11,5 1,32 - 66,1 - 11,5

8МС7×10 n =1475

2,48 - 66,1 - 11,5 0,01 56 - 12,6 -

6МС6×9 n=1475 0,68 - 66 - 11,7

4. VURULAN MAYENİN ÖZLÜLÜYÜNÜN VƏ ns ƏMSALININ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSUNUN

XARAKTERİSTİKASINA TƏSİRİ

Məlum olduğu kimi mərkəzdənqaçma nasosu vasitəsilə özlü maye vurulduqda özlülüyün artması ilə FİƏ azalır. Bu halda (14) tənliyin şərtləri pozulur. Aparılan tədqiqat zamanı sınaqdan çıxarılan nasoslar arasında 8MC7x10 tipli nasosda özlülüyü 1,32 sm2/san artırmaqla optimal FİƏ azaldığı müşahidə edilmişdir. m - əmsalı (cədvəl 1) bu nasos üçün vahiddən cəmi 1% fərqlənir. Eksperimentdə müşahidələrin sayını artırmaqla mümkün olan xətaların azaldığı görünür, bu nəticələr [4, 5, 6, 7] verilmişdir. Bu tədqiqat işlərində özlülüyün və itigetmə əmsalının aşağı qiymətində və normal itigetmə əmsalının nasosun xarakteristikasına təsiri öyrənilmişdir. Özlülüyün təsir dərəcəsi və dövrlər sayının, ns -in müxtəlif qiymətlərində nasosun xarakteristikasına təsiri müxtəlifdir. Hidravlik FİƏ mərkəzdənqaçma nasoslarında ns-in qiymətinin artması ilə artır, mexaniki FİƏ isə diskdə sürtünmənin azalması hesabına artır.

Cədvəl 3 - də verilən qiymətlərə əsasən şəkil 10 - da qrafik verilmişdir.

Qrafikdən göründüyü kimi ns-in qiymətinin 10...120 arasında artması ilə maksimum FİƏ su və ya özlu maye vurduqda artır. Özlü maye vuran mərkəzdənqaçma nasoslarında işçi çarxın pərlərinin çıxışda mailliyi adətən

, d2 - azalır, n – dövrlər sayı və ns artırılır. Bununla FİƏ, Q, H, ns az olan nasoslara nisbətən artır.

o602 =β

Tədqiq etdiyimiz konsol tipli 4K-6 nasosun parametrləri: – işçi çarxın xarici diametri d2 = 272 mm, – daxili diametri d1 = 100 mm.

Sınaqlar n = 740, 980 və 1480 dövr/dəq aparılmışdır. Cədvəl 4-də sınaq nəticələri və formullara (3), (7) və (10)-a əsasən hesabatlar verilmişdir.

Şəkil 11-də 4K-6 tipli nasosun optimal FİƏ, işçi çarxın diametri və vurulan mayenin özlülüyündən asılılıq qrafiki verilmişdir. Su ilə işlədikdə

optη dəyişməz qalır, özlü maye ilə işlədikdə isə dövrlər sayının 740 - dan 1480 dövr/dəq dəyişdikdə FİƏ azalır. Bu əsasən hidravlik itki və disk sürtünməsi itkisi ilə əlaqədardır.

Cədvəl 3

Nasos, n dövr/dəq ν, sm2/s η max ns

740 0,01 0,675 43,0

980 0,01 0,685 51,5

1480 0,01 0,698 45,3

740 3,69 0,431 45,0

980 3,69 0,406 56,0

4К-6

1480 3,69 0,357 51,0

0,01 0,73 65,5 8МС7×10 1475

2,48 0,38 66,1

0,01 0,82 118

0,48 0,76 105

1,0 0,72 102

1,35 0,64 108

2,5 0,59 102

4,45 0,50 105

HM2500-230 1450

6,6 0,42 114

ηmax

ns ns

Şəkil 10. 4K-6, 8 MC7x10 və HM 2500-230 tipli nasosların su və neftlərlə işləyərkən ηmax = f(ns) asılılığı, n = 1475...1480 dövr/dəq : = 2,48 3,69 2/ ● – su x – ν ... sm san

Cədvəl 4

4K-6 nasosu üçün hesabatın nəticələri

Eksperimentə əsasən optimal qiymətlər Düstura əsasən

hesablama qiymətləri

Suda Özülü mayedə

ν = 3,69 sm2/san

n, dövr/dəq

Q, dm3/san Н, m η Q,

dm3/san Н, m η (3) (7) (10)

740 6,6 5,85 0,693 4,09 4,77 0,43 49,5 13,6 49

980 8,4 10,3 0,685 6,95 7,68 0,40 57 15,4 56

1450 13,2 25,8 0,698 8,06 18,37 0,357 53 14,6 52

ηopt

dövr/dəq

Şяkil 11. 4K-6 tipli nasosun optimal FİƏ dövrlяr sayından vя vurulan neftin özlülüyündən asılılığı

○ – su; x – sənaye yağ, t = 20ºC, ν = 3,69 sm2/san

5. NASOSUN SIFIR MƏHSULDARLIQDA (Q = 0) YARATDIĞI BASQI H0

Müxtəlif müəlliflərin sıfır məhsuldarlıqda yaratdığı basqının maye özlülüyündən asılılığı barədə olan fikirləri fərqlidir [13, 14, 15, 16].

Cədvəl 5-də 6MC6x9 və 8MC7x10 tipli nasoslar üçün Q = 0 qiymətdə basqının H0 təyin edilməsi üçün aparılan eksperimentin nəticələri verilmişdir [14].

Seksiyalı nasoslarda Q = 0 halı üçün nasoslarda istiqamətləndirici aparatın olması ilə əlaqədar H0 ≠ const olur. Bu fakt əvvəllər aparılan tədqiqatlarda da qeyd edilmişdir [12, 14, 16]. Lakin bu tədqiqatlarda aparılan sınaqların nəticələri ümumiləşdirilməmiş və aşağıdakı asılılıq şəkilində verilmişdir.

)(0 su

H

su

o fHH

ννν =

R.İ.Şişenko [14] maye özlülüyünün artması ilə Q = 0 halında

basqının – H0 azalmasını belə izah edir: çıxış xəttinin bağlı vəziyyətində nasosun işçi çarxının fırlanması nəticəsində çarxın kanalında, istiqamətləndirici aparatda intensiv maye hərəkəti əmələ gətirir və bu hərəkətin saxlanması üçün hətta siyirtmə bağlı olduqda müəyyən enerji sərf olunur.

Şəkil 12-də MC və K tipli nasosların sınaqlarda alınan nəticələr

əsasında ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛=

su

H

suo

o fHH

ννν

asılılığının qrafiki verilmişdir.

Mərkəzdənqaçma nasosları üçün oxşarlıq nəzəriyyəsini tətbiq etdikdə, məsələn, nasosun su ilə işlədikdə xarakteristikasını daha özlü maye üçün hesabladıqda, başlanğıc basqının - H0 dəyişməsi nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb edir.

[12, 13, 17, 18] işlərdə göstərilir ki, spiral çıxışlı mərkəzdənqaçma nasoslarında Q = 0 halı üçün basqı H0 maye özlülüyündən asılı olmur. [17] işdə alınan nəticələrə istinad edərək [18] işinin müəllif tərəfindən səh. 43-də qeyd edilir ki, bir tərəfli maye çıxışı olan spiral nasoslardan fərqli olaraq, ikitərəfli maye çıxışı olan spiral mərkəzdənqaçma nasoslarında Q = 0 olduqda, basqı H0 - maye özlülüyünün artması ilə bir qədər azalır.

Cədvəl 5

Q = 0 olduqda H0 basqısının eksperimentə əsasən nəticələri

Basqı H0, m, Q = 0 olduqda

Nasos Neftin sıxlığı, ρ, kq/m3

Neftin özlülüyü, ν, sm2/s

su neft

6МС6×9 880 0,68 420,0 404,4

8МС7×10 845 0,62 680,0 667,4

8МС7×10 905 1,32 680,0 630,3

8МС7×10 912 2,48 680,0 605,3

suo

o

HH

ν

su

H

νν

)(0 su

H

su

o fHH

ννν =Şəkil 12. asılılıq qrafiki

○ – 8 MC-7x10 tipli nasos; x – 6 MC-6x9 tipli nasos; ● – 2K-6 tipli nasos

[18] alınan bu nəticələr aparılan eksperimentlərlə [20] işdə təsdiq edilmişdir. Bu aparılan eksperiment nəticəsində Q = 0 olduqda 8HD6x1 (iki tərəfli maye girişi və spiral atqı xətti olan nasos) tipli nasoslarda maye özlülüyünün artması ilə Q = 0 halı üçün basqı H0 - bir qədər azalır (v = 1,7 sm2/ san, H0 = 108 m; v = 1,32 sm2/ san, H0 = 100 m).

Basqının azalmasını spiral çıxışlı və iki tərəfli girişi olan mərkəzdənqaçma nasoslarında gövdə ilə işçi çarxın topunun giriş dəliyi üzərində iki ədəd konstruktiv ara boşluğunun olması ilə izah etmək olar. Lakin birtərəfli çıxışı olan spiral atqı xətti olan nasoslarda isə bir ədəd belə ara boşluğu vardır. Ara boşluqlarının eni hər iki nasosda eynidir. Lakin onların en kəsik sahələri müxtəlifdir, yəni birinci tip nasoslarda çoxdur. Ona görə də iki tərəfli çıxışı olan mərkəzdənqaçma nasoslarda çıxışda, siyirtmənin bağlı olduğu halda daxili sızma çox olacaq.

Sızmanın çox olması nasosun daxilində maye sirkulyasiyasını bərpa etmək üçün böyük basqı olmasını tələb edir. Bu isə başlanğıc basqının H0 azalmasına səbəb olur.

6. 2K-6 KONSOL TİPLİ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARIN PARAFİNLİ NEFTLƏ İŞLƏMƏSİ

Ədəbiyyatlardan ns ≤ 80 olan nasosların özlü mayelərin vurulmasında istifadə edilməsi iqtisadi cəhətdən səmərəli olmadığı qeyd edilir. Lakin, bu nasosların kompakt və kiçik əndazə ölçülərə malik olması praktikada bu nasoslardan geniş istifadə edildiyini təsdiq edir.

Mədən şəraitində parafinli neftin yığılması və nəql edilməsi aparılan sınaq işlərinin müsbət nəticələri [22] kimi göstərmək olar.

Bu fəsildə bu işin bəzi nəticələrindən istifadə edilmişdir. Aparılan tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, itigetmə əmsalının (ns ≤ 60) kiçik qiymətlərində parafinli nefti nasosa gətirmək şərti ilə bərkimə temperaturundan aşağı temperaturda olan parafinli nefti mərkəzdənqaçma nasosu ilə vurmaq - nəql etdirmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, [23] işin nəticəsində verilən təkliflərə əsasən belə nasosların optimal FİƏ su ilə işləyən zaman FİƏ 50%-dən az olmasın. Aparılan sınaq işlərində [22] bu şərt ödənilir.

Parafinli neft nyuton mayelərinə aid deyil. Şəkil 13, 14, 15 və 16 maye özlülüyünün və başlanğıc yerindən tərpətmə gərginliyin τ0 temperaturdan asılılıq qrafiki verilmişdir. Qrafikdən göründüyü kimi 8...120S temperatur arasında neftin özlülüyü birdən-birə azalır, τ0 - isə tədricən 24 Pa-dan 1,5 Pa qədər azalır. Bu, temperaturun 10o S - dən 300 S – yə qədər artırılması zamanı müşahidə edilir.

2K-6 tipli nasosun xarakteristikası şəkil 17, 18, 19, 20, 21, 22-də göstərilmişdir. Qrafikdən göründüyü kimi özlülüyün artması ilə optimal FİƏ azalır və az məhsuldarlıq tərəfə meyl edir. Q = 0 olan hal üçün basqı H0 su üçün olan basqıdan az olur.

2K-6 tipli nasoslar üçün şərt (13) təmin edilir. nq, ns, ns , m- hesablanmış qiymətləri və H0 (şərt 13) cədvəl 16-da

verilmişdir. 1 saylı neft nümunəsi susuzlaşdırılmışdır, nümunə 2 isə tərkibində su olan neftdir.

Cədvəl 6 və 7-dən göründüyü kimi mayenin özlülüyü artdıqca itigetmə əmsalı azalır və m- əmsalı azalır (13).

Başlanğıc basqı H0 özlü mayeləri vurduqda suya nisbətən bir qədər azalır. Bunun səbəbi yuxarıda qeyd edilmişdir.

v, sm2/san

t, oS Şəkil 13. Neftin kinematik özlülüyünün temperaturdan

asılılığı, nümunə 1.

Parafinli neft, ρ = 926 kq/m3; su – 23,7%; Parafinin bərkimə temperaturu 20ºS

τ, Pa

t, oS

Şəkil 14. Neftin τ = f(t) asılılığı (nümunə 1).

v, sm2/san

t, oS

Şəkil 15. Neftin kinematik özlülüyünün temperaturdanasılılığı ν = ф(т), nümunə 2.

Parafinli neft, ρ = 901 kq/m3; su – 2%;

Parafinin bərkimə temperaturu 23ºS

τ, Pa

ot, St,oS

Şəkil 16. Neftin τ = f(t) asılılığı (nümunə 2).

Cədvəl 6 nq, ns, , m и Н0 hesabat nəticələri '

sn

Mayenin parametrlçəri Əmsallar

t°С ρ, кг/м3 ν, см2/с

Qopt, dm3/san Нopt, m Н0, m

Başlanğıc basqıların

fərqi ν0H−B

0H m nq ns 'sn

18 1000 0,01 7,35 29 34,67 - - 19,9 72,7 59,1

30,2 920 0,22 7,14 27,5 33,65 1,02 0,98 20,3 71,2 60,9

29 921 0,28 7,32 27,38 33,27 1,4 1,004 20,7 73,0 62,7

20 926 0,50 7,04 28,9 32,07 2,9 0,94 19,6 68,3 59 15,

neft nümunə1

908 0,63 6,62 29,3 33,97 0,7 0,89 18,7 65 55,9

15, neft

nümunə 2 909 0,90 5,88 29,9 32,79 1,88 0,84 17,8 61,3 53,2

20 870 0,36 6,75 28,8 33 1,6 0,98 19,5 71,3 56,9

14 876 1,0 6,8 27,2 33 1,6 0,97 19,3 70,3 57,7

130 870 0,29 7,08 28,2 33,6 1,0 1,004 20 73 57,6

Cədvəl 7

2K-6 tipli nasosun neftlə və su ilə işləyərkən yaratdığı başlanğıc basqıların nisbəti

t, °С ν, sm2/san Neftin özlülüyünün

suyun özlülüyünə olan nisbəti

Neftlə və su ilə işləyərkən yaratdığı başlanğıc basqıların

nisbəti

30 0,22 22 0,97

29 0,23 23 0,96

16 0,73 73 0,97

14 0,78 78 0,94

20 0,36 36 0,95

14 1,0 100 0,95

30 0,29 29 0,97

H, m

Şəkil 17. 2K-6 tipli nasos ● – su;

x – neft, nümunə 1, ρ = 921kq/m3, ν = 9,28 sm2/san

Q, dm3/san

η

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 18. 2K6 tipli nasosun xarakteristikası ● – neft, nümunə1, ρ = 926 kq/m3, ν = 0,45 sm2/san; x – neft, nümunə1, ρ = 908 kq/m3, ν = 0,62 sm2/san; ○ – neft, nümunə 2, ρ = 909 kq/m3, ν= 0,82 sm2/san.

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 19. 2K-6 tipli nasos. x – su • – neft nümunə1, ρ = 920 kq/m3, ν = 0,22 sm2/san

η Q, dm3/san

H, m

η

Q, dm

Şəkil 20. 2K-6 tipli nasos x – su ●– neft, t =30ºC, ρ = 870 kq/m3, ν = 0,29 sm2/san, parafinin bərkimə temperaturu 20ºC

3/san

H, m

η

Q, dm

Şəkil 21. 2K-6 tipli nasos x – su ● – neft, t = 14ºC, ρ = 876 kq/m3, ν = 1,0 sm2/san, parafinin bərkimə temperaturu 20ºC

3/san

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 22. 2K-6 tipli nasos x – su ● – neft, t =24ºC, ρ = 870 kq/m3, ν = 0,36 sm2/san, parafinin bərkimə temperaturu 20ºC

7. 4HDB TİPLİ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ n = 1450 dövr/dəq SINAĞI [24]

[24] saylı işdə aparılan eksperimentlərin nəticələri verilmişdir. Sınaq optimal stenddə mərkəzdənqaçma nasoslarının sınağı üçün olan bütün tələbləri yerinə yetirmək şərtilə aparılmışdır. Temperaturun neftin xassələrinə təsirini azaltmaq məqsədilə eksperiment bir saat ərzində yerinə yetirilmişdir. Sınağın aparılma müddətinin azaldılması neftin temperaturunun 0,50 C-dən çox artmasına imkan verməmişdir.

Buxarlanmadan yaranan itki hermetikləşmə vasitəsilə azaldılmışdır. Eksperimentin nəticələri (şəkil 23) qrafiklərdə verilmişdir. Şəkil 23-də verilmiş qrafiklərdən aşağıdakı nəticələrə gəlirik:

1. Maye özlülüyünün 0,729 sm2/san qədər artırılması ilə FİƏ azalır və az məhsuldarlıq tərəfə sürüşür. Bu sınaqlar təsdiq etdi ki, şərt (11) pozulur;

2. Maye özlülüyünün artması ilə Q = 0 olduqda başlanğıc basqı H0 – azalır. Özlülük v = 0,01 sm2/san olduqda H0 = 26,75 m olur, v = 0,729 sm2/san olduqda isə H0 = 23,48 m.

Bu nasos üçün cədvəl 8-də verilmiş təcrübi nəticələri hesablanmış nq, ns, və ns, cədvəl 9 və 10 verilmişdir. Cədvəl 10-dan göründüyü kimi 4HDB tipli su və iki müxtəlif sıxlıqlı və özlülü mayedə işlədikdə eksperimentin nəticələri formula (11)-də verilən şərtləri təsdiq etmir. Bu nasos üçün (13)-də verilən şərtlərdən istifadə edilməlidir. Düzəliş əmsalı m cədvəl 10-da verilmişdir.

Cədvəl 8

Su və müxtəlif özlülüklü neftlə işləyən 4HDB tipli nasoslar üçün keçirilən eksperimentlərin nəticələri

Verim Q, dm3/san

Basqı Н, m FIƏ η Q, dm3/san

Н, m η Q, dm3/san

Н, m η

Su, ρ =1000 kq/m3, ν = 0,01sm2/san Neft, ρ = 882kq/m3, ν = 0,212sm2/san Neft, ρ = 888 kq/m3, ν = 0,729sm2/san 0 26,75 0 0 23,86 0 0 23,48 0

1,01 26,70 0,05 1,86 23,86 0,06 3,68 23,61 -

8,11 26,0 0,29 6,44 24,02 0,22 8,27 23,74 0,11

15,03 26,5 0,38 11,53 24,02 0,31 13,42 23,47 0,21

22,78 24,31 0,51 15,78 23,80 0,40 16,13 23,47 0,31

26,54 23,62 0,54 18,19 23,61 0,42 19,77 22,81 0,37

30,30 22,61 0,56 28,75 21,43 0,51 26,86 20,93 0,44

32,56 21,46 0,54 32,96 19,63 0,49 29,32 20,21 0,45

34,79 20,86 0,54 36,19 17,56 0,46 33,01 18,02 0,46

36,83 19,89 0,55 36,68 16,63 0,44 35,75 15,49 0,36

37,72 19,88 0,56 37,86 16,27 0,45 38,75 13,94 0,36

39,93 18,14 0,93 38,39 15,24 0,42

42,06 16,29 0,44 39,07 13,17 0,35

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 23. 4HDB tipli nasos; n = 1450 dövr/ dəq ● – su х – neft, ρ = 882 kq/m3, ν = 0,212 sm2/san ○ – neft, ρ = 888 kq/m3, ν = 0,729 sm2/san

Cədvəl 9

4HDB tipli nasos üçün hesabatın nəticələri

Nasos n ,

dövr/dəq ρ,

kq/m3 ν,

sm2/san Qopt,

dm3/san Нopt,

m η, FİƏ

1000 0,01 37,72 19,88 0,56 882 0,212 28,75 20,43 0,51 4HDB 1450 888 0,729 33,01 18,02 0,46

Cədvəl 10 4HDB tipli nasos üçün hesabatın nəticələri (ardı)

Əmsallar

Nasos n,

dövr/dəq ρ,

kq/m3 ν,

sm2/san nq ns 'sn m

1000 0,01 21,8 79,6 68,2 - 882 0,212 18,1 65,1 53,2 0,82 4HDB 1450 888 0,729 21,4 78,1 63,1 0,98

8. 4 HDB TİPLİ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ QAZIMA MƏHLULLARLA İŞLƏMƏSİ

4 HDB tipli nasoslarla aparılan sınaq işində qazıma məhlulu istifadə edilmişdir (sıxlığı 1310 kq/m3-dən 1530 kq/m3 qədər, özlülüyü 4,8…7,5 sPz və τ = 0,05…0,12 q/sm2 )

Eksperimentin nəticələri qrafik şəklində H = ƒ(Q) verilmişdir, burada H metr su sütunu ilə verilmişdir.

Nasosun çıxışında adətən basqı vurulan mayenin sütunu ilə verilir. Bu nasosun faydalı gücünü və FİƏ sadə üsul ilə təyin etmək imkanı verilir. Şəkil 24-də H – Q qrafikində nasosun atqı xəttində basqı metrlə vurulan maye sütunu ilə verilmişdir.

Qrafikdən görünür ki, Q = 20 dm3/san qiymətinə qədər basqının qiyməti su və qazıma məhlulu üçün praktiki olaraq bir-birinə uyğun gəlir. Q > 20 dm3/san qiymətlərində basqı qazmaq məhlulunda azalmağa başlayır.

H, m

Q, dm3/san

Şəkil 24. ◊ – su;● – qazıma məhlulu, ρ = 1310 kq/m3; η = 6,5 sP, τ0 = 0,053 q/ sm2

х – qazıma məhlulu, ρ = 1370 kq/m3; η = 7,5 sP, τ0 = 0,073 q/ sm2

Δ – qazıma məhlulu, ρ = 1450 kq/m3; η = 4,8 sP, τ0 = 0,11 q/ sm2

○ – qazıma məhlulu, ρ = 1550 kq/m3; η = 6,3 sP, τ0 = 0,126 q/ sm2

x – H0 = 26,8; ◊ – 27,11, ● – H0 = 27 m, x – H0 = 26,8; Δ – H0 = 27

9. MAGİSTRAL NEFT KƏMƏRLƏRİ İLƏ NEFT NƏQL EDƏN MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ HİDRAVLİK

GÖSTƏRİCİLƏRİNİN TƏDQİQİ

Bu bölmədə magistral neft kəmərləri ilə neftin nəql edilməsi işində sınaqdan keçirilən mərkəzdənqaçma nasoslarının göstəricilərindən istifadə edilmişdir [27, 28, 29].

Bu sınaq nəticələri su və neft vuran nasoslar üçün xüsusi dövrlər sayını və itigetmə əmsalını təyin etmək üçün istifadə edilmişdir. Məqsəd (11) və (13) şərtlərin bizim təklif etdiyimiz metodika ilə yerinə yetirilməsini yoxlamadan ibarətdir. Bununla HMП 2500-74, HM7000-210 və 16HD10x1 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərini təyin etmək mümkün olar.

9.1. HMП2500-74 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi.

nq, ns, n's əmsallarının qiymətləri cədvəl 11-də verilmişdir. Bu nasos üçün şərt (11) qəbul edilmişdir, şərt (13) isə aşağıdakı kimi

yazılmalıdır:

43

1

2

43

1

1

H

Q

H

Qm

ρ=

burada: ρ = 0,85 (neft üçün nisbi sıxlıqdır); Q1, H1 – nasosun optimal məhsuldarlığı və basqısıdır; Q2, H2 - neft vurduqda optimal məhsuldarlıq və basqıdır (şəkil 25).

9.2. HM 7000-210 və 16HD10x1 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi.

HM7000-210 tipli nasos nefti magistral kəmərlə vurmaq üçündür. Nasos iki maye girişi olan bir işçi çarxdan ibarətdir. İşçi çarxın xarici diametri d2 = 480 mm (nominal ölçü). Nasoslara dəyişdiriləbilən rotorlar 0,5 Qnom və 0,7 Qnom verimə uyğun əlavə edilmişdir. Sınaq nəticələri [28] cədvəl 12-də verilmişdir

Nasosun xarakteristikası Q – H d2 = 480 mm və d2 = 240 mm işçi çarxlar üçün şəkil 26 və şəkil 27 verilmişdir.

Nasosun dəyişən rotorlar üçün parametrləri cədvəl 13-də verilmişdir.

H, m

Q, dm3/san

Q, dm3/san

,

Şəkil 25. HMП 2500-74 tipli nasos x – su ● – ν = 0,1 sm2/san, ρ = 853 kq/m3

H, m

Q, dm3/san Şəkil 26. HMП 7000-210 tipli nasos ● – neft, ν = 0,15 sm2/san, ρ = 860 kq/m3,

η

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 27. HM 1000-210 tipli nasos, 0,5 Qnom rotorla. ● – neft, ν = 0,5 sm2/san, ρ = 860 kq/m3,

Cədvəl 11 НМП 2500-74 tipli mərkəzdənqaçma nasoslar üçün

nq, ns və əmsallar sn′

maye əmsallar Nasos, n

dövr/dəq ρ, kq/m3 ν, sm2/san nq ns '

sn m

1000 0,01 23,3 85 73,2 - НМП2500-74 1000 857 0,1 31 104,3 89,5 1,23

Cədvəl 12

НМ7000-210 tipli nasosun sınaq nəticələri

Parametrlər Su ilə işlədikdə Neftlə işlədikdə, ρ = 800 kq/m3, ν = 0,15 sm2/san

Verim , dm3/san 1940 1940

Basqı , m 208 208

n, dövr/dəq 3000 3000

FİƏ 0,89 0,87

Табл.13 НM7000-210 tipli dəyişən rotorlu nasosun sınaq nəticələri

Rotor 0,5 Qnom Rotor 0,7 Qnom

Parametrlər Su ilə işlədikdə

Neftlə işlədikdə ρ = 800kq/m3

ν = 0,15sm2/san

Su ilə işlədikdə

Neftlə işlədikdə ρ = 800 kq/m3

ν = 0,15 sm2/san

n, dövr/dəq 3000 3000 3000 3000 Verim Q, dm3/san

970 970 1385 1385

Basqı, m 215 214 205 200

FİƏ 0,80 0,785 0,86 0,82

16HD10x1 tipli mərkəzdənqaçma nasosları üçün su ilə və iki müxtəlif özlülüklü neftlə işlədikdə xarakteristikası şəkil 28 verilmişdir. Bu nasosun işçi çarxı ikitərəfli maye girişinə malikdir, d2 = 300 mm.

H – Q və η – Q əyriliyinin qarşılıqlı yerləşməsini analiz etdikdə görünür ki, vurulan mayelərin özlülüyü artdıqca basqı xarakteristikası H – Q aşağı düşür və optimal FIƏ aşağı məhsuldarlıq istiqamətinə sürüşür. 16HD10x1 model tipli nasoslar üçün şərt (13) ödənilir.

Cədvəl 14-dən göründüyü kimi HM7000-250 tipli nasos vasitəsilə sıxlığı 860 kq/m3, kinematik özlülüyü 0,15 sm3/san qədər olan neft üçün hidravlik hesabatlarda şərt (11), 16HD10x1 model nasoslar üçün isə şərt (13)-dən istifadə edilməlidir.

Hesabatlar vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, özlülüyü v < 2,5 sm3/san olan neft üçün düzəliş əmsalı m = 0,96-dır. Şəkil 30-da HM7000-230 tipli nasoslar üçün itigetmə əmsalı ns ilə işçi çarxın diametrinin d2-nin kiçildilmiş diametrində Q - nın asılılığı qrafiki verilmişdir. Qrafikdən göründüyü kimi d2 diametrin kəsib kiçildilməsi ilə nominal məhsuldarlıq (Qnom) azalır və buna uyğun olaraq itigetmə əmsalı ns –də azalır.

Özlülüyü 2,5 sm3/san qədər olan neft üçün əmsal m (şərt (13)) praktiki olaraq dəyişməz qalır.

H, m

η

Q, dm

Şəkil 28. 16HD10X1 tipli nasos ● – su x– neft, ρ = 858 kq/m3, ν = 1,0 sm2/san, ○– neft, ρ = 860 kq/m3, ν = 2,5 sm2/san, n = 1450 dövr/dəq, d2 = 300 mm

3/san

Şəkil 29. 4K-6; HM 2500-230; 16HD-10x1

tipli mərkəzdənqaçma nasosları üçün k əmsalının ns-dən asılılıq qrafiki.

Q nom

Şəkil 30. İşçi çarx yonduqda ns əmsalının nasosun verimindən asılılığı.

Nasos HM 7000x210

1,0 0,7Qnom0,5Qnom

Cədvəl 14

HM7000-210 və 16HD10×1 mərkəzdənqaçma nasosların nq, ns və sn′ əmsallarının təyini

Əmsallar nq ns sn′

İşləyir İşləyir İşləyir Nasos Parametrlər Q/Qnom Su ilə

işlədikdə

Neftlə işlədikdə,ρ = 860 kq/m3, ν = 0,5 sm2/san su ilə neft

ilə su ilə neft ilə su ilə neft

ilə

m

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Q, dm3/san 1 1940 1940

Н, m 1 208 208

n, dövr/dəq 1 3000 3000

FİƏ 1 0,89 0,87

95,9 95,9 350 350 298 298 1

Q, dm3/san 0,5 970 970

Н, m 0,5 215 214

n, dövr/dəq 0,5 3000 3000

НМ7000-210

FİƏ 0,8 0,8 0,785

37 37 135 135 116 116 1

14 saylı cədvəlin davamı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Q,

dm3/san 0,7 1385 1385

H, m 0,7 205 200 n,

dövr/dəq 0,7 3000 3000

НМ7000-210

η 0,7 0,86 0,82

46 46,8 167,9 158,5 144 135 0,94

Q, dm3/san

1 900

800 (ρ = 858

kq/m3; ν = 1,0 sm2/san)

Н, m 1 27 630 n,

dövr/dəq 3000 3000 3000

16HD10x1

η 1 0,86 0,50

81,7 89 298 285 255 244 0,95

Q, dm3/san 1 900

650 (ρ = 860

kq/m3

ν = 2,5 sm2/san)

Н, m 1 27 21 n,

dövr/dəq 1 3000 3000

16HD10x1

η 1 0,86 0,45

81,7 84,2 298,1 285 255,7 245 0,95

ƏLAVƏLƏR

Əlavələr siyahısı:

Əlavə 1 Özlü mayelər üçün nasosların xarakteristikalarının yenidən hesablanması

1-1. M. D. Ayzenşteyn üsulu 1-2. Özlü mayelərin nəql edilməsi barədə mülahizələr (M. D. Ayzenşteynə görə)

Əlavə 2 Nasosların əvəzlənmə cədvəli

Əlavə 3 K tipli mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə 4 X tipli nasoslar

Əlavə 5 AX tipli nasoslar

Əlavə 6 KM tipli monobloklu elektrik mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə 7 D tipli nasosları

Əlavə 8 ЦН, ЦНС, ЦНСс tipli çoxpilləli mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə 9 ЦНС (Г;К) tipli çoxpilləli mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə 10 ЦНС (H, M) tipli çoxpilləli nasoslar

Əlavə 11 Neft məhsulları kəmərlərin nasosları

Əlavə 12 Neft kəmərlərinin qidalandırıcı nasosları

Əlavə 13 Beynəlxalq Ölçü Vahidləri (Sİ). Müxtəlif sistemlərin vahidlər arası əlaqələri.

13-1. Müxtəlif sistemlərin ölçü vahidlərini Beynəlxalq ölçü vahidləri sisteminə çevirmək üçün cədvəl 13-2. Təzyiq ölçü vahidlər arasındakı əlaqələr

Əlavə 14 Müxtəlif mayelərin fiziki və kimyəvi xassələri

14-1. Müxtəlif mayelər üçün həcmi elastiklik modulu 14-2. Müxtəlif mayelərin doymuş buxarlar təzyiqinin temperaturdan asılılığı, 14-3. Müxtəlif mayelər üçün sıxlığın və kinematik

özlülüyün orta qiymətləri

ƏLAVƏ 1

ÖZLÜ MAYELƏR ÜÇÜN NASOSLARIN XARAKTERİSTİKALARININ YENIDƏN HESABLANMASI

1. 1. M. D. AYZENŞTEYN ÜSULU Mərkəzdənqaçma nasosları ilə özlülüyü sudan çox olan mayelər

vuran zaman nasosun xarakteristikası özlülükdən asılı olaraq dəyişir. Özlülüyün artması ilə basqı və məhsuldarlıq FİƏ-nın optimal nöqtəsində azalmağa başlayır. Bunun əsas səbəbi nasosun atqı xəttində sürtünmə nəticəsində yaranan itkinin artması olur. Gücün artması isə işçi çarxda sürtünmə itkisinin çoxalması nəticəsində baş verir.

Özlü maye vuran mərkəzdənqaçma nasoslarının işini analiz etdikdə nasosun xarakteristikasının dəyişməsi təqribi olaraq düzəliş əmsalı vasitəsilə nasosun su ilə işlədikdə alınan xarakteristikası əsasında hesablanır.

ns-in müxtəlif qiymətlərinə (50-dən 130-qədər) malik olan mərkəzdənqaçma nasoslarının suda və özlü mayelərdə sınaq nəticələri (şəkil1 Ə. 1-1) düzəliş əmsalları KQ, KH, Kη Reynolds ədədinin Re funksiyası kimi əyrilər şəklində verilmişdir. Reynolds ədədi aşağıdakı tənlik şəklində ifadə edilə bilər

νcDRe =

burada: D – xətti ölçüdür, m; c – sürətdir, m/san; ν – kinematik özlülükdür, m2/ san

Sürət c 22D

Q nisbəti ilə mütənasib olduğu üçün Reynolds ədədini

Re nasosun məhsuldarlığı ilə və ekvivalent diametr Dekv ilə ifadə oluna bilər.

νekv

norme D

QR =

burada: Qnorm – optimal FİƏ nöqtəsində nasosun məhsuldarlığıdır, m3/san; Dekv – metrlə, aşağıdakı tənlikdən təyin edilə bilər:

Şəkil Ə.1-1. Sudan özlü mayeyə keçdikdə nasos xarakteristikalarını təkrar saymaq üçün əmsallar. 1,5 – Ayzenşteyn; 2 – Suxanov; 3 – İppen və 4 – Stepanovun verilənlərinə əsasən.

kbDDekv22

2

4π

π= ,

burada D2 – işçi çarxın xarici diametridir, m; b2 – atqıda kanalın enidir, m; k – çarxın çıxışında pərlərin təsirlə kəsiyin sıxlaşdırma əmsalıdır;

kbDDekv 224π= . Suda keçirilən sınaqlar nəticəsində alınan nasosun xarakteristikasının

özlü mayeyə yenidən hesablanma aşağıda göstərilən metodikası təcrübə vasitəsilə təsdiq olunmuş fikirlərə əsaslanır:

1) Dövrlər sayının sabit qiymətlərində özlülüyün artması ilə xarakteristika Q – H aşağı düşür, optimal FİƏ nöqtəsində itigetmə əmsalı dəyişməz qalır, yəni aşağıdakı şərt ödənilir:

2/3

2

1

2

1⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛=

HH

QQ ,

burada «1» və «2» indeksi müxtəlif özlülüyə malik olan mayelərə aiddir. 2) Sabit dövrlər sayında dəyişən özlülükdə xarakteristika Q – H aşağı

düşür, lakin Q = 0 olduqda basqı dəyişməz qalır. Beləliklə Q – H xarakteristikasının əyrisinin dikliyi özlülüyün artması ilə artır.

3) Dövrlər sayı sabit qaldıqda nasosun özlü maye vurduqda məhsuldarlığın geniş hədlər arasında tələb olunan güc artımı mütləq qiymətdə olduğu kimi qalır.

4) Oxşarlıq qanunları müxtəlif özlülüklü mayelərin vurulmasında öz qüvvəsini saxlayır, eyni zamanda xarakteristikanın yenidən hesablanma nəticələri kiçik dövrlər sayından böyük dövrlər sayına keçdikdə həqiqi qiymətlərdən az olacaq. Bu onunla əlaqədardır ki, dövrlər sayı artdıqca Reynolds ədədi Re artır və beləliklə KQ, KH, Kη əmsallarının qiymətləri də artır.

Nasosun xarakteristikasının böyük dövrlər sayından kiçik dövrlər sayına keçməklə hesabladıqda sınaq nəticələrinə nəzərən alınan qiymətlər artıq olacaqlar.

Optimal rejimdə nasosun özlü mayelər üçün parametrlərini aşağıdakı kimi hesablamaq olar;

suQQKQ =ν

suH HKH =ν

suK ηη ην =

KQ, KH, Kη əmsalları şəkil Ə.1-1-dən sınaq nəticələrinə görə qurulan Re asılılığı əyrilərindən götürülməlidir.

Şəkil Ə.1-2 suda (1) və özlü mayelərdə (2), (3) işləyən nasosun xarakteristikalarının müqayisəsi verilmişdir.

Verilmiş basqıda işçi çarxda sürtünmə itkisi artır. Bu eyni çevrəvi sürətdə əsasən diametrin artmasından daha çox asılıdır. Odur ki, nasos vasitəsilə özlü mayeləri vurduqda FİƏ artırmaq üçün dövrlər sayını artırmağa çalışmaq lazımdır, yəni itigetmə əmsalının böyük qiymətlərinə malik olan nasosları seçmək lazımdır. Odur ki, özlü mayelərin vurulması üçün ns ≥ 85 olan nasosları seçmək lazımdır. Adətən özlü mayelər vuran nasosların kipkəclərində sızma az olur. Odur ki, kipkəcin uzunluğunu azaltmaq lazımdır. Bununla sürtünməyə sərf olunan itkini azaltmaq mümkündür. Həmin məqsədlə işçi çarxın qalınlığını bir qədər azaltmaq məsləhət görülür.

Mayenin özlülüyü artdıqca nasosun sorma qabiliyyəti azalır. Lakin hal-hazırda nasosların su və özlü mayelər ilə işlədikdə buraxılabilən sorma hündürlüklərini müqayisə aparmaq üçün dəqiq tədqiqat nəticələri yoxdur.

1. 2. ÖZLÜ MAYELƏRİN NƏQL EDİLMƏSİ

BARƏDƏ MÜLAHİZƏLƏR (M. D. AYZENŞTEYNƏ GÖRƏ)

1. Özlü mayeləri nəql etdikdə nasosun məhsuldarlığı, basqısı və

FİƏ aşağı düşür, tələb olunan güc isə artır. 2. Mayelərin kiçik özlülüyündə FİƏ azalması əsasən disk (işçi

çarx) sürtünmə itkisi nəticəsində baş verir. 3. Böyük məhsuldarlığa malik olan nasoslarda maye özlülüyünün

nasosun Q, H və η parametrlərinə təsiri daha az olur. 4. Eyni dövrlər sayında və itigetmə əmsalında su ilə işlədikdə

yüksək FİƏ malik olan nasos özlü mayedə də yüksək nəticələrə malik olur. 5. Böyük özlülüyə malik olan mayelərdə FİƏ aşağı olması

nəticəsində nisbətən kiçik məhsuldarlıqda nasosda mayenin hərarəti artır. Bunun nəticəsində mayenin özlülüyü azalır və bunun görə disk sürtünmə itkisi azalır.

6. Məlum olduğu kimi işçi çarxın diametrinin artması verilmiş çevrəvi sürətdə disk sürtünmə itkisini dövrlər sayının artmasına nisbətən

,m

sm2/san

su

, dm3/san

Şəkil Ə.1-2. Su (1) və özlülü maye (2 və 3) ilə işləyən nasosların xarakteristikalarının müqayisəsi.

daha böyük olur. Odur ki, özlü mayelər nəql etdirdikdə FİƏ artırmaq üçün nasosun dövrlər sayını artırmağa və mümkün qədər xüsusi itigetmə əmsalı böyük olan nasoslardan istifadə etmək lazımdır.

7. Özlü mayeləri mərkəzdənqaçma nasosları vasitəsilə nəql etdirdikdə xüsusi itigetmə əmsalı ns = 85…100 arasında olan nasoslardan istifadə edilməlidir.

8. ns > 100 olduqda nasosun işçi pillələrinin sayını artırmaq tələb olunur. ns < 85 olduqda isə işçi çarxın diametrinin böyük olması tələb olunur, bu da öz növbəsində disk sürtünməsinə sərf olunan əlavə güc itkisinə səbəb olur, çünki güc D2- lə mütənasibdir.

9. Mayenin buraxılabilən özlülüyü özlü maye nəql edən nasosların ölçüsündən asılıdır. Böyük məhsuldarlığa malik olan nasoslar çox özlü mayeləri vurmağa imkan verir. (bax şəkil Ə.1-3)

10. Maye özlülüyünün kiçik qiymətində nasosun basqısı su vuran zaman yaratdığı basqıda işçi çarxlarda yaranan sürtünmə nəticəsində nisbətən bir qədər arta bilər.

11. Bəzi nasoslar üçün işçi çarxın tam xarici diametrində Q = 0 olduqda basqı maye özlülüyündən asılı olmur. Lakin işçi çarxın xarici diametri yonulmuş (kiçildilmiş) nasoslarda Q = 0 olduqda mayenin özlülüyünün artması ilə basqı suda işləyən zaman yaratdığı basqıya nisbətən azalır.

12. Özlü maye vuran nasosun xarakteristikasını kiçik dövrlər sayından böyük dövrlər sayına hesabladıqda sınaq nəticələrinə nisbətən hesablama nəticələri az alınacaq. Bu onunla əlaqədardır ki, Reynolds ədədi Re nasosun böyük dövrlər sayında kiçik dövrlər sayındakı Re nisbətən böyükdür. KQ, KH, Kη əmsalları da nasosun böyük dövrlər sayında böyük qiymətlərə malik olacaq. Böyük dövrlər sayından kiçik dövrlər sayına keçid halı üçün sınaq nəticələrinə nisbətən hesabi qiymətlər böyük olacaq.

13. Mayelərin özlülüyünün artması ilə nasosun sorma qabiliyyəti azalır. Müəlliflərin qeydləri:

1) Ayzenşteyn metodu nasosun optimal məhsuldarlığında sudan özlü mayelərə xarakteristikaların yenidən hesablanmasında yaxşı nəticələr verir, lakin Q < Qopt və Q > Qopt olduqda böyük xətalar yaranır. 2) Ayzenşteyn metodunda Re ədədi qiymətini hesablayarkən nasosu xarakterizə edən yalnız bir ölçü nəzərə alınır – işçi çarxının diametri D. Lakin, mərkəzdənqaçma nasoslarının bir neçə mühüm

May

enin

vurm

a te

mpe

ratu

rda

özlül

üyü

(VU)

Şəkil Ə.1-3. Mərkəzdənqaçma və porşenli nasosların vurulan məhsulun Məhsuldarlıq Q, m3/s

özlülüyündən və məhsuldarlığından asılı olaraq tətbiqi sahəsi 1- mərkəzdənqaçma nasosların tətbiqinin maksimum buraxılabilən həddi, 2- mərkəzdənqaçma nasosların tövsiyə

olunan tətbiq həddi (ηneft = ηsu ٠0,7)

həndəsi ölçüləri var, hansılar ki nasosların xarakteristikalarının yenidən hesablanmasında mütləq nəzərə alınmalıdır.

ƏLAVƏ 2

NASOSLARIN ƏVƏZLƏNMƏ CƏDVƏLİ [30]

Cədvəl Ə.2

Konsol nasoslar

1973-cü ildən 1982-ci ildən 1990-cı ildən 1.5К-6 К 8/18 К 50-32-125 1.5КМ-6 КМ 8/18 КМ 50-32-125 2К-6 К 20/30 К 50-32- 125 2КМ-6 КМ 20/30 К 65-50-160 2К-9 К 45/30 КМ 65-50-160 ЗК-6 К 45/55 К 80-65-160 ЗКМ-6 КМ 45/55 К 80-50-200 4К-12 К 90/35 КМ 80-50-200 4КМ-12 КМ 90/35 К 100-80-160 4К-8 К 90/55 КМ 100-80-160 4КМ-8 КМ 90/55 К 100-65-200 4К-6 К 90/85 КМ-100-65-200 4КМ-6 КМ 90/85 К 100-65-250 6КМ-12 К 160/20 КМ 100-65-250 6К-8 К 160/30 К 150- 125-250 8К-12 К 290/30 КМ 150-125-250

Hermetik nasoslar

1973-cü ildən 1982-ci ildən 1990-cı ildən

ЦНГ-70М-1 1,5ХГ-6К-2,8 1ЦГ6,3/20К-1,1 1ЦГ6,3/32К-2,2

ЦНГ-70М-2 1.5ХГ-6ХЗ-К-4 1ЦГ6,3/32К-2,2

ЦНГ-68 2ХГ-ЗК-14 1ЦГ12,5/50К-4 2ЦГ 25/50К-5.5

ЦНГ-69 ЗХГ-69-14 1ЦГ25/80К-11 ЦНГ-71 4ХГ-12К-14 4ЦГ50/50К-11

ЦНГ-70М-1 1,5ХГ-6К-2,8 1ЦГ6,3/20К-1,1 1ЦГ6,3/32К-2,2

ЦНГ-70М-2 1.5ХГ-6ХЗ-К-4 1ЦГ6,3/32К-2,2

ЦНГ-68 2ХГ-ЗК-14 1ЦГ12,5/50К-4 2ЦГ 25/50К-5.5

Ə.2 cədvəlin davamı

Horizontal nasoslar

1973-cü ildən 1982-ci ildən 1990-cı ildən

5НДВ Д 200-36 Д 200-36

4НДВ Д 200-95 1Д 200-90

6НДВ Д 320-50 1Д315-50

6 НДС Д 320-70 1Д315-71

10Д6 Д 500-65 1Д 500-63

8НДВ Д 630-90 1Д 630-90

12Д9 Д 800-57 1Д 800-56

12 НДС Д 1250-65 1Д 1250-63

14Д6 Д 1250-125 1Д 1250-125

14 НДС Д 1600-90 1Д 1600-90

16НДВ Д2000-21 АД 2000-21 -2

20Д6 Д 2000-1 00 АД 2000- 100-2

18 НДС Д 2000-62 АД 2500-62-2

20НДВ Д 3200-33 АД 3200-33-2

20 НДС Д 3200-75 АД 3200-75-2

22 НДС Д 4000-95 АД 4000-95-2

24НДВ Д 5000-32 АД 6300-27-3

24 НДС Д 6300-80 АД 6300-80-2

Ə.2 cədvəlin davamı

Kimyəvi nasoslar

1973-cü ildən 1982-ci ildən 1990-cı ildən

1.5Х-6 Х8/18 X 50-32-125 2Х-9 Х20/18 X 65-50-125 2Х-6 Х20/31 X 65-50- 160 ЗХ-9 Х45/31 X 80-65-160 ЗХ-6 Х45/54 X 80-50-200 4Х-12 Х90-33 X 100-80-160 . 4Х-9 Х90/49 X 100-65-200 4Х-6 Х90/85 X 100-65-250 – Х90/140 X 100-65-315 6Х-9 X 160/29 X 150-125-315 5Х-12 X 160/49 X 150-1 25-400 8Х-12 Х280/29 X 200-150-315 – ХЗ/40 АХ 40-25-160 1 ,5Х-4 АХ8/30 АХ 50-32-160 – Х8/60 АХ 50-32-200 2Х-6 АХ20/31 АХ 65-50-160 2Х-4 АХ20/53 АХ 65-40-200 ЗХ-9 АХ45/31 АХ 100-65-315 ЗАХ-6 АХ45/54 АХ 100-65-400 – АХ90/19 АХ 125-80-250 4АХ-12 АХ90/33 АХ 125- 100-3 15 4АХ-9 АХ90/49 АХ 125- 100-400 – АХ280/42 АХ 200- 150-400 – АХ500/37 АХ 250-200-315 – АХП8/40 АХП50-32-200 – АХП20/31 АХП65-50-160 – АХП45/54 АХП 100-65-400

Ə.2 cədvəlin davamı Çirkab axınlar üçün nasoslar

1973-cü ildən 1982-ci ildən 1990-cı ildən

ФГ 14,5/10 СД 16/10 СМ 80-50-200/4 ФГ 25, 5/14,5 СД 25/14 СМ 100-65-200/4 ФГ 16/27 СД 16/25 СМ 80-50-200а/2

– СД 32/40 СМ 80-50-200/2 ФГ57,7/9,5 СД 50/10 СМ 100-65-200/4 ФГ51/58 СД 50/56 СМ 100-65-200/2 ФГ81/18 СД80/18 СМ 125-80-315а/4 ФГ 81/31 СД 80/32 СМ 125-80-315/4 ФГ 11 5/38 СД 100/40 СМ 100-65-200/2 ФГ 144/46 СД 160/45 СМ 150-125-315/4 ФГ 2 16/24 СД 250/22,5 СМ 150-125-3153/4 ФГ 450/22, 5 СД 450/22,5 СМ 250-200-400/6 ФГ 450/57,5 СД 450/56 СМ 200- 150-5003/4 ФГ 450/95 СД 450/95 СМ 200- 150-500/4 ФГ 800/33 СД 800/32 СМ 250-200-400/4 16ФВ-18 ФВ2700/26.5 СДВ2700/26,5 24ФВ-13 ФВ4000/28 СДВ4000/28 26ФВ-22 ФВ7200/29 СДВ7200/29 ЗОФВ-17 ФВ9000/45 СДВ9000/45 ФГ 14,5/10 СД 16/10 СМ 80-50-200/4 ФГ 25, 5/14,5 СД 25/14 СМ 100-65-200/4 ФГ 16/27 СД 16/25 СМ 80-50-200а/2

– СД 32/40 СМ 80-50-200/2 ФГ57,7/9,5 СД 50/10 СМ 100-65-200/4 ФГ51/58 СД 50/56 СМ 100-65-200/2 ФГ81/18 СД 80/18 СМ 125-80-315а/4 ФГ 81/31 СД 80/32 СМ 125-80-315/4

ƏLAVƏ 3

К TİPLİ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLAR

К tipli nasoslar (şəkil Ə.3.1) – birpilləli, konsol tipli, işçi çarxın oxu üfüqi (horizontal) istiqamdə maye axınının daxil olmaqla mərkəzdənqaçma nasoslardır [33]. Bu nasoslar stasionar şəraitində рН = 6…9, 273... 358 К temperaturda, tərkibində bərk mexaniki qarışıqların ölçüsü ≤ 0,2 mm və həcmi konsentrasiyası 1,5%-ə qədər olan təmiz su (dəniz suyundan savayı) və ona bənzər mayeləri nəql etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu nasoslar kommunal təsərrüfatda, suvarma, irriqasiya, bataqlıqların qurudulması sahələrində geniş istifadə edilir. Bu nasoslar partlayış və yanğın təhlükəsi olan mayeləri vurmaq üçün istifadə edilə bilməz və yaşayış mənzillərində yerləşdirmək olmaz.

K tipli nasosların xarakteristikalarının ümumiləşdirilmiş Q – H qrafikində (şəkil Ə.3-2) bütöv xətlə kütləvi, qırıq xətlə isə sifarişlə istehsal edilən nasoslar göstərilmişdir.

K tipli nasosun markasını seçdikdə əvvəlcə ümumiləşdirilmiş Q – H qrafikindən tələb olunan məhsuldarlıq və basqıya əsasən nasosun markası seçilir (şəkil Ə.3-2). Bu zaman tələb olunan iş rejiminə (məhsuldarlıq, basqı) uyqun olan nöqtə nasosun xarakteristikasının işçi hissəsinin çərçivəsində və ya azacıq yuxarıda olmalıdır. Qrafiki xarakteristikaya əsasən işçi çarxın diametri seçilir.

K tipli nasosların texniki xarakteristikaları cədvəl Ə.3-1 və elektrik nasoslar aqreqatlarının əndazə və birləşdirici ölçüləri cədvəl Ə.3-2 verilmişdir. Nasosların axar hissələri – çuqun СЧ 20, qoruyucu oymaq polad 45 hazırlanır.

B

H

L

Şəkil Ə. 3-1. K tipli nasos

H, m

Q, m3/saat

Şəkil Ə.3-2. K tipli mərkəzdənqaçma nasosların xarakteristika sahələrinin toplusu.

Q, dm3/san

Cədvəl Ə. 3-1 K tipli nasosların texniki xarakteristikası

Markası

Verim, m3/saat,

(maks., nomin.,

min) Bas

qı, m

Fırla

nma

tezl

iyi,

dö

vr/dəq

Mühər

rikin

güc

ü,

kVt

Bur

axıla

bilə

n ka

vita

siya

eh

tiyatı,

m, ç

ox

olm

amalı

FİƏ

%,

çox

olm

amalı

К 8/18 12 8 6

14 18 19

2900 1,5 3,8 53

К 20/30 28 20 13

24 30 33

2900 4 3,8 64

К 45/30 58 45 28

25 30 35

2900 7,5 4,3 70

К 45/З0а 54 35 28

19 22,5 35

2900 5,5 4,3 70

К 90/20 110 90 56

26 20 26

2900 75 5,2 78

К 80-50-200 68 50 36

44 50 54

2900 15 3 5 65

К 80-65-160 36 50 63

34 32 27

2900 7,5 4 70

К 100-80-160 132 100 65

28 32 36

2900 15 4,5 77

К 100-65-200 140 100 60

42 50 56

2900 30 4 5 72

К 100-65-250 145 100 74

67 80 82

2900 45 4,5 67

К 160/30 210 160 110

24 30 34

1450 30 4,2 75

К 150-125-315 250 200 130

27 32 35

1450 30 4 76

К 290/30 360 290 200

26 30 34

1450 45 4,2 82

К 200-150-315 370 315 230

28 32 34

1450 45 4 81

Cədvəl Ə. 3-2

K tipli nasos aqreqatlarının qabarit və birləşdirici ölçüləri

Markası

Uzu

nluğ

u, m

m

Eni,

mm

Hün

dürlü

yü, m

m

Sorm

a bo

runu

n da

xili

diam

etri,

mm

Vur

ucu

boru

nun

daxi

li di

amet

ri, m

m

Küt

lə, k

q

К 8/18 768 257 321 40 32 64

К 20/30 932 287 335 50 40 85

К 45/30 1030 320 375 50 40 131

К 45/З0а 990 320 375 50 40 102

К 90/20 1030 320 375 80 50 135

К 80-50-200 1127 458 485 80 50 230

К 80-65-160 942 390 410 80 65 136

К100-80-160 1245 458 485 100 80 270

К 100-65-200 1310 498 540 100 65 376

К 100-65-250 1390 568 605 100 65 485

К 160/30 1535 515 585 150 100 435

К 150-125-315 1380 525 640 150 125 427

К 290/30 1645 575 630 200 125 550

К 200-150-315 1665 785 600 200 150 570

ƏLAVƏ 4

X TİPLİ NASOSLAR

X tipli nasoslar (şəkil Ə.4.1) – elektrik mühərriki ilə elastik mufta vasitəsilə birləşdirilmiş birpilləli üfüqi (horizontal) icrada olan mərkəzdənqaçma nasoslardır. Bu nasoslar neft-kimya, kimya və başqa sənaye sahələrində geniş istifadə edilir. Bu nasoslar maye axını ilə kontaktda olan hissələrinin materialına, kipkəc düyünün tipinə, işçi çarxının diametrinə, gücünə və komplektləşdirici mühərriklərə görə müxtəlif icrada istehsal edilir [30].

X tipli nasosların xarakteristikalarının ümumiləşdirilmiş Q – H qrafikində (şəkil Ə.4-2) bütöv xətlə kütləvi, qırıq xətlə isə sifarişlə istehsal edilən nasoslar göstərilmişdir.

X tipli olan nasosun markasını seçdikdə əvvəlcə ümumiləşdirilmiş Q – H qrafikindən tələb olunan məhsuldarlıq və basqıya əsasən nasosun markası seçilir. Sonra xarakteristikaya (şəkil Ə.4-3.1, Ə.4-3.12) əsasən nasosun düzgün seçildiyi yoxlanır. Bu zaman tələb olunan iş rejiminə (məhsuldarlıq, basqı) uyqun olan nöqtə nasosun xarakteristikasının işçi hissəsinin çərçivəsində və ya azacıq yuxarıda olmalıdır. Qrafiki xarakteristikaya əsasən işçi çarxın diametri seçilir.

X tipli elektrik nasoslar aqreqatlarının əndazə ölçüləri cədvəl Ə.4-1, nasosların əsas hissələrinin material icrasının növü isə cədvəl Ə.4-2-də verilmişdir.

Şəkil Ə. 4-1. X tipli nasosun kəsimi.

1 – nasosun gövdəsinin qapağı; 2 – işçi çarx; 3 – qayka; 4 – gövdə; 5 – val; 6 –dayaq kronşteyn.

H, m

Şəkil Ə. 4-2. X tipli nasosların Q – H sahələrin toplusu

(n dövr/dəq)

Şəkil Ə. 4- 3.1. X50-32-125- Д nasosların xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.2. X50-32-125- T nasosların

xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.3. X50-32-125-Л nasosların xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.4. X65-50-125-Д nasosların xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.5. X65-50-125- T nasosların

xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.6. X65-50-125- Л nasosların

xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.7. X65-50-160- T nasosların xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.8. X65-50-160- Л nasosların xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.9. X80-50-160- Д nasosların

xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.10. X80-50-200-K(E, И) nasosların

xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.11. X80-160-Д (K,E, И) nasosların

xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 4- 3.12. X150-125-315-Л nasosların

xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

X tipli ELEKTRİK NASOS AQREQATLARININ ƏNDAZƏ

ÖLÇÜLƏRİ ( mm)

Cədvəl Ə.4-1

Mühərrik

Nasosun markası Tip

Güc

, kV

t

Fırla

nma

tezl

iyi,

dövr

/dəq

Gər

ginl

ik,

V

L В H

4A90L2 3 920 325 Х50-32-125-Д 4A100S2 4 930

418 330

4A100S2 4 930 330 Х65-50-125-Д 4A100L2 5,5 960

418 330

4A160S2 15 1210 500 Х80 50-160-Д 4А160М2 18,5 1255

460 500

4А160М2 18,5 1250 504 530 Х80-50-200-К (Е, И) 4A180S2 22 1250 495 570

4A180S2 22 1360 550 Х100-80-160-Д (К, Е, И) В180М2 30

3000 380

1500 350

660

Cədvəl Ə.4-2

X tipli NASOSLARIN ƏSAS HİSSƏLƏRİNİN MATERİALLARI

Materiala görə icra növü

Hissələrin adları Д К Е И Т Л

Nasosun gövdəsi İşçi çarx Gövdənin qapağı

Xromlu çuqun ЧХ28

Polad 12Х18Н9ТЛ

Polad 12Х18Н12МЗТЛ

Polad 06ХН28МДТЛ

Titanlı xəlitə ТЛЗ

Silisiumlu çuqun ЧС15

Qoruyucu oymaq Polad 06ХН28МДТЛ

Val

Polad 10Х17Н13М2Т

Polad 12Х18Н9Т

Polad 10Х17Н13М2Т

Polad 06ХН28МДТ

Titanlı xəlitə ВТ1

Polad 06ХН28МДТ

Kronşteyn Çuqun СЧ15

ƏLAVƏ 5

AX TİPLİ NASOSLAR

AX tipli nasoslar (şəkil Ə.5-1) horizontal konsollu birpilləli mərkəzdənqaçma nasoslarıdır [30]. Bu nasoslar sıxlığı ≤ 1850 kq/m3, özlülüyü ≤ 3·10-5 m2/san, tərkibində bərk mexaniki qarışıqların ölçüsü ≤ 1 mm, həcmi konsentrasiyası 1,5%-ə qədər olan kimyəvi aktiv və neytral mayeləri nəql etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Nasosun materiala görə Д növ icrası olduqda vurulan mayenin temperaturu 273...363K (0...90°C) intervalda ola bilər, bütün qalan materiala görə icrada olan nasoslar üçün isə bu interval 233...363K (– 40...90°C).

AX tipli nasoslar üçün ümumiləşdirilmiş Q – H qrafikində (şəkil Ə. 5-2) bütöv xətlə kütləvi istehsal olunan nasoslar, qırıq (punktirli) xətlə sifariş edilən AX tipli nasoslar göstərilmişdir.

AX tipli olan nasosun markasını seçmək üçün tələb olunan verim Q və basqı H əsasən əvvəlcədən ümumiləşdirilmiş Q – H qrafikindən (şəkil Ə.5-2) istifadə olunur. Sonra qrafiki xarakteristikaya əsasən (şəkil Ə.5-3.1…Ə.5-3.3) seçimin düzgün olması yoxlanır. Bu zaman tələb olunan iş rejiminə (məhsuldarlıq, basqı) uyqun olan nöqtə nasosun xarakteristikasının işçi hissəsinin çərçivəsində və ya azacıq yuxarıda olmalıdır. Qrafiki xarakteristikaya əsasən işçi çarxın diametri seçilir.

AX tipli elektrik nasoslar aqreqatlarının əndazə ölçüləri cədvəl Ə.5-1, nasosların əsas hissələrinin material icrası isə cədvəl Ə.5-2-də verilmişdir. Şəkil Ə.5-4-də X və AX tipli elektrik nasoslar aqreqatlarının demontaj (sökmə) sxemi göstərilmişdir.

Şəkil Ə. 5-1. AX tipli nasosun kəsimi

1 – açıq tipli işçi çarx; 2 – gövdə; 3 – qoruyucu oymaq; 4 – val; 5 – dayaq kronşteyni

H, m

Q, m3/saat

Şəkil Ə. 5-2. AX tipli nasosların Q – H sahələrinin toplusu (n – dövr/dəq)

Şəkil Ə. 5- 3.1. AX(0)65-40-200 nasosların xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Şəkil Ə. 5- 3.2. AX125-80-250 nasosların xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə. 5- 3.3. AX125-100-400 nasosların xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

AX tipli ELEKTRİK NASOSLARININ ƏNDAZƏ ÖLÇÜLƏRİ (mm)

Cədvəl Ə.5-1 Mühərrik

Nasosun markasıTip Güc, kVt Fırlanma tezliyi,

dövr/dəq Gərginlik, V

L В Н

4A100L2 5,5 985 420 В112М2 7,5 1170 558

4А132М2 11 1120 458 АХ (О) 65-40-200

B160S2 15

3000

1280

305

620 4A160S4 15 1394 595

АХ125-80-250 В160М4 18,5 1510

480 705

4A200L4 45 1640 775 4А225М4 55 1650 790 АХ125-100-400 4A250S4 75

1500

220/380

1725

685 830

Cədvəl Ə.5-2

AX tipli LARIN ƏSAS HİSSƏLƏRİNİN MATERİALI

NASOSUN MATERİALA GÖRƏ İCRASI Hissələrin adları А Д К Е E1 И

İşçi çarx Nasosun gövdəsi Gövdənin qapağı

Polad 25L Xromlu çuqun

ÇX32 Polad

10Х18Н9ТЛ Polad

10Х18Н12МЗТЛPolad

10Х21Н6М2ТЛPolad

07ХН25МДТЛ

Qoruyucu oymaq Polad 20X13

və ya 45

Val: nasosun kipləşdirmə zonasında

Polad 30

Polad 20X13Polad

12Х18Н9Т Polad

10Х17Н13М2Т Polad

08Х21Н6М21 Polad

06ХН28НДТ

Yastıqlar zonasında Polad 30 Polad 20X13

və ya 30K Polad 30

Yastığın gövdəsi və qapağı Çuqun СЧ20

Şəkil Ə.5-4. X və AX tipli elektrik nasoslar aqreqatlarının demontaj (sökmə) sxemi

ƏLAVƏ 6

KM TİPLİ MONOBLOKLU ELEKTRİK

MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARI

KM tipli elektrik nasosları (şəkil Ə.6-1) unifikasiya olunmuş horizontal birpilləli monobloklu mərkəzdənqaçma nasoslarıdır. Bu nasoslar su, (dəniz suyundan başqa) pH = 7 göstəricisi olan sıxlığı kimyəvi aktivliyi ilə və özlülüyü suya yaxın olan, tərkibində ölçüsü ≤ 0,2 mm olan bərk qarışığı olan, həcmi konsentrasiyası 0,1 % çox olmayan mayeləri nəql etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Vurulan mayenin temperaturu 273...358 K ( 0...85°S)arasında olmalıdır.

Nasosun markasını seçmək üçün tələb olunan verim Q və basqı H əsasən ümumiləşdirilmiş Q – H qrafikindən (şəkil Ə. 6-2) istifadə olunur. Sonra qrafiki xarakteristikadan (şəkil Ə.6-3.1…Ə.6-3.3) nasosun markası düzgün seçildiyi yoxlanır. Bu zaman tələb olunan iş rejiminə (məhsuldarlıq, basqı) uyqun olan nöqtə nasosun xarakteristikasının işçi hissəsinin çərçivəsində və ya azacıq yuxarıda olmalıdır. Qrafiki xarakteristikadan işçi çarxın diametri təyin edilir.

Elektrik nasosunun konstruksiyasında valda iki variant qarşılıqlı əvəz oluna bilən kipkəclər nəzərdə tutulmuşdur: “salnik” tipli kipkəc C və yan tipli – 132-tipli kipkəc.

Vurulan mayenin girişi nasosun horizontal oxu istiqamətində, çıxışı isə oxdan keçən şaquli istiqamətdə yuxarı olur.

Elektrik nasosları KM 100-65-200 və KM 150-125-315 özül plitəsi üzərində quraşdırılıb, KM 80-50-200 nasos qurğusunda isə özül plitəsi yoxdur.

Nasosun maye axını ilə təmasda olan hissələrin hazırlanmasında boz çuqun СЧ20, mühafizə oymağı üçün polad 45 materiallardan istifadə edilmişdir,

KM tipli elektrik nasosların texniki xarakteristikaları cədvəl Ə. 6-1, onların əndazə və birləşdirici ölçüləri isə cədvəl Ə. 6-2-də verilmişdir.

Şəkil Ə. 6-1. KM tipli elektrik nasosunun kəsimi 1– spiralvari gövdə; 2 – işçi təkər; 3 – kipkəc düyünü;

4 – qoruyucu oymaq; 5 – aralıq pencərə; 6 – mühərrik.

H, m

Q, m3/saat

Şəkil Ə. 6-2. KM tipli nasosların Q – H sahələrinin toplusu

(n - dövr/dəq; sahənin daxilində punktir xətt – sahənin orta hissəsi)

H, m İşçi sahə

N, kVt

h

Şəkil Ə. 6- 3.1. KM 80-50-200 elektrik nasoslarının xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Q, m3/saat

Q, dm3/san

b, m Δhb

İşçi sahə H, m

N, kVt

hb, m

Şəkil Ə. 6- 3.2. KM 100-65-200 tipli nasosların xarakteristikası; n = 2900 dövr/dəq

Q, m3/saat

Q, dm3/san

Δhb

H, m İşçi sahə

Şəkil Ə. stikası; 6- 3.3. KM 150-125-315 tipli nasosların xarakterin = 1450 dövr/dəq

Q, m3/saat

Q, dm3/san

Δhb

N, kVt N, kVt

hb, m

Cədvəl Ə.6-1

KM tipli nasosların texniki xarakteristikası

Tipi

Verim m3/saat maks. nomin.

min.

Bas

qı, m

Fırla

nma

tezl

iyi,

dövr

/dəq

Mühər

rikin

güc

ü,

kVt

Bur

axıla

bilə

n ka

vita

siya

eht

iyatı,

m, ç

ox o

lmam

alı

FİƏ

%

КМ 50-32-125 17

12,5 8,6

17 20 22

2900 2,2 3,5 55

КМ 65-50-160 34 25 15

28 32 34

2900 5,5 3,8 64

КМ 80-65-160 68 50 32

26 32 34

2900 7,5 3,6 70

КМ 80-50-200 68 50 36

44 50 54

2900 15 3,5 65

КМ 100-80-160 132 100 65

28 32 36

2900 15 4,5 77

КМ 100-65-200 140 100 60

42 50 56

2900 30 4,5 72

КМ 150-125-250 245 200 120

18 20 21

1450 18,5 4,2 76

KM tipli ELEKTRİK NASOSLARININ ƏNDAZƏ ÖLÇÜLƏRİ (mm)

Cədvəl Ə.6-2

Mühərrik Elektrik nasoslarının

tipləri Tip

Güc, kVt

Fırlanma tezliyi,

dövr/dəq

Gərginlik, V

L В Н

КМ 80-50-200 4А16082ЖУ2 15 3000 380 810 350 475

КМ 100-65-200 4А180М2ЖУ2 30 3000 380 890 425 550

КМ 150-125-315 4А180М4ЖУ2 30 1500 380 920 560 650

ƏLAVƏ 7

D TİPLİ NASOSLAR

D - tipli nasoslar iki tərəfli girişi olan horizontal yarım spiralvarı girişli birpilləli mərkəzdənqaçma nasosudur (şəkil Ə.7-1). Bu nasoslarda valın yastıqları nasosun gövdəsinin xaricində yerləşdirilib.

Bu nasoslar kimyəvi aktivliyə görə su və özlülüyü suya yaxın və 36 sSt çox olmayan və tərkibində ≤ 0,06%-ə, ölçüləri ≤ 0,2 mm və bərkliyi ≤ 650 kqQ/mm2 olan bərk hissəcikləri, temperaturu ≤ 358 K (85°S) mayeləri vurmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Nasoslar şəhər, sənaye və kənd təsərrüfatı sahələrinin nasos stansiyalarında su təchizatı və suvarma sistemlərində istifadə edilir.

Bu nasoslar partlayış və yanğın təhlükəsi olan mayeləri vurmaq üçün istifadə edilə bilməz.

Nasosun markasını seçmək üçün tələb olunan verim Q və basqı H əsasən ümumiləşdirilmiş Q – H qrafikindən (şəkil Ə. 7-2) istifadə olunur, sonra qrafiki xarakteristikadan (şəkil Ə.7-3.1…Ə.7-3.28) nasosun markası düzgün seçildiyi yoxlanır. Bu zaman tələb olunan iş rejiminə (məhsuldarlıq, basqı) uyqun olan nöqtə nasosun xarakteristikasının işçi hissəsinin çərçivəsində və ya azacıq yuxarıda olmalıdır. Qrafiki xarakteristikadan nasosun işçi çarxının diametri təyin edilir.

Nasosların texniki göstəriciləri cədvəl Ə.7-1, nasos aqreqatlarının əndazə ölçüləri cədvəl Ə.7-2 verilmişdir.

Nasosun intiqalı elastik mufta ilə birləşdirilmiş elektrik mühərrikdən ibarətdir.

Şəkil Ə.7-1. Д tipli nasosun kəsiyi 1 – val, 2 – qapaq, 3 – işçi çarx, 4 – gövdə, 5 – dəyişilən kipləşdirici həlqə,

6,7 – qoruyucu oymaqlar, 8 – qaykalar

Q, dm3/san H, m

G, m3/s

G, m3/s Q, dm3/san

Şəkil Ə.7-2. Д tipli nasosların Q – Н sahələrinin toplusu (п – fırlanma tezliyi, dövr/dəq)

Şəkil Ə. 7- 3.1. Д200-35 nasosların xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə. 7- 3.2. Д200-95 nasosların xarakteristikası; n = 2950 dövr/dəq

Şəkil Ə. 7- 3.3. Д 200-36 nasosların xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə. 7- 3.4. Д320-70 nasosların xarakteristikası; n = 2950 dövr/dəq

Şəkil Ə. 7- 3.5. Д 320-50 nasosların xarakteristikası;

n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə. 7- 3.6. Д 630-90 nasosların xarakteristikası;

n = 960 dövr/dəq

Şəkil Ə. 7- 3.7. Д 500-65 nasosların xarakteristikası;

n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə. 7- 3.8. Д 800-57 nasosların xarakteristikası;

n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə. 7- 3.9. Д 630-90 nasosların xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə.7-3.10 Д 1250-65 nasosun xarakteristikası n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə.7-3.11Д 1250-65 nasosun xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə.7-3.12Д1600-90 nasosun xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə.7-3.13. Д 1250-125 nasosun xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə.7-3.14. Д2000-21 nasosun xarakteristikası; n = 980dövr/ dəq

Şəkil Ə.7-3.15.Д 1600-90 nasosun xarakteristikası; n = 1450 dövr/dəq

Şəkil Ə.7-3.16Д 2000-21 nasosun xarakteristikası; n = 730 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.17 Д2000-100nasosun xarakteristikası; n = 980 dövr/ dəq

Şəkil Ə.7-3.16Д 3200-33 nasosun xarakteristikası; n = 980 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.19.Д 2500-62 nasosun

xarakteristikası; n = 980 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.20Д 3200-33 nasosun

xarakteristikası; n = 730 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.21.Д 2500-62 nasosun xarakteristikası; n = 730 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.22.Д 3200-75 nasosun xarakteristikası; n = 980 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.23.Д 4000-95 nasosun xarakteristikası; n = 980 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.24.Д 5000-32 nasosun

xarakteristikası; n = 585 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.25.Д 4000-95 nasosun

xarakteristikası; n = 730 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.26.Д 6300-27 nasosun xarakteristikası; n = 585 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.27.Д 6300-27 nasosun

xarakteristikası; n = 730 dövr/dəqiqə

Şəkil Ə.7-3.28. Д 12500-24 nasosun xarakteristikası; n = 485 dövr/dəqiqə

Cədvəl Ə.7-1 Д tipli nasosların texniki xarakteristikası

Tipi

Verim, m3/saat maks. nomin.

min.

Bas

qı, m

Fırla

nma

tezl

iyi,

dövr

/dəq

Mühər

rikin

güc

ü,

kVt

Bur

axıla

bilə

n

kavi

tasi

ya e

htiy

atı,

m, ç

ox o

lmam

alı

FİƏ

, %,

az o

lmam

alı

1 2 3 4 5 6 7

Д200-36 240 200 160

33 36 38

1450 37 4,3 74

Д200-36 а 230 190 150

26 29 32

1450 30 4,8 69

Д200-36 б 210 180 130

23 25 27

1450 22 5 67

1Д200-90 240 200 140

83 90 97

2900 90 5,5 75

1Д200-90Э 220 180 130

68 74 80

2900 75 5,5 75

1Д200-90 б 200 160 115

56 62 68

2900 55 5,5 75

1Д250-125 305 250 180

120 125 133

2900 160 6 73

1Д250-125а 300 240 170

94 101 108

2900 132 6 73

1Д315-50 380 315 200

43 50 60

2900 75 6,5 79

1Д315-50а 360 300 210

35 42 48

2900 55 6,5 79

1Д315-50 б 325 280 210

30 36 40

2900 45 6,5 79

Ə. 7-1 cədvəlin davamı 1 2 3 4 5 6 7

1Д315-71 370 315 215

65 71 79

2900 110 6,5 80

1Д315-71а 355 300 210

57 63 69

2900 90 6,5 80

1Д500-63 560 500 340

58 63 69

1450 160 4,5 77

1Д500-63а 550 310 400

47 53 58

1450 132 4,8 74

1Д500-63 б 510 400 280

38 44 47

1450 110 5 69

1Д630-90 760 630 440

85 90 95

1450 250 5,5 77

1Д630-90а 710 550 360

68 74 78

1450 200 5,8 74

1Д630-90 б 660 500 290

57 60 64

1450 160 5,9 69

1Д630-125 740 630 420

117 125 129

1450 400 5,5 71

1Д630-125а 680 550 350

95 101 109

1450 315 5,6 68

1Д630-125 б 650 500 300

78 82 88

1450 250 5,7 63

1Д800-56 940 800 540

53 56 62

1450 200 5 83

1Д800-56а 870 740 520

43 48 52

1450 132 5,1 80

1Д800-56 б 800 700 490

35 40 43

1450 110 5,2 75

Ə. 7-1 cədvəlin davamı 1 2 3 4 5 6 7

1Д1 250-63 1500 1250 880

56 63 68

1450 315 6 86

1Д1250-63а 1360 1100 760

45 52,5 56

1450 250 6,1 83

1Д1250-63 б 1280 1050 720

37 44 47

1450 200 6,2 78

1Д1250-125 1515 1250 890

110 125 134

1450 630 5,5 78

1Д1250-125Э 1380 1150 800

92 102 114

1450 500 5,6 75

1Д1250-125 б 1250 1030 710

80 84 96

1450 400 5,7 70

1Д1600-90 1980 1600 1150

82 90 99

1450 630 7 85

1Д1600-90а 1800 1450 1050

68 75 83

1450 400 7,1 82

1Д1600-90 б 1625 1300 950

55 65 68

1450 315 7,2 77

АД2000-21-2 2000 21 960 160 5 90

АД2000- 100-2 2000 100 960 800 6 82

АД2500-62-2 2500 62 960 630 6 88

АД3200-33-2 3200 33 960 400 6,5 86

АД3200-75-2 3200 75 960 1000 6,5 88

АД4000-95-2 4000 95 960 1600 7 86

АД6300-27-3 6300 27 730 630 7,5 90

Cədvəl Ə.7-2

«Д» nasos aqreqatlarının qabarit və birləşdirici ölçüləri

Markası

Uzu

nluğ

u, m

m

Eni,

mm

Hün

dürlü

yü,m

m

Soru

cu b

orun

un

daxi

li di

amet

ri,m

m

Vur

ucu

boru

nun

daxi

li di

amet

ri,m

m

Küt

lə, k

q

1 2 3 4 5 6 7

Д200-36 1625 799 835 150 125 730

Д200-36а 1500 799 730 150 125 605

Д200-366 1496 799 730 150 125 625

1Д200-90 1727 557 795 150 100 820

1Д200-90а 1477 530 740 150 100 575

1Д200-90 б 1582 530 755 150 100 635

1Д250-125 2007 895 910 150 100 1245

1Д250-125а 1952 865 845 150 100 1195

1Д315-50 1687 600 825 200 150 821

1Д315-50а 1582 600 785 200 150 670

1Д315-50 б 1572 600 770 200 150 596

1Д315-71 1912 660 855 200 150 1170

1Д315-71а 1727 600 790 200 150 861

1Д500-63 2435 900 985 250 150 1650

1Д500-63а 2360 890 955 250 150 1590

1Д500-63 б 2320 890 955 250 150 1520

1Д630-90 2555 1000 1085 250 200 2210

1Д630-90а 2470 1040 1035 250 200 1880

Ə.7-2 cədvəlin davamı

1 2 3 4 5 6 7

1Д630-90 б 2440 1040 1035 250 200 1750

1Д630-125 2705 1320 1580 250 150 2980

1Д630-125а 2705 795 1115 250 150 2635

1Д630-125 б 2555 795 2225 250 150 2451

1Д800-56 2470 1040 1100 300 200 1655

1Д800-56а 2362 935 1065 300 200 1474

1Д800-56 б 2325 935 1065 300 200 1566

1Д1250-63 2645 1060 1220 350 250 2740

1Д1250-63а 2595 1060 1220 350 250 2570

1Д1250-63 б 2510 990 1042 350 250 2250

1Д1250-125 3243 1470 1705 350 200 4934

1Д1250-125а 2938 1370 1640 350 200 3783

1Д1250-125 б 2938 1370 1640 350 200 3643

1Д1600-90 3243 1470 1705 350 300 4460

1Д1600-90а 2938 1370 1640 350 300 3614

1Д1600-90 б 2938 1370 1640 350 300 2251

АД2000-21-2 2895 1230 1350 500 400 3050

АД2000-100-2 3845 1390 1550 500 300 5730

АД2500-62-2 3460 1810 1670 500 400 5930

АД3200-33-2 3445 1800 1760 600 500 5250

АД3200-75-2 4310 1700 1740 600 400 8930

АД4000-95-2 4850 1800 1755 600 500 12050

АД6300-27-3 4162 1767 1760 800 600 8100

АД6300-80-2 5470 2150 2115 800 600 18170

ƏLAVƏ 8

ЦН, ЦНС, ЦНСс TİPLİ ÇOXPİLLƏLİ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARI

ЦН tipli nasos aqreqatları - bir tərəfli maye girişi olan işçi çarxı

spiral görünüşlü horizontal çoxpilləli mərkəzdənqaçma nasoslarıdır [30]. Bu nasoslar su və özlülüyünə görə suya yaxın olan mayeləri,

temperaturu 100°S, tərkibindəki bərk qarışıq hissələrinin ölçüsü 0,2 mm, konsentrasiyası 0,05% olan kimyəvi aktiv maddələri vurmaq üçündür.

ЦНС, ЦНСс horizontal birgövdəli seksiyalı mərkəzdənqaçma nasoslardır.

ЦНС tipli nasoslar temperaturu 45°S qədər olan suyu neft laylarına vurmaq üçün istifadə edilir.

ЦНСс tipli nasoslar neft laylarına aqressiv tərkibli neft mədən sularını və eləcədə sıxlığı 1200 kq/m3, temperaturu 80°S-yə qədər olan kükürdlü suyu neft laylarına vurmaq üçün istifadə edilir.

ЦН tipli nasoslar eyni zamanda istilik elektrik stansiyalarında, ЦНСс - neft sənayesində istifadə edilir. Nasosların texniki göstəriciləri cədvəl Ə.8-1, əndazə ölçüləri cədvəl Ə.8-2 verilmişdir.

Cədvəl Ə.8-1 ЦН, ЦНС, ЦНСс tipli nasosların texniki xarakteristikası

Tip ölçüləri

Verim, m3/saat maks. nomin.

min.

Bas

qı,m

Fırla

nma

tezl

iyi,

dövr

/dəq

Mühər

rikin

güc

ü,

kVt

Bur

axıla

bilə

n ka

vita

siya

eht

iyatı,

m, ç

ox o

lmam

alı

FİƏ

, %,

azol

mam

alı

1 2 3 4 5 6 7

ЦН 160-112 194 160 130

108 112 114

2900 90 4,8 74

ЦН 160-112а 186 150 118

95 100 103

2900 75 4,8 72

ЦН 160-112б 167 135 100

76 80 82

2900 55 48 71

ЦН 400- 105 500 400 290

95 105 116

1450 200 4,5 80

ЦН400-105а 470 380 260

85 96

105 1450 160 4 78

ЦН 400-105б 450 360 250

74 83 92

1450 132 4 77

ЦН 400-210 480 400 295

191 210 230

1450 400 4,5 79

ЦН 400-210а 470 380 260

170 192 215

1450 315 4 77

Ə.8-1 cədvəlin davamı

1 2 3 4 5 6 7

ЦН 400-210б 455 360 250

91 166 185

1450 250 4 76

ЦН 1000-180-3 1100 1000 690

170 180 190

1450 630 8 83

ЦНС 63-1400 70 63 32

13501400 1520

2900 630 5 57

ЦНС90-1100 100 90 45

10501100 1200

2900 630 5 59

ЦНС 90- 1400 100 90 45

13301400 1500

2900 800 5 59

ЦНС 90- 1900 100 90 45

18201900 2000

2900 1000 5 60

ЦНС 630- 1700 760 630 300

15001700 2050

2900 4000 16 80

ЦНСс 180-1050 180 180 100

10501050 1250

2900 800 7 71

ЦНСс 180-1422 180 180 100

14221422 1750

2900 1250 7 71

ЦНСс 180-1900 180 180 100

19001900 2300

2900 1600 7 71

Cədvəl Ə.8-2

ЦН, ЦНС, ЦНСс nasos aqreqatlarının əndazə və birləşdirici ölçüləri

Markası U

zunl

uğu,

mm

Eni,

mm

Hün

dürlü

yü, m

m

Soru

cu b

orun

un

daxi

li di

amet

ri, m

m

Vur

ucu

boru

nun

daxi

li di

amet

ri,

mm

Küt

lə, k

q

1 2 3 4 5 6 7 ЦН 160-112 1850 820 885 150 100 920 ЦН 160-112а 1850 820 885 150 100 960 ЦН 160-112 б 1625 710 875 150 100 720 ЦН 400- 105 2690 1215 1148 250 200 3180 ЦН 400-105а 2485 1215 1148 250 200 2605 ЦН 400-105б 2445 1215 1148 250 200 2555 ЦН 400-210 3710 1370 1645 250 200 5550 ЦН 400-210а 3785 1370 1440 250 200 5225 ЦН 400-210б 3725 1370 1440 250 200 4975 ЦН 1000-180-3 3405 1475 1630 350 250 4730 ЦНС 63- 1400 6140 1410 1645 125 105 9900 ЦНС 90-1100 5570 1410 1645 125 105 9600 ЦНС 90- 1400 5760 1410 1645 125 105 9900 ЦНС 90-1900 6140 1410 1645 125 105 10600 ЦНС 630- 1700 6760 1340 1477 300 200 20730 ЦНСс 180-1050 5232 1200 1230 150 125 9760 ЦНСс 180-1422 5890 1510 1305 150 125 12255 ЦНСс 180-1900 6372 1430 1300 150 125 13730

ƏLAVƏ 9

ЦНС (Г; К) TİPLİ ÇOXPİLLƏLİ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARI

ЦНС (Г; К) tipli çoxpilləli mərkəzdənqaçma yüksəkbasqılı nasoslar tətbiq sahələrə və konstruksiyaya görə aşağıdakı qruplara bölünür [30]:

ЦНС – 274... 318 К (+1...+45°S) temperatur intervalında tərkibində mexaniki hissəciklərin 0,2% (kütləvi) çox olmayan neytral soyuq su nəql etmək üçün istifadə olunur;

ЦНСГ ––318...378 К (+45...+105°S) neytral isti su nəql etmək üçün istifadə olunur;

ЦНСК – 274... 313 К (+1...+40°S) temperatur intervalında turşu birləşmələri olan (pH < 6,5) suları vurmaq üçün istifadə olunur.

ЦНС tipli nasosun ümumi görünüşü Ə.9-1 və Ə.9-2 şəkillərdə göstərilib. ЦНС (Г;К) tipli nasosların seçilməsi texniki parametrlərinə görə cədvəl Ə.9-1 aparmaq olar.. Bu tipli nasosların əndazə və birləşdirici ölçüləri isə cədvəl Ə. 9-2-də verilmişdir.

Şəkil Ə.9-1. ЦНС tipli nasosun ümumi görünüşü

L

H

Şəkil Ə. 9-2. ЦНС tipli seksiyalı nasosun kəsimi

Cədvəl Ə.9-1

«ЦНС (Г; К)» tipli nasosların texniki xarakteristikası

Tip ölçüləri

Verim, m3/saat maks nomin

min

Bas

qı, m

Fırla

nma

tezl

iyi,

dövr

/dəq

Mühər

rikin

güc

ü,

kVt

FİƏ

, %

az o

lmay

araq

1 2 3 4 5 6 ЦНС 13-70 13 70 2950 11 40 ЦНС 13-105 13 105 2950 11 40 ЦНС 13-140 13 140 2950 15 40 ЦНС 13-175 13 175 2950 18,5 40 ЦНС 13-210 13 210 2950 18,5 49 ЦНС 13-245 13 245 2950 22 49 ЦНС 13-280 13 280 2950 30 49 ЦНС 13-315 13 315 2950 30 49 ЦНС 13-350 13 350 2950 30 49

ЦНС 38-44 48 38 28

5 44 54

2950 11 67

ЦНС 38-66 48 38 28

28 66 79

2950 15 67

ЦНС 38-88 48 38 28

51 88

103 2950 18,5 67

ЦНС 38-110 48 38 28

74 110 126

2950 22 67

ЦНС 38-132 48 38 28

98 132 158

2950 30 69

ЦНС 38-154 48 38 28

120 154 184

2950 30 69

ЦНС 38-176 48 38 28

144 176 210

2950 30 69

Ə.9-1 cədvəlin davamı 1 2 3 4 5 6

ЦНС 38-220 48 38 28

190 220 256

2950 45 69

ЦНС 60-66 80 60 48

25 66 75

2950 22 69

ЦНС 60-99 80 60 48

53 99

112 2950 30 69

ЦНС 60-132 80 60 48

81 132 149

2950 45 69

ЦНС 60-165 80 60 48

109 165 186

2950 55 69

ЦНС 60-198 80 60 48

137 198 223

2950 55 71

ЦНС 60-231 80 60 48

165 231 260

2950 75 71

ЦНС 60-264 80 60 48

193 264 297

2950 75 71

ЦНС 60-297 80 60 48

221 297 334

2950 75 71

ЦНС 60-330 80 60 48

250 330 371

2950 110 71

ЦНС 105-98 130 105 80

46 98

110 2950 55 65

ЦНС 105-147 130 105 80

92 147 164

2950 75 65

ЦНС 105-196 130 105 80

138 196 218

2950 110 65

ЦНС 105-245 130 105 80

184 245 271

2950 132 65

Ə.9-1 cədvəlin davamı

1 2 3 4 5 6

ЦНС 105-294 130 105 80

230 294 325

2950 160 65

ЦНС 105-343 130 105 80

276 343 379

2950 160 65

ЦНС 105-392 130 105 80

322 392 432

2950 200 65

ЦНС 105-441 130 105 80

368 441 486

2950 250 65

ЦНС 105-490 130 105 80

414 490 540

2950 250 65

ЦНС 180-85 220 180 130

80 85 95

1475 75 70

ЦНС 180-128 220 180 130

119 128 141

1475 110 70

ЦНС 180-170 220 180 130

159 170 186

1475 132 70

ЦНС 180-212 220 180 130

198 212 232

1475 160 70

ЦНС 180-255 220 180 130

237 255 278

1475 200 70

ЦНС 180-297 220 180 130

276 297 323

1475 250 70

ЦНС 180-340 220 180 130

316 340 369

1475 250 70

ЦНС 180-383 220 180 130

356 383 414

1475 315 70

ЦНС 180-425 220 180 130

395 425 460

1475 315 70

Ə.9-1 cədvəlin davamı

1 2 3 4 5 6

ЦНС 300- 120 360 300 220

100 120 130

1475 160 70

ЦНС 300- 180 360 300 220

157 180 191

1475 250 70

ЦНС 300-240 360 300 220

215 240 252

1475 320 70

ЦНС 300-300 360 300 220

272 300 313

1475 400 70

ЦНС 300-360 360 300 220

330 360 375

1475 500 70

ЦНС 300-420 360 300 220

387 420 436

1475 500 70

ЦНС 300-480 360 300 220

445 480 497

1475 630 70

ЦНС 300-540 360 300 220

502 540 559

1475 800 70

ЦНС 300-600 360 300 220

560 600 620

1475 800 70

ЦНС 300-480 360 300 220

445 480 497

1475 630 70

ЦНС 300-540 360 300 220

502 540 559

1475 800 70

ЦНС 300-600 360 300 220

560 600 620

1475 800 70

Cədvəl Ə.9-2

«ЦНС (Г; К)» nasos aqreqatlarının əndazə və birləşdirici ölçüləri

Tip ölçüləri U

zunl

uğu,

mm

Eni,

mm

Hün

dürlü

yü, m

m

Soru

cu b

orun

un

daxi

li di

amet

ri,m

m

Vur

ucu

boru

nun

daxi

li di

amet

ri, m

m

Küt

lə, k

q

1 2 3 4 5 6 7 ЦНС 38-44 1337 460 686 80 80 448 ЦНС 38-66 1623 450 715 80 80 458 ЦНС 38-88 1744 450 717 80 80 511 ЦНС 38-110 1825 450 735 80 80 549 ЦНС 38-132 1941 450 735 80 80 646 ЦНС 38-154 2012 450 735 80 80 672 ЦНС 38-176 2083 450 735 80 80 694 ЦНС 38- 198 2279 450 760 80 80 759 ЦНС 38-220 2400 450 760 80 80 858 ЦНС 60-66 1643 534 656 100 80 516 ЦНС 60-99 1768 534 656 100 80 622 ЦНС 60-132 2023 534 650 100 80 768 ЦНС 60-165 2153 534 810 100 80 894 ЦНС 60-198 2213 534 810 100 80 918 ЦНС 60-231 2318 534 670 100 80 1060 ЦНС 60-264 2398 534 670 100 80 1086 ЦНС 60-297 2478 534 670 100 80 1112 ЦНС 60-330 2628 534 710 100 80 1282 ЦНС 105-98 1900 640 780 125 125 950 ЦНС 105-147 2100 640 820 125 125 1120 ЦНС 105-196 2450 875 820 125 125 1475 ЦНС 105-245 2550 875 870 125 125 1600

Ə.9-2 cədvəlin davamı

1 2 3 4 5 6 7

ЦНС 105-294 2400 820 770 125 125 1565 ЦНС 105-343 2500 820 770 125 125 1655 ЦНС 105-392 2700 820 770 125 125 1830 ЦНС 105-441 2800 820 1095 125 125 2000 ЦНС 105-490 2900 910 1095 125 125 2070 ЦНС 180-85 2190 890 940 150 150 1670 ЦНС180-128 2480 1000 940 150 150 2030 ЦНС 180-170 2590 1000 940 150 150 2230 ЦНС 180-212 2770 1000 940 150 150 2430 ЦНС 180-255 2900 1000 950 150 150 2900 ЦНС 180-297 3050 1020 930 150 150 3160 ЦНС 180-340 3150 1020 930 150 150 3290 ЦНС 180-383 3560 1230 1230 150 150 4300 ЦНС 180-425 3800 1230 1230 150 150 4600 ЦНС 300-120 2785 900 1180 200 200 3250 ЦНС 300-180 3115 950 1200 200 200 4150 ЦНС 300-240 3115 1100 1440 200 200 4710 ЦНС 300-300 3505 1130 1440 200 200 5250 ЦНС 300-360 3625 1130 1440 200 200 5400 ЦНС 300-420 3815 1160 1440 200 200 6300 ЦНС 300-480 3935 1160 1440 200 200 6500 ЦНС 300-540 4055 1160 1440 200 200 6660 ЦНС 300-600 4175 1160 1440 200 200 6820

ƏLAVƏ 10

ЦНС (H, M) tipli çoxpilləli nasoslar Bu nasoslar yüksəkbasqılı seksiyalı horizontal quruluşlu

mərkəzdənqaçma nasoslarıdır. Konstruktiv xüsusiyyətlərinə görə iki qrupa bölünürlər. ЦНСН - tipli nasoslar vasitəsilə mədən şəraitində sıxlığı 900…1050

kq/m3 tərkibində həcmə görə 3% qədər qaz, 20%-ə qədər parafin, döymüş buxarların təzyiqi 0...500 mm civə sütunu olan kükürdsüz xam neft və su – qaz qarışığını nəql etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Nasoslar hidrogen göstəricisi pH = 7…8,5 tərkibində həcmə görə mexaniki qarışıqların miqdarı 0,2%-dən çox olmayan, bərk hissələrin ölçüsü 0,2 mm və sıxlığı 1050 kq/m3 çox olmayan temperaturu 45°...105°S intervalda olan su vurulmasında da istifadə edilə bilər. Mexaniki qarışığın hissəciklərinin mikrobərkliyi 1,47 qPa çox olmamalıdır.

Nasos ЦНСН105-490 yalnız su vurmaq üçün, ЦНСН 180-425 və ЦНСН300-600 tipli nasoslar isə yalnız su və yağ vurmaq üçün istifadə edilir. ЦНСМ və ЦНСН tipli nasosların əndazə və birləşdirici ölçüləri cədvəl Ə. 10-1-də verilmişdir.

Cədvəl Ə.10-1 «ЦНС (Н, М)» nasos aqreqatlarının əndazə ölçüləri

Nasosun markası

Mühər

rikin

güc

ü,

kVt

Uzu

nluğ

u, m

m

Eni,

mm

Hün

dürlü

yü, m

m

FİƏ

, %,

Küt

lə, k

q

1 2 3 4 5 6 7

ЦНСМ 38-44 18,5 1337 460 686 66 448 ЦНСМ 38-66 18,5 1623 450 715 66 458 ЦНСМ 38-88 30 1744 450 717 66 511 ЦНСМ 38-1 10 30 1825 450 735 66 549 ЦНСМ 38-132 37 1941 450 735 69 646 ЦНСМ 38- 154 45 2012 450 735 69 672 ЦНСМ 38-176 55 2083 450 735 69 694 ЦНСМ 38- 198 55 2279 450 760 69 759 ЦНСМ 38-220 75 2400 450 760 69 858 ЦНСМ 60-66 30 1643 534 656 67 516 ЦНСМ 60-99 45 1768 534 656 67 622 ЦНСМ 60-132 55 2023 534 650 67 768 ЦНСМ 60- 165 75 2153 534 810 67 894 ЦНСМ 60-198 75 2213 534 810 70 918 ЦНСМ 60-231 110 2318 534 670 70 1060 ЦНСМ 60-264 110 2398 534 670 70 1086 ЦНСМ 60-297 132 2478 534 670 70 1112 ЦНСМ 60-330 132 2628 534 710 70 1282 ЦНСН 105-98 75 1900 640 780 64 950 ЦНСН 105-147 110 2100 640 820 64 1120 ЦНСН 105-196 132 2450 875 820 64 1475 ЦНСН 105-245 160 2550 875 870 64 1600

Ə.10-1 cədvəlin davamı

1 2 3 4 5 6 7 ЦНСН 105-294 200 2400 820 770 64 1565 ЦНСН 105-343 250 2500 820 770 64 1655 ЦНСН 105-392 250 2700 820 770 64 1830 ЦНСН 105-441 315 2800 820 1095 64 2000 ЦНСН 105-490 250 2900 910 1095 64 2070 ЦНСН(М) 180-85 75 2190 890 940 71(72) 1670 ЦНСН(М) 180-128 110; 132 2480 1000 940 71(72) 2030 ЦНСН(М) 180-170 160 2590 1000 940 71(72) 2230 ЦНСН(М) 180-212 200 2770 1000 940 71(72) 2430 ЦНСН(М) 180-255 250 2900 1000 950 71(72) 2900 ЦНСН(М) 180-297 315 3050 1020 930 71(72) 3160 ЦНСН(М) 180-340 315 3150 1020 930 71(72) 3290 ЦНСН(М) 180-383 315 3560 1230 1230 71(72) 4300 ЦНСН(М) 180-425 315 3800 1230 1230 71(72) 4600 ЦНСН(М)300-120 200; 250 2785 900 1180 70(73) 3250 ЦНСН(М) 300-180 250; 400 3115 950 1200 70(73) 4150 ЦНСН(М) 300-240 31 5; 500 3115 1100 1440 70(73) 4710 ЦНСН(М) 300-300 400; 630 3505 1130 1440 70(73) 5250 ЦНСН(М) 300-360 500; 630 3625 1130 1440 70(73) 5400 ЦНСН(М) 300-420 630; 800 3815 1160 1440 70(73) 6300 ЦНСН(М) 300-480 630; 800 3935 1160 1440 70(73) 6500 ЦНСН(М) 300-540 800 4055 1160 1440 70(73) 6660 ЦНСН(М) 300-600 800 4175 1160 1440 70(73) 6820

ƏLAVƏ 11

MAGİSTRAL NEFT KƏMƏRLƏRİ NASOSLARI

Magistral mərkəzdənqaçma nasosları uzaq məsafələrə 353 К (+80°S) temperatura qədər və kinematik özlülüyü 3 sm2/san yüksək olmayan, tərkibində 0,2 mm mexaniki hissəcikləri və 0,05% həcmindən böyük olmayan neft və neft məhsullarını vurmaq üçün istifadə edilir (şəkil Ə.11-1). 1800 m3/saat (500 dm3/san) və daha çox verimli nasoslar yalnız nefti nəql etmək üçün istifadə olunur. 1250 m3/saat verimi qədər nasoslar – seksiyalı və çoxpilləlidirlər, 1250 m3/saat verimindən çox olan nasoslar – spiralvarı birpilləlidirlər [34].

Bu nasosların valın 3000 dövr/dəq tezliyində nominal rejimlər üçün Ə.11-1 cədvəldə verilmişdir. Nasosun markasını seçmək üçün tələb olunan verim Q və basqı H əsasən ümumiləşdirilmiş Q – H qrafikindən (şəkil Ə. 11-2) istifadə olunur, sonra qrafiki xarakteristikadan (şəkil Ə.11-3.1…Ə.11-3.9) nasosun markası düzgün seçildiyi yoxlanır və işçi çarxının lazımı diametri tapılır Magistral mərkəzdənqaçma nasosların spiralvarı НМ tipli konstruksiyası şəkil Ə.11-1 göstərilmişdir. Magistral mərkəzdənqaçma nasosların əndazə ölçüləri cədvəl Ə.11-2 [31verilib.

Val, işçi çarxlar və nasosun gövdəsi aşağıdakı materiallardan hazırlanır: – gövdə – çuqun СЧ 21- 40; – val – polad 40Х; – işçi çarx –НМ 10000-210 markalı nasos üçün polad 15Л-1; НМ 1250-260 markalı nasos üçün çuqun СЧ 21-40; qalan НМ markalı nasoslar üçün polad 25Л-1.

Şəkil Ə.11-1. Neft magistral xətti üçün HM tipli spiralvarı nasos.

1 – gövdə; 2 – tənzimləyici vint; 3 – dişli oymaq; 4 – rotor; 5 – dayaq yastığı; 6 – kipkəc;

7 – alın kipkəci; 8 – gövdənin qapağı; 9 – kipləşdirici həlqə; 10 – radial dayaq yastığı.

H, m

Q, m3/saat

Şəkil Ə.11-2. Neft magistral kəmərləri üçün mərkəzdənqaçma nasosların normal sırası.

Şəkil Ə.11-3.1. HM 125-550 tipli nasosun xarakteristikası

Şəkil Ə.11-3.2 HM 360-460 tipli nasosun xarakteristikası

Şəkil Ə.11-3.3. HM 500-300 tipli nasosun xarakteristikası

Şəkil Ə.11-3.4 HM 1250-260 tipli nasosun xarakteristikası

Şəkil Ə.11-3.5 HM 2500-230 tipli nasosun xarakteristikası

Şəkil Ə.11-3.6 HM 3600-230 tipli nasosun xarakteristikası

Şəkil Ə.11-3.7 HM 5000-21 tipli nasosun xarakteristikası

0

Şəkil Ə.11-3.8 HM 7000-210 tipli nasosun xarakteristikası

Şəkil Ə.11-3.9. HM 10000-210 tipli nasosun xarakteristikası

Cədvəl Ə.11-1

Neft magistral nasosların texniki xarakteristikası

Göstəricilər НМ

125

-550

НМ

180

-500

НМ

250

-475

НМ

360

-460

НМ

500

-300

НМ

710

-280

НМ

125

0 26

0

НМ

180

0-24

0

НМ

250

0-23

0

НМ

360

0-23

0

НМ

500

0-21

0

НМ

700

0-21

0

НМ

100

0-21

0

Verim, m3/saat 125 180 250 360 500 710 1250 1800 2500 3600 5000 7000 10000

Verim , dm3/san 35 50 70 100 139 197 348 500 695 1000 1390 1940 2780

Basqı , m 550 500 475 460 300 280 260 240 230 230 210 210 210

Buraxılabilən kavitasiya ehtiyatı, az olmayaraq, m,

4 5 6 8 12 14 20 25 32 40 42 52 65

FİƏ, az olmayaraq, % 68 70 72 76 78 80 80 83 86 87 88 89 89

Kütlə, kq 1950 1950 3300 3300 3100 3200 3000 4300 5350 5750 7050 7300 11400

Cədvəl Ə.11-2

Neft magistral nasoslarının əndazə ölçüləri (mm)

Nasosun markası Uzunluğu (mm) Eni (mm)

Hündürlüyü (mm)

НМ 125-550 2050 2510 1230

НМ 180-500 2050 1510 1230

НМ 250-475 2360 1620 1260

НМ 360-460 2360 1620 1260

НМ 500-300 2210 1620 1260

НМ 710-280 2210 1620 1260

НМ 1250-260 1750 1580 1000

НМ 1800-240 1950 1800 1200

НМ 2500-230 2140 2050 1460

НМ 3600-230 2140 2120 1500

НМ 5000-210 2300 3050 1660

НМ 7000-210 2400 2700 1720

НМ 10000-210 2500 2900 2130

ƏLAVƏ 12

KÖMƏKÇİ MAGİSTRAL MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARI

Magistral neft kəmərləri nasoslarının normal işləməsi üçün nasosun girişində vurulan mayenin lazımı təzyiqi yaratmaq üçün köməkçi nasoslardan istifadə olunur. Onlar müxtəlif konstruksiyalara malikdirlər [34]. Nasosların texniki göstəriciləri cədvəl Ə.12-1, əndazə ölçüləri cədvəl Ə.12-2 verilmişdir

НД tipli nasoslar eyni konstruksiyalı olub – ikitərəfli girişli işçi çarxlı və birpilləlidirlər.

8НДвН, 12НДсН, 20НДсН və 32НД-8 X 1 markalı nasoslarda yastıqlar diyircəkli tiplidirlər, 14НДсН, 18НДсН, 22НДсН və 24НДсН markalı nasoslarda sürüşmə yastıqlardan istifadə olunur. НДсН nasosların itigetmə əmsalı 90...110, НДвН tipli nasoslarda isə – 60.

Köməkçi magistral mərkəzdənqaçma nasosların vallarının fırlanma tezliyi 600, 750 və 1000 dövr/dəq (sinxron). Bu tipli nasoslar – yüksək FİƏ, yaxşı sorma qabiliyyətinə malikdirlər, müntəzəm, titrəyişsiz rejimlə işləyirlər, istismarı etibarlıdır və rahatdır Köməkçi magistral mərkəzdənqaçma nasoslarının digər növü НМП markalı nasoslardır. НМП tipli nasoslar – mərkəzdənqaçma, üfüqi, spiralvarı birpilləlidirlər. Bu nasosların texniki göstəriciləri cədvəl Ə.12-3 verilmişdir .

НМП markalı nasosların əsas hissələri aşağıdakı materiallardan hazırlanır: – gövdə – çuqun СЧ 18-36; – val – polad 40Х (НМП 250-74 və НМП 3600-78 nasoslar üçün), polad 45 (НМП5000-415 nasoslar üçün)); – işçi çarx – çuqun СЧ 21-40; – əlavə girişdə işçi çarx – polad 2Х13Л.

Cədvəl Ə.12-1 HД tipli nasosların texniki xarakteristikası

Göstəricilər 8Н

ДвН

12НДсН

14НДсН

18НДсН

20НДсН

22НДсН

32НД

8х1

24НДСН

Verim, m3/saat 600 1000 1260 1980 2700 3600 3000 4000

Basqı, m 35 24 37 34 39 52 76 69

FİƏ, % 79 85 87 91 90 92 76 82

Valın fırlanma tezliyi, dövr/dəq 960 960 960 730 730 730 735 590

Çarxın xarici diametri, mm 525 460 -540 700 765 860 935 1100

Pərlərin alın hissəsinin eni, mm — 63 67 84 92 — 102 —

Sorucu borunun diametri , mm 250 350 400 500 600 700 800 800

Vurucu borunun diametri , mm 200 300 350 450 500 600 600 600

Buraxılabilən sorma hündürlüyü, m 5,5 5 5 4,8 4,8 3,9 3,9 5,5

Nasosun kütləsi, kq 865 1592 — — 4300 5750 8000 8000

Cədvəl Ə.12-2

HД tipli nasosların əndazə və birləşdirici ölçüləri

Markası

Uzu

nluğ

u, m

m

Eni,

mm

Hün

dürlü

yü, m

m

Soru

cu b

orun

un d

axili

di

amet

ri, m

m

Vur

ucu

boru

nun

daxi

li di

amet

ri,

mm

Küt

lə, k

q

8НДвН 1258 825 1236 250 200 865

12НДсН 1392 1005 1354 350 300 1400

14НДсН 1645 1117 1747 400 350 1592

18НДсН 2080 1430 2130 500 450 3300

20НДсН 2300 1590 2104 600 500 4212

24НДсН 2695 2089 2841 800 600 9058

Cədvəl Ə.12-3 HMП tipli nasosların texniki xarakteristikası

Göstəriciləri НМП 2500-74 НМП 3600-78 НМП 5000-115 Verim, m3/ saat 2500 3600 5000 Basqı, m 74 78 115 FİƏ (su ilə işlədikdə),% 72 83 85 Valın fırlanma tezliyi, 1000 1000 1000 İşçi çarxının diametri, mm 690 725 840 Buraxılabilən kavitasiya ehtiyatı (su ilə işlədikdə), m

3 3 3,5

Nasosun gücü (neftlə işlədikdə), kVt 602 792 1590

Elektrik mühərriki ДС-118/44-6 ДС-118/44-6 СДН-2-16-59-6 Elektrik mühərrikinin gücü,

kVt 800 800 1600

Kütlə, kq: Nasos 7775 7775 9321 Aqreqat 15637 15637 19 735 və ya 17 235

ƏLAVƏ 13

BEYNƏLXALQ ÖLÇÜ VAHİDLƏRİ (SI)

Müxtəlif sistemlərin vahidlər arası əlaqələri.

1963-cü il yanvarın 1-dən dünyanın əksər ölkələrində beynəlxalq ölçü vahidlər sistemi (SI) qəbul edilmişdir. Bu ölçü vahidlər sistemi əsas vahidləri − metr, kiloqram (kütlə), saniyə, аmper, Kelvin dərəcəsi.

İngiltərədə və ABŞ-da bu vaxta kimi ənənəvi qeyrimetrik ölçü vahidlərindən istifadə olunur.

Cədvəl Ə.13-1 Müxtəlif sistemlərin ölçü vahidlərini Beynəlxalq ölçü vahidlər sisteminə çevirmək üçün cədvəl

Ölçmə vahidin şərti işarəsi

Parametrlər Ölçmə vahidi azərbaycanca latınca və ya

ingiliscə rusca BS ölçü vahidlə

qiyməti

Saniyə san s сек 1 san Dəqiqə dəq min мин 60 san

Zaman

Saat saat h ч 3600 san Paskal Ν/m2 (Pa) Ν/m2 Η/м2 (Па) 1 Pa Bar bar bar бар 105 Pa

Təzyiq

Texniki atmosfer at

at və ya kgf/cm2

am və ya кгс/ см2; кГ/ см2

9,80665 ·104 Pa

Ə. 13-1 cədvəlinin davamı Ölçmə vahidin şərti işarəsi

Parametrlər Ölçmə vahidi azərbaycanca latınca rusca

BS ölçü vahidlə qiyməti

Fiziki atmosfer atm atm атм 1,01324·105 Pa Millimetr civə sütunu mm civə süt. mm Hg мм рт. ст. 133,322 Pa Millimetr su sütunu mm su süt. mm H2O мм вод. ст.

9,80665 Pa

Funt-qüvvə bölünsün kvadrat fut − lbf/ft2 − 47,8803 Pa

funt-qüvvə bölünsün kvadrat düym − lbf/in2 − 6894,76 Pa

Fut su sütunu − ft H20 − 2989,07 Pa Düym su sütunu − in H2O − 249,089 Pa

Düym civə sütunu − in Hg − 3386,39 Pa

Təzyiq

Pyeza − t/( m·s2) т /(м ·сек2) 1000 Pa Metr m m м 1 m Yard − yd − 0,9144 m Fut − ft − 0,3048 m

Məsafə

Düym − in − 0,0254 m Kütlə Kiloqram kq kg кг 1 kq

Ə. 13-1 cədvəlinin davamı Ölçmə vahidin şərti işarəsi

Parametrlər Ölçmə vahidi azərbaycanca latınca rusca

BS ölçü vahidlə qiyməti

Funt (ticarət) (16 unsiya, 256 dirhəm, 17000 gran)

− lb (UK) Ib (US) − 0,4536 kq

Gran − gr − 64,7989·10−6 kq Unsiya (ticarət) − oz − 28, 3495·10−3 kq Ton (uzun) − ton − 1016,05 kq Ton (qısa) − sh.ton − 907,185 kq Troya unsiyası − oz tr − 31, 1035·10−3 kq Aptek unsiyası − oz apoth − 31, 1035·10−3 kq Sentner (uzun) − cwt − 50,8023 kq

Kütlə

Sentner (qısa) − sh-cwt − 45,3592 kq Vatt Vt W Вт 1 Vt At qüvvəsi

− − л. с. 735,499 Vt (75 kQ·m /san)

Fut- paundal saniyədə − ft·pdl /s − 0,0421 Vt Fut - funt qüvvə saniyədə − ft·lbf /s − 1.3558 Vt

At qüvvəsi (ingilis) − hp − 745,7 Vt

Güc

Britaniya istilik vahidi saatda − Btu / h − 0,2931Vt

Ə. 13-1 cədvəlinin davamı Ölçmə vahidin şərti işarəsi

Parametrlər Ölçmə vahidi azərbaycanca latınca rusca

BS ölçü vahidlə qiyməti

Nyuton-metr N·m N·m Hм 1 N·m Kiloqram qüvvə-metr kqq·m; kQ·m kgf·m кгс·м;

к Г ·м 9,8066 N·m

Qüvvə momenti

Funt qüvvə fut lbf·ft 1,3558 N·m Kub-metr m3 m3 м3 1 m3 Kub-santimetr sm3 cm3 см3 10−6 m3 Litr l l л 1,00003·10−3 m3 Kub yard − yd3 − 0,7645 m3 Kub fut − ft3 − 0,0283 m3 Kub düym − in3 − 16,3871 sm3 Qallon (ingilis) − gal (UK); − 0,0045 m3 Pinta (ingilis) − pt (UK) − 568,261 sm3 Maye unsiyası (ingilis) − fl.oz (UK) − 28,413 sm3 Qallon (ABŞ) − gal (US) − 0,00378543 m3 Maye pinta (ABŞ) − lig.pt (US) − 473,179 sm3 Maye unsiya (ABŞ) − fl.oz (US) − 29,5737 sm3

Həcm

Neft bareli (ABŞ) − − − 0,158988 m3 Kvadrat-metr m2 m2 м2 1 m2 Kvadrat-santimetr sm2 cm2 см2 10−4 m2

Sahə

Kvadrat-yard − yd2 − 0,836127 m2

Ə. 13-1 cədvəlinin davamı Ölçmə vahidin şərti işarəsi

Parametrlər Ölçmə vahidi azərbaycanca latınca rusca

BS ölçü vahidlə qiyməti

Kvadrat fut − ft2 − 0,092903 m2 Sahə Kvadrat düym − in2 − 6,4516 с sm2 Kiloqram bölünsün kub-metr kq / m3 kg/m3 кг/ м3 1 kq/m3

Kiloqram qüvvə saniyə kvadrat bölünsün metr üstə 4

kqq·s2 /m4; kQ·s2 /m4 kgf·s2 /m4 кгс · сек2 /m4;

кГ · сек2 /m4 9,80665 kq/m3

Sıxlıq (həcmi kütlə)

Funt bölünsün kub-fut − Ib/ft3 − 16,0185 kq/m3

Coul C J Дж 1 С (1 N·м) Kiloqram qüvvə - metr kqq·m;

kQ·m kgf·m кгс·м4; кГ·м4 9,8066 C

Vatt-saat Vt·saat W·h Вт·ч 3,6·103C Fut- paundal − ft·pal − 0,0421 C

İş, enerji

Fut - funt-qüvvə − ft·lbf − 1,3558 C Kub-metr saniyədə m3/ san m3/ s м3/сек 1 m3/ san Kub-santimetr saniyədə sm3 /san cm3 /s см3 /сек 1·10−6 m3/ san

Litr dəqiqədə l/ dəq l/ min л /мин 16,667·10−6 m3/ san

Sərf

Kub fut dəqiqədə − ft3 /min − 471,947·10−6 m3/ san

Ə. 13-1 cədvəlinin davamı Ölçmə vahidin şərti işarəsi

Parametrlər Ölçmə vahidi azərbaycanca latınca rusca

BS ölçü vahidlə qiyməti

Qallon (ingilis) dəqiqədə − gal (UK) /min − 75, 768·10−6 m3/ san Sərf

Qallon (ABŞ) dəqiqədə − gal (US)/ min − 63,0905·10−6 m3/ san

Nyuton N N H 1N (l kq·m /san2) Kiloqram-qüvvə kqq; kQ kgf кгс; кГ 9,8066 N Paundal − pdl − 0,1382 N

Qüvvə, çəki

Funt- qüvvə − Ibt − 4,4482 N Metr saniyədə m/san m/s м/сек 1 m/san Sürət Fut saniyədə − ft/ s − 0,3048 m/san Nyuton bölünsün kub-metr N /m3 N /m3 H/м3 1 N/м3

Qram-qüvvə bölünsün santimetr-kub qq/sм3 − гс/см3 9 ,8066·103 N/м3

Kiloqram-qüvvə bölünsün metr-kub

kqq /м3; kQ /м3 kgf/ m3 kгс/м3; kГ/м3 9,8066 N/м3

Xüsusi çəki

Funt- qüvvə bölünsün kub-fut − Ibf /ft3 − 157,087 N/м3

Təcil Metr bölünsün saniyə kvadratda m/san2 m/ s2 м/сек2 1 m/san2

Ə. 13-1 cədvəlinin davamı Ölçmə vahidin şərti işarəsi

Parametrlər Ölçmə vahidi azərbaycanca latınca rusca

BS ölçü vahidlə qiyməti

Təcil Fut bölünsün saniyə kvadratda − ft / s2 − 0,3048 m/san2

Kelvin dərəcəsi К К, deg К, град 1 K Selsi dərəcəsi °S °С, deg °С, град T Κ = t°C+273,15 Renkin dərəcəsi − °R − Τ Κ = (9/5) t°R

Farenqeyt dərəcəsi − °F − Τ Κ =(9/5) x x (t°F-32) +273,15

Temperatur

Reomür dərəcəsi − °Rm − Τ Κ = (5/4) t° Rm + +273,15

Coul C J Дж 1 C Kilokalori kkal kcal ккал 4, 1868·103 C

İstilik miqdarı

Britaniya istilik vahidi − Btu − 1055,06 C İstilik vermə əmsalı

Vatt bölünsün metr kvadrat-dərəcə Vt /(m2·dər) W /(m2·deg) Вт /(м2·град) 1Vt /(m2·dər)

Kilokalori bölünsün metr kvadrat -saat-dərəcə

kkal/ (m2·saat·dər) kcal/ (m2·h ·deg) ккал /(м2·ч·

град) 1,1630 Vt /(m2·dər) İstilik ötürmə əmsalı

Britaniya istilik vahidi bölünsün saniyə - kvadrat fut - Far. dər.

− Btu/(s·ft2 ·deg F) − 20441,7 Vt /(m2·dər)

Ə. 13-1 cədvəlinin davamı

Ölçmə vahidin şərti işarəsi Parametrlər Ölçmə vahidi

azərbaycanca latınca rusca BS ölçü vahidlə

qiyməti

Vatt bölünsün metr -dərəcə Vt/ (m·dər) W/(m·deg) Вт /(м· град) 1 Vt/ (m·dər)

Kilokalori bölünsün metr -saat-dərəcə

kkal/(m·saat· dər) kcal/(m· h · deg) ккал/

(м·ч·град) 1,1630 Vt /(m·dər)

İstilik keçirmə əmsalı

Britaniya istilik vahidi bölünsün saniyə - fut-Farenqeyt dərəcəsi

− Btu /(s·ft·deg F) − 6230,64 Vt /(m·dər)

Metr-kvadrat bölünsün saniyə m2/san m2/s м2/сек 1 m2/san Temperatur

ötürmə əmsalı Fut-kvadrat bölünsün saniyə − ft2/ s − 0,0929 m2/san

Coul bölünsün kiloqram-dərəcəyə C/(kq ·dər) J/(kg· deg) Дж/(кг·град) 1C/(kq ·dər)

Kilokalori bölünsün kiloqram-dərəcəyə kkal/ (kq·dər) kcal/ (kg·deg) ккал/(кг·град) 4,1868·103 C/(kq ·dər)

Xüsusi istilik tutumu

Britaniya istilik vahidi bölünsün funt -Farenqeyt dərəcəsi

− Btu / (Ib-deg F) − 4186,8 C/(kq ·dər)

Cədvəl Ə. 13-2 Təzyiq ölçü vahidlər arasındakı əlaqələr

Əvəz olunanın ölçü vahidinə keçmək üçün əlaqə əmsalları Ölçü vahidin adı

Ölçü vahidin işarəsi Pa MPa at

(kQ/sm2) atm bar mm civə süt.

m su süt.

Paskal Pa (N/m2) 1,0 1⋅10-6 1,02⋅10-5 9,869⋅10-6 1⋅10-5 0,007501 1,02⋅10-4

Meqapaskal MPa 1⋅106 1,0 10,197 9,869 10,0 7501,0 102

Texniki atmosfer at. (kQ/sm2) 98066,0 0,09807 1,0 0,9680 0,9807 735,55 10,0

Fiziki atmosfer atm 101327,0 0,101327 1,033 1,0 1,013 760,0 10,33

Bar bar 105 0,1 1,0197 0,9869 1,0 750,06 10,2

Millimetr civə sütunu mm civə süt. 133,32 1,333⋅10-4 0,001359 0,001316 0,00133 1,0 0,01359

Metr su sütunu m su süt. 9806,8 9,807⋅10-4 0,100 0,09680 0,09807 73,56 1,0 `

ƏLAVƏ 14

MÜXTƏLİF MAYELƏRİN FİZİKİ VƏ KİMYƏVİ XASSƏLƏRİ

Cədvəl Ə. 14-1 Müxtəlif mayelər üçün həcmi elastiklik modulu (atmosfer təzyiqdə və t = 20°S temperatur olduqda)

Maye MPa

Yağ:

Turbin – 30

1750

Sənaye – 20 1400

Sənaye – 50 1500

AMQ-10 1330

Kerosin T-1 1350

Distillə olunmuş su 2060

Cədvəl Ə. 14-2

Müxtəlif mayelərin doymuş buxarlar təzyiqinin temperaturdan asılılığı,

(mm civə sütunu ilə) Temperatur, °S Maye

5 10 20 30 60 80 100

Su 6,6 8,85 17,5 55,3 14,9 355 760

Kerosin T-1 35 84 100 270 406

3 6 13

1 2 3

Yağ:

АМГ-10

Sənaye-20

Sənaye-50 1

Cədvəl Ə. 14-3

Müxtəlif mayelər üçün sıxlığın və kinematik özlülüyün orta qiymətləri

Sıxlıq, kq/m3 Kinematik özlülük, St (10−4 m2/san) Temperatur, °S Maye

20 50 20 40 60 80 Su 998 − 0,010 0,0065 0,0047 0,0036

Neft Bakı,yüngül 884 − 0,25 − − −

Neft Bakı, ağır 924 − 1,4 − − −

Aviasiya benzini 745 − 0,0073 0,0059 0,0049 −

Kerosin T-1 (təmizlənmiş)

808 − 0,025 0,018 0,012 0,010

Kerosin T-2 (traktor üçün)

819 − 0,010 − − −

Dizel yanacağı 846 − 0,28 0,12 − −

Qliserin 1245 − 9,7 3,3 0,88 0,38

Civə 13550 − 0,0016 0,0014 0,0010 −

Yağlar: gənəgərçək 960 − 15,0 3,5 0,88 0,35

transformator 884 880 0,28 0,13 0,076 0,084

АМГ-10 − 850 0,17 0,11 0,085 0,065

İy (ox) yağı AУ − 892 0,48 0,19 0,098 0,059

Sənaye - И12 − 883 0,48 0,19 0,098 0,059 Sənaye - И 20 − 891 0,85 0,33 0,14 0,080 Sənaye - И 30 − 901 1,8 0,56 0,21 0,11 Sənaye - И 50 − 910 5,3 1,1 0,38 0,16 turbin − 900 0,97 0,38 0,16 0,088 Avtotraktor AKи-10

− 898 5,0 1,1 0,45 0,20

ƏDƏBİYYAT

1. Есьман И.Г. Насосы, М. Гостоптехиздат, 1954, 286 с.

2. Караев М.А., Меликов М.А., Мустафаева Г.А. О коэффициенте быстроходности центробежных насосов и пересчете их характеристики с воды на более вязкую жидкость. // Известие высших технических учебных заведений Азербайджана, №6, 2003, с.24-27.

3. Ибатулов К.А. Практические расчеты по буровым и эксплуатационным машинам и механизмам, Баку, Азнефтеиздат 1955, 293 с.

4. Караев М.А. Проблемы повышения эффективности работы буровых и нефтепромысловых насосов. Докторская диссертация, Баку, 1981.

5. Караев М.А., Амиров Ф.А. Распределение общего КПД в центробежном насосе 4К-6 при работе на водных растворах полиакриламида // Нефть и газ, 1975, №9.

6. Методическое руководство по определению характеристик центробежных насосов. Уфа, 1976, с-70.

7. Руководящий документ. Методика расчета напорных характеристик и пересчета параметров центробежных насосов магистральных нефтепроводов при изменении частоты вращения и вязкости перекачиваемой жидкости. РД39-30-990-84, 1984, 37 с.

8. Степанов А.И. Центробежные и осевые насосы. М. Машгиз, 1960.

9. Аитова Н.З. Режимы работы насосных станций с высокооборотными регулируемыми насосами при перекачке вязких нефтей по магистральным трубопроводам. Автореферат кандидатской диссертации. Уфа, 1984.

10. Михайлов А.К., Малюшенко В.В. Лопастные насосы. М.Машиностроение, 1977, 288 с.

11. Башта Т.М. и др. Гидравлика, гидромашины и гидроприводы. М. Машгиз, 1970, 246 с.

12. Суханов Д.Я. Работа лопастных насосов на вязких жидкостях. М. Машгиз, 62 с.

13. Ляпков П.Д. О влиянии вязкости жидкости на характеристики центробежных насосов: Тр. ВНИИНЕФТЕГАЗ, 1964, вып.41.

14. Шищенко Р.И. Буровые и эксплуатационные машины и механизмы, Азнефтехимиздат, 1947.

15. Шерстюк К.Н. Насосы, вентиляторы, компрессоры, Высшая школа, 1972.

16. Есьман И.Г. Насосы. ГОНТИ, 1939.

17. Ippen A.T. The influence of viscosity on Centrifugal – pump Performance. The Trans. of the ASME, vol. 68, № 18, 1946.

18. Пфлейдерер К. Лопаточные машины для жидкостей и газов. Машгиз. 1960, 883 с.

19. Жукова Т.И. Исследование всасывающей способности центробежных насосов, работающих на вязких жидкостях. Автореферат кандидатской диссертации. МИНХиГП им.И.М.Губкина, М. 1955.

20. Абдурашитов С.А., Караев М.А., Гусейнов С.К. Экспериментальное исследование однодисковых центробежных насосов 8HD6х1 и 14 HDСК при перекачке высоковязких жидкостей.//Транспорт и хранение нефти и нефтепродуктов, №10, 1967.

21. Поляков В.В., Скворцов Л.С. Насосы и вентиляторы. М. Стройиздат 1990, 336 с.

22. Игнатьев В.Г. Экспериментальное исследование особенности работы центробежных насосов в системе промыслового сбора и транспорта парафинистых нефтей. Канд. дисс. Небитдаг, 1968.

23. Айзенштейн М.Д. Центробежные насосы для нефтяной промышленности. М. Госшоптехиздат, 1957, 363 с..

24. Ибатулов К.А. Исследование в области нефтепромысловых машин и механизмов. Докторская диссертация, Баку, 1961.

25. Ибатулов К.А. Гидравлические машины и механизмы в нефтяной промышленности. М.Недра, 1972, 286 с.

26. Ибатулов К.А. Перекачка глинистых растворов центробежными насосами, Журнал «Нефть и газ», №3, 1961.

27. Белоусов В.А., Еронин В.И., Попов А.М. Результаты промышленных испытаний подпорного насосного агрегата НМП2500-74.//Транспорт и хранение нефти и нефтепродуктов, №9, 1975.

28. Еронин В.И., Колпаков Л.Г., Овечкин В.В. Результаты промышленных испытаний насосного агрегата НМ7000-230//РНТС, Транспорт и хранение нефти и нефтепродуктов, №8, 1973, М.ВНИИОЭНГ.

29. Френкель Н.З. Гидравлика, М. Госэнергоиздат, 1956, 456 с.

30. Каталог насосного оборудования. Часть 1. Россия и СНГ, Гидромашсервис. М., 2003, 48 с

31. Нефтепромысловое оборудование. Справочник, под редакцией Е.И. Бухаленко. «Недра», М.,1990, 559 с

32. Насосы центробежные двустороннего входа. Каталог, М.,1982, 24 с.

33. Насосы общего назначения типа К. Каталог, М.,1977, 30 с.

34. Центробежные нефтяные магистральные и подпорные насосы. Каталог, М., 1973, 20 с.

35. http://www.fokino.ru/ns.htm

36. http://document.org.ua/techno/pump/

37. http://www.ges.ru/book/book_pumps/

38. www.irimex.ru/services/catalog/nasos/

39. http://www.chemicalpumps.ru/

КАРАЕВ Мирюлдуз Агабек оглы, д.т.н., профессор, АЗИЗОВ Азизага Гамид оглы, к.т.н., доцент, МАХМУДОВ Садыг Агалар оглы, к.т.н., доцент, АЗИЗОВ Вадим Гамидович, к.т.н. РАБОТА ЦЕНТРОБЕЖНЫХ НАСОСОВ НА ВЯЗКИХ ЖИДКОСТЯХ Учебное пособие. Для студентов специальности «Гидромашины, гидроприводы и гидропневмоавтоматика». (на азербайджанском языке) АГНА, Баку. 2008 г., 195 c.

© Азербайджанская Государственная Нефтяная Академия