monitorimi i cilËsisË sË ajrit nË shqipËrinË lindore me

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE NATYRORE

DEPARTAMENTI I KIMISË

MONITORIMI GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE

VERIORE DHE LINDORE TË SHQIPËRISË

NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE

PËRDORUR MYSHQE SI BIOINDIKATORË

KANDIDATI UDHËHEQËS SHKENCOR

LIRIM BEKTESHI PROF.DR. PRANVERA LAZO

TIRANË 2013

DISERTACION

i paraqitur nga

MSc. LIRIM BEKTESHI

udhëhequr nga

Prof. Dr. PRANVERA LAZO

Për marrjen e gradës shkencore

DOKTOR

Tema: “MONITORIMI GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE

VERIORE DHE LINDORE TË SHQIPËRISË NËPËRMJET

MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE SI

BIOINDIKATORË”

Mbrohet më dt ……./……./ 2013 para jurisë

Kryetar …………………………………………

Anëtar (oponent) ………………………………..

Anëtar (oponent) ………………………………..

Anëtar ……………………………………………

Anëtar ……………………………………………

MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË

SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE

SI BIOINDIKATORË

1

Falenderime

Dëshiroj të falenderoj të gjithë ato që më kanë ndihmuar gjatë punës për realizimin e

këtij punimi. Dua të shpreh falenderime të veçanta për udhëheqësen e këtij punim Prof.

Dr Pranvera Lazo, që me udhëzimet, këshillat dhe përkushtimin e saj më ka ndihmuar

gjatë gjithë punës për realizimin e saktë të objektivave të punimit.

Falenderoj për bashkëpunimin në realizimin e këtij punimi prof Trajçe Stafillov, prof

Lubçe Barandovski të Universitetit të Shkupit.

Gjithashtu dua të shpreh falenderime dhe mirnjohje për Departamentin e Kimisë të

FSHN. që më mundësoi kryerjen e analizave të nevojshme në laboratorin shkencor të

Kimisë Analitike.



SI BIOINDIKATORË

2

PERMBAJTJA

Falenderime faqe 1

Përmbajtja e lëndës 2

Hyrje 4

Kapitulli 1

Pjesa teorike

1.1 Vlerësimi i cilësisë së mjedisit faqe 5

1.2 Ndotja e mjedisit 7

1.3 Burimet e ndotjeve 9

1.4 Erozioni 10

1.5 Reduktimi i efekteve të ndotjes 12

1.6 Bioakumulimi 12

1.7 Biomagnifikimi 12

1.8 Biomonitorimi 13

1.9 Kriteret e zgjedhjes së biomonitorëve 13

1.10 Myshqet 14

1.10.1 Karakteristikat fizike të myshqeve 15

1.10.2 Cikli i jetës së myshqeve 16

1.10.3 Mjedisi i myshqeve 16

1.10.4 Përdorimi i myshqeve si biomonitor 18

1.11 Krahasimi i myshqeve dhe likeneve si biomonitor 19

1.12 Faktorët që ndikojnë në akumulimin e elementeve nga myshqet 22

1.13 Kapja e nutrienteve nga myshqet 23

1.14 Shkëmbimi i kationeve 24

1.15 Aftësia e kapjes së nutrienteve 28

1.16 Sezonaliteti 29

1.17 Grimcat atmosferike 29

1.18 Depozitimi i grimcave atmosferike 30

1.19 Përbërja e aerosoleve 31

1.20 Metalet e rënda 32

1.21 Metalet esenciale 35

1.22 Ndotja mjedisore në zonën e Elbasanit 37

1.23 Probleme mjedisore dhe ndotja e ajrit në Shqipërinë Lindore 40



SI BIOINDIKATORË

3

Kapitulli 2

Studimi i depozitimeve atmosferike të metaleve të rënda në Shqipërinë lindore dhe

veriore me metodën e biomonitorimit duke përdorur myshqe

2.1 Qëllimi i studimit faqe 45

2.2 Përmbledhje e studimit 45

2.3 Hyrje 46

2.4 Materiale dhe metoda 47

2.5 Analiza statistikore 50

2.6 Rezultate dhe diskutime 50

2.7 Përpunimi statistikor i të dhënave 55

2.8 Analiza multivariate dhe e korrelacionit të të dhënave 66

2.9 Normalizimi gjeokimik i elementeve duke marrë Li si referues 76

2.9.1 Analiza e korrelacionit të të dhënave 78

2.10 Përfundime 83

Kapitulli 3 Teknika e biomonitorimit me myshqe e depozitimeve atmosferike në zonën e

Elbasanit

3.1 Qëllimi i studimit faqe 84

3.2 Përmbledhje e studimit 84

3.3 Shkarkimet e metaleve të rënda në atmosfere 85

3.4 Materiale dhe metoda 86

3.5 Rezultate dhe diskutime 89

3.6 Vlerësime sipas stacioneve 93

3.7 Përpunimi statistikor i të dhënave 95

3.8 Efektet e metaleve të rënda në myshqet e ekspozuara 97

3.9 Analiza multivariable dhe e korelacionit të të dhënave 98

3.10 Studimi i faktorit të akumulimit 104

3.10.1.Analiza multivariable e të dhënave FA 107

3.11 Përfundime 111

Literatura 112



SI BIOINDIKATORË

4

Hyrje

Ajri është pjesë e mjedisit që mund të ndotet lehtë nga ndotësit inorganikë ose organikë. Në

grupin e ndotësve inorganikë krysore janë metalet e rënda. Bazuar në faktin se ato janë të

padegradueshëm në natyrë, si dhe toksicitetin e tyre, ndotja e ajrit nga metalet e rënda paraqet

problem global. Burimet natyrore të këtyre komponimeve përfshijnë vullkanet, zjarret e pyjeve,

proceset e dekompozimeve biologjike dhe oqeanet. Ndërsa burimet antropogjene lidhen me

shkakimet nga aktivitetet e ndryshme industriale Niveli dhe shtrirja në të cilën shkarkimet

përhapen varen p.sh. nga lloji i burimit të emetimit, përbërja e shkarkimeve dhe kushtet

atmosferike. Shumica e shkarkimeve mbeten afër burimit të shkarkimit, por disa mund të

përhapen me mijëra kilometra. Kontributi kryesor në ndotjen nga metalet e rënda u përket

ndotjeve industriale gjë që identifikohet edhe në studim.

Cilësia e ajrit mund të monitorohet duke matur përqëndrimet e ndotësve drejtpërdrejt në ajër ose

në depozitime, duke ndërtuar modele që përshkruajnë përhapjen e ndotësve ose duke përdorur

biomonitorë. Meqenëse metodat klasike të monitorimit të ndotjes së ajrit janë të kushtëzuara nga

kostot e larta dhe vështirësitë në kryerjen e monitorimeve të gjera në kohë dhe hapësirë, ka patur

një rritje të interesit në përdorimin e metodave indirekte, siç është përdorimi i organizmave që

veprojnë si biomonitorë. Myshqet (së bashku me likenet) konsiderohen si bimët më të mira për t’u

përdorur si biomonitorë të ndotjes së ajrit. Myshqet janë bimë që nuk kanë rrënjë të vërteta, si

rrjedhim ata kanë një marrëdhënie të ngushtë me atmosferën, e marrin ushqimin e tyre nga

depozitimet e lagështa dhe të thata atmosferike.

Myshqet janë indikator të dobishëm për monitorimin biologjik të depozitimeve atmosferike në

rang rajonal, prandaj edhe në këtë studim (që përfshin zonën e Shqipërisë lindore e veriore) është

përdorur specia e myshkut Hypnum cupressiforme (mjaft e përhapur në zonën e studimit).

Studimi i ndotjes nga metalet e rënda, si rezultat i depozitimeve atmosferike, nëpërmjet teknikës

së biomonitorimit, e shoqëruar me teknika analitike, kryhet për herë të parë në vendin tonë. Ky

studim ka interes pasi bëhet vlerësim i ndotjes nga metalet e rënda të një zone ku kanë ushtruar

aktivetetin e tyre një numër i madh operatorësh të rëndësishëm për nxjerrjen e mineraleve dhe

përpunimin industrial të tyre. Si rezultat i aktivitetit dhjetra vjeçar të këtyre operatorëve, një

pjesë e të cilëve vazhdojnë aktivitetin e tyre, në këtë zonë dallojmë disa rajone më të ndotura nga

metale të ndryshme si rajoni i Elbasanit, rajoni Bulqizë-Burrel dhe rajoni Librazhd-Prrenjas-

Guri i Kuq.

Rajoni i Elbasanit i cili paraqitet më i ndotur nga metalet e rënda është studjuar veçanërisht duke

përdorur metodën e biomonitorimit aktiv “moss bag”

Përdorimi i metodave statistikore për përpunimin e të dhënave ka ndihmuar në paraqitjen e një

tabloje të qartë të burimeve të ndotjes si dhe zonave më të ndotura.



SI BIOINDIKATORË

5

KAPITULLI I

PJESA TEORIKE

1.1 Vlerësimi i cilësisë së mjedisit

Që nga mesi i viteve 1800 botanistët vunë re se myshqet dhe likenet filluan të zhdukeshin

në zonat rreth qyteteve të mëdha. Ato nisën të kërkojnë për shkaqet e mundshme të këtij

fenomeni, dhe konstatuan se emetimi i ndotësve të ndryshëm në ajrin e zonave urbane si

rezultat i aktiviteteve industriale ndikonte në rritjen e këtyre bimëve.

Në 1866 William Nylander (Finlandë) ishte i pari natyralist i cili bëri lidhjen e zhdukjes

së likeneve dhe ndotjes së ajrit. Ai vërejti se disa specie likenesh, të cilat ishin prezente

në parkun e qytetit, mungonin në pjesë të tjera të tij, dhe këtë ndryshim e lidhi me

cilësinë e ajrit.

Përveç likeneve edhe myshqet pësuan të njëjtin fenomen nga fundi i viteve 1800.

Megjithëse myshqet dhe likenet mund të gjenden edhe në mjedise me klimë ekstreme si

në shkretëtira apo në zonat polare, shumë specie të tyre janë mjaft të ndjeshme ndaj

ndotësve të ajrit. Ka pak specie të këtyre bimëve që u mbijetojnë kushteve të ndotjes

relativisht të lartë të ajrit apo dhe specie që zhvillohen në kushtet e një ndotjeje të

moderuar të ajrit. Bazuar në ndjeshmërinë e këtyre specieve si dhe prezencën e tyre në

zona të ndryshme ne mund të gjykojmë reth nivelit të ndotjes së ajrit.

Pse myshqet apo likenet janë të ndjeshëm ndaj ndotësve? Përderisa tek këto bimë

mungon sistemi rrenjor, absorbimi me anë të sipërfaqes së gjetheve të cilat janë në

kontakt me ajrin, është mënyra e vetme e përfitimit të elementeve ushqyes të tretur në

ujin e shiut apo drejtpërdrejt nga depozitimet atmosferike. Nga ana tjetër, myshqet dhe

likenet kanë mungesë të shtresës mbrojtëse (kutikula) e cila ndalon futjen krahas

elementeve ushqyes edhe të ndotësve të ndryshëm në to.

Myshqet asimilojnë shumicën e elementeve ushqyes dhe të ujit nëpërmjet gjetheve të tyre

të holla (Rűhling & Tyler 1968, Puckett 1988). Ndryshe nga gjethet e bimëve më të larta

të cilat janë të mbuluara nga një shtresë dyllore të hollë (kutikula) tek myshqet kjo shtresë

mungon. Kjo bën që myshqet të marrin me shpejtësi ujin nëpërmjet gjetheve në kohë shiu

apo dhe në kushtet e lagështisë së lartë të ajrit dhe ta nxjerrin jashtë shumë lehtë kur ajri

është i thatë. Kjo mënyrë marrje të elementeve ushqyes është e dëmshme në rastin kur

ajri është i ngarkuar me ndotës të ndryshëm.

Meqenëse specie të ndryshme myshku kanë ndjeshmëri të ndryshme ndaj niveleve të

ndotjes, ato përdoren me sukses si monitorues të ndotjes së ajrit por dhe si indikatorë të

cilësisë së ajrit.

Kjo metodë vlerësimi të cilësisë së ajrit paraqet mjaft interes pasi metodat e drejtpërdrejta

instrumentale të matjes së niveleve të ndotjes së ajrit japin një vlerësim të ndotësve në

momentin e matjes, por ato nuk mund të vlerësojnë nivelin e ndikimit të këtyre ndotësve



SI BIOINDIKATORË

6

në organizma të ndryshëm. Sipas Hermens (2008) (Qendra për Ekologji dhe Hidrologji,

UK) myshqet janë indikatorë të besueshëm, se si ndotja e ajrit ndikon në ekosisteme, për

arsye se ato marrin shumicën e ushqyesve drejtpërdrejt nga ajri dhe shiu. Gjithashtu

myshqet janë ideale për monitorimin e trendit të depozitimit të ndotësve në kohë, si dhe

vlerësimit e krahasimin të niveleve të ndotjes në zona të ndryshme. (Hermens et al 2008).

Vlerësimi i cilësisë së ajrit realizohet në dy metoda:

- vlerësimi i drejtpërdrejtë,

i cili bazohet në mbledhjen e aerosoleve në filtra special. Kjo metodë jep një rezultat të

vlerës së ndotjes së mjedisit nga metalet apo dhe ndotës të tjerë gjatë kohës së marrjes së

mostrës. Analizimi i ndotësve sipas kësaj metode kërkon pajisje speciale të cilat janë të

shtrenjta.

- vlerësim duke përdorur bioindikatorë ku si të tillë përdoren myshqe, likene,

alga,levore pemësh, halat e pishave etj

Metoda e dytë, ajo e përdorimit të bioindikatorëve, është mjaft e përdorur sot për arsye të

lehtësisë së mbledhjes dhe përpunimit të mostrave ashtu dhe për shkak të kostos së ulët të

alizimit të tyre. Me anë të kësaj metode mund të bëhen matje të njëkohëshme për shumë

ndotës në ajër (Puckett 1988).

Sot pothuaj në të gjitha vendet e Europës, por dhe më gjerë, po përdoret kjo metodë

sidomos në përcaktimin e ndotjes së ajrit nga metalet e rënda.

Monitorimi i depozitimeve të metaleve të rënda nga atmosfera në Europë ka filluar që

prej vitit 1990. Ndërsa prej vitit 2000 Vlerësimi Europian me Myshqe, (European Moss

Survey), është drejtuar nga një program special (ICP Vegetation) i cili kordinon

veprimtarinë me Qendrën për Ekologji dhe Hidrologji në Mbretërinë e Bashkuar.

Monitorimi i drejtpërdrejtë i ndotësve në ajër kërkon marrje të vazhdueshme të mostrave

të ajrit dhe, për arsye të kostos, mund të kryhet në një numër të kufizuar vendesh. Ndërsa

monitorimi duke përdorur myshqe është më i thjeshtë, pasi mund të merren mostra në

qindra stacione në gjithë Europën. Si rezultat analizimit të mostrave të myshqeve çdo 5

vjet në vendet Europiane është përfituar një informacion i dobishëm lidhur me trendin e

ndotjes së mjedisit në zona të ndryshme (European Moss Survey 2005).

Kështu p.sh në Europë pas studimit të vitit 2005 (myshqet u morën në afërsisht 6000

pika në 28 vende të Europës) lidhur me përmbajtjen e metaleve të ndryshëm në ajër me

metodën e biomonitorimit me myshqe, është vënë re një ulje e përqendrimeve për

arsenikun 70%, vanadiumin 60%, kadmiumin 52%, hekurin 45% ndërsa ulje të

përqendrimeve në vlera më të ulta kemi për zinkun 29%, bakrin 20%, nikelin 20%. Për

mërkurin dhe kromin ulja është e vogël respektivisht 12% dhe 2%. Pra mund të themi se

ka një ulje, në përgjithësi, të depozitimit të metaleve të rënda në Europë, por në rajone të

veçanta kemi devijime nga trendi i përgjithshëm duke mos patur ulje por në disa raste ka

rritje të përqëndrimit të tyre (European Moss Survey 2005).

Përqëndrime të ulta të metaleve të rënda në myshqe vëmë re në rajonin e Skandinavisë,

vendeve Balltike apo në Angli, megjithëse vlera të larta, në këto vende mund të vihen re

pranë burimeve lokale. Përqëndrime të ulta të hekurit, mërkurit, nikelit dhe vanadit u

vunë re në vendet e Europës Qëndrore. Europa Lindore dhe Belgjika kanë përqëndrime të

larta të metaleve të rënda por janë prezente edhe rajone me përqëndrime të ulta.

Gjatë shekullit të fundit bota njohu një zhvillim të madh industrial. U zhvilluan shumë

sidomos industritë e prodhimit të çelikut dhe automobilave. Prodhimi dhe përdorimi i



SI BIOINDIKATORË

7

automobilave njohu një rritje të madhe, duke çuar në rritjen në përmasa shqetësuese të

ndotjes së ajrit sidomos në zonat e mëdhe urbane. Ndërsa prodhimi i energjisë, duke

përdorur si lëndë djegëse qymyret apo lëndë të tjera fosile, u përhap në të gjitha vendet.

Kërkesat gjithmonë në rritje për mirëqenie çuan në ngritjen e industrive të ndryshme që

lidhen me ndërtimin si ato të prodhimit të çimentos apo materialeve të ndryshme

ndërtimore.

Shfrytëzimi pa kriter i pyjeve ka çuar në krijimin e zonave të tëra të ekspozuara ndaj

errozionit i cili konsiderohet si faktur ndotës, kjo pasi ujrat e shirave marrin me vete sasi

të mëdha dherash duke i transportuar dhe ndotur zona të gjera. Po ashtu në kohë të thatë

pasojë e ekspozimit ndaj diellit toka thahet dhe era merr me vehte grimcat e dheut të

sipërfaqes duke i transportuar në gjithë zonën përreth.

Nga ana e ambientalistëve dekada më pare është shprehur shqetësimi lidhur me ndotjen

gjithnjë në rritje të ajrit por kërkesat e tyre nuk u vlerësuan nga qeveritë. Sot mbrojtja e

mjedisit është një nga prioritet e qeverive në shumë vende të zhvilluara të botës. Për këtë

qëllim janë ngritur e funksionojnë organizma të ndryshëm, të cila, bazuar në punën e

madhe kërkimore, hartojnë politika dhe programe për mbrojtjen e mjedisit.

1.2 Ndotoja e mjedisit

Ndotësit përfshijnë të gjithë komponimet apo elementet kimik të cilët çlirohen në

atmosfere kryesisht nga aktiviteti njërëzor të cilët shkaktojnë ndryshime të gjendjes

mjedisore si dhe dëme në organizmat e gjalla (Moriarty 1999).

Ndotja e mjedisit e ka shoqëruar njërzimin gjatë gjithë peiudhave të zhvillimit të tij, që në

periudhat prehistorike kur njëriu përdori për herë të parë zjarrin. Nga studimet e kryera në

shpellat prehistorike, që shërbenin si ambiente jetese për njërzit e lashtë, janë gjetur

gjurmë bloze e cila lidhet nivelin e lartë të ndotjes për shkak të mungesës së ventilimit të

tyre.

Nga studimet e shtresave në akullnajat e Greonlandës, janë gjetur të dhëna për ndotjen

nga metale të ndryshme, që lidhen me përpunimin e metaleve në periudhat e civilizimit

Grek, Romak apo Kinez. Në këto periudha niveli i ndotjeve ka qenë i ulët dhe i

supertueshëm nga natyra, por problemet mjedisore me të cilat ndeshemi sot, fillimet e

tyre i kanë me revolucionin industrial, i cili u shoqërua me ngritjen e fabrikave të

ndryshme që përdornin për prodhim energjie sasi të mëdha qymyri. Sasive të mëdha të

shkarkimeve kimike në këtë periudhë ju shtua dhe rritja mbetjeve të patrajtuara urbane.

Format kryesore të ndotjes së mjedisit janë:

a- Ndotja e ajrit

Ndotësit kryesor të ajrit janë shumica e metaleve të rënda, komponimet e squfurit dhe të

azotit si dhe komponimet e klorflorkarbonit (CFC). Ndotësit e këtij grupi, në pjesën

dërrmuese, çlirohen në atmosfere si rezultat i aktivitetit njërëzor, i cili lidhet me aktivitete

industriale apo dhe përdorimi i produkteve të ndryshme që kanë në përbërje të tyre

metalet e rënda (Pitcairn et al 1995, Pacyna &Pacyna 2001).



SI BIOINDIKATORË

8

Figura 1.2.1. Kombinati Metalurgjik Elbasan

Proceset natyrore të emetimit të ndotësve në atmosfere janë të lidhur me aktivitetet e

vullkaneve ku si rezultat i shpërthimeve vullkanike çlirohen në atmosfere sasi të

konsiderueshme gazrash sulfurorë apo hi vullkanik i cili në vetvete përbëhet nga grimca

pluhuri me përmbajtje të ndryshme metalore (Nriagu 1989). Gjithashtu këtu përfshihen

djegia e pyjeve, të cilat përfshijnë sipërfaqe të konsiderueshme çdo vit, dhe si pasojë në

atmosfere çlirohen gaze të ndryshme (si CO2 apo okside të azotit NOx). Hiri dhe bloza që

krijohen nga djegia, transportohen nga era në distanca të largëta, duke ndotur ajrin me

metale të ndryshëm të cilat kanë qenë të depozituar në drurë gjatë aktivitetit të tyre

jetësor. Përsa i përket aktivitetit të dekompozimit biologjik kemi ndotje kryesish nga gaze

(kryesisht metan) që çlirohen pasojë e këtij procesi.

Niveli dhe shtrirje e përhapjes së ndotjes në ajër varet nga përbërjë e emetimit, kushtet

atmosferike dhe ato topografike. Shumica e ndotësve mbeten në afërsi të burimit të

shkarkimit, por disa mund të përhapen me mijra kilometra (Wittig 1993)

b- Ndotja e tokës

Ndodh si rezultat i precipitimit të ndotësve të ndryshëm me prejardhje nga shkarkimet e

ndryshme industriale apo përdorimit të pesticideve dhe herbicideve. Ndotës kryesor të

tokës janë metalet e rënda, hidrokarburet e ndryshme si dhe komponime organike të

klorinuara. Toka në vetvete shërben si një mjedis ku ndodh depozitimi i vazhdueshëm i

ndotjeve të ndryshme organike dhe inorganike. Ideja se teka ka aftësi të vetrigjenerohet

nuk ka bazë, pasi ndotës si metalet e rënda, ndryshe nga ndotësit organik (që degradohen

si rezultat i proceseve kimike që ndodhin) janë ndotës të qëndrueshëm. Tokat me

ngarkesë të lartë të metaleve të rënda ( për arsye të aktiviteteve industriale) mund të

konsiderohen burim potencial për ndotjen e ajrit dhe ujrave sipërfaqësor dhe nëntoksor.

c- Ndotja e ujit

Kjo lloj ndotje ndodh ai pasojë e shkarkimeve të ujrave të papërpunuara urbane dhe

industrial, që mund të jenë të detyrueshme apo aksidentale, në ujrat e lumenjve, liqeneve

ose deteve. Gjithashtu ndotja e ujrave ndodh si pasojë e shplarjes nga shirat të pesticideve

apo plehrave të ndryshme të përdorura në bujqësi. Vendshkarkimet e mbetjeve urbane

janë tjetër burim ndotjeje për ujrat sipërfaqësor por edhe nëntoksor.



SI BIOINDIKATORË

9

d- Ndotja radioaktive

Eshtë e lidhur kryesisht me aktivitetin e centraleve të prodhimit të energjisë, që përdorin

si “karburant” lëndë radioaktive. Ndotjet, në raste të aksidenteve në këto centrale,

përhapen në zona të gjera dhe përfshijnë ajrin, tokën dhe ujrat. Gjithashtu ndotje të tilla

ka dhe në ambientet ku përdoren pajisje të ndryshme (mjeksi apo laboratorë të ndryshëm)

që përmbajnë lëndë të tilla.

e- Zhurmat

Këto ndotje janë karakteristike në zonat afër autostradave me intesitet të lartë qarkullimi

të automjeteve, afër aeroporteve apo në mjedise industriale si psh në uzinat e shkrirjes së

çlikut me hark elektrik, bluarjen e çimentos etj.

1.3 Burimet e ndotjeve

Shkalla e përhapjes së ndotësve varet nga lloji i burimit të ndotjes, përbërësit ndotës si

dhe kushtet atmosferike apo dhe relievi i zonës. Burimet e ndotjes grupohen në:

- Burime stacionare pjesore.

- Burime lineare.

Zakonisht shumica e ndotësve mbeten të lokalizuara rreth burimit të ndotjes, por disa,

sidomos ato në formë të gaztë apo metalet e rënda të lidhura me grimca pluhuri me

përmasa të vogla (PM 2.5), mund të përhapen në distanca mjaft të largëta nga burimi i

ndotjes.

Shkarkimi i sasive të mëdha të ndotësvë nga aktivitetet industriale (krahas metaleve të

rënda në këto raste çlirohen dhe sasi të mëdha ndotësish kimik apo dhe pluhura mekanik)

bëjnë që jetesa në zonat rreth tyre të jetë në rrezik të vazhdueshëm. Si rezultat në këto

zona kemi krijimin e smogut industrial i cili është shkak për shfaqjen e një numri

sëmundjesh tek njërëzit. Shkarkimet e ndotësve kanë një ndikim të madh në botën e

gjallesave tokësore dhe ujore pasi ndotin tokën, ajrin, ujrat sipërfaqësor dhe nëntoksor.

Këto burime ndotjeje (stacionare) kanë qenë mjaft ndikues në popullsitë e qyteteve në

fillimet e industrializimit pasi fabrikat u ndërtuan mjaft afër qyteteve apo dhe brenda

qyteteve.

Ndotja, sidomos nga metalet e rënda, kryesisht është e lidhur me zonat me aktivitet të

lartë industrial siç janë industritë e shkrirjes dhe prodhimit të metaleve, centralet

energjetik që përdorin lloje të ndryshme lëndësh djegëse (metalet e rënda janë përbërës

minor të lëndëve djegëse), industritë kimike apo të prodhimit të materialeve të ndërtimit

(Lammel et al 2006).

Burime të tilla quhen burime staciaonarë dhe ndotja kufizohet në një hapsirë të caktuar të

tyre.

Përsa i përket burimeve lineare këtu futen autostradat, kanalizime të ujrave të ndotur etj.

Plumbi, zinku dhe bakrit janë elementët kryesor që çlirohen në atmosfere nga burime të

tilla ndotëse. Këto tre elemente përbëjnë 90% të elementeve ndotës që çlirohen në

autostrada, ndërsa pjesa tjetër përbëhet nga nikeli dhe kadmiumi. Mendohet se rreth 50%

e sasisë vjetore të bakrit dhe zinkut që çlirohet në atmosfere ka prejardhje nga djegia e

lëndëve djegëse në motorrët e automobilave. Bakri çlirohet gjatë procesit të djegies së



SI BIOINDIKATORË

10

karburantit ndërsa zinku si rrezultat i konsumimit të pjesëve të ndryshme motorrike.

Gjithashtu edhe vajrat që përdoren si lubrifikante në motorrët e automobilave janë burim

ndotjeje, po të kemi parasysh se ato veprojnë në mjedise fërkimi të pjesëve të ndryshme

të motorrit duke u pasuruar me elementë të ndryshëm metalore.

Në sipërfaqe të shtresave të rrugëve shumë metale të rëndë lidhen në formë pluhuri apo

dhe grimcave më të mëdha. Gjatë shirave këto metale ose treten nga uji, duke kaluar me

anë të kanalizimeve në lumenj (liqene dhe dete) ose largohen së bashku me pluhurat duke

u lidhur me tokën. Lidhja me tokën ndodh nëpërmjet procesesh kimike dhe është e varur

nga natyra kimike e metaleve, natyra e tokave, pH etj

Metalet e rënda janë katione dmth kanë ngarkesë pozitive. Po ashtu dhe grimcat e tokës

dhe pluhurat, gjithashtu kanë ngarkesë psh tokat argjilore kanë ngarkesë negative, ndërsa

materiali organik i tokës shfaq ngarkesë të ndryshme pozitive ose negative. Pikërisht kjo

ngarkesë negative bën që në këto toka të lidhen kationet e metaleve të rënda, duke mos

lejuar që ato të jenë të tretshme nga uji, pra në këtë rast metalet e rënda mbeten të lidhura

me tokën duke e ndotur atë. Format e tretshme të metaleve janë më të rezikshmet pasi

duke kaluar në tretësira ujore ato transportohen lehtë nga një vend në tjetrin duke ndotur

ujrat sipërfaqësore, duke ndikuar tek kafshët dhe bimët por edhe tek njërzit.

Rol të madh, në kapjen e metaleve të rënda, luan sidomos pH i tokave. Në rastin e tokave

acide jonet , si katione, tentojnë të okupojnë pjesën më të madhe të ngarkesave

negative në sipërfaqe të pjesës argjilore apo materialit organik të tokës, duke lënë pak

ngarkesa të lira për metalet e rënda të cilat mbeten në fazë të tretshme.

Metalet kryesore që çlirohen në autostrada janë:

Plumbi: nga djegia e benzinës së etiluar, konsumi i gomave, vaji lubrifikant.

Zinku: korrozioni i pjesëve të galvanizuara, gazet e djegies, grasoja dhe lubrifikantet.

Hekuri: konsumi i pjesëve motorrike apo korrozioni i trupit të mjetit.

Bakri: gazet e djegies, konsumi i pjesëve motorrike, konsumi i gomave.

Kadmiumi: Bateritë, djegia e karburantit, konsumi i gomave.

Kromi: gazet e djegies, konsumi i pjesëve të motorrit.

Nikeli: djegia e benzinës apo gazoilit, vajrat lubrifikante.

Alumini: koorozioni i pjesëve të motorrit.

1.4 Erozioni

Proçesi i transferimit të materialit nga sipërfaqja e tokës si rezultat i veprimit të erës apo

ujit dhe depozitimi i tyre në një vend tjetër quhet erozion.

Ndërsa erozioni konsiderohet proces natyror, veprimtaria e njëriut e ka rritur atë në

mënyrë të dukshme (rreth 10 – 40 herë). Erozioni luan një rol të madh në ndotjen e

mjedisit me metale të ndryshme por edhe në uljen e prodhueshmërisë së tokave apo

degradimin e tyre si pasojë e largimit të elementeve ushqyes nga sipërfaqja e tokës.

Shpyllëzimet, ndërtimi i rrugëve apo veprave të tjera urbane, janë faktorë që stimulojnë

erozionin.

Erozioni shfaqet në disa tipe:

- Erozioni ujor.

- Erozioni i erës.

- Erozioni gravitacional.



SI BIOINDIKATORË

11

a- Erozioni ujor ka të bëjë së pari me aktivitetin e shiut. Pikat e shiut, gjatë rënies,

zotërojnë energji kinetike të lartë. Kur ato bien mbi sipërfaqen e tokës shkëputin grimca

toke të cilat i marrin me vete. Niveli i erozionit në këtë rast varet nga intesiteti i shiut por

gjithashtu dhe madhësia e pikave si rrjedhim dhe shpejtësia e tyre luan rol të madh. Pikat

e mëdha të shiut kanë energji kinetike më të lartë, kështu që ato zhvendosin grimcat e

tokës nga thellësi më të mëdha sesa pikat e vogla që zotërojnë energji kinetike më të

vogël.

Në këtë tip erozioni futen edhe erozioni që shkaktohet nga veprimtaria e lumenjve apo

përrenjve, erozioni bregdetar, erozioni i shkaktuar nga veprimi i akullnajave.

b- Erozioni i erës ka të bëjë me aktivitetin e erës sidomos në zonat e thata. Ai është

përgjegjës për përhapjen e pluhrave të dëmshëm apo dëmtimin e të mbjellave. Ky tip

erozioni shfaqet në dy forma:

- Deflacioni i cili ndodh kur era shkëput nga sipërfaqja e tokës grimca duke i marrë

me vete.

- Abrazioni i cili ndodh në sipërfaqe të tokës si rezultat i veprimit të grimcave të

pluhurit që transporton era.

c- Erozioni gravitacional. Është zhvendosje e masës së tokës apo shkëmbinjve në

sipërfaqe të pjerrta si rezultat i veprimit të gravitetit. Ky lloj erozioni njihet në emrin e

përditshëm si “rrëshqitja e tokës” dhe ndodh në shpatet e luginave kryesisht si rezultat i

veprimit të ujit. Rreshqitjet e tokës janë procese që mund të zhvillohen ngadalë por ndodh

që ato të jenë të menjëhershme duke u shoqëruar me dëme të mëdha.

a b Figura 1.3.1. a) rreshqitje toke b) erozioni i shiut ( zona e Krrabës foto L.Bekteshi)

Rrëshqitje të tokës mund të kemi edhe në pjesët e pjerrta të kodrave, më dendur në ato

pjesë të shpyllëzuara ose me përbërje argjilore. Në këto raste nën veprimin e ujit ndodh



SI BIOINDIKATORË

12

zbutja e masës së argjilës e cila bëhet e rëshqitshme. Po në këtë mënyrë ndodhin edhe

fundosjet e tokës.

1.5 Reduktimi i efekteve të ndotjeve kimke

Efekti i ndotjeve nga metalet e rënda dhe komponimet e ndryshme kimike mbi mjedisin

dhe organizmat e gjallë është tepër i madh, si rezultat shkenca sot po punon në mënyrë të

vazhdueshme për gjetjen e rrugëve për zgjidhjen e këtij problemi.

Një metodë është kapje e ndotësve në tokë duke i lidhur në forma të patretshme. Kështu

psh plehrat fosfatike përdoren në toka të ndotura me plumb, duke bërë që plumbi të lidhet

me fosfatet në formë piromorfiteve të plumbit që janë komponime të patretshme nga uji.

Në këto forma Pb e ka të pamundur hyrjen e tij në zinxhirin ushqimor, duke mbetur në

tokë në formë të padëmshme.

Një tjetër formë është ajo e bioshkatërrimit e cila konsiston në shkatërrimin e ndotësve

kimik duke përdoror mikroorganizma të ndryshëm. Këto mokroorganizma ushqehen me

komponime toksike duke i transformuar në forma jotoksike. Këto mënyra pastrimi të

ndotësve përdoren për pastrimin e ujrave të ndotura psh me fenole para shkarkimit apo

ripërdorimit të tyre, por edhe për pastrimin e tokave të ndotura.

Po kështu edhe bimë të ndryshme si dellinja, plepi shërbejnë si kapës natyral të metaleve

të rënda nga toka duke i përqëndruar në indet e tyre.

1.6 Bioakumulimi

Bioakumulimi është shtim gradual i përbërësve kimike apo metaleve të rënda në

organizmat e gjalla. Bioakumulimi ndodh kur ato mbahen në organizëm si rezultat i

lidhjeve të forta që realizohen me inde të ndryshme të organizmit të cilat nuk lejojnë

nxjerrjen e tyre jashtë. Pra sasia e produkteve kimike të marra nga organizmi është më e

madhe sa sasia e nxjerrë jashtë nëpërmjet urinës apo jashhtëqitjeve të tjera.

Komponimet kimike futen në organizëm nëpërmjet rrugëve të ndryshme ku kryesorja

është ajo nëpërmjet frymëmarrjes por edhe nëpërmjet ushqimit apo lëkurës. Kjo është

arsyeja që vlerësimi cilësor dhe sasior i përmbajtjes së këtyre produkteve në ajër merr një

rëndësi të veçantë. Akumulimi gradual i komponimeve kimike në organizëm për një kohë të gjatë, sjell

probleme në organizmat e gjalla, pavarësisht se përqëndrimi në ajër i tyre mund të jetë i

ulët (Walkenhorst et al 1993). Metalet e rënda ashtu si dhe mjaft komponime organike

akumulohen në inde të ndryshme të organizmit duke sjellë pasojë dëmtimin e tyre.

Organet kryesore ku japin efekte dhe dëmtime janë truri (sistemi nervor), kockat veshkat,

mëlçia, sistemi imun dhe ai riprodhues.

1.7 Biomagnifikimi

Është proces gjatë të cilit produktete kimike jo vetëm akumulohen por dhe përqëndrohen

gjithmonë e më shumë nga një nivel ushqimor në tjetrin. Kur komponimet kimike

akumulohen në indet shtazore apo ato bimore ato bëhen faktor i biomagnifikimit. Këto

kimikate qëndrojnë të lidhura në indet e bimëve dhe indet dhjamore të kafshëve dhe



SI BIOINDIKATORË

13

kalojnë në nivelin më të lartë të zinxhirit ushqimor, kur këto konsumohen nga kafshët e

tjera.

Barngrënësit ashtu dhe mishngrënësit konsumojnë gjatë jetës sasi të mëdha bimësh apo

mishi që kalojnë shumë herë peshën e tyre. Për pasojë, sasi qoftë dhe të vogla të

kimkateve në nivelin bazë apo sekondar, shkaktojnë probleme në nivelin më të lartë të

zinxhirit ushqimor. Kështu psh algat akumulojnë në indet e tyre mjaft kimikate që mund

të ndodhen në ujë dhe shërbejnë si ushqim për molusqet, të cilët bioakumulojnë këto

kimikate duke bërë që sasia në indet e tyre të jetë e lartë, dhe duke shërbyer vetë si

ushqim për njërëzit apo gjitarë të tjerë, mund të sjellin dëmtime në organet e këtyre të

fundit.

1.8 Biomonitorimi

Biomonitorimi është përcaktuar në përgjithësi si përdorim i organizmave biologjik për të

fituar informacion lidhur me karakteristikat e biosferës.

Organizmat e përdorur mund të jenë të llojeve të ndryshëm dhe quhen biomonitor apo

bioindikator (Markert et al 1997). Ka një ndryshim midis këtyre dy termave.

Bioindikatorët përgjithësisht janë të gjithë ato organizma që na sigurojnë informacion

cilësor për mjedisin apo ndryshimeve cilësore të mjedisit.

Biomonitorët janë organizma që sigurojnë informacion sasior mbi cilësinë e mjedisit.

Kështu me një përzgjedhje të përshtatshme të organizmave, monitorimi i ndotjes së ajrit

mund të kryhet bile edhe në zona të largëta, duke analizuar mostrat në laboratorë të cilat

mund të jenë shumë larg tyre. Biomonitorimi është një metodë pasive dhe siguron

informacion të ndotjes për një periudhë relativisht të gjatë kohore.

Monitorimi i ndotjes së ajrit duke përdorur biomonitorë është parë si një alternative më

ekonomike krahasuar me matjet e drejtpërdrejta. Përdorimi i myshqeve në përcaktimin e

metaleve gjurmë apo dhe metaleve të rënda është demonstruar në shumë studime

mjedisore të kryera në mbarë botën.

Shumë shtete në Europë kanë përdorur myshqet, që në fillimet e viteve ’60-të, në

studimet lidhur me depozitimet atmosferike të metaleve si dhe ndotjes së ajrit nga to.

Avantazhet kryesore të përdorimit të kësaj metode janë:

- përdorimi i aparaturave të lira në vlerësimin e përmbajtjes së metaleve në speciet

biomonitoruese.

- mbledhja e mostrave të materialit që shërben si biomonitor është e thjeshtë, po

ashtu dhe transporti apo përpunimi paraprak i tyre.

- përqëndrimi i metaleve të rënda në biomonitor është shumë here më i lartë se në

mjedisin që monitorohet, gjë që sjell në rritje të saktësisë së matjeve.

- biomonitorët paraqesin një vlerë mesatare të përmbajtjes së metaleve të rënda në

mjedisin që monitorohet.

1.9 Kriteret e përzgjedhjes së biomonitorëve.

Teorikisht, biomonitorët seleksionohen bazuar në vetinë që të kenë aftësi të akumulojnë

metalet e rënda apo ndotësit kimik, vetëm prej atmosferës. Ndërsa në praktikë që të kemi

një biomonitor të përshtatshëm ai duhet të plotësojë disa kërkesa:



SI BIOINDIKATORË

14

- specia të jetë e përhapur në zonën e studimit.

- të jetë e mundur marrja e mostrave gjatë gjithë stinëve.

- të jetë e aftë të përballojë nivele të caktuara ndotëse.

Përveç këtyre kërkesave të domosdoshme të tjera kërkesa janë:

- kapja e elementeve të jetë e pavarur nga kushtet lokale.

- ndryshimet biologjike të jenë të vogla.

- vlerat e përqëndrimeve të elementeve të jenë të matshme me metoda të thjeshta

analitike.

- metoda e marrjes së mostrave dhe parapërgatitjes për vlerësim të jetë e thjeshtë

dhe e shpejtë.

- mekanizmat fiziologjik të kapjes së elementeve ndotës të jenë të njohur, me

qëllim interpretimin e përfundimeve.

Specie të cilat plotësojnë këto kërkesa, mund të përdoren për monitorimin e ndotjes së

mjedisit bile edhe për periudha kohore të kaluara. Nëse kemi qëllim të marrim

informacion për nivelin e ndotjes, për një periudhë kohore në një vend të caktuar,

përdorimi i këtyre monitorëve të palëvizshëm është shumë efikas.

1.10 Myshqet

Myshqet janë bimë të vogla të mbretërisë së bimëve (Plantae). Kjo mbretëri ndahet në dy

ndarje të mëdha, atë të bimëve enëzore ose trakofitet (Trachephyta) dhe bimëve jo-

enëzore ose briofitet (Bryophita). Myshqet bëjnë pjesë në ndarjen e dytë, atë e bimëve jo-

enëzore, ku përfshihen edhe Anthocerotophytet (hepatikët) dhe Marchanotiophytet të

cilat ashtu si dhe myshqet kanë ndërtim biologjik të ngjashëm. Megjithkëtë, gjithmonë

kur përmendim briofitet, ne kemi parasysh vetëm myshqet, pasi për shkak të disa

ndryshimeve me myshqet, Anthocerotophytet dhe Marchanotiophytet tani janë grupuar

veç.

Figura 1.10.1. Hypnum cupressiforme Scleropodium purum Homalotecum sericum



SI BIOINDIKATORË

15

Myshqet janë bimë të vogla të cilat rriten me përmasa disa centimetra, zakonisht 1-10 cm

të gjatë, por disa specie rriten edhe më shumë. Klasat kryesore të myshqeve janë

Trakiopsidet, Sphagnopsidet, Andreaeopsidet, Andreaeobriopsidet, Oedipodiopsidet,

Tetrafidiopsidet, Politrkopsidet dhe Briopsidet (Goffinet et al 2004). Gjashtë nga këto

klasa kanë nga një ose dy lloje. Për shembull tek sphagnopsidet futen dy lloje myshqesh

Sphagnum që janë mjaft të përhapur dhe që zakonisht rriten në grup, në vende me

lagështirë dhe hije, duke formuar zakonisht tapete të dendur. Klasa e briopsideve përfshin

shumicen rreth 95% të myshqeve. Myshqet janë bimë që nuk kanë lule, dhe si rrjedhim

edhe fara, dhe gjethet e tyre të vogla mbulojnë kërcellin. Në kohë të përshtatshme ato

formojnë kapsula, sporet e të cilavë janë elementi kryesor i shumimit të tyre (Kenrick &

Crane 1997). Deri tani njihen rreth 12000 specie myshqesh.

1.10.1 Karakteristikat fizike të myshqeve

Nga ana biologjike myshqet janë bimë pa sistem vaskular për transportimin e lëndëve

ushqyese. Ato janë bimë të vogla që mendohet se janë formuar nga zhvendosja e algave

të gjelbra në tokë. Myshqet absorbojnë ujin dhe lëndët e tjera ushqyese nëpërmjet

gjetheve të vogla. Po ashtu me anë të gjetheve ato absorbojnë dhe energjinë e nevojshme

diellore për kryerjen e proçesit të fotosintezës. Në dallim nga bimët e enëzore

(Trakeofitet) ato nuk kanë gypa përcjellës për lëndet ushqyese dhe ujin. Tek myshqet

brezi i haploidit gematofit është faze dominante e ciklit të jetës, në dallim nga bimet

enëzore (bimët me fara) tek të cilat brezi i diploidit është dominant (Bold 1967).

a b c

Figura 1.10.1.1. Paraqitje të gjethes së myshkut a) skematike b dhe c) e zmadhuar (Mosses

wikipedia)

Gematofiti i myshkut ka kërcell të thjeshtë, të degëzuar ose të drejtë. Gjethet e myshqeve

janë të thjeshta në përgjithësi, kanë forma të ndryshme, kryesisht ovale me majë apo të

rrumbullakosura. Gjethet janë shumë të holla, vetëm me një shtrësë qelizash, shpesh me



SI BIOINDIKATORË

16

një midrib pak më të trashë. Ato nuk kanë rrënjë të vërteta, por rizoda të cilat shërbejnë

për tu mbajtur në substrat. Rizodat nuk shërbejnë për absorbimin e lëndëve ushqyese nga

substrati.

Kapsula e sporeve tek myshqet është e vendosur në majë të një kërcelli të padegëzuar gjë

që i bën të dallueshëm nga polisporangofitet. Gjithashtu tek myshqet kapsula e sporeve

zmadhohet dhe piqet pasi kërcelli i saj është zgjatur në dallim nga hepatikët ku ndodh

rritja dhe maturimi i kapsulës para se kërcelli i saj të jetë zgjatur. Ndryshime të tjera

midis hepatikeve dhe myshqeve kanë të bëjnë me ndryshime të dallueshme të kërcellit,

vendosjes së gjetheve në kërcell apo dhe formës së gjetheve.

1.10.2 Cikli i jetës tek myshqet

Shumica e llojeve të bimëve kanë dy grupe kromozonesh në qelizat e tyre dhe quhen

diploide. Në këtë rast secili kromozon ka një partner i cili përmban informacion të njëjtë

apo të ngjashëm me të. Në ndryshim, myshqet kanë vetëm një grup kromozonesh dhe

quhen haploid, ku secili kromozon ekziston si kopje unike në qelizë (Bold 1967).

Cikli i jetës tek myshqet fillon me një spore haploide e cila mbin duke formuar

protonemën, që është si një fije e hollë. Protonemat zakonisht janë të grupuara bashkë

duke formuar një push të hollë të gjelbër. Ato zakonisht mund të rriten në toka të

lagështa, lëvoret e drurëve apo shkëmbinj. Kjo është fazë tranzitore e ciklit të jetës së

myshqeve, pasi nga protonemat, duke u rritur, formohen gematoforet të cilat ndryshojnë

për arsye të kërcellit të formuar dhe gjetheve që kanë. Nga e njëjta protonemë mund të

zhvillohen disa tufa gematoforesh duke formuar kështu një bllok (grumbull) myshku

(Garenijekin & Holling 2005).

Në majë të gematoforeve apo të degëzave zhvillohen organet seksuale të myshkut.

Organi femëror (arkegonia) është i mbrojtur nga një grup gjethesh perikaetum

(perichaetum), ndërsa organi mashkullor (anteridia) i mbështjellë nga gjethe të quajtura

perigonia.

Organet femërore dhe mashkullore tek myshqet mund të lindin në të njëjtin gematofor

apo në gematofore të ndryshme. Për kryerjen e procesit të fertilizimit nevojitet uji i cili

bën të mundur lëvizjen e përbërësve nga organi mashkullor tek ai femëror. Produkt i

fertilizimit janë sporofitet të cilat për tu maturuar kërkojnë një periudhe 3 mujore.

Pas pjekjes, kapsula çahet duke shprendarë në tokë sporet. Shumë lloje myshqesh

mbështeten tek era për shprëndarjen e sporeve në një zonë sa më të gjerë. Por disa lloje

myshqesh si psh Sphagnum për arsye të ajrit të presuar që kanë kapsulat mund ti

shprëndajnë sporet në distance deri 20 cm.

Në disa lloje të tjera myshqesh, struktura riprodhuese e quajtur gemmae, formohet në

degëzat e myshkut, e cila kur thyhet, bie në tokë duke formuar një bimë të re pa kaluar

kështu në ciklin e fertilizimit.

1.10.3 Mjedisi i myshqeve

Derisa myshqet nuk kanë sistem vaskular për transportin e ujit dhe nutrientëve përgjatë

bimës, dhe meqenëse ato nuk kanë të zhvilluar sistemin e mbrojtjes së largimit të ujit për



SI BIOINDIKATORË

17

shkak të thatësirës, mjedisi më i përshtatshëm për rritjen e tyre duhet të jetë i lagësht. Po

ashtu prezenca e lagështisë është e nevojshme edhe për kryerjen e riprodhimit të tyre.

Gjithashtu myshqet si bime kanë nevojë për një sasi të mjaftueshme drite diellore për

realizimin e procesit të fotosintezës. Sasia e dritës e nevojshme është e ndryshme për lloje

të ndryshme myshqesh (Kimmerer R.W. 2003)

Në mjaft zona myshqet rriten në mjedise të lagështa dhe me hije siç ndodh në zonat e

pyllëzuara, por ato mund të rriten edhe në klimë të ftohtë dhe me mjegull. Gjithashtu ato

janë përshtatur edhe në zonat me diell apo dhe në shkretëtira.

Zgjedhja e substratit ndryshon gjithashtu në varësi të species së myshkut. Speciet e

myshkut mund të klasifikohen si ato që rriten në gurë, tokë, këneta, toka acide, trungjet e

pemëve, buzë lumenjve etj.

Figura 1.10.3.1. Myshk (hypnum cupressiforme) zona Librazhdit (nuk rekomandohet të

merren në studim për monitorimin e ajrit, pasi mbulohen nga gjethet e pemëve) foto L Bekteshi

Speciet e myshkut që rriten në drurë apo degët e drurëve janë shpesh të veçanta, në

varësi të drurëve ku ato rriten, psh llojet të ndryshme myshqesh preferojnë drurët halorë

ndërsa të tjera drurët fletëgjerë. Myshqet që rriten në drurët apo degët e drurëve në pyje,

zakanisht vendosen në pjesët e sipërme të degëve të pemëve apo në anën veriore të

trungut të pemës në rastin e hemisferës veriore. Ndërsa në zonat me klimë të lagësht apo

me mjegull, ato mund të zhvillohen pa preference në të gjitha pjesët e degëve apo trungut

të drurëve. Në të njëjtën dru mund të zhvillohen ngandonjëherë lloje të ndryshme

speciesh myshku, për arsye të kërkesave të ndryshme për lagështi apo dritë diellore që

kanë. Myshqet nuk mund të konsiderohen si bimë parazitare meqë ato rriten në drurët e

pemëve.



SI BIOINDIKATORË

18

Figura 1.10.3.2. Myshqe në mjedisin e tyre (nuk rekomandohet të merren në studim për

monitorimin e ajrit, pasi mbulohen nga kurora e drurëve) zona Librazhd foto L Bekteshi

Disa tipe myshqesh mund ti gjejmë edhe nëpër qytete, sidomos në hapësirat midis gurëve

të ndërtesave apo në kalldrëmet ose pemët e parqeve apo trotuareve, duke u përshtatur me

kushtet urbane. Të tilla myshqe si Bryum argentum apo Ceratodon purpureus ose

myshku i kuq i cative, janë ndër myshqet më të përhapur në qytete, sidomos në qytetet

me klimë të lagësht. Ndërsa tipe të tjera myshqesh janë adaptuar mjediseve të thata bile

edhe në shkretëtira, duke i mbijetuar tharjes disa herë për muaj të tërë, dhe duke u

rikthyer në jetë brenda disa orëve pas rihidratimit (rënies së shiut).

Disa specie të tjera, si Fontanalis antipiretica janë tërësisht ujore, ndërsa të tjerë si

Sphagnum rriten në moçale apo ujra që lëvizin ngadalë. Myshqet ujore apo ato

gjysëmujore (që rriten në moçale), në përgjithësi kanë përmasa që i kalojnë përmasat e

myshqeve tokësore. Kështu ekzemplarë të vecantë të species Sphagnum arrijnë 20 – 30

cm gjatësi.

1.10.4 Përdorimi i myshqeve si biomonitorë

Myshqet, janë përdorur si biomonitorë në shumë vende, për vlerësimin e elementeve

gjurmë dhe të ndotësve atmosferik. Ato zotërojnë shumë veti që i bëjnë të përshtatshëm

të përdoren si biomonitorë të ndotësve të ajrit. (Onianwa2001; Zeichmeister et al 2003)

- përfitojnë elementet ushqyes nga depozitimet e lagëta (nga shiu) apo të thata

(pluhurat etj)

- nuk kanë sistem rrenjor të vërtetë, pra nuk mund të marrin elementet ushqyes

nëpërmjet tokës

- marrja e elementeve ushqyes nga atmosfera stimulohet nga mungesa e shtresës

veshëse të gjetheve (kutikula) e cila bën që muret qelizore të përshkohen

lehtësisht nga uji përfshirë këtu dhe jonet e metaleve.

- kanë raport të lartë sipërfaqe/peshë gjë që ndihmon absorbimin.

Avantazhe të tjera (Chakrabortty et al 2006) krahasuar me biomonitorët e tjerë si

likenet, lëvoret e pemëve etj janë:



SI BIOINDIKATORË

19

- rritja e ngadalëshme e tyre lejon akumulimin e ndotësve për një periudhë të gjatë

kohore.

- sistemi i dobët vaskular lejon adsorbim më të mire se sa bimët me sistem të

zhvilluar.

- ndryshime të pakta gjatë jetës së tyre.

- janë bimë shumëvjecare lejojnë që të vlerësohet përqëndrimi i ndotësve në

segmente vjetor.

- thjeshtësia për tu mbledhur

- përhapja e gjërë e tyre në natyrë.

1.11 Krahasimi i myshqeve dhe likeneve si biomonitor

Myshqet dhe likenet janë bimë të cilat akumulojnë mjaft mire ndotësit kimik dhe metalet.

(Rühling & Tyler 1971, Bergagli 1998). Ato veprojnë si biomonitor shumë të mirë për

rastet e niveleve të ulta apo mesatare të përqëndrimit të ndotësve, pasi në përqëndrime të

larta vihen re fenomene fiziologjike, të cilat çojnë në stres të këtyre bimëve. Stresi

shkakton dekolorifikim të myshqeve, pasi dëmtohen indet e tyre, si dhe humbje të

aftësisë akumuluese. Kjo ndodh sidomos në afërsi të burimeve të ndotjes. (Folkeson &

Anderson-Bringmark 1988, Salemaa et al. 2004).

Duke krahasuar rezultatet e fituara nga studimet e ndryshme rajonale, është vënë re se ka

diferenca midis këtyre dy biomonitorëve në akumulimin e ndotësve të ndryshëm, të cilat

lidhen me:

- llojin e species së përdorur.

- tipi i emisionit të ndotjes.

- kushtet e mjedisit në zonën e studimit.

Ndikim të rëndësishëm në ndryshimin e përqëndrimit të metaleve të rënda apo ndotësve

të tjerë në myshqe apo likene luajnë:

- mbulesa e pyllit.

- ndikimi i erës

Ndikimi i mbulesës së pyllit, është i rëndësishëm në rastin e likeneve, pasi ato zakonisht

zhvillohen në trungjet apo degët e pemëve. Kurorat e pemëve mbajnë një pjesë të

ndotësve në gjethet e tyre, të cilët bien poshtë si rezultat i precipitimit për shkak të

peshës, kur ato janë grimca pluhuri me përmasa relativisht të mëdha, por edhe nga

shplarja e tyre nga uji i shiut i cili merr me vete edhe grimcat më të vogla, duke tretur në

vetvete dhe kriprat e metaleve të ndryshme. Piklat e ujit, të cilat kanë shplarë materialin e

precipituar mbi gjethe, bien poshte duke lagur degët dhe trungjet e pemëve, kështu që

likenet akumulojnë metalet e rënda apo ndotësit bashkë me ujin. Përqëndrimi i metaleve

të rënda në myshqe apo likene në këtë raste reflekton përqëndrimin e joneve të metaleve

të tretura në ujin e shiut

Ky fenomen është i varur nga lloji i kurorës së pemëve, pra nëse pemët janë me kurorë të

dendur apo të rrallë. Akumulimi i metaleve të rënda dhe ndotësve, është i ndryshëm në

stinët e thata nga ai në stinët me reshje shiu dhe lagështi. Në zonat e ftohta me dimër të

gjatë, ka ndryshime në akumulimin e ndotësve midis likeneve dhe myshqeve, pasi

myshqet një pjesë të mire të vitit janë të mbuluar nga shtresa e borës, ndërsa likenet janë

të ekspozuar gjatë gjithë vitit ndaj ndotësve.



SI BIOINDIKATORË

20

Për rastin e myshqeve, ndikimi i mbulesës së pyllit, varet nëse mostrat e myshqeve të

përdorura për vlerësimin e ndotjes janë mbledhur në pyll, d.m.th nën kurorat apo trungjet

e pemëve, apo janë mbledhur në zona të hapura midis pemëve në lëndina ku ndikimi

kurorës së pemëve është i vogël. Në studimet e biomonitorimit, mostrat e myshqeve

mblidhen në lëndina të hapura, me qëllim që të shmangim efektin e kurorës së pemëve.

Përsa i përket eficencës së kapjes së metaleve të rënda, mund të themi se ndikim të

rëndësishëm luajnë vetitë e ndryshme morfologjike dhe fiziologjike, që kanë myshqet dhe

likenet.

Struktura e spërfaqes së myshqeve është e ndryshme nga ajo e likeneve. Myshqet

sigurojnë një raport më të lartë sipërfaqe/njësi peshe se likenet, por likenet sigurojnë një

sipërfaqe të ashpër dhe poroze që rrit akumulimin e metaleve të rënda. Lidhur me

akumumulimin e metaleve të rënda kemi informacione të ndryshme psh nga studimet e

kryera në Finlandë, (Pilegaard et al në 1993) vlerësohet se myshqet akumulojnë sasi më

të mëdha metalesh të rënda sesa likenet por (Kuik &Wolterbeek 1995) vlersuan se likenet

akumulojnë më mire këto metale, rezultate të ngjashme janë raportuar edhe në studimet e

mëvonshme. Mendohet se ndikim ka eficienca e ndryshme e kapjes në kushte të

mdryshme apo dhe ndikimi i kurorës së pyllit tek likenet.

Por studime të tjera kanë treguar se myshqet akumulojnë pluhurat më mirë se likenet

(Reimann et al 1999), dhe se përqëndrimi i metaleve në myshqe është më i lartë në afërsi

të burimeve të emetimit dhe më i ulët në zonat e largëta, krahasuar me ato në likene.

Brown dhe Brumelis në 1996 kanë treguar se ndikimi i grimcave materiale (pluhurit) në

përqëndrimin e metaleve tek myshqet rritet nga afërsia ndaj burimit të ndotjes. Në zonat e

thata dhe në zonat bujqësore dhe veçanërisht në zonat me bimësi të rrallë, metalet si Al,

Cr, Fe, etj tipik me origjinë nga toka, akumulohen më mire nga myshqet sesa likenet

(Lopi & Bonini 2000, Bergagli et al 2002). Ky fenomen nuk evidentohet në studimet në

zonat veriore të Europës si në Norvegji, Finlandë etj, ku sasia e depozitimeve të thata

është fare e vogël, pasi toka në këto zona është e veshur me bimësi e cila pengon

përhapjen e pluhurave të tokës.

Myshqet dhe likenet ndikohen nga depozitimet e lagështa në forma të ndryshme.

Studimet kanë treguar se shkëmbimi i kationeve nga depozitimet e lagështa, është një

proces shumë i shpejtë tek myshqet, gjë që të çon në përfundimin se përqëndrimi i

metaleve në to shpreh më mire ndikimin e përbërjes së shiut se sa ndikimin e akumulimit

nga pluhurat ( Brown dhe Brumelis në 1996). Procesi i tharjes i cili është më i dukshëm

tek likenet, bën që të kemi ndryshim të akumulimit të metaleve të rënda ndërmjet

myshqeve dhe likeneve (Bergagli 1998, Adamo et al 2003) ndërsa shkrirja e borës në

zonat Alaskës dhe veriut të Europës ndikon dukshëm në akumulimin e metaleve të rënda

nga myshqet (Ford et al 1995).

Megjithatë nuk ka të dhëna të prera nëse myshqet apo likenet janë biomonitorë më të

mire të metaleve të rënda në studimet rajonale, pasi rezultatet e fituara ndryshojnë nga

njëri vend në tjetrin. Gjithashtu dhe mekanizmat me të cilat myshqet dhe likenet

akumulojnë metalet e rënda ndryshojnë kaq shumë sa që nuk mund të zëvëndësojnë njëri

tjetrin në studimet rajonale (Bergagli 2002). Ndryshimet midis zonave të ndryshme dhe

lokalizimi i burimeve të ndotjes, vlerësohen më qartë duke përdorur myshqe se likene.

Gjithashtu përparësia e përdorimit të myshqeve është se ka metoda të thjeshta për



SI BIOINDIKATORË

21

mbledhjen (mostrimin) e tyre si dhe mundësia e ndarjes me thjeshtësi të segmenteve

vjetor.

Gjetja e një specie të përshtatshme e cila të përdoret si biomonitor për studime të gjëra, si

psh studimet që kryhen në gjithë Europën, është e vështirë. Kështu në studimet Europiane

për vlerësimin e përqëndrimit të metaleve të rënda, në vende të ndryshme, janë përdorur

specie të ndryshme myshqesh si biomonitor (Buse et al 2003). Kështu përdorimi i faktorit

të korrigjimit në studime mjaft të gjera është një kërkesë e domosdoshme pasi

përqëndrimet në myshqe ndryshojnë shumë nga një vend në tjetrin. Duke lëvizur me

qindra kilometra nga jugu në veri do të kemi ndryshime të vetive morfologjike dhe

fiziologjike apo sjelljeve bile edhe të së njëjtës specie myshku, duke bërë kështu që dhe

aftësitë akumuluese të ndryshojnë. (Wolterbeek et al 1995)

Studime të tjera kanë treguar që përqëndrimi i elementeve në myshqe ndryshon me

ndryshimin e lartësisë mbi nivelin e detit. (Kral et al 1989, Herman&Shmidt 1994,

Zechmeister 1995). Ky ndryshim varet nga fakti se sa faktorë të tillë si sasia e reshjeve,

pluhurat, shkalla e rritjes së myshqeve, pësojnë ndryshime me rritjen e lartësisë.

Roli i myshqeve në kapjen e nutrienteve zakonisht konsiderohet mjaft i vogël për arsye të

përmasave të vogla të këtyre bimëve. Por Wetman and Timmer (1967) kanë treguar se

myshqet (pleurozium schreberi) që rriten në pyjet e bredhit të zi (Picea marina) kapin

rreth 23-53% të N, K, P dhe Mg që kapin pemët. Në anën tjetër kontributi i tyre në kapjen

e nutrienteve është shumë domethënës në rastet e ekosistemeve ku ato rriten me bollëk.

Së pari kemi parasysh që burimet e marrjes së nutrienteve janë precipitimet, pluhurat dhe

në sasi mjaft të kufizuara substrati. Brown (1962) ka treguar se myshqet absorbojnë

elementet ushqyes nëpërmjet gjithë sipërfaqes së tyre (të gjetheve dhe kërcellit). Një

aftësi e tillë ndihmohet nga dy karakteristika të myshqeve, së pari raporti i lartë sipërfaqe

vëllim pasi ato realizojnë sipërfaqe të lartë kontakti me mjedisin për njësi vëllimi, dhe së

dyti mungesa e shtresës mbrojtëse dyllore që vesh sipërfaqen e gjetheve të vogla të

myshqeve (kutikula). Gjethet e tyre të vogla, duke patur një trashësi e një shtresë

njëqelizore, janë të ekspozuara direkt ndaj mjedisit duke kapur nutrientet.

Ka një ndryshim thelbësor në mënyrën e kapjes së nutrienteve nga bimët e larta (të cilat

kapjen e nutrientevë e realizojnë më anë të sistemit rrënjor të zhvilluar dhe transportin e

tyre me anë të sistemit vaskular) dhe myshqeve tek të cilat këto sisteme janë të

pazhvilluara. Ndryshimi konsiston në faktin se myshqet marrin elementet ushqyes vetëm

nëpërmjet gjetheve të tyre, bile tek lloji Politrichum, futja e ujit dhe e nutrienteve

realizohet nëpërmjet hapsirave të jashtme ndërqelizore.Pra mund të themi se, nutrientet

tek myshqet nuk kapen nëpërmjet rizodeve por nëpërmjet gjetheve, dhe kjo ndodh më

shumë në majat e bimëve sesa në pjesët e poshtme të saj.

Në qoftë se myshqet do të përdornin rizodet për kapjen e disa nutrienteve atëhere

penetrimi i tyre në bimë do të jetë i cekët d.m.th afër rizhodeve pasi mungon sistemi

vaskular për transportimin e tyre në pjesët e tjera të bimës. Në të vërtetë ne kemi pranuar

se marrja e elementeve ushqyes ndodh nga pluhurat e ndryshëm, të depozituara në

sipërfaqe të gjetheve të myshqeve, por edhe në formë të tretësirave si rezultat e tretjes së

tyre në piklat e shiut apo të vesës.

Nga ana tjetër Taylor dhe Witherspoon (1972) kanë gjetur se, krahasuar me likenet,

myshqet të cilat rriten në bllok të dendur si hypnum cupressiforme, kanë aftësi të mbajnë



SI BIOINDIKATORË

22

më shumë grimca të pluhurit sesa likenet, pavarsisht se edhe këto të fundit shfaqin

sipërfaqe të madhe adsorbimi.

Kapja e elementeve ushqyes nga myshqet është i lidhur dhe me moshën e segmenteve të

tyre, pasi dimë që myshqet janë bimë shumëvjecare. Kështu nga studimi i myshqeve në

pyjet e bredhit në Alaskë (Chaplin et al 1987) është gjetur se, kapaciteti i absorbimit të

metaleve të ndryshme, është më i lartë në zonën e gjelbër të bimës sesa në pjesën kafe,

gjë që lidhet me ekzistencën e qelizave të vdekura në këtë zonë.

1.12 Faktorët që ndikojnë në akumulimin e elementeve nga myshqet

Thamë se myshqet kapin elementet ushqyes nga depozitimet e lagështa apo të thata dhe

se ato nuk kanë sistem rrënjor. Kapja e elementeve ushqyes realizohet me anë të gjetheve

të tyre, pasi nuk kanë të zhvilluar shtresën mbrojtëse dyllore (kutikulën). Kështu që

nutrientët lidhen drejtpërdrejt në qelizat e gjetheve të myshkut.

Elementet e ndryshëm kimik depozitohen në myshqe nëpërmjet tretësirave ujore, në

formë të gaztë apo precipitimeve të ngurta.

Akumulimi i këtyre elementeve në myshqe ndodh nëpërmjet disa mekanizmave:

- kapja e grimcave në sipërfaqe të qelizave.

- lidhja në muret e jashtme të qelizave si rezultat i proceseve të jonoshkëmbimit.

- kalimi metabolik në brendësi të qelizës.

Kapja e grimcave ndikohet së pari nga përmasat e grimcës si dhe nga karakteristikat

strukturore të sipërfaqes së myshkut.

Procesi i jonoshkëmbimit është një proces kimiko-fiziologjik i shpejtë por që është i

varur nga numri dhe tipi i vendeve të lira për shkëmbimin e joneve, mosha e qelizave,

temperatura si dhe pH i precipitimit (rreshjeve). Në proceset e jonoshkëmbimit jonet

(kationet) lidhen me grupet funksionale organike të qelizave midis të tjerash nëpërmjet

kelatimit.

Përbërja kimike e depozitimit luan rol në akumulimn e elementeve të ndryshëm në

myshqe. Efektiviteti i kapjes së elementeve të ndryshëm nga një specie myshku është

ndryshme dhe varet nga lloji i depozitimit (i lagët ose i thatë), përqendrimi i elementit në

to, pH etj. Efektiviteti i kapjes psh të metaleve të rënda ka një trend të caktuar i cili është

vertetuar eksperimentalisht (shih më poshtë).

Pjesa më e madhe e elementeve kimik, që akumulohen tek myshqet, vijnë si pasojë e

depozitimeve të lagëta apo të thata. Nga kohzgjatja, intesiteti dhe sasia e depozitimeve të

lagëta varet dhe akumulimi i elementeve kimik në myshqe por gjithashtu dhe shplarje e

tyre. Efekti i shplarjes zakonisht varet nga forma e ndodhjes së elementit kimik tek

myshku. Nëse ai ndodhet i depozituar në sipërfaqe të myshkut ai mund të shplahet më me

lehtësi sesa kur ai ndodhet i lidhur në muret e qelizës.

Efektiviteti i kapjes së elementeve varet nga konkurenca e tyre për tu lidhur në vendet e

lira të shkëmbimit të joneve por edhe pH i precipitimit. Psh në rastin e precipitimeve

acide kemi ndikim në kapjen e kationeve të metaleve nga myshqet pasi jonet për

arsye të përqëndrimit të lartë zhvendosin kationet nga vendet e shkëmbimit duke i

okupuar vetë ato. Varësi shumë e mirë e efektivitetit të kapjes nga përbërja e precipitimit

është vërejtur për elemente të tillë si Pb, Cd, Cu dhe Co të cilët kanë efektivitet të lartë

kapje nga tretësirat ujore.



SI BIOINDIKATORË

23

Lloji i bimësisë si dhe përbërja e tokës (pluhurit) shkaktojnë diferenca rajonale të kapjes

së elementeve kimik nga myshqet. Përqendrimi i elementeve kimik në myshqe gjithashtu

mund të ndikohet edhe nga faktorë natyrore të cilët në përgjithësi janë të lidhur me vetitë

fiziologjike dhe morfologjike të myshqeve. Midis specieve të myshqeve vërehen

ndryshime në përbërjen kimike të tyre (sasia dhe llojet e acideve organik përbërës të

qelizave të myshkut). Ndryshime vihen re edhe midis individëve të rritur në kushte të

ndryshme, si edhe midis pjesëve të veçanta të myshkut.

Gjthashtu në përqëndrimin e elementeve në myshqe luan rol përbërja e tokës sidomos në

zonat e thata dhe me bimësi të rrallë. Në këtë rast grimcat e pluhurit të tokës depozitohen

mbi myshqet e ekspozuar duke ndikuar në rritjen e përqëndrimit të elementeve të veçantë

sipas përbërjes së tokës.

Faktor tjetër që ndikon në përqëndrimin e elementeve është mbulesa e bimëve më të larta

nën të cilat rriten myshqet (kryesisht në pyje) ku për shkak të efektit të shplarjes sasi të

depozitimeve që ndodhen në gjethet dhe degët e pemëve bien poshtë dhe kapen nga

myshqet.

Gjithashtu edhe lartësia ndikon në përqëndrimin e elementeve kimik në myshqe, pasi

ndryshon sasia dhe lloji i precipitimeve. Në lartësi të mëdha ka më shumë reshje bore se

shiu, por edhe sasia e pluhrave është më e vogël.

1.13 Kapja e nutrientëve nga myshqet

Myshqet luajnë rol të rëndësishëm në kapjen e nutrientëve në një ekosistem të caktuar.

Siç thamë më lart, Weetman & Timmer 1967 kanë treguar se myshqet kapin sasi të

konsiderueshme N, P, K dhe Ng. Megjithëse roli i tyre në kapjen e nutrientëve është

konkret, ne akoma nuk kemi një përcaktim të saktë nëse kantributi tërësor është i

dëmshëm apo i dobishëm.

Kemi thënë se burimi i nutrientëve për myshqet përfshijnë para se të gjithash precipitimet

e ngurta shirat dhe gazet me përmbajtje të ndryshme, të cilat kapen në sipëfaqe të

gjetheve të tyre (Brown 1982). Kapja e nutrientëve nga myshqet lidhet me dy

karakteristike të myshqeve: raporti siperfaqe/volum i lartë, dhe rezistencë të ulët të

sipërfaqes së gjetheve të myshqeve krahasuar me rrënjët e bimëve për kalimin e

nutrientëve, pasi shtresa e kutikulës është e pazhvilluar. Gjethet me trashësi njëqelizore,

bëjnë që të gjitha qelizat të ekspozohen në të gjitha drejtimet, për kapjen e nutrientëve.

Por kapja e nutrientëve bëhët edhe nga qelizat e kërcellit të myshqeve. Për arsye të

sipërfaqes së vogël që përfaqëson, kërcelli luan pak rol në këtë drejtim. Pra mund të

themi se bima e myshkut funksionon si një e tërë në kapjen e nutrienteve.nga myshqet.

Mungesa e një sistemit vaskular për transportin e nutrienteve, bën që edhe sasitë e vogla

të nutrientëve që merren nga substrati të mbeten në sipërfaqe të rizodave. Për shkak të

rritjes në grup të myshqeve, duke formuar tapete të dendur, kapja e nutrientëve realizohet

më me shumicë nga pjesët e larta të myshkut, pasi ato janë më të ekspozuara ndaj

precipitimeve atmosferke, krahasuar me pjesët e tjera.



SI BIOINDIKATORË

24

1.14 Shkëmbimi i kationeve.

Siç thamë kapja e elementeve ushqyes nga myshqet realizohet nëpërmjet gjetheve të tyre.

Por a janë të gjithë nutrientët njëlloj të aftë të depërtojnë në këto bimë? Ka shumë

mundësi që jo. Por a mund që gjethet e myshqeve të funksionojnë në kapjen e nutrienteve

njëlloj si rrenjët në bimët e tjera?

Aftësia e myshqeve që të kapin nutrientet, edhe kur përqëndrimet e tyre janë shumë të

ulta, i lejon ato të rriten edhe në territore ku bimët e tjera e kanë të pamundur të

zhvillohen. Dimë që myshqet mbajnë nutrientet në vendet e shkëmbimit, (Clymo 1964;

Wells&Brown 1990; Bates 1997) por kapaciteti i shkëmbimit ndryshon në lloje të

ndryshme të myshqeve (Büscher et al.1983).

Kapaciteti i shkëmbimit të kationeve (CEC) është i lidhur me përqëndrimin e lartë të

pektateve të paesterifikuara kryesisht acidit poliuronik në muret e qelezave të myshqeve,

ku ndodh dhe hapi i pare i kapjes së kationeve nga myshqet (Koedman & Büscher 1983).

Koedman dhe Büscher (1983) kanë provuar që kapaciteti i shkëmbimit të kationeve në

myshqe është më i lartë se ai në rrënjët e bimëve të cilat marrin nutrientet me sistem

rrënjor.

Kapaciteti i shkëmbimit të kationeve në muret e qelizave të rrënjëve të trakofiteve dhe ai

i shkëmbimit të kationeve në myshqe ndryshon dukshëm. Në trakofitet ai luhatet nga 2-

7μg/g peshë e thatë, ndërsa tek myshqet luhatet nga 12-15 μg/g peshë e thatë.

Popper dhe Fry (2003) kanë treguar se myshqet kanë përqendrim më të lartë të acidit

glukouronik in muret e qelizave sesa bimët e tjera. Edhe brënda llojeve të ndryshme të

myshqeve, sasia e këtij acidi ndryshon, dhe përqendrim më të lartë kanë myshqet e klasës

Spagnum, të cilët kanë numër më të lartë vendesh shkëmbimi për njësi peshe krahasuar

me të tjerët.

Kapaciteti i shkëmbimit të llojit Spagnum luhatet 9-15 μg/g peshë e thatë myshku kur ky

kapacitet për myshqet e tjera luhatet në vlera 6-12 μg/g peshë e thatë (Temple et al.

1981). Në anën tjetër është vertetuar se myshqet Spagnum kanë aftësi të madhe për të

zëvëndësuar jonet të strukturës së tij qelizore me jonet dhe , bile kur jemi

në mjedise të ngarkuara me ky lloj myshku lidh aq shumë jone në sipërfaqe të

gjetheve të tij saqe mund të vdesë qelizat

Gjithashtu proçesi i shkëmbimit të kationeve, si një proçes kryesor në përfitimin e

nutrienteve, mund të çojë në akumulimin në vlera të larta të metaleve të rënda që

veprojnë si ndotës siç është rasti i kadmiumit, plumbit apo mërkurit (Brown 1984). Ky

fenomen ndodh pasi tek myshqet mungon selektiviteti i mjaftueshëm për kapjen e këtyre

jo nutrienteve (Brown & Bates.1900).

Ndërsa kapaciteti i shkëmbimit të kationeve është i ndryshëm për lloje të ndryshme

myshqesh, koeficienti i selektivitetit nuk varet nga lloji i species së myshkut. Kështu

kationet e lidhura me myshkun mund të zëvëndësohen nga katione të tjera n.q.s

përqëndrimet e këtyre të fundit janë të larta apo kanë valence më të lartë. Ruhling dhe

Tyler (1970) duke përdorur specien e myshkut Hylocomium splendens kanë gjetur trendin

e aftësisë për tu lidhur për disa katione:

Cu ≈ Pb > Ni > Co > Zn ≈ Mn

Këto katione lidhen më me preferencë në vendet e shkëmbimit bile edhe kur

përqendrimet e metaleve të lehta si , , dhe janë të larta.



SI BIOINDIKATORË

25

Myshqet, ashtu si dhe rrënjët e trekeofiteve, kanë në përbërje të qelizave të tyre acidin

poliuronik i cili siguron vende lidhjeje për kationet në muret e qelizave (shkëmbimi

sigurohet nga zëvendësimi i joneve me kationet e metaleve të ndryshëm). Myshqet e

klasës Spagnum disponojnë numër të lartë vendesh lidhjeje pasi shfrytëzojnë përmbajtjen

e lartë të acidit galaktouronik në qelizat e tij (Clymo 1963). Aftësia për të kapur sasi të

mëdha nutrientësh e bën këtë lloj myshku shumë konkurues me bimë të tjera. Kështu

(Bartsch 1994) ka verifikuar pengimin e rritjes së shkurres Chamaedaphne calyculata si

pasoje e kapjes së nutrientëve prej këtij myshku.

Myshqet kanë një numër më të lartë vende të ekspozuara për shkëmbim të kationeve

krahasuar me rrënjët e trakofiteve. Këto vende të këmbimit janë esenciale për kapjen e

nutrienteve, por prania e njërit apo tjetrit element ndikon në përparësitë e shkëmbimit të

elementeve. P.sh në rastin e Pseudosscleropodium purum është vënë re se ai ndërpret

absorbimin e bile humbet dhe Mg ndërqelizor, kur ngopim vendet e shkëmbimit të

joneve me CaCl2. Shtimi njëherazi i dhe rrit në mënyrë domëthënëse

përqëndrimet e tyre në pjesët e qelizave ku ndodh shkëmbimi duke zvogluar mundësinë

e joneve për tu lidhur (Bates, 1997). Akoma më tej kur ndodh tharja (dehidratimi) e

myshqeve nga qelizat e tyre bashkë me ujin largohen edhe një pjesë e nutrienteve. Bates

(1997) ka treguar se në rastin e Pseudosscleropodium purum jonet e janë të afta të

mbeten në sipërfaqe të gjetheve duke i mbajtur ato në vendet e shkëmbimit dhe duke i

riabsorbuar gjatë hidratimit. Ashtu si dhe rrenjet e trakofiteve edhe myshqet shfrytëzojnë

vendet e shkëmbimit për mbajtjen e nutrienteve në sipërfaqen e tyre derisa nutrientet të

zhvendosen më tej në bimë.

Figura 1.14.1. Kapja e kationeve në sipërfaqë të qëlizave të myshkut

Qelizat e myshqeve janë të pasuruara me acid poliuronik apo acid galaktouronik. Grupet

karboksilike ( ) të tyre janë të orientuara nga ana e jashtme e murit të qelizës. Këto

grupe karboksilike lehtësisht zëvëndësojnë jonin me jone të metaleve që ndodhen



SI BIOINDIKATORË

26

përreth. Ndërsa aftësia e një vend shkëmbimi për të mbajtur një jon të dhënë pozitivisht të

ngarkuar varet jo vetëm nga valenca e tij por gjithashtu dhe nga përqëndrimi i tij. Psh në

rastin e precipitimeve acide kemi të bëjmë me përqëndrime të larta të joneve rreth

qelizave. Meqenëse shumica e venshkëmbimeve do të okupohen nga jone atëhere

jonet pozitivisht të ngarkuara zëvëndësojnë njëri tjetrin apo ato me ngarkesa më të larta

më rrallë. Jonet mund të zëvëndësojnë jonet e tjera të lidhura me myshkun bile edhe

kur këto katione janë me masë të madhe. Kështu kationet me veti bazike nga sipërfaqja e

myshkut shplahen dhe bien në tokë (Foth&Ellis 1997) duke pasuruar substratin me

katione të tilla si , . Në rastin e species Sphagnum, e cila parapëlqen të rritet në

toka acide, (pasi duke patur aftësi të madhe për të lidhur sasi të mëdha dhe

realizon mjedis acid rreth saj) mund të lidhë një sasi të caktuar të këtyre kationeve që

është më e vogël sesa ato që vijnë si rrezultati shplarjes, kështu që jonet dhe

akumulohen në sipërfaqe të gjetheve të myshkut duke shkaktuar vdekjen e tij.

Jo të gjitha pjesët e myshkut sillen në mënyrë të njëjtë në shkëmbimin e kationeve.

Aftësia absorbuese ndryshon në varësi të moshës së pjesës së myshket dhe vendndodhjes

së vendeve të shkembimit të kationeve, në gjethe apo kërcell (Brehm 1968).

Meqenëse bimët kanë një numër të kufizuar vende shkëmbimi, kationet garojnë me njëri

tjetrin për tu lidhur në to. Kështu, nëse një kation është me sasi të madhe ai mund të

shkaktojë mungesë (deficiencë) të kationeve të tjera, duke i bërë të paafta të kenë akses

në këto vende shkëmbimi. Bazuar në eksperimentet e tyre me Hylocomium splendens,

duke përdorur precipitime artificiale, Gjingedal dhe Steinnes (1990), arritën në përfundim

se kationet si , në precipitime, për shkak të konkurencës, mund të okupojnë

vendet e shkëmbimit duke ndikuar në kapjen e joneve të tjera. Ato vunë re gjithashtu se

aftësia kapëse për Zn dhe Cd ndryshonte në varësi të pH dhe se rritja e temperaturës

ndikonte pozitivisht në kapjen e Ca, Cu, Pb, Zn. Reaksionet e kompleksimit me anione si

gjithashtu interferonin në kapjen e këtyre metaleve. Ndërsa Blates dhe Farmer (1990) aplikuan CaCl2 për tre lloje myshqesh dhe vunë re se

kishte reagim të ndryshëm në varësi të mjedisit ku ishin rritur.

Pseudoscleropodiun purum dhe Calliergon cuspidatum të rritura në shkëmbinj gëlqerorë

shfaqnin zvoglim të dukshëm të rritjes në përqëndrime të larta të CaCl2, ndërsa ritmi i

rritjes së Pseudoscleropodiun purum dhe pleurozium schraberi të rritur në argjila acide

nuk ndikohej nga shtimi i CaCl2. Myshqet nga shkëmbinjtë gëlqerorë kanë në qelizat e

tyre sasi të vogla të K dhe Mg dhe shtimi i CaCl2 shkakton deficiencë të këtyre

elementeve si pasojë e garës me Ca që i zëvëndëson apo ul aksesin e tyre në vendet e

shkëmbimit të kationeve.

Fillimisht midis joneve të cilat ndodhen në ajër apo të tretura në ujin e shiut dhe qendrave

të shkëmbimit të joneve vendoset një ekuilibër, proces i cili në kushte natyrore ndodh për

disa ditë (Brown &Bates (1990). Pasi arrihet ky ekuilibër jonet e mbajtura në sipërfaqe të

qelizave vazhdojnë të zhvendosen në brendësi të qelizave (Pickering & Puia 1969).

Kështu në rast se kemi përqendrim të lartë të një joni në depozitimin atmosferik, ai do të

zëvendësojnë jonet e zhvendosura (duke krijuar kështu një ekuilibër të ri) në vendet e

shkëmbimit të joneve. Pra mund të themi se përqëndrimi i lartë i një joni në precipitim

çon në rritje të kapjes së këtij joni nga qelizat e myshkut.



SI BIOINDIKATORË

27

Figura 1.14.2. Skema e hidrolizës së ATP në ADP (Barford D. 1996)

Pasi jonet arrijnë në sipërfaqe të qelizave atyre u nevojitet energji për të hyrë në brendësi

të qelizës. Tek trakeofitet kapja e nutrienteve ndodh nga hapja dhe mbyllja e murit

qelizor në qimet e holla thithëse të sistemit rrënjor të tyre. Kjo hapje dhe mbyllje e murit

qelizor lidhet me daljen jashtë të protoneve dhe zëvendësimin e tyre me elemente të tjerë

ushqyes. Tek myshqet është parë që kjo nxjerrje e protoneve është gjithashtu e ngjashme

me atë tek trakeofitet dhe përdorin ATP (adenosine tre fosfatin) si një pompë për

nxjerrjen jashtë qelizës të joneve . Kështu që qelizat mbeten të ngarkuara negativisht

gjë që shfaq aftësi të qelizave për të lidhur katione të ndryshme. Pra ngarkesa negative

siguron forcën e nevojshme për të lidhur , , , etj. Tek myshqet

qelizat e sipërfaqes së gjetheve dhe hapsirat ndërqelizore sigurojnë mundësinë që kationet

e lidhura në sipërfaqe të futen në qeliza me anë të këtij mekanizmi.

Si rezultat i kapjes dhe zhvendosjes së joneve nëpërmjet jonoshkëmbimit dhe pompës së

protoneve në sipërfaqe të gjethes së myshqeve ndodhin të njëjtat fenomene që ndodhin te

rizoidosfera (hapsira e tokës rreth rënjëve të bimëve), megjithëse në rastin e myshqeve

kemi më tepër mundësi ndryshimi të kushteve në sipërfaqe të gjetheve sesa në rastin e

rrënjëve të trkeofiteve (Raven et al 1998). Në rastin e trakeofiteve për shkak të çlirimit të

joneve hidrogjen si rezultat i lidhjes aty të kationeve, në afërsi të rrenjeve krijohet mjedis

acid i cili është shkak për lidhje të anioneve të ndryshme.

Si përfundim, kapja e nutrientëve nga myshqet së pari varet nga sasia e disponueshme e

vendeve të shkëmbimit të joneve por gjithashtu ai varet nga aftësia e secilit nutrient për të

kaluar në membranën e qelizës, nga prezenca e elementeve të tjerë konkurues për tu

lidhur në vendet e shkëmbimit si dhe nga shkalla e fluktuacionit të vendeve të

shkëmbimit të joneve (Brown & Betes 1990).



SI BIOINDIKATORË

28

1.15 Aftësia e kapjes së nutrienteve.

Disa nutrientë kapen më me thjeshtësi se të tjerë.(Leblond 2004) ka shqyrtuar kapjen e

metaleve të rënda nga specia e myshkut Pseudoscleopodium purum. Elemente ushqyes si

mangani dhe kaliumi shfaqin aftësi më të mëdha për tu kapur sesa elemente të tilla

joushqyes si natriumi, alumini apo silici. Gjithashtu është vërejtur se indet e reja kanë

aftësi më të mëdha për të kapur nutrientet dhe se nutrientet kapen më me lehtësi nga

myshqet kur ato ndodhen në tretësira (pra të tretura në ujin e shiut) se kur ato janë në

formë precipitimesh të ngurta.

Dimë gjithashtu se në vendet e shkëmbimit të kationeve lidhen më me përparësi kationet

me valence të lartë (Richter & Dainty 1990). Por në llojin e myshkut Sphagnum, është

vërejtur se kemi dy grupe vendesh shkëmbimi të kationeve. Grupi i parë i vendeve të

shkëmbimit të kationeve është lidhur me acidin poligalaktouronik dhe përbën rreth 50%

të vendeve të shkëmbimit ndërsa ato që lidhen me acidin fenolik mbulojnë rreth 25% të

vendeve të shkëmbimit. Aminoacidet, esteret ndikojnë pak në numrin e vendshkëmbimit

të kationeve.

Pjesa më e madhe e vendeve të shkëmbimit të kationeve në myshqe lidhet me

përmbajtjen e acidit poligalaktouronik. Këto vende shkëmbimi janë të disponueshme për

lidhjen e kationeve sipas një trendi të caktuar. Por tek myshqet vihet re edhe një numër i

vogël vende shkëmbimi të cilat janë më të disponueshme për kationet me valence të ulët

si p.sh . Vende të tilla shkëmbimi mendohet se lidhen me acidin fenolik apo

komponimet fenolike të cilat janë prezente në qelizat e myshqeve. Kjo bën të mundur

mbajtjen e niveleve të domosdoshme të kaliumit në qeliza gjatë procesit të tharjes dhe

ndihmon në mbijetesën e myshqeve.

Thamë se procesi i shkëmbimit të kationeve është një proces selektiv. Kationet me

valence të lartë kanë më tepër aftësi për tu lidhur në vendet e shkëmbimit të kationeve se

sa ato me valence të ulët. Kjo ndodh pasi këto jone janë të afta të okupojnë më shumë se

një vend shkëmbimi. Kështu lidhet në dy vendeshkëmbimi ndërsa lidhet vetëm

në një.

Sipas Nieboer dhe Richardson jonet e metaleve klasifikohen në tre grupe:

Grupi I përfshin , ; këto jone janë jotoksike dhe kanë një preference të lartë për tu

lidhur me vendet e shkëmbimit që përmbajnë oksigjen.

Grupi II përfshin , ; këto janë jone shumë toksike dhe kanë tendencë të lidhen

me molekula të cilat përmbajnë N- apo S-.

Grupi III është grup i ndërmjetëm dhe përfshin jonet , , dhe .

Përsa i përket joneve dyvalente, është gjetur se aftësia për tu lidhur ndjek trendin: Pb >

Cu > Cd > Co ≈ Fe > Ni > Zn > Mn (Nieboer dhe Richardson 1980). Ndërsa Rühling

dhe Tyler, duke studiuar Hylocomium splendens, që në vitin 1970 kishin gjetur pothuaj

me pak ndryshime se aftësia për tu lidhur e joneve ndjek trendin: Pb ≈ Cu > Ni > Co >

Zn ≈Mn, si një trend për të gjthë llojet e myshqeve. Pra në të dy rastet kemi një vlerësim

pothuaj të njëjtë të aftësisë së joneve për tu lidhur në vendet e shkëmbimit.

Preferenca për jone me valencë të lartë mund të ndryshojë në rastin kur gati të gjitha

vendet e shkëmbimit të joneve janë të okupuara. Në këtë moment vende të izoluara kanë

mundësi të lidhin vetëm katione njëvalente, duke eleminuar kështu mundësinë e lidhjes



SI BIOINDIKATORË

29

së joneve dyvalente. Në këtë stad, vende të veçanta ka më shumë të ngjarë të lidhin jone

njëvalente se ato dyvalente apo të lidhin jone dyvalente më me përparësi se ato

trevalente.

Gjithashtu është e mundur që në rastin e sistemeve me PH të ulët të ndodhë që shumica e

vendeve të shkëmbimit të kationeve të okupohen nga jonet duke krijuar kështu shumë

vende të izoluara. Ky fakt i jep mundësi lidhjeje joneve me valence të ulët siç mund të

jetë gjë që shpjegon aftësinë e lartë të tij për tu lidhur në PH të ulta.

Por megjithë thamë më lart lidhur me varësinë a valences së joneve dhe mundësisë për tu

lidhur në vendet e shkëmbimit, nga rregulli i përgjithshëm ka edhe përjashtime psh është

vënë re se tek Sphagnum ai akumulon me përparësi Al dhe Mn dhe më pak Cu dhe Zn.

Shimwell dhe Laurie kanë gjetur se për myshqet aftësia për të absorbuar, mbajtur dhe

desorbuar metalet e rënda është e ndryshme. Gjatë tharjes myshqet ektohidrike

desorbojnë metale të tilla si Pb dhe Zn. Në anë tjetër myshqet mikohidrike përgjithsisht i

mbajnë më fort metalet e rënda pasi ato i lokalizojnë në indet e vjetra në pjesët e poshtme

të tyre.

1.16 Sezonaliteti

Sic thamë se myshqet absorbojnë më mire elememtet ushqyes nga tretësirat ujore sesa

nga precipitimet e ngurta. Kjo na lejon të mendojmë se sasia më e madhe e nutrienteve

kapen në stinët e lagështa të vitit. Por nga ky rregull ka dhe përjashtime p.sh gjatë

sezoneve të thata, mbi sipërfaqen e gjetheve të myshqeve, depozitohen grimca pluhuri që

përmbajnë elemente të ndryshëm. Vesa luan rol të madh në absorbimin e këtyre

elementeve nga myshqet edhe në sezone të thata.

Turner (2003) ka gjetur se shkalla e aktivitetit të enzimës acid fosfatazës ndryshon

dukshëm në specie të ndryshme myshku dhe është më e lartë në dimër se në stinën e

verës. Megjithkëtë indet mbajnë përqëndrim relativisht konstant të N dhe P përgjatë

gjithë vitit. Në rast të një korrelacioni negativ midis përmbajtjes së P në indet dhe

aktivitetit të acid fosfatazës atëhere kemi aktivizim të enzimës në përgjgje të nevojave të

indeve për P duke u bërë tregues i shfaqjes të një stresi ushqimor.

Në një fare shkalle përqëndrimi i elementeve në myshqe është i varur nga bashkëveprimi

i faktorëve të brendëshëm dhe të jashtëm. Elementet të cilët kanë cikël të qëndrueshëm

vjetor janë në përgjithësi elementët esencial si N, P dhe Fe por dhe joesencial si Na. Është

vërejtur që përqëndrimet e tyre në myshqe të jenë të ulta në pranverë dhe të larta në

vjeshtë.

1.17 Grimcat atmosferike

Grimcat atmosferike ose grimcat materiale (particulate matter PM) janë pjesëza të imta të

ngurta apo të lëngëta të cilat ndodhen në atmosferën e tokës. Ato janë të shprëndara në

atmosferën e tokës në formën e aerosoleve. Aerosolet përcaktohen si shprëndarje të

grimcave të ngurta apo të lëngëta në gaz që zakonisht është ajri. Në analogji me aerosolet

kemi hidrosolet ku si mjedis i shprëndarjes së koloidit shërben një lëng.

Kemi dy lloje aerosolesh

- aerosole primare ku kemi shprëndarje të grimcave në gaz.



SI BIOINDIKATORË

30

- aerosole sekondare kur grimcat formohen si rezultat i shndrimeve që ndodhin në

gazet që formojnë një mjedis të caktuar.

Ka disa mënyra të shprehjes së përqëndrimit të aerosoleve, ku më kryesori në fushën e

shkencave mjedisore është shprehja e përqëndrimit në masë, që përcaktohet si masa e

grimcave materiale për njësi vëllimi psh μg/m³, si dhe shprehja me numër përqëndrimi që

përcakton numrin e grimcave për njësi vëllimi psh numër/cm³.

Kur përmasat e grimcave janë të njëjta kemi të bëjmë me aerosole monodisperse ndërsa

kur përmasat e tyre janë të ndryshme kami të bëjmë me aerosole polidisperse

Burimet e grimcave materiale në atmosphere janë natyrore por edhe të shkaktuara nga

aktiviteti njërëzor. Ato kanë veprim të dëmshëm në shëndetin e njeriut por edhe në

mjedis.

Nëntipe të grimcave atmosferike janë:

- grimca materiale të shprëndara në atmosfere në formë pezullie (suspended

particulate matter, SPM).

- grimca të shprëndara të respirueshme që kanë diameter më të vogël se 10 μm

(respirable suspended particle, RSP)

- grimcat e holla FPM (fine particulate mater) dhe bloza me diameter nga 0,01 –

0,25 μm.

Burimet e grimcave janë natyrore dhe lidhen me vullkanet, stuhitë e pluhurit, zjarret në

pyje apo edhe oqeanet dhe detet.

Burimet njërëzore lidhen me aktivitetet e ndryshme industriale si dhe djegia e lëndëve

fosile në automjete apo termocentrale të cilat gjenerojnë në atmosfere sasi të

konsiderueshme grimcash materiale. Sasia më e madhe e grimcave në atmosfere çlirohen

nga oqeanet (pikla uji me përmbajtje të klorurit të natriumit si dhe përbërës të tjerë).

Sasia e aerosoleve antropogjenike të formuara nga aktivitetet industriale etj llogaritet

rreth 10 % e sasisë totale të aerosoleve në atmosfere.

1.18 Depozitimi i grimcave atmosferike

Depozitimi është procesi gjatë të cilit grimcat e aerosolit bashkohen ose depozitohen në

sipërfaqe të ngurta duke çuar kështu në uljen e përqëndrimit të tyre në ajër. Ai ndahet në

dy nënprocese; depozitimi i thatë dhe depozitimi i lëngët. Shkalla e depozitimit apo

shpejtësia e depozitimit varet nga përmasat e grimcave. Grimcat e mëdha depozitohen

më shpejt se ato me përmasa të vogla nëpërmjet sedimentimit apo kapjes nga grimcat e

tjera më të mëdha. Ndërsa difuzioni Brownian ka ndikim mbi grimcat e vogla.

Fluksi i depozitimit përcaktohet si F = v c ku: F është fluksi i depozitimit, v shpejtësia

e depozitimit dhe c përqëndrimi. Në depozitimet gravitacionale v është shpejtësia e rënies

për shkak të gravitetit.

Shumë studime janë bërë rreth sjelljes së grimcave kur përplasen me një pengesë të

caktuar. Përshkrimi në këtë rast bëhet me numrin e Stokit (George Gabriel Stokes) që

është numër pa përmasa i cili shprehet Stk = S/d ku S është distance e frenimit e cila

varet nga përmasa e grimcës, shpejtësia e saj dhe forca e gravitetit ndërsa d përmasa e

pengesës (kryesisht diametri i saj). Kur Stk > 1 grimcat shkëputen nga drejtimi i rrymës

dhe ndeshen me pengesën duke u bashkëngjitur asaj. Ndersa kur Stk < 1 ato nuk ndeshen

me pengesën por ndjekin drejtimin e rrymës.



SI BIOINDIKATORË

31

Depozitimi për shkak të lëvizjes Browniane i bindet ligjeve të pare dhe dytë të Fik-ut dhe

në këtë rast fluksi i depozitimit shprehet 21

)(t

DnJ

ku J është fluksi i depozitimit, n

përqëndrimi fillestar i grimcave, D konstante difuzioni, t koha.

a- Depozitimet e ngurta

Këto lloj depozitimesh shkaktohen nga:

- Sedimentimi gravitacional; kur grimcat bien poshtë për shkak të gravitetit të tyre.

- Kapjes së grimcave; kjo ndodh kur grimcat e vogla lëvizim me rrymën e ajrit në

afërsi të pengesave ku sit ë tilla mind të jenë degët apo gjethet e pemëve.

- Përplasjes; e cila ndodh kur grimcat e vogla të cilat kalojnë rreth një pengese nuk

mund të ndjekin drejtimin e kurbuar të rrymës së ajrit për arsye të inercisë së

vogël që zotërojnë përplasen me pengesën duke mbetur tek ajo ndërsa grimcat e

mëdha me inerci të lartë vazhdojnë të ndjekin drejtimin e rrymës.

- Difuzioni apo lëvizja Browniane; Ky është proçesi kur grimcat lëvizin në mënyrë

kaotike për shkak të goditjes nga molekulat e gazit. Këto përplasje çojnë në

përplasje të grimcës në sipërfaqe të pengesës dhe kështu ato depozitohen aty.

- Turbulenca; e cila lidhet me vorbullat e ajrit të bëjnë transferim të grimcave të

ndryshme si rezultat i përplasjeve me to.

b- Depozitimet e lëngëta

Depozitimet e lëngëta ndodhin si rezultat i kapjes së grimcave nga pikat e shiut apo

borës. Kjo do të thotë se depozitimet e lëngëta janë tipike gravitacionale, por kapja e

grimcave nga pikat e shiut ose bora ndodh si rezultat i difuzionit (lëvizjes Browniane).

Disa tipe të depozitimeve të lëngëta janë:

- Shiu, kjo ndodh kur grimcat kapen nga piklat e shiut të cilat i ndeshin në rrugën e

tyre. Në këtë rast ndodh kapja e grimcave poshtë reve të shiut (below-cloud

scavenging).

- Retë, në këtë rast ndodh kapja e grimcave si rezultat i ndeshjes me piklat e ujit të

reve ose të mjegullave.

- Bora në këtë rast ndodh kapja e grimcave nga flokët e borës duke “pastruar”

grimcat që ndeshin gjatë rrugës së rënies së tyre.

- Një formë tjetër është rasti kur grimcat e ngurta shërbejnë si pika kondesimi për

avujt e ujit (kur ajri ka lagështi të lartë) duke formuar re të cilat shkarkohen në

formë shiu.

1.19 Përbërja e aerosoleve

a- Aerosolet primare

Përbërja e një aerosoli si dhe grimcave përbërëse të tij, varet nga burimi i tyre. Aerosolet

e formuar si rezultat i shprëndarjes së pluhurit të tokës ka përbërje të njëjtë me përbërjen

minerale të saj, zakonisht okside të metaleve të ndryshme që shkëputen si rezultat i

veprimit të erës në sipërfaqen e tokës.

Aerosolet e formuara në sipërfaqe të oqeaneve kanë përbërës kryesor klorurin e natriumit

por edhe magnez, sulfate, kalcium, kalium duke reflektuar përbërjen e ujit të oqeanit.



SI BIOINDIKATORË

32

b- Aerosolet sekondare

Këto aerosole formohen si rezultat i transformimit të gazeve si okside të squfurit apo të

azotit në pikla të acideve sulfurik apo nitrik. Origjina e oksideve të azotit dhe squfurit

mund të jetë antropogjenike por edhe natyrore. Në prezence të amoniakut zakonisht

formohen kripra të amoniumit si sulfate dhe nitrate. Ndërsa në mungesë të amoniumit

duke vepruar me piklat e avujve të ujit në atmosfere, këto okside kalojnë në acidet

përkatëse të tyre. Këto aerosole janë aktive mbi dritën natyrore duke dhënë efekte vizive.

Sulfatet dhe nitratet janë substance që shprëndajnë dritën.

Komponimet organike në atmosfere mund të jenë primare ose sekondare. Primare

konsiderohen komponimet organike të avullueshme që çlirohen në atmosfere kryesisht

nga aktivitetet industriale apo natyrale. Komponimet organike sekondare formohen nga

oksidimi i komponimeve organike primare. Komponimet organike kanë aftësi të

absorbojnë dhe shpërhapin dritën natyrore.

Në këtë grup komponimesh futet dhe karboni elementar (bloza) e cila ka aftësi të madhe

absorbuese për dritën natyrore. si dhe aerosolet që formohen si rezultet i djegies së

karburantit në automjete.

Përbërja kimike e aerosoleve ndikon drejtpërdrejt në absorbimin dhe shpërhapjen e dritës

natyrore pra indeksin e refraksionit.

Përbërja kimike e grimcave të aerosoleve shoqërohen me efekte vizive si në rastin e

smogut që përbëhet nga SO2, NOx, CO, pluhur mineral grimca organike apo blozë. Si

rezultat i shndrrimit të S dhe SO2 në sulfate kemi ulje të shikueshmërisë dhe shfaqjen e

ngjyrës së verdhë.

1.20 Metalet e rënda

Ndotja e mjedisit nga metalet e rënda sot është problem i madh shoqëror dhe ekonomik.

Për arsye të dëmëve që sjellin në organizmin e njëriut, ashtu dhe të organizmatve të tjera

te gjalla, po i kushtohet një vëmëndje uljes së emetimeve të tyre në atmosfere duke

aplikuar teknologji sa më efikase. Kjo ndodh kryesisht në vendet e zhvilluara. Vendet në

zhvillim janë dhe ndotësit më të mëdhenj për arsye të aplikimit të teknologjive të

vjetëruara apo të mungesës së kontrollit dhe vlerësimit të këtyre ndotjeve.

Metalet e rënda përfshihen në një grup elementesh të papërcaktuar që shfaqin veti

metalore. Në këtë grup përfshihen metale, disa metaloide, lantanidet dhe aktinidet. Janë

propozuar përkufizime të ndryshme disa prej të cilave bazohen në densitetit, disa në

numrin atomik apo masën atomike, disa në toksicitetin që shfaqin. Por termi metale të

rënda është vlerësuar në raportin teknik të IUPAC si i keqinterpretuar që ka përkufizim

kontraditor dhe të palidhur me një bazë shkencore. Ka një alternative tjetër që është termi

metale toksik, për të cilin nuk ka akoma një konsesus lidhur me përkufizimin e saktë.

Përfundimisht mund të themi se metalet e rënda përfshijnë elementë me shkëlqim më të

lartë se grafiti, ku përfshihen dhe disa prej metaleve me masë atomike të madhe. Janë

elemente kimike me densitet relativisht të lartë që janë toksik dhe në përqëndrime të ulta.

Në biosferë ato nuk mund të shkatërrohen dhe kështu që mbeten aktive gjithmonë duke u

lidhur në forma nga më toksike, kryesisht komponimet organike të tyre. Disa prej këtyre

metaleve, në përqëndrime të ulta, janë esenciale për organizmat e gjallë. Organizmat e



SI BIOINDIKATORË

33

gjalla për zhvillimin e aktivitetit të tyre kanë nevoja të ndryshme për “metale të rënda”.

Hekuri, kobalti, bakri, mangani, molibdeni dhe zinku janë të nevojshëm për organizmin e

njëriut në sasi të caktuara. Sasia e tepërt e tyre mund ta dëmtojë organizmin. Metale të

tjera si mërkuri, plumbi, kadmiumi njihen si metale toksike pa ndonjë efekt të

domosdoshëm në aktivitetin jetësor.

Metalet e rënda ndodhen në ntyrë me një variacion të lartë përqëndrimi dhe në dekadat e

fundit, si pasojë e aktivitetit njerëzor, sasia e metaleve të rënda që çlirohen në atmosfere

është rritur ndjeshëm.

Më poshtë po japim vlerat e lejuara të përmbajtjes së metaleve të rënda në ujin e pijshëm

si dhe në grimcat e pluhurit PM-10.

Tabela 1.20.1 Përmbajtja e disa metaleve të rënda në ujin e pijshëm sipas WHO

Metalet Zn As Mg Ca Cd Pb Ag Hg

Sipas WHO(permbajtja

mg/l)

5 0.01 50 50 0.003 0.01 0.0 0.001

Tabela 1.20. 2. Vlerat limit dhe target të disa metaleve të rënda në grimcat PM 10 në ajër.

Plumb Arsenik Kadmium Nikel Mercur

Legjislacioni

Direktiva e

parw

(1999/30/EC)

Direktiva e

katërt

(2004/107/EC)

Direktiva e

katërt

(2004/107/EC)

Direktiva e

katërt

(2004/107/EC)

Direktiva e

katërt

(2004/107/EC)

Kufiri/ Vlera target 0.5 µg/m3

vlera kufi

6 ng/m3

vlera target

5 ng/m3

vlera target

20 ng/m3

vlera target Pa specifikuar

Kufiri i sipërm (%

vlerës së rrezikut)

70% 0.35

µg/m3 60% 3.6 ng/m3 60% 3 ng/m3 70% 14 ng/m3 Pa specifikuar

Kufiri i poshtëm(%

vlerës së rrezikut)

50% 0.25

µg/m3 40% 2.4 ng/m3 40% 2 ng/m3 50% 10 ng/m3 Pa specifikuar

Zakonisht ato bioakumulohen në organizmat e gjallë dmth të rritin përqëndrimin e tyre në

kohë, duke u bërë të dëmshëm megjithëse përqëndrimet e tyre në mjedis mund të jenë të

ulta. Meqenëse ato janë të padegradueshme në një ekosistem, ato kalojnë nga njëri nivel i

zinxhirit ushqimor në tjetrin, duke u depozituar në inde të veçanta të organizmave të

gjalla. Në këtë rast ndodh dhe biomagnifikimi i tyre duke shkaktuar dëmtime në nivelet e

larta të zinxhirit ushqimor. Metalet e rënda gjenden në ajër ujë dhe tokë. Ato mund të

depozitohen në organizmat e gjalla nëpërmjet frymëmarrjes, ujit të pijshë dhe ushqimit,

duke u bërë shkak për dëmtime serioz të organeve të ndryshme. Mangani, mërkuri,

plumbi dhe arseniku ndikojnë midis të tjerave në sistemin nervor qendror. Mërkuri, bakri,

plumbi, kadmiumi në mëlçi, veshka dhe kocka ndërsa nikeli, kromi, kadmiumi bakri në

lëkurë dhe kocka.

Metalet e rënda, si përbërës natyral të kores së tokës por edhe të emmetuar në atmosferë,

kanë qëndrueshmëri të lartë. Emetimi i tyre nga aktivitete industriale (fabrika apo

miniera) shkakton ndotjen e mjedisit duke u bërë të dëmshëm për dhjetra vjet edhe pas

mbylljes së këtyre aktiviteteve.



SI BIOINDIKATORË

34

Metalet e rënda që janë dhe ndotës kryesorë janë mërkuri (Hg), plumbi (Pb) dhe

kadmiumi (Cd)

Më poshtë po japim efektet e disa elementeve kimik (metale të rënda) të cilat janë marrë

në konsiderate dhe në studimin tone:

Kadmiumi

Vetitë toksike të kadmiumit lidhen me ngjashmërinë kimike që ka ky element me zinkun

që është element esencial për organizmin e njëriut apo kafshëve. Në natyrë është pak i

përhapur (rreth 0,1 ppm të kores së tokës) dhe ndodhet tek minerali i sfaleritit (ZnS) ku

bashkëshoqëron Zn. Kadmiumi është metal biopersistent dhe kur absorbohet nga

organizmat mbetet në to për vite (tek njeriu dekada).

Ekspozimi i njeriut për një kohë të gjatë ndaj kadmiumit shkakton probleme në organe të

tilla si veshkat apo mushkëritë. Ekspozimi ndaj nivelive të larta të kadmiumit është shkak

për shfaqje të tumoreve të ndryshme. Kadmiumi mund të shkaktojë defekte në kocka si

osteomalakia apo osteoporoza.

Origjina e tij në ambient, vjen kryesisht si rezultat i shkarkimeve të industrisë së rafinimit

të zinkut, ku ai prodhohet si produkt sekondar. Ai gjithashtu është pjesë në disa produkte

si plehrat fosfatike, detergjente apo produkte të përpunimit të naftës.

Duhani është gjithashtu një burim për toksifikim nga kadmiumi. Një duhanpirës, që

konsumon 20 cigare në ditë, absorbon rreth 4μg cadmium, sasi e cila rritet vazhdimisht

duke ditur se ai është element mjaft i qendrueshëm dhe që desorbohet shumë ngadalë nga

organizmi.

Plumbi

Konsiderohet element mjaft toksik i cili ndikon pothuaj në të gjitha organet e njeriut.

Ekspozimi ndaj plumbit, ndikon biologjikisht në organizmin e njeriut në diapazon të

gjerë, i cili varet nga përqendrimi dhe kohzgjatja e ekspozimit. Rrezik më të madh për

toksikifikim nga plumbi paraqet kryesisht sistemi nervor. Ekspozimi për një kohë të gjatë

ndaj plumbit (veçanërisht ndaj kriprave të tretshme të tij apo oksidit PbO2) mund të

shkaktojë sëmundje të veshkave apo ndikim në sintezën e hemoglobinës. Në moshat e

mesme, plumbi shkakton rritje të presionit të gjakut, ndërsa tek të moshuarit, mund të

shfaqë anemi. Tek fëmijët, ekspozimi ndaj vlerave të larta të plumbit, mund të çojë në

dëmtime serioze të trurit apo veshkave që mund të shkaktojnë dhe vdekje.

Helmimi ndodh si pasojë e ushqimit (konsumi aksidental i ushqimit të ndotur nga

plumbi) apo përdorimit pa kujdes i bojrave me bazë plumbi ose pirja e ujit me përmbajtje

plumbi (si pasojë e përdorimit të tubacioneve prej plumbi). Ai absorbohet shpejt nga

organizmi, transportohet nga gjaku në të gjitha organet, duke shkaktuar dëmtime në

sistemin nervor qendror, sistemin kardiovaskular, sistemin imunitar, organeve si veshkat,

kockat etj.

Duke qenë element mjaft toksik gjatë shekullit të kaluar u reduktua ndjeshëm prodhimi

i ngjyruesve me bazë plumbi. Në mesin e viteve ’80 u morën masa për heqjen e

përdorimit të plumbit në benzina (tetraetili i plumbit) gjithashtu në këtë kohë u hoq dorë

përfundimisht nga përdorimi i tubacioneve të plumbit në transportin e ujit.



SI BIOINDIKATORË

35

Mërkuri

Mërkuri është element shumë toksik cili bioakumulohet në organizmat e gjallë sidomos

tek peshqit apo kafshët dhe bimët e tjera të ujit. Mërkuri elementar, i cili çlirohet në

atmosferë si rezultat i aktivitetit natyror apo atij njërëzor, transportohet lehtësisht në

formë të gaztë pothuaj në të gjithë globin. Ai rikthehet në tokë duke u lidhur me pikat e

shiut apo grimcat e tokës në formën e pluhurit. Çdo vit çlirohen në atmosfere rreth 6000

ton mërkur vetëm si pasojë e aktivitetit natyror dhe kjo sasi dyfishohet si pasojë e

aktivitetit njërëzor që lidhet kryesisht me djegien e lëndëve të djegshme fosile,

aktiviteteve minerare, apo industrive të ndryshme si ajo e prodhimit të baterive etj. Vetëm

nga djegia e qymyreve në centralet e prodhimit të energjisë çlirohet në atmosferë rreth

40% e sasisë totale. Përveç mërkurit elementar, formë tjetër e mërkurit, kryesisht në

mjedise ujore, është dhe mërkuri jonik (i cili mund të jetë në formë kloruresh, sulfidesh

apo i lidhur me acide organike) si dhe mërkuri organik në formën e metilmërkurit.

Metilmërkuri bioakumulohet në organizmat e gjalla pasi ai mbahet nga organizma të

niveleve të ndryshme të zinxhirit ushqimor.

Në organizmin e njeriut mërkuri absorbohet nga ngrënia e ushqimeve me përmbajtje

mërkuri (peshk, fruta, zarzvate etj). Ai me anë të gjakut transportohet në të gjitha organet

dhe grumbullohet zakonisht në tru. Ai prek sistemin nervor, sistemin kardiovaskular,

veshkat, mushkëritë etj.

Kromi

Burimet e kromit në atmosfere janë të ndryshme duke filluar që nga minierat e nxjerrjes

së kromit, ku si rezultat i proceseve të punës kemi ndotje të mjedisit për shkak të

pluhurave që formohen. Industria e pasurimit të mineraleve të kromit është ndotëse jo

vetëm e ajrit pasojë e pluhurave që formohen nga coptimi i mineralit por edhe të ujrave

toksore apo nëntoksore si pasojë e shkarkimeve nga repartet e flotacionit. Dampat e

shkarkimeve të mbetjeve industriale nga fabrikat e kromit, janë ndotës të konsiderueshëm

të mjedisit.

Kromi është gjithashtu i pranishëm në pigmentet ngjyruese me bazë kromi apo dhe

materiale të tjera.

Nivelet e ulta të kromit shkaktojnë irritim të lëkurës si dhe djegësi në stomak. Ekspozimi

për një kohë të gjatë shkakton dëmtime të veshkave, mëlçisë apo indeve nervore. Kromi

akumulohet në organizmat ujorë molusqet, peshqit etj. Konsumimi i këtyre të fundit, për

shkak të akumulimit në përqëndrime të larta të kromit në to, mund të shkaktojë rreziqe

më të mëdha sesa ekspozimi për një kohë të gjatë.

Bakri

Është element esencial për organizmin human por në përqëndrime të larta ai mund të

shkaktojë anemi dëmtime të veshkave apo mëlçisë. Sidomos tek njërëzit me sëmundjen

Wilson ekspozimi i gjatë ndaj këtij metali ka një rezik më të madh.

Burimet e ndotjes nga bakri janë sidomos mjediset e punës në minierat e bakrit apo

rafineritë e bakrit të cilat emetojnë pluhura të cilat kalojnë me frymëmarrje në organizmin

e njëriut. Po ashtu shkarkimet e ujrave nga vaskat e rafinimit të bakrit janë burim ndotje

për ujrat tokësorë dhe nëntokësorë. Përdorimi i këtyre ujrave për vaditje, pa u përpunuar

paraprakisht, çon në akumulim të këtij elementi në bimë që shërbejnë si ushqim për



SI BIOINDIKATORË

36

njëriun. Burime të tjera janë përdorimi i pesticideve dhe herbicideve me bazë bakri në

bujqësi që përveç akumulimit në fruta çojnë në ndotje të tokave apo ujrave si rezultat i

shplarjes nga shirat. Po ashtu përdorimi i materialeve hidraulike prej bakri në (zakonisht

bronxi) lejon mundësinë e ndotjes së ujit të pijshëm nga ky metal.

Nikeli

Sasi të vogla të nikelit janë të domosdoshme për organizmin e njeriut. Nikeli merr pjesë

në prodhimin e rruazave të kuqe të gjakut, por në sasi të mëdha ai kthehen në një element

mesatarisht toksik. Ekspozimi për një kohë të shkurtër ndaj nikelit, nuk ka prova se

shkakton probleme shendetsore. Ekspozimi për një kohë të gjatë, shkakton dëmtime të

mëlçisë, zemrës si dhe shkakton irritim të lëkurës. Norma e lejuar e nikelit në ujin e

pijshëm, si burim i marrjes së tij nga njeriu, akoma nuk është përcaktuar nga EPA. Nikeli

akumulohet në organizmat ujor por ai nuk magnifikohet gjatë zinxhirit ushqimor.

Alumini

Alumini është element shumë i përhapur në natyrë. Ai përbën rreth 8% të masës së kores

së tokës. Ndikimi i aluminit në shendetin e njeriut, lidhet me përhapjen e gjerë të tij në

natyrë si dhe përdorimit të tij në shumë industri.

Efektet toksike lidhen kryesisht me depozitimin e tij në kocka dhe në sistemin nervor

qendror. Meqenëse alumini është konkurent me kalciumin në proceset absorbimit,

ekspozimi ndaj niveleve të larta të aluminit mund të çojë në zevendësim të Ca

(osteopenia) e cila vihet re sidomos tek fëmijët. Ndërsa dozat shumë të larta të aluminit

shkaktojnë neurotoksifikim.

Natriumi

Është element i nevojshëm si për rregullimin e presionit dhe pH të gjakut, ashtu dhe të

ekulibrit osmotik midis qelizave dhe lëngut ndërqelizor. Sasia minimale ditore e

nevojshme për organizmin e njeriut është 500 mg, dhe merret kryesisht nga kloruri i

natriumit.

Rregullimi i sasisë së Na në gjakun e njëriut realizohet në veshka

Hekuri

Sasi të mëdha të hekurit të absorbuara nga organizmi i njëriut çojnë në shtim të nivelit të

tij në gjak. Hekuri i lirë duke vepruar me peroksidet formon radikale të lira të cilat janë

shumë aktive dhe dëmtojnë DNA, proteinat, lipidet dhe përbërësit e tjerë të qelizës.

Toksiciteti i hekurit shfaqet, kur sasia e tij, tejkalon sasinë që mund të mbahet nga

organizmi. Organet që dëmtohen më shumë nga hekuri janë: zemra, mëlçia të cilat çojnë

në pasoja të rrezikshme si koma apo dhe vdekje.

Nga eksperienca dozat mbi 20 mg për peshë trupore konsiderohen vdekjeprurëse për

njeriun.

1.21 Metalet esenciale.

Disa metale si hekuri, zinku, bakri, magnezi, kromi, molibdeni dhe seleni në sasi të vogla

janë të domosdoshëm për shëndetin e njëriut. Ato janë të domosdoshëm pasi janë pjesë



SI BIOINDIKATORË

37

përbërëse e enzimave të ndryshme që përfshihen në proceset metabolike apo biokimike.

Këto metale janë gjërësisht të përhapur në natyrë sidomos në depoziimet minerale të tyre,

apo në tokë në përgjithësi, duke qenë kështu të disponueshme për tu kapur nga bimët apo

kafshët. Edhe kalciumi e natriumi janë të domosdoshëm për njeriun, por këto nuk janë

trajtuar nga studiuesit si metale.

Kriter për vlerësimin e tyre si esencial për shëndetin e njëriut, eshtë fakti se mungesa e

tyre shkakton anormalitete funksionale të organizmit. Këto anormalitete janë pasojë e

ndryshimeve biokimike të cilat eleminohen në prezencë të këtyre metaleve. Këto kritere

kërkojnë dhe instrumente të domosdoshëm, të cilat sigurojnë vlerësimin e efekteve

biologjike të metalit. Karakteristikë është se për këto metale, organizmi i njeriut siguron

një mekanizëm hemostatik që ul apo rrit kapjen apo nxjerrjen e tyre sa here që është

nevoja, duke mbajtur nivelin e domosdoshëm në trupin e njeriut. Nevoja e organizmit për

këto metale është e lartë tek fëmijët gjatë periudhës së rritjes apo tek gratë gjatë

shtatëzanisë.

Hekuri është përbërës kryesor i hemoglobinës si dhe një sërë enzimash. Ai depozitohet

në indet e trupit dhe çlirohet sa herë organizmi ka nevojë për të. Mungesa e tij mund të

shkaktohet nga dieta ushqimore të papërshtatshme që sjell, sidomos tek fëmijët, aneminë

si dhe rritjen e prekshmërisë nga sëmundjet dhe infeksionet e ndryshme.

Figura 1.21.1. Struktura e hemit. (Fjalor i Kimisë 1984)

Zinku është përbërës i më shumë se 300 enzimave, që marrin pjesë në një numër të madh

funksionesh të organizmit. Mungesa e tij ndikon në rritjen e qelizave apo riparimin e

indeve të dëmtuara. Mishi, peshqit, vezët janë burimi kryesor i zinkut për njëriun, ndërsa

zinku me origjinë nga zarzavatet apo drithrat është më pak i asimilueshëm nga organizmi.

Bakri është gjithashtu përbërës i shumë enzimave dhe është përbërës i flokëve si dhe

indeve elastike që përbëjnë lëkurën, kockat apo organet e tjera. Mungesa e tij në

organizmin e njeriut ndodh rrallë dhe lidhet me sëmundje të fituara apo të trashëguara, të

cilat dëmtojnë aparatin tretës dhe asimilues të organizmit. Në këtë rast vihen re anomali



SI BIOINDIKATORË

38

të sistemit kockor apo anemi, pasi enzimat bakërmbajtëse janë përgjegjëse për

shfrytëzimin e përshtatshëm të hekurit në organizëm.

Magnezi është përbërës i dy enzimave të rëndësishme (mitochondriale enzymes). Burim

kryesor për organizmin e njeriut janë zarzavatet, drithrat, frutat etj. Zakonisht mungesë e

tij në organizmin e njeriut, nuk vehet re, pasi është pjesë e ushqimeve bazë të njëriut si

dhe të veprimit të mekanizmit hemostatik.

Kromi Forma trevalente e tij është e domosdoshme për mbajtjen në parametra normal të

metabolizmit të glukozës.

Molibdeni është i domosdoshëm për funksionin e disa enzimave dhe përmbajtja e tij në

ushqim varet sidomos nga përbërësit e tokës.

Seleni është shtuar së fundmi në listën e elementeve esencial. Ai është përbërës i një

enzime të rëndësishme, glutathione peroxidase, dhe është ngushtësisht i lidhur me

aktivitetin antioksidant të vitaminës E.

Metale të tjera si As, Ni, B është vërtetuar se janë esenciale për bimët dhe për format e

ulta të kafshëve, por esencialiteti i tyre për njëriun nuk është vërtetuar.

Siç thamë më lart, një pjesë e metaleve të rënda si Pb, Hg, Cd janë toksike dhe të

dëmshme edhe në përqëndrime të ulta. Në grafikun e mëposhtëm, në abshisë është

përqëndrimi i metaleve të rënda ndërsa në ordinatë cilësia e jetës me 10 shkallë. Për rastin

e elementeve esencial kemi një diapazon përqëndrimi ku kemi cilësi jete maksimale.

Sasia e vogël nën limitet e nevojshme (deficienca) dhe sasi e tepërt (sulficienca)

shkaktojnë sëmundje të ndryshme dhe ulje të cilësisë së jetës.

Figura 1.21.2 Varësia e cilësisë së jetës nga përqëndrimet e metaleve në organizëm

Efektet helmuese të metaleve të rënda vijnë si rezultat i ndërhyrjes së tyre në biokiminë e

proceseve të metabolizmit. Kur ato futen në stomak, nëpërmjet ushqimit, nën veprimin e



SI BIOINDIKATORË

39

mjedisit acid të stomakut ato kthehen në gjendje të oksiduar

( ) të cilat kombinohen me proteinat apo enzimat e

qelizave duke formuar lidhje të forta dhe të qëndrueshme si më poshtë.

S

SH

SH

S

S-Me-S

SCH3

SCH3 S-Me-S

Në ekuacionet e mësipërme jepen veprimi i metaleve me grupin sulfhidril (-SH) të

cisteinës dhe atomeve të squfurit të metioninës (-SCH3) (Ogwuegbu &Ijioma, 2003).

1.22 Ndotja mjedisore në zonën e Elbasanit

Elbasani deri n vitet '50 të shekullit të kaluar nuk pati ndonjë industri, përveç një fabrike

vaji një centrali për prodhimin e energjisë elektrike dhe disa punishteve të vogla.

Problemet mjedisore në këtë qytet fillojnë pas viteve '50, kur në afërsi të qytetit u ndërtua

kombinati i përpunimit të drurit si dhe u ngrit fabrika e çimentos apo uzina e përpunimit

të naftës në Cërrik së bashku me TEC-in. Po në këtë kohë u ngritën dhe disa fabrika për

përpunimin e produkteve bujqësore etj. Por nivelet e ndotjeve në qytet u rritën shumë pas

viteve '70 kur pranë qytetit, rreth 3 km larg tij, u ngrit kompleksi siderurgjik ku

përfshiheshin një sërë uzinash që realizonin trajtimin e mineralit të hekur-nikelit,

shkrirjen e tij për prodhimin e gizës dhe çelikut si dhe uzina të prodhimit të detaleve për

industri të ndryshme apo prodhim të çeliqeve të ndryshme për ndërtim. Pra u synua

realizimi i një cikli të mbyllur, përsa i përket prodhimit të materaleve ferroze. Në këtë

kombinat funksiononte dhe një TEC për prodhim energjie dhe avulli të nevojshëm për

teknologjinë. Më pas në vitet ΄80 u ndërtua në këtë rajon dhe uzina e ferrokromit si dhe

uzina e prodhimit të nikelit metalik.

Të gjithë këto uzina shkarkonin në atmosferë sasi të mëdha ndotësish që vinin kryesisht

nga përdorimi i lëndëve djegëse si qymyr në TEC apo solari në furrat e uzinave të

petëzimit apo shkarkime të pakontrolluara ose aksidentale në uzinat ferrokromit apo të

koksifikimit të qymyreve, që përveç metaleve të rënda shkarkonin në atmosferë dhe

komponime organike rrjedhës të benzenit. Po ashtu dhe shkarkimet e pluhurave minerale

nga oxhaqet e uzinave, për shkak të mungesës apo mosfunksionimit të pluhurkapësve,

shtuan edhe më shumë ndotjen.

P ose E P ose E

Me

P ose E P ose E P ose E 4



SI BIOINDIKATORË

40

Një tjetër ndotës i rëndësishëm ishte dhe mbetet dhe fabrika e çimentos. Përveç

shkarkimit të sasive të mëdha të pluhurit që është përgjëgjës për sëmundjë të ndryshme

të mushkërive, kjo fabrikë është burim ndotjeje edhe nga metalet e rënda të cilat çlirohen

si pasojë e djegies së qymyrit apo solarit në furrat e saj.

Të gjithë këto ndotës qëndronin pezull mbi qytet dhe rajonin rreth tij duke u depozituar

në tokë dhe ujë. Lumi Shkumbin dikur i shfrytëzuar nga banorët e qytetit për peshkim u

kthye në një lum pa jetë, pasojë e shkarkimeve industriale nga ky kombinat dhe nga

uzina e naftës Cërrik.

Politikat e ndjekura për realizimin e planeve me çdo kusht, kujdesi i pamjaftueshëm për

mjedisin, niveli i ulet profesional si dhe mosndërgjegjësimi i punonjësve për rrezikun e

ndotjeve, bënë që ndotjet mjedisore të shikoheshin si probleme të dorës së dytë.

Përveç sa më sipër në shtimin e ndotjeve ndikuan dhe prerja në masë e pyjeve përgjatë

lumit Shkumbin dhe pyjeve të tjerë në zonat afër, drurët e të cilëve shërbyen si lëndë e

parë në kombinatin e drurit. Po ashtu shpyllëzimet për krijimn e tokavë bujqësore,

përdorimi i pesticideve, herbicidev etj ndikuan në cilësinë e ujrave.

Aktiviteti i tanishëm i ish-kombinatit metalurgjik, konsiston në disa uzina si ajo e çelikut

(ku si lëndë të parë përdoret skrapi), uzina e petëzimit të çeliqeve, uzina e ferrokromit si

dhe fabrika e prodhimit të tullave. Në territorin e kombinatit tani veprojnë dhe një numër

fabrikash të vogla për prodhimin e sfungjerit, polisterolit dhe gëlqeres. Zona me ndikim

të drejtperdrejtë nga ndotjet e tij, përfshin gjithë fushën e Elbasanit dhe rajonet rreth saj

me një popullsi rreth 200 mijë banorë. Me kapacitet prodhues prej rreth 800 000 ton çelik

në vit, emeton çdo vit në atmosferë rreth 50 ton pluhur toksik. Ndotësit e ndryshëm të

shkarkuara prej tij kanë ndikim në ajrin, ujin dhe tokën rreth tij. Pluhurat dhe gazet e

shkarkuar prej oxhaqeve të tij, janë shkak për ndotjen e zonës me elemente të tillë si Pb,

Hg, Cd, Zn, Ni etj, të cilët shprëndahen në ajër duke u bërë potencialisht të dëmshëm për

njërëzit. Por ato kanë efekt dhe në ujrat tokësor. Lumi Shkumbin, pellgu ujëmbledhës i të

cilit përfshin pothuaj gjithë këtë zonë, vlerësohet si lumi më i ndotur në Shqipëri.

Megjithatë ujrat e tij përdoren nga fermerët për vaditjen e prodhimeve bujqësore. Duke

patur parasysh që prodhimet bujqësore të kësaj zone, trgtohen në një zonë mjaft më të

gjerë edhe në Tiranë e Durrës, pasojat e konsumit janë të mëdha.

Ndotja e tokës është një problem tjetër i rëndësishëm, pasi depozitimi i metaleve të rënda

ka një impakt negativ në cilësinë e tokave bujqësore si dhe sasinë dhe cilësinë e

prodhimeve të tyre. Studimet tregojnë se përqëndrimet e metaleve të rënda në tokë janë

më të larta në afërsi të kombinatit dhe pësojnë ulje eksponenciale duke u larguar prej tij.

Distanca e përhapjes së ndotjes është e varur në mënyrë të konsiderueshme nga kushtet

metrologjike si reshjet e ndryshme shiu, bora por ndikim kryesor ka era. Po nga studimet

(Shalari et al 1999) është vënë rë përhapje të ndotjeve në distanca të largëta rreth 20 km

nga burim (Kombinati metalurgjik) në drejtim të perëndimt, pasi pjesën më të madhe të

vitit era fryn nga lindja në perëndim.

Sot si pasojë e aktivitetit dhjetravjecar të uzinave tashmë të mbyllura si dhe ndotjes që

shkaktohet nga uzinat që punojnë, zona e Elbasanit parqitet shumë e ndotur. Pasojat e

kësaj ndotjeje lidhen me shendetin e punëtorëve që punuan në këto uzina, shumë prej të

cilëve trashëguan sëmundje të ndryshme profesionale, por edhe me shendetin e

punonjësve që vazhdojnë të punojnë. Pasojat lidhen me defektet e ndryshme tek fëmijë



SI BIOINDIKATORË

41

apo kafshë në këtë zonë. Elbasani vlerësohet si qyteti me numrin vjetor me të lartë të

njërëzve të prekur nga kanceri krahasuar me qytetet e tjerë.

Tjetër ndotës potencial i ajrit të qytetit është fusha e depozitimit të ndotjeve urbane në

juglidje të qytetit (1 km). Bashkia Elbasan çdo ditë depoziton në këtë fushë rreth 100 ton

mbetje urbane. Në këtë fushë ndodhen të depozituara rreth 1,5 milion ton mbetje urbane.

Djegia e mbeturinave, sidomos gjatë periudhës së verës shkarkon mbi qytet sasi të mëdha

tymi, të cilat në pjesën jogore të qytetit për shkak të afërsisë janë shqetësuese për banorët.

Këto tymra janë burim ndotjeje nga metalet e rënda si Pb, Hg, dhe veçanërisht Cd por

edhe ndotësve të ndryshëm organik që formohen nga djegiet e plastikës, gomave apo

mbetjeve të tjera.

Duke qenë e vendosur në afërsi të lumit Shkumbin, fusha e mbeturinave, ndikon

drejtpërdrejt në cilësinë e ujrave të lumit, pasi gjithë ndotësit që ndodhen dhe ato që

krijohen nga djegia e pakontrolluar e mbetjeve në kohë me shira shplahen nga uji i shiut

dhe kalojnë në ujrat e lumit duke i ndotur ato. Kjo fushë depozitim është ngritur mbi një

sipërfaqe toke me formacione zhavorri, gjë që lejon filtrimet e ujrave të ndotur duke u

bërë rrezik për ndotjet dhe të ujrave nëntoksor.

Sot disa uzina të këtij kombinati janë në përdorim nga kompania Turke “KURUM

INTERNATIONAL”. Ndërsa më parë për prodhimin e çelikut përdorej giza e prodhuar

në furnaltë sot kjo kompani përdor gjthfarlloj mbeturinash ferroze (skrape) ku përfshihen

automjete të vjetra, pjesë metalike nga industri të cilat shkatërrohen, armatime të

shkatërruara etj. Ndotja që çlirohet nga shkrirja e mbetjeve të tilla në furrat elektrike

është jo vetëm e madhe por edhe shumë toksike. Këtu çlirohen metale të rënda që janë në

përbërje të bojrave me të cilat janë lyer atomjete, por edhe nga vajrat, grasot e produktet e

tjera që ndodhen në motorrat e tyre. Po kështu nga djegia e stukove, bojrave, grasove të

këtyre materialeve çlirohen komponime organike të cilat janë toksike.

Gjatë shkrirjes së këtyre materialeve çlirohen dhe sasi të mëdha pluhuri i cili lidh metalet

e rënda duke u shprendarë në gjithë zonën. Si rezultat i reagimit të komunitetit në afërsi

të kombinatit nga ana e kompanisë “KURUM INTERNATIONAL” është vënë në

funksionim kohët e fundit një sistem pluhurkapjeje.

Burim tjetër ndotjeje është dhe djegia e karburanteve benzinë dhe diezel nga automjetet

që qarkullojnë. Në qytet qarkullojnë rreth 20 000 automjete në ditë. Pjesa më e madhe

janë mjete të vjetra, tek të cilat nuk realizohet djegia e rregullt e karburantit, për shkak të

amortizimit. Mosdjegia normale e karburantit është shkak për shkarkime në ajër të

metaleve të rëndë si Pb, Cu,Cd por edhe përbëresve të tjerë organik. Përdorimi i

karburanteve me përmbajtje të lartë squfuri është shkak i ndotjeve nga oksidet e squfurit.

Norma e konsumit të pjesëve motorrike, për shkak se automjetet janë të vjetra është e

lartë, kështu që edhe shkarkimet e elementeve si Zn. Mn, Fe, Cr, Al që lidhen me

konsumin e pjesëvë motorrike është e lartë.

Sasia e madhe e pluhurave për shkak të ndërtimeve apo dhe rrugëvë të dëmtuara luan rol

në shprëndarjen e metaleve të rënda në hapësira të gjëra nën veprimin e erës.

Ndërsa në furrat e uzinës së petëzimit si lëndë djëgësë përdoret solar i cili gjithashtu gjatë

djegies çliron në atmosferë metale të rënda si Pb, Hg, Cd etj apo dhe okside të squfurit

dhe azotit. Përdorimi i solarit me përmbajtje të lartë squfuri dhe plumbi larg normave të

BE është një nga arsyet e ndotjes.



SI BIOINDIKATORË

42

Zona e Elbasanit ka klimë mesdhetare me verë të thatë dhe dimër të butë e të lagësht.

Sasia mesatare e reshjeve është rreth 1300 mm në vit, dhe pjesa më e madhe e reshjeve

ndodhin gjatë periudhës së dimrit dhe pranverës. Temperaturat variojnë nga 3°C në dimër

deri 35°C e më shumë në vërë.

1.23 Problemet mjedisore dhe ndotja e ajrit në Shqipërinë lindore e veriore

Studimi i cilësisë së ajrit në Shqipërinë lindore dhe veriore, duke përdorur biomonitor,

(myshqe) është pjesë e studimit tërësor për Shqipërinë që realizohet për herë të parë nga

Fakulteti i Shkencave Natyrore. Problemet e cilësisë së ajrit në zonën e Shqipërisë

Lindore lidhen kryesisht me aktivitet të ndryshme industriale si nxjerja dhe përpunimi i

mineraleve të metaleve të ndryshëm si Cr, Cu dhe Fe. Mund të përmendim disa miniera

dhe fabrika që kanë operuar në këtë zonë.

1- Miniera e Cr Bulqizë,që është nga minierat më të mëdha në vend.

2- Minierat e nxjerrjes së qymyrgurit në Alarup dhe Krrabë

3- Miniera të nxjerrjes se Cu në zonat e Mirditës apo ajo në Rehovë Korçë.

4- Minierat e nxjerrjes së Fe-Ni në zonën e Pogradecit (Pishkash, Gur i kuq etj)

5- Fabrikat e pasurimit të hekur-nikelit në Guri i kuq dhe Prrenjas

6- Fabrika e pasurimit të Cr në Bulqizë dhe Klos

7- Fabrika e pasurimit dhe shkrirjes së Cu në Rubik.

8- Fabrika e Shkrirjes së kromit në Burrel dhe Elbasan

9- TEC-et në Maliq, Korçë, Elbasan dhe Cërrik

10- Kombinati metalurgjik dhefabrika e çimentos në Elbasan

Një pjesë e ketyre aktivitetve vazhdojnë edhe sot duke mbetur burim kryesor ndotjeje në

këtë zonë.

Ndikim të madh në ndotjen në zonën e Pogradecit kanë patur dy fabrikat e pasurimit të

Fe-Ni në Prrenjas dhe Guri i kuq. Si rezultat i proceseve përgatitore, të coptimit të

mineralit, në repartet e këtyre fabrikave çliroheshin sasi të mëdha pluhurash, të cilët

shkarkoheshin nga oxhaqet e tyre. Gjatë gjithë aktivitetit të tyre, ato kanë çliruar në ajër,

qindra ton pluhura të cilat janë depozituar në afërsi të fabrikave,( ambienti pranë

fabrikave në Guri i kuq dhe Prrenjas ka akoma ngyrën e kuqerremtë të shkaktuar nga

depozitimet e pluhrit të mineralit të çliruar nga këto fabrika) por edhe në zona më të

largëta si pasojë e transportit nga era apo dhe ndotjes së shkaktuar gjatë transportit për në

uzinat e shkrirjes në Elbasan.

Gjithashtu shkarkimet e ujrave, së bashku me shplarjet e mineralit nga shiu, kanë ndikuar

në cilësinë e ujrave të liqenit të Pogradecit apo dhe lumit Shkumbin.

Minierat gjatë aktivitetit të tyre realizojnë ndotje si pasojë e pluhurave që krijohen gjatë

proceseve të punës, por edhe duke dëmtuar mjedisin përreth (prerja e pyllit apo zënien e

tokës bujqësore për krijimin e fushës së depozitimit të mineralit).

Miniera e Bulqizës është miniera më e madhe në vend, në një vendburim të rëndësishëm.

Ndotja këtu është krijuar gradualisht gjatë aktivitetit shumëvjeçar të minierës. Masive të

mëdha minerali të varfër (sterili) kanë mbuluar shpatet e kodrave duke u bërë burim për

ndotje. Era dhe shiu marrin me vehte pluhurat me përmbajtje metalore dhe transportojnë

duke ndotur ajrin dhe ujrat në gjithë zonën.



SI BIOINDIKATORË

43

Uzinat e shkrirjes së kromit në Elbasan dhe Burrel janë burim tjetër i rëndësishëm

ndotjeje me Cr të zonave rreth tyre. Gjatë përpunimit të mineralit dhë shkrirjes së tij në

furra, çlirohen në ajër pluhura me përmbajtje Cr si dhe gaze të tjera me përmbajtje metale

të rënda apo ndotësish organik.

Fabrika e shkrirjes së bakrit në Rubik së bashku me minierat e bakrit në zonën e Mirditës

kanë ndikuar për dhjetra vite në ndotjen me Cu në zonat rreth tyre.

Në fabrikën e bakrit ndotjet krijohen si rezultat i coptomit të mineralit të Cu (pirit,

kalkopirit) para nënshtrimit të procesit të pasurimit me flotacion. Në këtë rast pluhurat e

imët shkarkohen në atmosferë. Shkarkimet e ujrave nga vaskat e flotacionit kanë ndikuar

në ndotjen e lumit Fan dhe Mat. Po ashtu dhe procesi i shkrirjes së bakrit shoqërohet me

çlirimin e ndotjeve nga furrat e shkrirjes ashtu dhe pjesës së pjesës së padobishme

“skorje” që depozitohej rreth uzinës duke ndotur mjedisin.

Uzina e prodhimit të plehrave fosfatike nga fosforitet si dhe dhe ajo e prodhimit të acidit

sulfurik nga mineralet e piritit kanë ndotur zonën Laç- Milot e më gjërë me metale të

rënda si Pb, Fe, Cu, Ca por edhe P.

Në këtë zonë kanë operuar 4 TEC-e me fuqi nga 5.000 deri 10.000 KW/orë secili.

Përdorimi i qymyreve me fuqi të dobët, përveç rritjes së ndotjeve nga metalet e rënda,

okside të squfurit dhe azotit, ka ndikuar dhe në ndotjen nga pluhurat e shumtë që

shkarkonin (sasia e hirit që çlirohet nga djegia e këtyre qymyreve është e lartë).

Gjatë viteve 60-70 të shekullit të kaluar, periudhë e cila lidhet me ndërtimin e mjaft

uzinave dhe kombinateve në Shqipëri, shumë pyje të Shqipërisë lindore dhe veriore, që

ishte dhe zona më e pyllëzuar, u prenë për tu përdorur në industri (kombinatet e drurit

Elbasan dhe Tiranë apo fabrikat e letrës Lezhë, Kavajë) në hakurudha për prodhimin e

binarëvë hekurudhorë si dhe në ndërtim. Kështu u prenë pyjet në zonën e Bizës,

Martaneshit, Mokrës, Sopotit, Steblevës, Dumresë etj

Prerja e pyjeve në përgjithësi, si dhe prerja për hapjen e tokave bujqësore në tërrene të

papërshtatshme kodrinore apo malore, rriti në shkallë të lartë errozionin e tyre. Këto toka

tashmë të ekspozuara plotësisht ndaj faktorëve natyrorë u degraduan plotësisht. Shirat

gërryen siperfaqen duke zhvendosur sasi të mëdha dheu në lumenj duke i ndotur ato. Po

kështu këto toka të zhveshura i nënshtrohen errozionit të erës duke përhapur pluhur me

përmbajtje metalesh të ndryshme në ajër.

Burim ndotjeje me origjinë natyrore në këtë zonë janë dhe zjarret që përfshijnë zona të

gjëra (vetëm në vitin 2012 u dogjën rreth 3000 ha pyje). Si pasojë e djegies së drurëve

apo bimëve të tjera më të ulta, çlirohen në atmosferë shumë metalë të rënda, të cilat janë

depozituar në to gjatë gjithë aktivitetit biologjik dhjetra dhe qindravjeçar. Po kështu sasi

të mëdha hiri me përmbajtje metalesh të ndryshme çlirohen në ajër dhe shprëndahen nga

era duke rritur shumë kufijtë e ndotjes.

Zona e Shqipërisë lindore dhe veriore përshkohet nga disa lumenj të rëndësishëm si

Drini, Mati, Erzeni, Shkumbini, Devolli si dhe degët e tyre. Të gjitha shkarkimet urbane

dhe industriale derdhen deri tani të patrajtuara në këto lumenj. Kjo përbën një problem

serioz për ndotjen e tokave bujqësore si dhe cilësinë e produkteve bujqësore, ku ujrat e

tyre përdoren për vaditje. Duke ditur që metalet e rënda janë të qëndrueshëm, pra nuk

degradohen në natyrë, ato kalojnë nga toka tek bimët apo dhe në gjithë zinxhirin

ushqimor duke u akumuluar dhe dëmtuar shëndetin e popullsisë.



SI BIOINDIKATORË

44

Këto lumenj derdhin ujrat në detin Adriatik duke shkarkuar aty metale të rënda me

prejardhje nga aktivitetet industriale si dhe sedimente të pasura me metale të ndryshme,

por dhe ndotës të tjerë organik apo mbetje plastike etj. Kjo vihet re në grykderdhjet e

këtyre lumejve apo bregun e detit në afërsi, që është i mbushur me mbetje të ndryshme

urbane.



SI BIOINDIKATORË

45

KAPITULLI II

PJESA EKSPERIMENTALE

STUDIMI I DEPOZITIMEVE ATMOSFERIKE TË

METALEVE TË RËNDA NË SHQIPËRINË LINDORE DHE

VERIORE ME METODËN E BIOMONITORIMIT DUKE

PËRDORUR MYSHQE

2.1 Qëllimi i studimit

Qëllimi i studimit është të përcaktojë nivelin e ndotjes, nga metalet e rënda, në zonën e

Shqipërisë Lindore, elementet ndotës në pjesë të veçanta të saj, burimet e emisionit si dhe

zonat më të ndotura.

2.2 Përmbledhje e studimit

Për vlerësimin e situatës mjedisore, si rezultat i ndotjeve të ndryshme në Shqipërinë

veriore dhe lindore, për hërë të parë përdoret metoda e biomonitorimit duke përdorur

myshqe si biomonitor. Myshqet zotërojnë shumë cilësi, të cilat i bëjnë ato shumë të

përshtatshëm për monitorimin e ndotjes së ajrit (Onianwa 2001, Zechmeister et al 2003)

sidomos në studime rajonale si në rastin konkret.

Marrja e mostrave është realizuar në përputhje me konventën LRTAP, protokollin ICP-

Vegetations, si dhe me strategjinë e mostrimit të Programit Europian për Biomonitorimin

e Depozitimeve Atmosferike të Metaleve të Rënda. Specia e përdorur si biomonitor është

Hypnum cupressiforme dhe është e përhapur në sasi të bollshme në të gjithë zonën e

studimit. Mostrat u mblodhën në 19 stacione të shprëndara në të gjithë hapësirën që

mbulon studimi, në zona rurale apo urbane, në periudhën Qershor-Korrik 2011.

Pozicionimi i secilit stacion, i përcaktuar me GPS, është paraqitur në hartë Figura 1.

Në mostrat e mbledhura u vlerësuan përqëndrimet e 19 elementeve (Al, As, Ba, Ca, Cd,

Cr, Cu, Fe, K, Li, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Sr, V, Zn). Për anlizimin e tyre u përdor

teknika ICP/AES.



SI BIOINDIKATORË

46

Të dhënat e fituara nga naliza e komponentëvë, janë shfrytëzuar për të dalluar dhe

identifikuar burime të ndryshme të ndotjes, si dhe për vlerësimin e zonave tepër të

ndotura. Ndërsa informacioni i marrë nga analiza e faktorëvë (me rotullim VARIMAX)

është shfrytëzuar për të dalluar origjinën e këtyre elementeve (antropogjene – kryesisht si

rezultat i aktivitetit njërëzor apo gjeogjene – nga proçese natyrore)

Intesiteti i vlerave mesatare të elementeve në mostrat e mbledhura ndjek trendin As < Cd

< Li < Pb < V < Cu < Zn < Ni < B < Sr < Mn < Ba < Na < P < Fe < Mg < Al < K < Ca.

Qëllimi i këtij studimi është vlerësimi e nivelit të ndotjes të pjesës veriore dhe lindore të

Shqipërisë nga metalet e rënda, përçaktimin e zonave më të ndotura si dhe burimet me të

çilët lidhen ndotjet.

2.3 Hyrje

Një nga pasojat e stadit të tanishëm të zhvillimit industrial si dhe të kërkesave në rritje

për përmirësimin e cilësisë së jetesës është ndotja gjithmonë e më e madhe e mjedisit me

ndotës të ndryshëm të cilët çlirohen nga aktivitete industriale (industria e nxjerrjes së

mineraleve dhe e përpunimit të tyre, industria e naftës, industria e materialeve të

ndërtimit, termocentralet, trafiku në rritje etj).

Të gjithë komponimet kimike apo elementet kimik, të cilët çlirohen në atmosferë

kryesisht si rezultat i aktivitetit të njeriut, dhe që shkaktojnë dëmtime në organizmat e

gjallë konsiderohen ndotës (Moriarty 1999). Pjesa më e madhe e metaleve të rënda,

komponimeve të azotit dhe squfurit kanë origjinë antropogjene (Pitcairn et al 1995,

Whelpdale et al 1998). Burime natyrore të ndotjeve mjedisore konsiderohen vullkanet,

zjarret në pyje, proceset e dekompozimit biologjik, oqeanet (Nriagu 1989). Metalet e

rënda janë të dëmshëm në organizmat e gjallë edhe kur përqëndrimet e tyre në mjadis

janë të ulta, për shkak se ato nuk degradohen në natyrë. Duke qenë të qëndrueshëm

(persistent) ato bioakumulohen në organizmat e gjallë duke u biomagnifikuar si rezultat i

futjes në zinxhirin ushqimor.

Vlerësimi cilësor i ajrit mund të bëhet duke realizuar matje të drejtpërdrejta të

përmbajtjes së ndotësve ose duke përdorur biomonitor (Markert et al 2003). Matjet e

drejtpërdrejta na japin vlerësim të cilësisë së ajrit në momentin e matjes dhe janë të

shtrenjta pasi kërkojnë pajisje speciale. Ndërsa përdorimi i biomonitorëvë na jep një

informacion sasior të ndotësit si dhe efektet e tij në gjendjen e biomonitorit. Për herë të

pare, myshqet si biomonitor, janë përdorur në vendet Skandinave në vitet 60 të shekullit

të kaluar dhe tani teknika e biomonitorimit është gjërësisht e përdorshme veçanërisht për

vlerësimin e depozitimeve atmosferike të metaleve (Rühling & Steinnes 1996). Metoda e

biomonitorimit është e shpejtë dhë e lirë duke lejuar realizimin e matjeve të njëkohëshme

të shumë ndotësve (Puckett 1988). Monitorimi më anë të biomonitorëvë është veçanërisht

i rëndësishëm në rastet kur kemi të bëjmë me monitorime në zona të gjëra (Rűling &

Tyler 1968)

Biomonitorimi është parë si një metodë për vlerësimin e elementeve gjurmë në aerosole

dhe është përcaktuar në përgjithësi si përdorim i bioorganizmave për fituar një

informacion sasior për cilësinë e mjedisit. Oeganizmi i përdorur quhet monitor biologjik

ose biomonitor (Markert et al 1997).



SI BIOINDIKATORË

47

Në këtë studim si biomonitor është përdorur lloji i myshkut Hypnum cupressiforme i

cili është i përhapur gjërësisht në zonën e studimit. Meqenëse myshqet nuk kanë sistem

rrënjor dhe system vaskular, ato kapjen e elementeve ushqyes e realizojnë nëpërmjet

gjetheve. Hypnum cupressiforme për arsye të tapetit të dendur që formon, realizon kapje

maksimale të elementeve të ndryshëm dhe është mjaft i përshtatshëm për vlerësimin e

niveleve të metaleve të rënda në mjedis. Metalet e rënda depozitohen në myshqe nga

tretësirat ujore të tyre ku si tretës shërben uji i shiut ose vesa, në formë të gaztë apo në

formën e grimcave atmosferike. Aftësia e madhe akumuluese si dhe kapaciteti i lartë i

shkëmbimit të joneve i bën myshqet një indikator të shkëlqyeshëm për vlerësimin e

ndotësve në përgjithësi dhe metaleve të rënda në veçanti (Thomas 1984. Knulst et al

1995). Duke qenë se janë të shprëndarë kudo dhe gjenden në sasi të mjaftueshme, mund

të bëhen vlerësime dhe krahasime për zona mjaft larg njëra tjetrës (Rűhling et al 1987).

Përbërja kimike e depozitimeve luan rol të madh në akumulimin e elementeve të

ndryshëm pasi efiçienca e kapjes së elementeve ndryshon në mënyrë të konsiderueshme

nga njëri tjetri (Berg et al 1985). Efiçienca e kapjes së metaleve të rënda, më të

përhapura, ndjek trendin Pb > Co > Cr > Cu > Cd > Mo > Ni > V > Zn > As

(Zechmeister et al 2003) dhe është i varur nga gara për vendet e lira të shkëmbimit të

joneve.

2.4 Materiale dhe metoda

Specia e preferuar e myshkut në studimin tonë është Hypnum cupressiforme pasi ajo

absorbon më mirë metalet nga depozitimet atmosferike sesa speciet e tjera për arsye të

tapetit mjaft të dendur që formon. (Sucharová 1998).

Mbledhja e mostrave është realizuar në periudhë relativisht të thatë Qershor- Korrik 2011

në 19 stacione. (Tabela 2.4.1, Figura 2.4.1.)

Marrja e mostrave është realizuar në përputhje me strategjinë e programit Europian të

vlerësimit me myshqe (Rűhling & Steinnes 1998). Mostrat janë mbledhur rreth 300 m

larg rrugëve kryesore nacionale, 100 m larg rrugëve lokale si dhe 200 m larg zonave të

banuara (fshatrave). Mbledhja është realizuar në lëndina të hapura ose në hapësirat midis

drurëve të pyllit, për të evituar efektin e kurorave të pemëve në depozitimet atmosferike.

Secila mostër është siguruar nga 5 deri 10 nënmostra të mbledhura në një hapësirë 50 x

50 m në mënyrë rastësore. Nënmostrat përzihen duke formuar mostrën përfaqësuese të

çdo stacioni. Mostrat e mbledhura janë pastruar paraprakisht nga materialet e huaja si

dhera, përzirje likenesh apo myshqesh të tjera, barishte, gjethe etj. Pastaj u futën në zarfe

letre dhe u dërguan në laborator për përpunim të mëtejshëm.



SI BIOINDIKATORË

48

Tabla 2.4.1 Kordinatat gjeografike të

stacioneve të monitorimit

Stacioni v/ndodhja gjer gjeogra gjat gjeogra

Alb 33 Krraba V 40,2082 L 19,9442 Alb 34 Balza V 41,1361 L 20,0458

Alb 35 Mjeksi V 41,0698 L 20,0696

Alb 36 Peqini V 41,0724 L 19,8397

Alb 37 Librazhdi V 41,1960 L 20,3088

Alb 38 Lini V 41,0659 L 20,6326

Alb 39 Pogradeci V 40,8462 L 20,7145

Alb 40 Erseka V 40,4063 L 20,6937

Alb 41 Korca V 40,6644 L 20,8283

Alb 42 Kapshtica V 40,6059 L 20,0204

Alb 43 Prespa V 408484 L 20,9292

Alb 44 Gramshi V 40,3336 L 20,1802

Alb 45 HEC Banja V 40,9696 L 20,0765

Alb 46 Bulqiza V 41,4945 L 20,2846

Alb 47 Burreli V 41,6047 L 20,6244

Alb 48 Rresheni V 41,7628 L 19,8935

Alb 49 Miloti V 41,6943 L 19,7306

Alb 50 Lezha V 40,3633 L 19,9116

Alb 56 Peshkopi V 41,7904 L 19,6626

Figura 2.4.1 Stacionet e marrjes së mostrave (specia e myshkut Hypnum cupressiforme).



SI BIOINDIKATORË

49

Figura 2.4.2. Marrja dhe përpunimi i mostrave në terren

a- Zona e studimit

Zona e studimit shtrihet në pjesën veriore dhe lindore të Shqipërisë dhe mbulon një

sipërfaqe rreth 10 000 km² ku përfshihen rajonet e Korçës, Elbasanit dhe Dibrës. Pjesa

më e madhe e zonës është e mbuluar nga male dhe pllaja. Zona për arsye të shtrirjes së

madhe karakterizohet nga klima mesdhetare pjesa në perëndim të zonës (Elbasani,

Gramshi, Lezha) si dhe klimë kontinentale, zona në pjesën lindore të zonës (Korça,

Erseka, Pogradeci, Bulqiza, Peshkopi, Burreli). Sasia vjetore e reshjeve 700-1300 mm

dhe e përqëndruar në stinët e dimrit dhe pranverës. Temperaturat minimale në dimër

arrijnë -20º deri -10º C në zonën e Korçës dhe maksimale 35º deri 40º C rregjistrohen në

zonën e Elbasanit në verë.

b- Përgatitja e mostrave

Mostrat në laborator, pasi pastrohen plotësisht nga materialet e huaja, thahen në

temperaturë 30º deri 40ºC për 48 orë. Pastrimi nuk u bë me larje por në kushte të thata.

Për analizë u përdorën pjesët të gjelbra dhe ato kafe të myshqeve të cilat përfaqësojnë një

periudhë 3-vjeçare rritjeje, kështu që në to pasqyrohen afërsisht depozitimet metalore të

tre viteve të fundit.

Me qëllim që të reduktohet volumi i mostrave, si dhe të realizohet homogjenizimi i tyre,

mostrat u thërmuan me dorë duke veshur doreza laboratorike polietileni pa puder.

c- Analiza kimike

Analizimi i mostrave u krye me metodën ICP/AES pranë “Institute of Chemistry, Faculty

of Science, Sts. Cyril and Methodius University, Skopje, Macedonia”. Mostrat u

disgreguan në furrë me mikrovalë (Milestone, Ethos Touch Control). U përdor disgregim

i njomë me përzierje HNO3 dhe H2O2 . Përmbajtja e elementeve Al, B, Ba, Ca, Cd, Cr, Cu,

Fe, Hg, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb-US, Sr, V dhe Zn, jepet në mg/kg peshë e thatë myshk,

dhe shërben si gradient i përqendrimit të tyre në ajër. (Stafilov et.al., 2012)



SI BIOINDIKATORË

50

d-Kontrolli i cilësisë së analizës

Kontrolli i cilësisë së analizave të rezultateve të përftuara me anë të metodës ICP/AES

është kryer me anë të analizës së mostarave të çertifikuara (myshk) M2 dhe M3, të

përgatitura në kuadër të programit të monitorimit “The European Moss Survey”.

Rezultatet e përftuara me anë të metodës ICP/AES janë në përputhje të plotë me vlerat e

deklaruara. (Stafilov et.al., 2012)

2.5 Analiza statistikore

Me qëllim reduktimin e variablave, mbi të dhenat e përfituara për përqëndrimet e

metaleve në mostra, u aplikua përpunimi statistikor nëpërmjet programeve kompjueterike

EXCEL dhe MINITAB. Përpunimi statistikor përfshin analizën staistikore (decscriptive

statistics, korrelimi midis variablave dhe regresi linear), analiza multivariable e grupit për

stacionet dhe elementet (Cluster Analysis}, si dhe analizën faktoriale.

Analiza e grupit ka për qëllim grupimin e variablave në grupe me ngjashmëri të lartë

midis përbërësve brenda grupit si dhe të identifikojë dallimet midis grupeve të veçanta

duke përcaktuar distancën midis tyre. Nga ana tjetër, nëpërmjet analizës faktoriale, arrihet

të reduktohet numri i faktorëve të marrë në studim duke përzgjedhur një numër minimal

faktorësh (faktorët më vlerë të Eigenvalue >1) që ndikojnë në kovariancën e një numri të

madh variablash të marrë në studim. Me anë të rrotullimit ortogonal (Varimax rotation),

shprehet më qartë rëndësia e ndikimit të çdo faktori të përzgjedhur, në shpërndarjen e të

dhënave.

2.6 Rezultate dhe Diskutime

Mostrat e myshqeve u analizuan me metoden ICP/AES per 19 elemente. Në tabelën 2

janë paraqitur vlerat e përqëndrimeve të metaleve në mostrat e myshqeve tokesore, të

cilat paraqesin një përmbajtje mesatare të tre viteve të fundit, që nga periudha e

mbledhjes së tyre në terren ( Qershor 2011 - Korrik 2011).

Tabela 2.6.1. Përqëndrimet e metaleve në mostrat e myshqeve të analizuar

Stac/Ele Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K

Alb-33 1244 0.19 14.7 5941 0.12 3.34 7.84 1462 1831

Alb-34 2376 0.60 20.0 9220 0.56 15.36 11.58 3188 2821

Alb-35 3872 1.67 23.6 9325 0.20 24.27 9.39 5488 2599

Alb-36 1562 0.21 16.6 5652 0.26 8.42 8.59 2643 3748

Alb-37 3060 0.68 31.1 5965 0.90 31.76 8.82 5288 2076

Alb-38 1555 0.48 8.1 12433 0.15 17.36 7.34 2537 2097

Alb-39 4448 2.00 39.3 5859 0.10 7.03 7.67 4527 2383

Alb-40 649 0.05 8.1 4910 0.07 4.65 6.37 1054 2263

Alb-41 2639 0.36 26.2 6527 0.08 8.42 6.68 3031 2198

Alb-42 535 0.05 6.0 6912 0.06 6.31 5.32 1023 2088

Alb-43 780 0.05 9.0 6092 0.08 3.90 6.09 997 2528

Alb-44 987 0.15 18.2 6392 0.09 5.44 5.58 1649 2371



SI BIOINDIKATORË

51

Alb-45 903 0.08 11.9 6362 0.08 5.13 4.89 1353 1980

Alb-46 1391 0.30 21.4 5057 0.10 13.38 5.55 3549 2250

Alb-47 966 0.13 30.0 5346 0.16 7.73 5.95 1485 2650

Alb-48 1876 0.19 26.1 5175 0.10 6.72 7.05 2219 2409

Alb-49 2722 0.68 27.6 6618 0.26 7.00 15.55 3538 2869

Alb-50 1712 0.29 21.4 7261 0.11 6.12 7.46 2383 2291

Alb-56 1195 1.26 11.8 7670 0.09 3.12 6.67 1540 3546

Li Mg Mn Na Ni P Pb Sr V Zn

1.13 2662 33.9 86.9 3.33 475 2.55 25.61 2.93 19.63

2.26 3552 79.3 91.8 13.65 811 16.97 47.17 10.47 68.15

4.27 4104 97.7 82.7 33.96 518 10.76 36.91 10.85 31.91

1.80 3401 59.4 149.2 10.36 540 5.87 21.86 3.92 37.67

2.20 4799 96.1 81.7 69.44 471 4.69 26.90 7.13 24.16

1.24 4522 49.9 80.4 31.16 546 2.35 11.70 3.57 14.29

3.77 3131 111.2 87.1 7.39 468 3.29 24.38 7.89 18.13

0.62 3832 38.4 77.5 15.37 612 1.97 14.76 1.72 10.65

2.62 3422 135.7 84.1 8.42 684 1.92 28.22 5.90 13.89

0.52 2807 27.1 76.6 24.21 821 1.68 10.80 1.20 12.77

0.74 2878 33.9 76.4 6.45 873 2.46 13.65 1.85 12.34

1.19 4429 39.5 85.6 17.92 481 2.28 25.39 2.53 18.65

0.99 3169 46.3 81.6 8.49 407 2.93 17.93 2.63 13.81

1.21 5152 65.8 81.2 130.74 538 3.31 22.49 2.99 20.39

0.89 4224 35.8 87.1 30.42 789 2.06 21.98 2.22 14.40

1.28 3462 283.7 88.7 12.92 878 3.65 21.13 4.62 15.85

2.77 3716 166.1 89.8 11.36 838 3.76 24.31 6.03 24.77

2.28 3120 56.5 88.2 11.27 546 2.84 25.59 16.94 17.51

1.44 2926 78.6 77.1 4.07 928 2.24 17.01 2.34 16.61

.

Grafikët e mëposhtëm pasqyrojnë përqendrimet e gjetura të elementeve, të grupuara sipas

vlerave të tyre. Me anë të këtyre grafikëve, me lehtësi mund të dallojmë elementet që

shfaqin variancë të lartë dmth që janë të ndikuar nga aktiviteti industrial në zonë, nga ato

që nuk ndikohen nga aktivitete të tilla si psh P në grafikët e grupit të parë, Mg dhe K në

grafikët e grupit të dytë, Na dhe Sr në grafikët e grupit të tretë, Ba në grafikët e grupit të

katërt.

Figura 2.6.1. Shpërndarja e Al, Fe dhe P sipas stacioneve.



SI BIOINDIKATORË

52

Përmbajtja e lartë e hekurit në stacionet Alb37, Alb-38, Alb39 që i përkasin zonës

Librazd-Pogradec lidhet me përbërjen gjeologjike të zonës, e pasur me minerale ferroze,

por edhe aktivitetit të minierave dhe fabrikave të pasurimit të mineralit Prrenjas dhe Gur i

Kuq në këtë zonë. Ndërsa përbajtja e lartë në stacionet Alb-34, Alb-35, Alb-36, në zonën

e Elbasani dhe Alb-46 Bulqizë lidhet kryesisht me aktivitetet industriale në Elbasan

kombinati metalurgjik, uzina e ferrokromit si dhe në Bulqizë me emetimet e minierës më

të madhe në vend për prodhim Cr (minerali i Cr shoqërohet me Fe dhe shërben për

prodhimin e ferrokromit në uzinat e Burrelit dhe Elbasanit). Ndërsa alumini ndjek ritmin

e hekurit në vlerat e përqëndrimeve sipas stacioneve, por në vlera më të ulta. Niveli i

ndryshimeve në grafik është i ndryshëm për zona të ndryshme. Në stacionet Alb-39 deri

Alb-45(zona Pogradec-Korçë) grafikët janë shumë të ngjashëm,(ngjashmëria është

gjithashtu e lartë dhe me Li grafiku poshtë) korelacioni në këto zona midis Al dhe Fe

(koeficenti i korelimit 0.90) shpreh faktin e origjinës gjeogjenike të Fe. Kurse shmangia

nga ky trend ndryshimi, në stacionet e zonës Elbasan- Librazhd dhe Bulqizë, shpreh

ndikimin në përqëndrimin e Fe të aktiviteteve industriale.

Përmbajtja e lartë e Fe në stacionin Alb-49 Milot vjen pasi Miloti ka shërbyer si vend

grumbullimi i mineraleve të ndryshme, të cilat pastaj transportoheshin me trena në port.

Përsa i përket P ai paraqet vlera të larta të përqëndrimit në stacionin Alb-43 (uzina e

Mjeksit) Elbasan. Dhe ky lidhet me aktivitetin në këtë uzinë ku bëhët shkatërrimi i

municioneve luftarake. Ndërsa vlera e lartë në rajonin e Milotit stacioni Alb-49 lidhet me

aktivitetin e ish uzinës së prodhimit të plehrave fosfatike në qytetin e Laçit. Në stacionet

Alb-42 (Prespa) dhe Alb-43 (Kapshtica) përmbajtja e lartë e P mund të lidhet me proceset

e ndryshme si dekompozimet e materialit bimor në pyje.

Figura 2.6.2. Shprëndarja Ca, Mg dhe K sipas stacioneve

Përmbajtja e lartë e Ca në stacionet Alb-34 dhe Alb-35 në zonën e Elbasanit dhe Alb-56

zona e Peshkopisë lidhet me aktivitetin industrial fabrikës së çimentos Elbasan apo

guroreve të ndryshme në zonën e Peshkopisë (prodhimi i mermerit Muhur). Përmbajtja

pothuaj e njejtë e përqëndrimeve në stacionet e tjera lidhet me strukturën e tokës. Stacioni

Alb-38 Lini ka një shmangie të theksuar që lidhet me ndërtimin e rrugës së re, në afërsi të

këtij stacioni, në një formacion shkëmbor gëlqeror. Ndërsa Mg ndryshon në vlera të ulta

nëpër stacione, dhe prezenca e tij pothuaj uniforme lidhet me strukturën magneziale e



SI BIOINDIKATORË

53

tokës së zonës. Vlerat pak të ndryshme të Mg në disa stacione, lidhen me emetimet

industriale apo antropogjene (zona e Elbasanit apo zona e Bulqizës). Ndryshimet e pakta

në vlerat e përqëndrimit të kaliumit në të gjithë zonën forcon faktin se përmbajtja e tij në

myshqe lidhet më procese fiziologjike të myshqeve. ( aftësia të madhe për të lidhur K).

Figura 2.6.3. Shprëndarja Sr, Ni, Na dhe Mn sipas stacioneve

Sr, si element tipik i përbërjes së kores së tokës, nuk ndryshon dukshëm pothuaj në të

gjitha stacionet. Vlerat janë shumë të afërta pra nuk kemi të ndikimit të faktorit

antropogjen në përqëndrimet e tij në ajër. Përmbajtja e lartë e nikelit në stacionet Alb-35

(zona e Elbasanit), stacionet Alb-37 dhe Alb-38 (Librazhd dhe Lini), dhe stacionet Alb-

46 (satacioni e Bulqizës), lidhet me aktivitete industriale te nxjerrjes së mineralit të

kromit si dhe përpunimit të tij. Përsa i përket Mn ai ka një shprëndarje jouniforme të

përqëndrimeve sipas stacioneve që lidhet kryesisht me trafikun, vlerat e ulta të

përqëndrimit të tij në zonat rurale me trafik të pakët e mbështesin këtë fakt (stacionet:

Alb-42 Kapshtica, Alb-43 Prespa, Alb-44 Gramshi, Alb-45 HEC Banjës, Alb-46

Bulqizë, Alb-47 Burrel). Vlera shumë e lartë në stacionin Alb-48 Rrëshen lidhet me

aktivitetin e uzinës së shkrirjes dhe rafinimit të Cu në Rubik. Ndërsa përmbajtja e lartë e

Mn në stacionin Alb-49 Milot, ku trafiku është shumë i lartë (pasi aty kalojnë autostradat

që lidhin veriun dhe lindjen e Shqipërisë me pjesën qëndrore dhe kryeqytetin), mbështet

faktin se trafiku është burim kryesor antropogjen i manganit në zonë.

Ndërsa përqëndrimet e Na janë pothuaj të njëjtë në të gjithë zonën me një rritje të lehtë në

zonën Milot- Lezhë që mund të rezultojë pasojë e efektit të rrymave të ajrit që sjellin

aerosole detare të pasura me NaCl. Përmbajtja e lartë e Na ashtu si dhe K në zonën e

Peqinit mund të lidhet me bimësinë në zonë.



SI BIOINDIKATORË

54

Figura 2.6.4 Shprëndarja Cr, Ba dhe Zn sipas stacioneve

Kromi paraqet vlera të larta në stacionin Alb-35 (zona e Elbasanit, uzina e ferrokromit)

dhe Alb-46 (zona e Bulqizës, miniera e kromit). Përqendrimet e larta për Alb -37dhe Alb-

38 (Librazhdi, Lini) vjen nga aktiviteti i minierës së kromit në zonë.

Ndërsa Zn shohim që ka përqëndrime të larta në zonat me aktivitet industrial që do të

thotë se ndikimi i faktorit antropogjen është kryesor në emetimin e tij në ajër.

Bariumi parqet një shprëndarje të çrregullt në stacione.

Figura 2.6.5. Shpërndarja Pb, Cu dhe V sipas stacioneve

Grafikët që parqesin shpërndarjen e vlerave të përqendrimeve të elementeve Pb dhe Cu

janë mjaft të ngjashëm dhe shprehin se vlerat e larta të përqendrimeve të tyre janë

lokalizuar në zonat me aktivitet industrial.Grafiku i përqendrimeve të Cu shpreh faktin se

në zonën e Elbasanit, (stacionet Alb-34, Alb-35) ku nga operatorët industrial

konsumohen sasi të mëdha lëndësh djegëse, emetohen sasi të mëdha Cu në atmosferë. Më

tej, grafiku vazhdon me një ulje të vazhdueshme, që i përgjigjet emisionit në ulje për

shkak të trafikut, i cili ulet duke kaluar nga stacioni Alb-36 deri Alb-46. Pastaj ngritje

pëson në stacionin Alb-48 Rrëshen që lidhet me aktivitetin e uzinës së shkrirjes së bakrit

Rubik dhe rritja vazhdon në stacionin Alb-49 Milot ku kemi trafik të rënduar. Vlerat e

larta të Cu në stacionin Alb-49 Milot mendojmë se lidhen me aktivitetin e depozitimit të



SI BIOINDIKATORË

55

mineraleve të Cu në këtë stacion apo dhe me aktivitetin e ish-Uzinës së superfosfatit në

afërsi të tij (Laç).

Plumbi ndjek pak a shumë ritmin e Cu si dy elemente që çlirohen nga djegia e lëndëve të

djegëshme në industri apo automjete. Gjatë gjithë ecurisë së grafikut (ku përqëndrimet e

Pb vijnë si rezultat i trafikut) përqëndrimet e Pb janë më të ulta se ato të Cu, ndërsa në

zonën e Elbasanit (ku përqëndrimet e larta të Pb vijnë nga industria) përqëndrimet e Pb

janë më të larta se ato të Cu që lidhet me faktin se lëndet djegëse që përdoren nga

operatorët industrial (qymyre, solar etj) përmbajnë sasi të madhe Pb.

Figura 2.6.6. Shpërndarja Cd, As dhe Cd sipas stacioneve

Li dhe As kanë të njëjtën ecuri të përqëndrimit të tyre sipas stacioneve që lidhet me

ndikimin e faktorëve gjeogjen në përqëndrimet e tyre. Shmangia e ecurisë në stacionin

Alb-56 Peshkopi mund të lidhet me përdorimin e pesticideve apo herbicideve duke ditur

se kemi të bëjmë me zonë bujqësore me pemtari të zhvilluar.

Cd nuk ndjek ecurinë e dy elementëvë gjeogjen As dhe Li por përqëndrimet e tij në

stacione nuk ndryshojnë shumë. Ecuria e tij është e ngjashme me atë të Cu dhe Zn

(grafikët më lart) që do të thotë se ka origjinë antopogjene nga djegia e lëndëve djegëse

në proceset industriale apo motorrat e automjeteve apo nga djegia e mbeturinave urbane,

Vlerat e larta ne Alb-34 Elbasni (Mjeksi) dhe Alb-37 (Librazhdi) mund të lidhet me

djegien e mbetjeve urbane si dhe trafikun.

2.7 Përpunimi statistikor i të dhënave

Përpunimi statistikor i të dhënave analitike të përmbajtjes së elementeve në myshqet e

marra në studim u krye fillimisht në EXCEL me metodën Descriptive Statistics.

Rezultatet e analizës statistikore të të dhënave të fituara jepen në tabelën e mëposhtme.



SI BIOINDIKATORË

56

Tabela 2.7.1. Rezultatet e përpunimit statistikor të të dhënave

Ele

men

ti

Min

imu

m

Mea

n

Med

ian

Max

imum

Ran

ge

CV

(%)

Al 535 1814 1555 4448 3913 61

As 0.05 0.5 0.29 2 1.95 113

Ba 6 19.53 20 39.3 33.3 47

Ca 4910 6775 6362 12433 7523 27

Cd 0.06 0.19 0.1 0.9 0.84 111

Cr 3.12 9.76 7 31.76 28.64 78

Cu 4.89 7.6 7.05 15.55 10.66 33

Fe 997 2577 2383 5488 4491 54

K 1831 2474 2371 3748 1917 20

Li 0.52 1.75 1.28 4.27 3.75 60

Mg 2662 3648 3462 5152 2490 20

Mn 27.1 80.8 59.4 283.7 257 77

Na 76.4 87 84.1 149.2 73 18

Ni 3.33 24 13 130.74 127 127

P 407 643 546 928 521 27

Pb 1.68 4.08 2.84 16.97 15 92

Sr 10.8 23.04 22.49 47.17 36 37

V 1.2 5.14 3.57 16.94 16 79

Zn 10.65 21.35 17.51 68.15 58 62

0

20

40

60

80

100

120

140

Ni As Cd Pb Cr V Mn Zn Al Li Fe Ba Sr Cu Ca P K Mg Na

CV

(%)

Figura 2.7.1. Paraqitja grafike e koeficienteve të variacionit

Në shumicën e mostrave të myshqeve të marra në studim, vihen re ndryshime të mëdha

përsa i përket përqendrimeve të elementeve. Koeficientët e variacionit, (CV%) për

shumicën e elementeve luhaten në nivele mesatare (25-75%; Tabela 2.7.1.), ku bëjnë

pjesë dhe Li e Al si dy elemente tipike litogjene. Vlerat më të larta të CV% i përket Ni

(127%) pasuar nga As (113%), Cd (111%), Pb (92%) dhe V (79%), Cr (78%) dhe Mn



SI BIOINDIKATORË

57

(77%). Elementet K dhe Na paraqesin ndryshueshmëri relativisht të dobët, me CV nën

25%. Në përgjithësi, një luhatje e lartë e përqendrimeve të elementeve në mostra

natyrore, reflekton influencën e faktorëve mjaft të ndërlikuar që ndikojnë në shpërndarjen

e tyre. Një vlerësim i tillë i vlerave të CV ilustrohet mjaft mirë nëpërmjet grafikëve të

propabilitetit të shpërndarjes së elementeve që paraqiten në figurën 2.7.2, ku elementet që

rezultojnë me vlera të CV < 75%, shpërndarja e elementeve bie brenda kufijve të

devijimit standard të tyre.

6000400020000-2000

99

90

50

10

17500500025000

99

90

50

10

1

120009000600030000

99

90

50

10

160005000400030002000

99

90

50

10

1

Al

Pe

rce

nt

Fe

Ca Mg

Mean 1814

StDev 1102

N 19

AD 0.699

P-Value 0.057

Al

Mean 2577

StDev 1401

N 19

AD 0.605

P-Value 0.099

Fe

Mean 6775

StDev 1839

N 19

AD 1.231

P-Value <0.005

Ca

Mean 3648

StDev 717.4

N 19

AD 0.371

P-Value 0.387

Mg

Probability Plot of Al, Fe, Ca, MgNormal - 95% CI

3020100-10

99

90

50

10

1100500-50-100

99

90

50

10

1

151050-5

99

90

50

10

13002001000-100

99

90

50

10

1

Cr

Pe

rce

nt

Ni

V Mn

Mean 9.761

StDev 7.600

N 19

AD 1.720

P-Value <0.005

Cr

Mean 23.73

StDev 30.17

N 19

AD 2.575

P-Value <0.005

Ni

Mean 5.144

StDev 4.044

N 19

AD 1.164

P-Value <0.005

V

Mean 80.78

StDev 61.98

N 19

AD 1.387

P-Value <0.005

Mn

Probability Plot of Cr, Ni, V, MnNormal - 95% CI



SI BIOINDIKATORË

58

210-1

99

90

50

10

11612840

99

90

50

10

1

151050-5

99

90

50

10

16040200-20

99

90

50

10

1

As

Pe

rce

nt

Cu

Pb Zn

Mean 0.4958

StDev 0.5625

N 19

AD 1.730

P-Value <0.005

As

Mean 7.599

StDev 2.519

N 19

AD 1.081

P-Value 0.006

Cu

Mean 4.083

StDev 3.744

N 19

AD 2.917

P-Value <0.005

Pb

Mean 21.35

StDev 13.24

N 19

AD 2.060

P-Value <0.005

Zn

Probability Plot of As, Cu, Pb, ZnNormal - 95% CI

1.00.50.0-0.5

99

90

50

10

16420-2

99

90

50

10

1

4000300020001000

99

90

50

10

112009006003000

99

90

50

10

1

Cd

Pe

rce

nt

Li

K P

Mean 0.1879

StDev 0.2077

N 19

AD 2.970

P-Value <0.005

Cd

Mean 1.748

StDev 1.045

N 19

AD 0.745

P-Value 0.043

Li

Mean 2474

StDev 496.2

N 19

AD 0.897

P-Value 0.018

K

Mean 643.4

StDev 172.8

N 19

AD 0.990

P-Value 0.010

P

Probability Plot of Cd, Li, K, PNormal - 95% CI

Figura 2.7.2. Propabiliteti i shperndarjes normale te elementeve te marre ne studim



SI BIOINDIKATORË

59

0.01

0.1

1

10

100

1000

10000

100000

Cd

As

Li

V Pb Cu

Cr

Ba Sr

Zn

Ni Na

Mn

P K Mg

Fe

Al

Ca

mg

/kg

, p

esh

e e

th

ate

Mean Median Minim Maxim

Figura 2.7.3. Trendi i shpërndarjes së elementeve në mostrat e myshqeve

Nga të dhënat në tabelën e mësipërme vërejmë se trendi i shpërndarjes së elementeve të

renditura sipas rendit rrites është: Cd<As<Li<V<Pb<Cu<Cr<Ba<Sr<Zn<Ni<Na<Mn<P<

K<Mg<Fe<Al<Ca, i cili jep një tablo të afërt me logjikën e shpërndarjes së këtyre

elementeve në tokë. Kjo shpreh faktin se akumulimit të këtyre elementeve prej myshqeve

është i lidhur në radhë të parë me praninë e grimcave të imta PM10 dhe PM2.5 që janë

kryesisht me origjinë nga toka.

Tabela 2.7.2. Vlerat min dhe max të elementeve në studim në disa vende të rajonit si dhe

vlerat për Norvegjinë si background.

Elementi Shqipëria Lindore Maqedonia Bullgaria Norvegjia*

Na 76.45-149.20 118-8673 155-5573 -

Mg 2661-5152 674-7421 748-12500 940-2370

Al 535-4448 825-17600 1111-46350 67-820

K 1831-3748 2861-18190 3274-20490 -

Ca 4910-12433 1207-23640 2266-19650 1680-5490

V 1.20-16.95 1.79-43 2.2-112.6 0.39-5.1

Mn 27.05-283.66 37-1475 32-986 22-750

Fe 997-5488 424-17380 692-14700 77-1370

Cu 4.89-15.55 3-83 5.34-1860 2.1-9.2

Zn 10.65-68.15 14-203 19-379 7.9-173

As 0.05-2.00 0.12-8.0 0.3-59 0.020-0.505

Sr 10.79-47.17 11.8-136 7-106 3.6-43.3

Cd 0.06-0.9 0.016-2.95 - 0.025-0.171

Ba 5.99-30.33 14-256 17-517 5.6-50.5

Pb 1.68-16.97 1.5-37.2 4.55-887 0.64-6.12

Cr 3.12-31.76 2.33-122 0.5-26.9 0.1-4.2

Ni 3.33-130.74 0.09-24 0.5-18.6 0.12-6.6



SI BIOINDIKATORË

60

Për një interpretim më të mirë të të dhënave eksperimentale të përqendrimit të

elementeve në mostrat e myshqeve, u përdor shkalla e faktorit të kontaminimit (CF), e

përdorur për herë të parë nga Fernandez dhe Carballeira (2001). Hartimi i kësaj shkalle

është bazuar në shpërndarjen specifike të myshqeve tokësore, (Fernandez et al. 2000) dhe

lejon kategorizimin e pikave të monitorimit, bazuar në vlerat e koeficentit CF. Vlerat CF

llogariten si raport i vlerës së medianës së secilit element për zonën e marrë në studim

ndaj vlerës së medianës së një mostre të marrë si sfond. Në studime të ndryshme është

marrë si vlerë sfondi vlera e medianës së myshkut të të njëjtës specie të mbledhur në

Norvegjinë veriore.

Me qëllim që të interpretojme të gjithë elementet, si vlerë sfondi u morën përqëndrimet e

elementeve në mostrën e myshkut që i përket stacionit Alb-40, zona Ersekë, e cila

rezultoi me parametra minimale përsa i përket përmbajtjes së shumicës së elemntevë të

marrë në studim në të gjitha zonat tona, si dhe brenda intervalit të myshkut të mbledhur

në Norvegji. (Steines etj, 2007). Rezultatet për disa nga elementet jepen në tabelën…

Tabela 2.7.3. Rezultatet krahasuese per disa nga elementet ne myshkun e mbledhur ne

Norvegji. (Steinnes etj, 2007).

Al Ca Cr Cu Fe Mg Mn Ni V Zn

Alb-40 649 4910 4.65 6.37 1054 3832 38.4 15.37 1.72 10.65

Vlera e

fondit

67–

820

1680–

5490

0.10–

4.2

2.1–

9.2

770–

1370

940–

2370

22–

750

0.12–

6.6

0.39–

5.1

7.9–

173

Meqenëse përmbajtja e elementëve Cr, Mg dhe Ni në këtë mostër rezulton më e lartë se

intervali i përqëndrimit të këtyre elementeve në myshkun e mbledhur në Norvegji (Steines

etj, 2007), si vlerë e sfondit për këta tre elemente u mor vlera minimale e vrojtuar për mostrat

tona, dhe që i përket mostrave Alb-56 për Cr (Peshkopi) dhe Alb-33 për elementet Ni dhe Mg

(Krrabë).

Tabela 2.7.4. Vlerat e sfondit per elementet e marre ne studim

Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K Li

649 0.05 8.1 4910 0.07 3.12 6.37 1054 2263 0.62

Mg Mn Na Ni P Pb Sr V Zn

2662 38.4 77.5 3.3 612 1.97 14.76 1.72 10.65

Nëpërmjet vlerave të mësipërme u llogarit fakori i kontaminimit për secilën mostër

myshku. Të dhënat e faktorëve të kontaminimit (CF) jepen në tabelën 2.7.5.

Tabela 2.7.5. Vlerat e CF për secilin element, në zonën e marrë në studim

Stac/Ele

Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K Li Mg

Alb-33 1.92 3.80 1.81 1.21 1.71 1.07 1.23 1.39 0.77 1.82 0.99

Alb-34 3.66 12.00 2.47 1.88 8.00 4.92 1.82 3.02 1.19 3.65 1.34

Alb-35 5.97 33.40 2.91 1.90 2.86 7.78 1.47 5.21 1.10 6.89 1.54



SI BIOINDIKATORË

61

Alb-36 2.41 4.20 2.05 1.15 3.71 2.70 1.35 2.51 1.59 2.90 1.28

Alb-37 4.71 13.60 3.84 1.21 12.86 10.18 1.38 5.02 0.88 3.55 1.80

Alb-38 2.40 9.60 1.00 2.53 2.14 5.56 1.15 2.41 0.89 2.00 1.70

Alb-39 6.85 40.00 4.85 1.19 1.43 2.25 1.20 4.30 1.01 6.08 1.18

Alb-40 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.49 1.00 1.00 0.96 1.00 1.44

Alb-41 4.07 7.20 3.23 1.33 1.14 2.70 1.05 2.88 0.93 4.23 1.28

Alb-42 0.82 1.00 0.74 1.41 0.86 2.03 0.84 0.97 0.88 0.84 1.05

Alb-43 1.20 1.00 1.11 1.24 1.14 1.25 0.96 0.95 1.07 1.19 1.08

Alb-44 1.52 3.00 2.25 1.30 1.29 1.74 0.88 1.56 1.00 1.92 1.67

Alb-45 1.39 1.60 1.47 1.30 1.14 1.64 0.77 1.28 0.84 1.60 1.19

Alb-46 2.14 6.00 2.64 1.03 1.43 4.29 0.87 3.37 0.95 1.95 1.93

Alb-47 1.49 2.60 3.70 1.09 2.29 2.47 0.93 1.41 1.12 1.44 1.58

Alb-48 2.89 3.80 3.22 1.05 1.43 2.16 1.11 2.11 1.02 2.06 1.30

Alb-49 4.19 13.60 3.41 1.35 3.71 2.25 2.44 3.36 1.21 4.47 1.40

Alb-50 2.64 5.80 2.64 1.48 1.57 1.97 1.17 2.26 0.97 3.68 1.17

Alb-56 1.84 25.20 1.46 1.56 1.29 1.00 1.05 1.46 1.50 2.32 1.09

Mn Na Ni P Pb Sr V Zn

Alb-33 0.88 1.12 1.02 0.78 1.29 1.78 1.70 1.84

Alb-34 2.07 1.18 4.15 1.33 8.61 3.28 6.09 6.40

Alb-35 2.54 1.07 10.29 0.85 5.46 2.57 6.31 3.00

Alb-36 1.55 1.93 3.12 0.88 2.98 1.52 2.28 3.54

Alb-37 2.50 1.05 21.05 0.77 2.38 1.87 4.15 2.27

Alb-38 1.30 1.04 9.45 0.89 1.19 0.81 2.08 1.34

Alb-39 2.90 1.12 2.24 0.76 1.67 1.70 4.59 1.70

Alb-40 1.00 1.00 4.66 1.00 1.00 1.03 1.00 1.00

Alb-41 3.53 1.09 2.56 1.12 0.97 1.96 3.43 1.30

Alb-42 0.71 0.99 7.36 1.34 0.85 0.75 0.70 1.20

Alb-43 0.88 0.99 1.96 1.43 1.25 0.95 1.08 1.16

Alb-44 1.03 1.10 5.45 0.79 1.16 1.77 1.47 1.75

Alb-45 1.21 1.05 2.56 0.67 1.49 1.25 1.53 1.30

Alb-46 1.71 1.05 39.64 0.88 1.68 1.56 1.74 1.91

Alb-47 0.93 1.12 9.22 1.29 1.05 1.53 1.29 1.35

Alb-48 7.39 1.14 3.91 1.43 1.85 1.47 2.69 1.49

Alb-49 4.33 1.16 3.45 1.37 1.91 1.69 3.51 2.33

Alb-50 1.47 1.14 3.40 0.89 1.44 1.78 9.85 1.64

Alb-56 2.05 0.99 1.21 1.52 1.14 1.18 1.36 1.56

Tabela 2.7.6. Klasifikimi i gjendjes ,në shkallë kontaminimi, sipas vlerave të CF

CF >27 8-27 3.5-8 2-3.5 1-2 <1

Clasifikimi C6 C5 C4 C3 C2 C1

Shkalla e

Kontaminimit Ekstreme E larte Mesatare E lehte

E pa

Kontaminuar

E pa

Kontaminuar

Në bazë të rezultateve të paraqitura në tabelën 2.7.5, u ndërtuan grafikët e shpërndarjes së

vlerave të faktorëve të kontaminimit, të cilat jepen në figurën 2.7.4.



SI BIOINDIKATORË

62

a

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Alb

-33

Alb

-34

Alb

-35

Alb

-36

Alb

-37

Alb

-38

Alb

-39

Alb

-40

Alb

-41

Alb

-42

Alb

-43

Alb

-44

Alb

-45

Alb

-46

Alb

-47

Alb

-48

Alb

-49

Alb

-50

Alb

-56

CF

Al Ba Fe Li Mn C4 Zn C3

b

0

5

10

15

20

25

30

Al

b-

33

Al

b-

34

Al

b-

35

Al

b-

36

Al

b-

37

Al

b-

38

Al

b-

39

Al

b-

40

Al

b-

41

Al

b-

42

Al

b-

43

Al

b-

44

Al

b-

45

Al

b-

46

Al

b-

47

Al

b-

48

Al

b-

49

Al

b-

50

Al

b-

56

CF

Cd Cr V Pb C3 C4 C5

c

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Alb

-33

Alb

-34

Alb

-35

Alb

-36

Alb

-37

Alb

-38

Alb

-39

Alb

-40

Alb

-41

Alb

-42

Alb

-43

Alb

-44

Alb

-45

Alb

-46

Alb

-47

Alb

-48

Alb

-49

Alb

-50

Alb

-56

CF

Ni As C3 C4 C5

Figura 2.7.4. Grafikët e shpërndarjes së vlerave të faktorëve të kontaminimit



SI BIOINDIKATORË

63

Sipas rezulteve të përftuara, zona e marrë në studim rezulton e pastër (niveli i

kontaminimit C1, C2 dhe C3) përsa i përket kontaminimit për shkak të elementeve Ca,

Mg, K, Na, P, Ba, Fe, Li, Mn dhe V, me ndotje mesatare (shkalla C4 e kontaminimit)

përsa i përket kontaminimit për shkak të elementeve Cd, Cr dhe Pb, si dhe me ndotje të

lartë (shkalla C5 dhe C6 e kontaminimit) përsa i përket kontaminimit për shkak të

elementeve As dhe Ni. Stacionet Alb-35, Alb-39 dhe Alb-56 (respektivisht stacionet ne

Mjekës, Pogradec dhe Peshkopi), rezultojnë me ndotje ekstreme, shkalla C6 e

kontaminimit shkaktuar nga përmbajtja e lartë e As. Stacioni Alb-34 (Balëz) rezulton me

ndotje mesatare, shkalla C4 e kontaminimit, shkaktuar nga përmbajtja e elementeve Cd

dhe Pb. Po kështu, stacioni Alb-37 (Librazhd) rezulton me ndotje mesatare, (shkalla C4 e

kontaminimit) shkaktuar nga përmbajtja e elementeveAs, Cd, Cr dhe Ni. Me të njejtën

shkallë kontaminimi (C4) përsa i përket kontaminimit të vlerësuar nga përmbajtja e

elementit Ni paraqiten dhe stacionet Alb-35, Alb-37 dhe Alb-47, që i përkasin

respektivisht zonave Mjekës, Peshkopi dhe Burrel. Ndërsa stacioni 46 Bulqizë vlerësohet

në shkallën C6 me nivel ndotjeje ekstreme shkaktuar nga Ni. Një klasifikim i tillë i

shkallës së kontaminimit të këtyre stacioneve tregon për efekte antropogjene shkaktuar

nga elementet As, Ni, Cr, Pb dhe Cd në këto zona, që lidhen kryesisht me aktivitetet

minerare apo industriale, efektet e origjinës gjeogjene të këtyre elementeve në këto zona

(mineralet kromite, sulfure dhe Fe-Ni), si dhe efektet e transportit rrugor.

y = 5.4091x - 5.2146

R2 = 0.6687

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

0 1 2 3 4 5 6 7 8

Al

As

y = 0.7089x + 0.4641

R2 = 0.8187

0

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8

Al

Fe



SI BIOINDIKATORË

64

y = 2.0228x + 0.8656

R2 = 0.29

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

0 2 4 6 8 10 12

Cr

Ni

y = 0.4274x + 1.1085

R2 = 0.6119

0

1

2

3

4

5

6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Cr

Fe

y = 0.3366x + 1.1687

R2 = 0.2765

-2

0

2

4

6

8

10

0 2 4 6 8 10 12 14

Cd

Pb

Figura 2.7.5. Grafikët e regresit linear të disa prej elementeve me CF të lartë të shfaqura

në të njëjtat stacione

Në grafikët e paraqitur në figurën 2.7.5, vihet re se elementet që paraqesin korrelim të

lartë të vlerave të faktorit të kontaminimit CF, paraqesin dhe një regres linear relativisht



SI BIOINDIKATORË

65

të mirë midis tyre, por që shoqërohet me një ulje të koeficentit të regresit linear krahasuar

me koeficentët e korrelimit të të njejtëve elemente. Kjo vjen për shkak të shmangieve që

vijnë si rrjedhim i disa stacioneve ku mendojmë se për elementë të veçantë (janë treguar

me rrathë të kuq në figurat përkatëse) ekziston mundësia e një kontaminimi më të lartë se

trendi i zakonshëm i tyre.

Në bazë të të dhënave eksperimentale u ndërtuan hartat e shpërndarjes së elementeve, një

pjesë e të cilave jepen në figurën 2.7.6.



SI BIOINDIKATORË

66

Figura 2.7.6. Hartat e shpërndarjes së disa prej elementeve në territorin e studjuar

2.8 Analiza multivariable dhe e korelacionit të të dhënave.

a- Analiza e korrelacionit

Për të dalluar origjinën gjeogjene apo antropogjene të elementeve të ndryshëm u krye

analiza e korelacionit të elementeve dhe analiza në grupe (cluster analysis) e elementeve

Rezultatet e analizës së korrelacionit janë dhënë në tabelën e mëposhtme

Tabela 2.8.1 Vlerat e koeficientëve të korelacionit Pearson dhe sinjifikancës

Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K

As 0.816

0.000*

Ba 0.765 0.503

0.000 0.028

Ca 0.186 0.297 -0.265

0.447 0.217 0.273

Cd 0.391 0.149 0.346 0.114

0.098 0.544 0.147 0.642

Cr 0.533 0.337 0.316 0.383 0.764

0.019 0.158 0.187 0.105 0.000

Cu 0.533 0.339 0.355 0.242 0.485 0.284

0.019 0.156 0.135 0.318 0.035 0.238

Fe 0.905 0.692 0.690 0.201 0.570 0.782 0.505

0.000 0.001 0.001 0.410 0.011 0.000 0.027

K 0.051 0.251 0.032 0.013 0.067 -0.125 0.336 0.037

0.834 0.300 0.896 0.959 0.784 0.609 0.160 0.880

Li 0.946 0.814 0.668 0.251 0.268 0.441 0.559 0.849 0.172

0.000 0.000 0.002 0.299 0.268 0.059 0.013 0.000 0.481

Mg 0.143 0.005 0.267 0.106 0.374 0.643 0.038 0.456 -0.126

0.558 0.984 0.269 0.666 0.114 0.003 0.878 0.050 0.607

Mn 0.479 0.240 0.524 -0.124 0.097 0.096 0.381 0.371 0.106

0.038 0.323 0.021 0.614 0.693 0.696 0.108 0.118 0.666

Na 0.076 -0.082 0.118 -0.147 0.148 -0.035 0.254 0.103 0.607



SI BIOINDIKATORË

67

0.759 0.740 0.632 0.548 0.544 0.885 0.293 0.674 0.006

Ni 0.043 -0.028 0.164 -0.105 0.270 0.538 -0.137 0.401 -0.217

0.860 0.911 0.503 0.670 0.263 0.017 0.576 0.089 0.373

P -0.231 -0.110 -0.132 -0.009 -0.104 -0.306 0.187 -0.334 0.419

0.341 0.654 0.589 0.969 0.672 0.203 0.444 0.163 0.074

Pb 0.424 0.317 0.163 0.382 0.526 0.476 0.528 0.470 0.289

0.071 0.185 0.505 0.106 0.021 0.039 0.020 0.042 0.230

Sr 0.583 0.359 0.509 0.162 0.495 0.420 0.521 0.582 0.130

0.009 0.131 0.026 0.508 0.031 0.074 0.022 0.009 0.596

V 0.606 0.407 0.453 0.295 0.317 0.358 0.435 0.571 0.015

0.006 0.084 0.051 0.220 0.186 0.132 0.063 0.011 0.952

Zn 0.342 0.215 0.167 0.296 0.573 0.374 0.589 0.400 0.412

0.152 0.377 0.494 0.218 0.010 0.114 0.008 0.089 0.079

Li Mg Mn Na Ni P Pb Sr V

Mg 0.063

0.797

Mn 0.376 0.017

0.113 0.945

Na 0.139 -0.072 0.052

0.569 0.771 0.831

Ni -0.048 0.772 -0.070 -0.154

0.845 0.000 0.777 0.530

P -0.228 -0.308 0.321 -0.153 -0.247

0.347 0.199 0.180 0.532 0.307

Pb 0.467 0.097 0.114 0.235 0.021 0.048

0.044 0.692 0.641 0.334 0.931 0.844

Sr 0.636 0.150 0.217 0.171 0.036 -0.115 0.828

0.003 0.540 0.372 0.485 0.884 0.638 0.000

V 0.705 -0.013 0.218 0.091 -0.055 -0.190 0.498 0.643

0.001 0.957 0.371 0.711 0.822 0.436 0.030 0.003

Zn 0.382 0.078 0.062 0.433 0.011 0.050 0.940 0.802 0.434

0.106 0.751 0.802 0.064 0.965 0.840 0.000 0.000 0.064

Në përgjithësi vihet re se të gjitha vlerat e larta të korrelimit (R2>0.5) karakterizohen nga

vlera të P<0.05, pra rezultojnë mjaft sinjifikative. Nga tabela shikojmë se Al ka

koeficientë të lartë korelimi me elementet gjeogjen Li, As. Ba, Fe, Sr, V që do të thotë se

ky element ka origjinë gjeogjene. Ndërsa koefiçientët e korelimit me elementet Cr, Cu,

Mn janë më të dobët, gjë që mbështet argumentin se Cr, Cu, Mn kanë origjinë mikse

gjeogjene dhe antropogjene. Përmbajtja e tyre në myshqe, lidhet me përbërësit që

çlirohen nga djegia e karburantit ose konsumi i lubrifikanteve dhe pjesëve motorrike, të

cilët u bashkëngjiten grimcave të pluhurit, që më pas depozitohen në myshqe.

As dhe Ba kanë koeficientë të lartë korelimi me Li, Al, Fe, Sr, V që janë elemente

gjeogjen si dhe me njëri tjetrin. Kjo tregon origjinën gjeogjene të tyre.

Cd ka koeficient të lartë korelimi me Cr dhe më të dobët me Cu, Fe, Zn dhe Sr kjo tregon

se origjina e tij është e përzier (mikse), gjeogjene dhe antropogjene, e cila lidhet me

djegien e karburanteve apo mbetjeve në fushat e depozitimit të mbetjeve urbane.

Cu ka koeficient të lartë korelimi me Al, Pb, Zn dhe pak më të dobët me elemente si Li,

Fe, Sr që do të thotë se origjina e Cu është antropogjene se gjeogjene dhe ka të bëjë me

përbërjen minerale të zonës (gjeogjene). Origjina antropogjene lidhet me aktivitete si

nxjerrja e mineralit dhe përpunimi i tij, por edhe nga djegia e karburanteve të lengëta

(gasoil, benzinë) në automjete apo solarit dhe qymyrit në industri, pra me transportin

rrugor ne pergjithesi (Harmens etj., 2013).



SI BIOINDIKATORË

68

Ca ka koficientë korelimi të dobët me gjithë elementët gjeogjen dhe antropogjen (

gjeogjen Al, As, Li dhe antropogjen si Cu, Pb, Zn) të cilët lidhen me pluhurat e tokës dhe

aktivitetet industriale (djegia e lëndëve djegëse në fabrikat e çimentos etj). Korelimi me

elementet antropogjene është pak më i lartë gjë që tregon origjinën më të theksuar

antropogjene të tij.

K ka koefiçient të lartë korelimi me Na dhe P. Përqëndrimet e lartë që ka në zonat e

pyllëzuara pa aktivtet bujqësor të zhvilluar (zona Librazhdit) nuk e lidh këtë korelacion

me përdorimin e plehrave fosforike dhe atyre të kaliumit sesa me faktin e formimit të P

dhe K nga dekompozimi i mbetjeve drusore në pyje. Korelimi i K me Na lidhet me

proceset e akumulimit të tyre në myshqe.

Përsa i takon Sr dhe V këto kane koefiçientë të lartë korelimi me elemente gjeogjen si Al,

Li dhe më dobët janë të koreluar me elemente antropogjen si Cu, Pb gjë që tregon

origjinën më të theksuar gjeoegjene të tyre.

600050004000300020001000

5000

4000

3000

2000

1000

0

Fe

Al

S 483.161

R-Sq 81.9%

R-Sq(adj) 80.8%

Regression

95% CI

95% PI

Al = - 19.5 + 0.7117 Fe

43210

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0

Li

Al

S 366.857

R-Sq 89.5%

R-Sq(adj) 88.9%

Regression

95% CI

95% PI

Al = 69.5 + 997.9 Li



SI BIOINDIKATORË

69

2.01.51.00.50.0

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0

As

Al

S 655.364

R-Sq 66.6%

R-Sq(adj) 64.7%

Regression

95% CI

95% PI

Al = 1021 + 1600 As

35302520151050

9000

8000

7000

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0

Cr

Fe

S 898.174

R-Sq 61.2%

R-Sq(adj) 58.9%

Regression

95% CI

95% PI

Fe = 1169 + 144.2 Cr

Figura 2.8.1. Paraqitja grafike e regresit linear midis elementeve me korrelim te larte

Në grafikët e paraqitur në figurën 2.8.1, vihet re se elementet që paraqesin korrelim te

lartë midis tyre, paraqesin dhe një regres linear relativisht të mirë midis tyre, por që

shoqërohet me një ulje të koeficentit të regresit linear krahasuar me koeficentët e

korrelimit të të njejteve elemente. Kjo mendoj se mund të shkaktohet për shkak të

shmangive që vijne si rrjedhim i disa stacioneve ku mendojmë se për elemente të veçantë

(janë treguar me rrathë të kuq në figurat përkatëse) ekziston mundësia e një kontaminimi

më të lartë se trendi i zakonshem i tyre.

b- Analiza në grupe e elementeve dhe e stacioneve

Nga analizimi i mostrave është përfituar një informacion i madh 361 vlera

përqendrimesh. Analizimi i gjithë vleravë është i vështirë. Për këtë qëllim është e



SI BIOINDIKATORË

70

nevojshme të bëhet reduktim i informacionit duke përdorur metoda statistikore. Të tilla

metoda janë metdat e analizimit në grupe të variablave, ku si variabla janë elementet e

monitoruar apo stacionet e monitorimit

b-1. Analiza në grupe e elementeve

Në këtë rast, pas përpunimit statistikor elementet grupohen sipas ngjashmërisë së

shpërndarjes së tyre në stacionet e monitorimit. Duke parë nivelet e ngjashmërisë ne

mund të përcaktojmë elementet ndotës. Nga përpunimi statistikor përfituam

informacionin e mësipërm si dhe dendogramën (paraqitjen grafike) përkatëse.

Cluster Analysis of Variables: Al, As, Ca, Cd, Cr, Cu, Fe, K, ... (Correlation Coefficient Distance, Single Linkage, Amalgamation Steps)

CaNaKMnZnPbCuNiMgVCdCrAsFeLiAl

69.16

79.44

89.72

100.00

Variables

Sim

ilari

ty

DendrogramSingle Linkage, Correlation Coefficient Distance

Figura 2.8.2. Grupimi i elementeve sipas ngjashmërisë së shprëndarjes në stacione.

Final Partition: Cluster 1: Al As Cd Cr Cu Fe Li Mg Ni Pb V Zn

Cluster 2: Ca; Cluster 3: K Na; Cluster 4: Mn

Sipas ngjashmërisë së shpërndarjes së elementeve në mostrat e myshqeve të marra në

studim, rezulton se elementet ndahen në 4 grupe, të cilët në dendogramën e dhenë në

figuren 2.8.2, janë paraqitur me ngjyra të ndryshme. Si kusht për klasifikim e elementeve

në grupe është zgjedhur niveli i ngjashmërisë prej 80%.

Grupi 1. Përfshihen elementët Al, Li, Fe, As, Cr, Cd, V, Mg, Ni, Cu, Pb, Zn. Bazuar në

ngjashmërinë e lartë midis dy çifteve të elementëve të këtij grupi (Al dhe Li) dhe (Pb e

Zn) si dhe shoqërimi me grupin e elementeve As, Cd, Cr, Cu, Fe, Mg, Ni dhe V çon

në supozimin se ky grup elementësh ka lidhje me natyrë të dyfishtë: gjeogjenike

(përcaktohet nga prania e Al, Li, Cr, Fe, Ni, Mg, si elemente tipike gjeogjene të zonës së

marrë në studim) dhe natyrë antropogjene shkaktuar nga emetimi i industrisë së kësaj

zone dhe trafikut rrugor (Pb, Zn, Cu). Përveç dy elementeve të parë Li dhe Al të cilët

konsiderohet se kanë origjinë gjeogjene tek elementët e tjerë origjina është e mikse.



SI BIOINDIKATORË

71

Burimet kryesore me origjinë gjeogjene të Fe, As, Cr, V, Mg, Ni, Cu, Pb, Zn lidhen me

përbërjen e grimcave të dheut të depozituara në myshqet e analizuar. Për zonat ku

përqëndrimet e këtyre metaleve në myshqe janë më të larta se ato në përbërje të tokës,

themi se origjina gjeogjene është më pak e theksuar se origjina antropogjene. Kështu nësë

në zonën e Pogradecit ndikimi gjeogjen në përmbajtjen e Fe në myshqe është i lartë (pasi

përmbajtja e Fe në tokë është e lartë) në zonën e Elbasanit përmbajtja e lartë e Fe në

myshqe nuk ka origjinë gjeogjene pasi toka në këtë zonë nuk ka përmbajtje Fe, pra

origjina e Fe në këtë zonë është antropogjene dhe lidhet me aktivitetin e uzinave të

shkrirjes dhe përpunimit të çelikut apo shkrirjes së ferrokromit.

Origjina mikse e elementeve Pb, Zn, Cu, Cr, Cd dhe ngjashmëria e tyre me elementet

gjeogjen tregon faktin se këto elemente, të cilët janë pjesë e shkarkimeve industriale në

ajër, u bashkëngjiten grimcave të pluhurit dhe pastaj nën veprimin e gravitetit

depozitohen mbi myshqe.

Mg dhe Ni formojnë një grup brenda grupit të madh, me ngjashmëri rreth 86% midis tyre

dhe origjina e tyre është gjeogjene e lidhur me përbërjen e tokës pasi tokat në këtë zonë

janë kryesisht magneziale por me përmbajtje mineralesh të hekurnikelit

Nëngrup tjetër është ai që përfshin Pb dhe Zn me ngjashmëri midis tyre 97 %, të cilëvë u

bashkëngjitet dhe Cu. Ngjashmëria e tyre qëndron në faktin se janë me të njëjtën origjinë

antropogjene si rezultat i djegies se karburanteve në motorrat e makinave, konsumit të

pjesëve motorrike apo dhe aktiviteteve industrial.

Grupi 2. Përbëhet nga Mn i cili ka ngjashmëri 75% me elementet e grupit të parë.

Origjina e tij gjeogjene lidhet me përmbajtjen e tij në pluhurat e tokës. Ngjashmëria 75%

me grupin e parë do të thotë se në këto grimca me origjinë tokësore lidhen me sasi të Mn

të çliruar nga aktivitete antropogjene që shkaktohen kryesisht nga trafiku i automjetev,

djegiea e karburantit, konsumi i pjesëve të tyre motorike etj. (Harmens etj, 2013)

Grupi 3. Në këtë grup bëjnë pjesë K dhe Na. janë elemente me ngjashmëri me elementet

gjeogjenë, por origjina e tyrë nuk është plotësisht gjeogjene (pasi dhe ngjashmëria është

71.6%). Duhet theksuar se dhe origjina antropogjene nuk është verifikuar. Këto elemente

ka mundësi të lidhen me efektet e dekompozimeve bimore, të cilat bashkë me grimcat e

dheut shprëndahen në natyrë.

Grupi 4. Në këtë grup përfshihet vetëm Ca. Ka origjinë mikse si nga pluhurat e tokës të

shprëndara në atmosphere, të cilat konsiderohen në përgjithësi me origjinë gjeogjene dhe

kanë përbërjën e tokës e cila konsiderueshëm përmban Ca, (kjo duket në faktin se vlerat e

përqëndrimeve të Ca në të gjitha stacionet janë të larta) ashtu dhe me pluhurat e

shkaktuara nga aktivitetet antropogjene të cilat u shtohen vlerave gjeogjene. Pikërisht

vlerat e larta të Ca në zona të vecanta si Elbasani apo Lini lidhen me ndotjen e shkaktuar

nga fabrika e çimentos apo ndotjen për shkak të ndërtimit të rruges në Qafë Thanë nëpër

një formacion gëlqeror.

b-2. Analiza në grupe për stacionet e monitorimit

Analiza në grupe u realizua edhe për stacionet e monitorimit, duke i ndarë në grupe sipas

ngjashmërisë së përqëndrimeve të elemente në myshqet e çdo stacioni Në tabelë janë dhënë kodet që u korrospondojnë stacioneve.

Cluster Analysis of Observations: Al, As, Ca, Cd, Cr, Cu, Fe, K, ... (Euclidean Distance, Centroid Linkage, Amalgamation Steps)

Final Partition: Number of clusters: 7



SI BIOINDIKATORË

72

Distances Between Cluster Centroids

Cluster1 Cluster2 Cluster3 Cluster4 Cluster5 Cluster6 Cluster7

Cluster1 0.00

Cluster2 3443.99 0.00

Cluster3 5430.60 2810.17 0.00

Cluster4 4095.81 4193.80 3569.93 0.00

Cluster5 6367.56 3590.67 4916.47 7193.96 0.00

Cluster6 4091.92 4213.72 3776.38 2323.53 7587.60 0.00

Cluster7 2711.48 4618.41 5418.81 2607.37 7475.84 3881.76 0.00

63275141941817916121581011131

36.17

57.45

78.72

100.00

Observations

Sim

ilarit

y

DendrogramCentroid Linkage, Euclidean Distance

Figura 2.8.3. Grupimi i stacioneve sipas ngjashmërisë së shprëndarjes së elementeve.

Tabela 2.8.2. Stacionet e monitorimit dhe kodet përkatës

Nga rezultatet grafike të përpunimit statistikor (dendograma) dallojmë se stacionet sipas

ngjashmërisë janë klasifikuar në 7 grupe.

Grupi 1. Përfshihen stacionet Krrabë, Balëz, Prespe, Kapshtice, HEC-i i Banjës, Korçë,

Burrel, Gramsh, Rrëshen, Ersekë, Milot, Lezhë dhe Peqin me ngjashmëri më të madhe se

80%. Në këtë grup bie në sy ngjashmëria e lartë e stacioneve Krrabë, Prespë, Kapshticë

dhe HEC Banjës me rreth 90%. Kjo lidhet me karakteristikat e përbashketa të këtyre

stacioneve përsa i përket shpërndarjes së elementeve ne to. Mendoj se karakteristike e

perbashkët e tyre është trafiku i lartë rrugor, që është një nga shkaqet kryesore të

emetimit të disa elementëve në ajër. Përsa i përket shkallës së kontaminimit të gjitha këto

stacione ndodhen në nivelet C1-C3 të kontaminimit pothuajse për të gjithë elementet e

Kodi 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Stacioni Krraba Baleza Mjeksi Peqini Librazhdi Lini Pogradec Korça Erseka

Alb-33 Alb-34 Alb-35 Alb-36 Alb-37 Alb-38 Alb-39 Alb-40 Alb-41

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Kapshtica Prespa Gramshi HECBanje Bulqiza Burreli Rreshen Miloti Lezha Peshkopi

Alb-42 Alb-43 Alb-44 Alb-45 Alb-46 Alb-47 Alb-48 Alb-49 Alb-50 Alb-56



SI BIOINDIKATORË

73

marrë në studim, me përjashtim të stacionit Burrel që paraqitet në shkallën C4 të

kontaminimit (niveli mesatar i kontaminimit) me Ni.

Grupi 2. Stacioni i Bulqizës në të cilën ndikojnë vlerat e ulta të Cr, Fe, dhe Ni. Zona e

Bulqizes eshte e njohur si zona kryesore minerare e kromit ne vendin tone, ku elementet

Fe dhe Ni jane elemente tipike shoqerues te ketij minerali.

Grupi 3. Përfshin stacionin Alb-37 të Librazhdit. Zona e Librazhdit eshte e njohur si

zona kryesore minerare e hekur-nikelit ne vendin tone, ku elementet Fe dhe Ni jane

elemente tipike te ketij minerali.

Grupi 4. Përfshin stacionin Alb-39 Pogradec ka vlera të larta të Fe, Mn, V që e dallojnë

nga stacionet e tjera. Zona e Pogradecit eshte e njohur si zona kryesore minerare e hekurit

ne vendin tone, ku elementet Mn dhe Ni jane elemente tipike shoqerues te ketij minerali.

Grupi 5. Përfshin stacionin Alb-33 (Balza) ku ndodhet Fabrika çimentos Elbasan, me nje

kapaciet 200 000 ton çimento ne vit dhe me teknologji të vjetër. Përqëndrimet e larta të

elementeve Ca, Pb, Cu, Zn, V, Fe që lidhen me aktivitetin e kësaj fabrike janë shkaku i

dallimit të këtij stacioni nga stacionet e tjera.

Grupi 6. Përfshin stacionin Alb-34 Mjekës në afërsi të Elbasanit dallohet nga përmbajtja

e lartë e Fe, Cr, Ca, Pb, Cu, Mn të cilët e kanë origjinën nga aktivteti i kombinatit

metalurgjik si dhe fabrikave të ndryshme si e ferrokromit, çimentos, prodhimit të tullave,

apo uzinës së demolimit të mjeteve ushtarake në Mjekës.

Grupi 7. Përfshin stacionin Alb-38 Lini. Fakti që e dallon këtë stacion nga të tjerët është

përqëndrimi i lartë i Ca si rezultat i ndërtimit të rrugës së Qafë Thanës (marrja e

kampionit u realizua pak muaj pas përfundimit të punimeve). Po ashtu ka përqëndrim të

larte të Fe, Mg dhe Ni që lidhen me aktivitete nxjerrëse dhe përpunuese të mineraleve ne

afersi te kesaj zone.

Nga analiza e ngjashmërisë së stacioneve ne kemi gjetur stacionet të cilat pasqyrojnë dhe

zonat më të ndotura në pjesën lindore të Shqipërisë dhe ato janë: Bulqiza, zona Librazhd

Pogradec dhe zona e Elbasanit. Sipas vlerësimit të mësipërm nivelet e ndotjeve janë më

të larta në Elbasan pastaj në zonën Librazhd- Pogradec dhe Bulqizë. Siç u studjua më

sipër, në këto zona hasen dhe nivelet më të larta të shkallës së kontaminimit shkaktuar

nga Cr, Ni dhe As.

c- Analiza multivariable e elementeve të marrë në studim

Për studimin e faktorëvë ndotës si dhe ndikimin e tyre në ndotjen e zonës, bazuar në

nivelin e ndikimit të elementeve të veçantë në secilin factor u krye analiza PCA,

përfundimet e së cilës jepen më poshtë.

Principal Component Analysis: Al, As, Ca, Cd, Cr, Cu, Fe, K, Li, Mg, Mn, Na, Ni, Pb, V, Zn Principal Component Analysis of the Correlation Matrix

Rotated Factor Loadings and Communalities

Varimax Rotation

Variable Factor1 Factor2 Factor3 Factor4 Communality

Al 0.954 -0.180 0.077 -0.099 0.958

As 0.833 0.030 -0.041 -0.163 0.723

Ca 0.153 0.014 -0.150 -0.801 0.688

Cd 0.211 -0.624 0.366 -0.327 0.675

Cr 0.368 -0.789 -0.000 -0.370 0.894

Cu 0.514 -0.059 0.514 -0.264 0.602



SI BIOINDIKATORË

74

Fe 0.808 -0.542 0.109 -0.125 0.975

K 0.080 0.195 0.769 0.051 0.638

Li 0.937 -0.048 0.134 -0.186 0.933

Mg 0.011 -0.885 -0.081 0.033 0.791

Mn 0.587 -0.001 0.175 0.379 0.519

Na -0.011 0.035 0.833 0.144 0.716

Ni -0.064 -0.872 -0.166 0.144 0.813

Pb 0.295 -0.207 0.520 -0.650 0.823

V 0.627 -0.020 0.111 -0.414 0.577

Zn 0.190 -0.200 0.703 -0.573 0.899

Variance 4.4750 3.0115 2.5843 2.1536 12.2245

% Var 0.280 0.188 0.162 0.135 0.764

16151413121110987654321

7

6

5

4

3

2

1

0

Factor Number

Eige

nval

ue

Scree Plot of Al, ..., Zn

1.00.80.60.40.20.0

0.2

0.0

-0.2

-0.4

-0.6

-0.8

-1.0

First Factor

Seco

nd Fa

ctor

Zn

V

Pb

Ni

NaMn

Mg

Li

K

Fe

Cu

Cr

Cd

Ca As

Al

Loading Plot of Al, ..., Zn

Figura 2.8.4. Scree plot dhe Loading Plotet e elementeve Al, …., Zn

Nga sa më sipër numri i faktorëvë kryesorë është 4 (faktorët më vlerë të Eigenvalue >1)

të cilët shprehin 76,4 % të variancës totale.



SI BIOINDIKATORË

75

Faktori 1. Shpjegon 28% të variancës totale dhe është i lidhur me elementet Al, As, Cu,

Fe, Li, Mn, V, të cilët janë elementë tipik që emetohen nga industria metalurgjike

(Harmens etj., 2013) e fokusuar kryesisht në zonën e Elbasanit (Lazo etj., 2013). Nga ana

tjeter, prania e Li në ketë grup elementesh flet edhe për një natyrë mikse të këtij faktori,

nga emetimet e industrisë metalurgjike (antropogjene) dhe origjinë gjeogjene. Origjina

gjeogjene e këtyre elementeve është e lidhur kryesisht me pluhurat e tokës të cilat kapen

nga myshqet. Vlerat e larta të Cu, Fe, Mn, Al në zonën e Elbasanit, Pogradecit trgojnë se

këta elementë janë ndotës industrial. Kontribues në këtë rast janë grimcat e pluhuri (hiri)

që çlirohet nga furrat e pjekjes së klinkerit me qymyr, apo furrat e prodhimin e tullave, i

cili zakonisht ka përbërje të ngjashme me pluhurat e tokës. Ndërsa përmbajtja e lartë e Fe

në lidhet në përgjithësi me përbërjën e tokës për rastin e zonës Librazhd-Pogradec apo

Bulqizës ajo ka origjinë miks.Kurse në zonën rreth Elbasanit përmbajtja e Fe lidhet pastër

me aktivitete industriale.

Faktori 2. Shpjegon 18.8 % të variancës totale dhe ka ngarkesë të lartë negative të

elementeve Cd, Mg, Ni, Cr dhe Fe, te cilet dallohen si elemente tipike mineraleve te

kromit. Vlera negative e ngarkesës së këtyre elementeve në përgjithësi shkaktohet nga

faktorë që çojnë në uljen e përmbajtes së këtyre elementeve në zonën e marrë në studim.

Nivele te larta të këtyre elementeve vihen re në zonën e Elbasanit, Librazhdit, Pogradecit

dhe Bulqizës dhe kryesisht lidhen me aktivitete industriale. Minierat e kromit, uzinat e

ferrokrimit,janë përgjegjëse për praninë e lartë të Cr, Fe, dhe Ni në këto zona. Ndërsa Cd

lidhet me konsumin e lëndëve të djegshme në industri por edhe djegiet e mbetjeve

urbane, si dhe përdorimi i plehrave fosfate në bujqesi (Harmens etj., 2013). Në bazë të

analizës së mesipërm, mendoj se faktor kryesor i uljes së kontributit të këtyre elementeve

është distanca prej burimit të ndotjes, ku me rritjen e distances ulet niveli dhe kontributi i

elementeve antropogjene, si në rastin e elementeve të mësipërm.

Faktori 3. Është faktor me origjinë kryesisht antropogjene, shpjegon 16.2 % të variancës

totale, dhe paraqet ngarkesë të lartë të Zn, Pb, Cu, Cd. Këto janë elemente tipik që

clirohen nga djegia e lëndëve djegëse, por përmbajtja e tyre e lartë lidhet edhe me

trafukun e automjeteve. Në në zonat industriale lidhet më përdorimin e lëndëve djegëse si

qymyret apo gazoil e solar në procese të ndryshme.

Ndërsa prezenca e K dhe Na me ngarkesë të lartë në këtë grup lidhet me procese që kanë

të bëjnë me shkëmbimin e tyre në myshqe, si dhe pranine e tyre si elemente ushqyes ne

myshqe.

Faktori 4. Shpjegon 13.5 % të variancës totale dhe ka ngarkesë të lartë negative të

elementeve Ca, Pb, V dhe Zn. Përmbajtja e këtyrë elementeve në myshqe lidhet me

aktivitete industriale si ato të prodhimit të çimentos por edhe nga përdorimi i lëndëve

djegëse në automjete apo industri. Ndikimi negativ i ketij faktori, si dhe në rastin e

faktorit 2, mund të jetë distanca prej burimit të ndotjes, ku me rritjen e distancës ulet

niveli dhe kontributi i elementeve antropogjene.



SI BIOINDIKATORË

76

2.9 Normalizimi gjeokimik i elementeve duke marre Li si element referues

Për të dalluar natyrën litogjenike (gjeogjene) apo antropogjene të elementeve në myshqe

u krye normalizimi i elementeve bazuar tek Li si element tipik litogjen. Një arsyetim i

tillë, u bë bazuar në hipotezën se ndotja kryesore e ajrit vjen nga prania e grimcave të

imta (PM10 dhe PM2.5), të cilat janë pjesë e gjeokimise së zonës, nga e cila emetohen në

ajër. Normalizimi i elementeve u krye sipas metodës së dhënë nga Loring&Rantala,

1991, e cila bazohet në raportin e secilit element me vlerën përkatëse të përqëndrimit te

Li në atë mostër. Ky koncept është përdorur kryesisht për sedimentet dhe lëndët pezull në

sisteme ujore, por është përdorur dhe për tokat e zonës së Korçës (Saraçi et.al, 1995)

Nga 19 elementë të studjuar, 12 prej tyre shfaqin variancë të lartë, dhe këto elementë janë

po ata që kanë vlera të larta të raportit Max/Min.

Tabela 2.9.1. Të dhënat e përpunimit statistikor për elemente me variancë të lartë

Parametri As Cd Cr Cu Fe K

Mean 0.49 0.18 9.76 7.60 2576.55 2473.46

Median 0.29 0.10 6.99 7.05 2382.85 2370.69

Minim 0.05 0.06 3.12 4.89 997.42 1831.37

Maxim 2.00 0.90 31.76 15.55 5488.03 3747.80

Parametri Li Mn Na Ni Pb Zn

Mean 1.75 80.78 87.04 23.73 4.08 21.35

Median 1.28 59.40 84.14 12.92 2.84 17.51

Minim 0.52 27.05 76.45 3.33 1.68 10.65

Maxim 4.27 283.66 149.25 130.74 16.97 68.15

Paraqitja grafike e cila na jep një tablo më të qartë të parametrave të tabelës 2.9.1, jepet

në figurën 2.9.1, ku dallojmë 8 elemente që kanë variancë të lartë.

0.01

0.1

1

10

100

1000

10000

Cd As Li Pb Cu Cr Zn Ni Na Mn Fe K

MR

(m

g/k

g,

DW

)

Minimum Maximum Mean Median

Figura 2.9.1 . Trendi i shpërndarjes së elementëve sipas rendit rritës

Nga figura shihet se shkalla e ndryshimit të elementeve K, Na e shprehur si raport i

vlerave Max/Min është në nivele vlerash mjaft të ulta. Kjo ndodh pasi këta janë elementë

tipik të përbërjes së kores së tokës nuk paraqesin variancë të lartë të vlerave të tyre.



SI BIOINDIKATORË

77

Ndryshe ndodh me elementet antropogjene si, Pb, As, Ni, Cd, Cu, Cr, Mn, Zn, ku vërehet

se raporti i vlerave Max/Min të tyre është relativisht i lartë, gjë që shpreh faktin se këta

elementë ndikohen nga burime të ndryshme (litogjene dhe antropogjene) ndotëse në

zona të ndryshme ku janë marrë mostrat respektive.

Për elementët që parqesin variancë të lartë (8 elemente) bëjmë normalizimin (duke marrë

Li si element referues) për të parë origjinën e këtyre elementeve (për të kuptuar më mirë

karakterin antropogjen apo gjeogjen të tyre). Normalizimi me litium do të thotë që vlerat

e përqëndrimeve të elementeve në secilën mostër pjestohet me vlerën e përqëndrimit të Li

në atë mostër. Për këtë qëllim është llogritur raporti Xn/Lin ku Lin është përqëndrimi i Li

në mostrën n dhe Xn është përqëndrimi i elementit X në mostrën n. Normalizimi kryhet

me Li pasi është element tipik natyror. Duke studiuar variancën pas normalizimit me Li

për këta elemente ne mund të konkludojmë nëse këta elemente përveç origjinës litogjene

kanë dhe origjinë antropogjene (dmth kanë origjinë të dyfishtë)

Elementët bazuar në variancën para normalizimit kanë trendin Cd < As < Li < Pb < Cu <

Cr < Zn < Ni < Na < Mn < Fe < K. Pas normalizimit trendi i tyre është Cd < As < Pb <

Cu < Cr < Ni < Zn < Mn.

Tabela 2.9.2. Parametrat statistikor të elementeve pas normalizimit me Li.

As Cd Cr Cu Mn Ni Pb Zn

Mean 0.239 0.114 6.350 5.379 51.662 18.55 2.518 14.21

Medi 0.148 0.094 5.250 4.939 43.682 8.58 2.315 13.94

Mini 0.068 0.027 1.865 2.034 22.881 1.96 0.733 4.80

Maxi 0.875 0.409 14.436 10.274 221.641 108.05 7.509 30.15

0.010

0.100

1.000

10.000

100.000

1000.000

Cd As Pb Cu Cr Ni Zn Mn

MR

9m

g/k

g,

DW

)

Minimum Maximum Mean Median

Figura 2.9.2. Trendi i shpërndarjes së elementëve pas normalizimit me Li

Pas normalizimit, vërehet rritje e intervalit të ndryshimit të përqëndrimit të elementeve

Cd, Pb, Cu, Cr, Ni, Zn gjë që dëshmon origjinën antropogjene të tyre. Po ashtu pas

normalizimit me Li ndryshon trendi i përqëndrimit të elementeve Zn dhe Ni (ndërrojnë

pozicion), duke treguar natyrën më gjeogjenike të Ni krahasuar me Zn.



SI BIOINDIKATORË

78

Elementeve As dhe Mn u zvoglohet intervali i ndryshimit të përqëndrimit pas

normalizimit me Li por ruajnë të njëjtin trend shprëndarjeje, fakt që konfirmohet

karakteri gjeogjen i tyre.

2.9.1 Analiza e korrelimit linear të të dhënave

Me qëllim që të vëzhgojmë mënyrën e ndryshimit linear të të dhënave, u studjua korelimi

linear. Kjo shërben për të dalluar origjinën litogjenik (tokësore) apo antropogjenike (e

shkaktuar nga aktiviteti njërëzor) të elementeve të studjuar. Rezultatet e analizës së

korrelacionit pas normalizimit me Li jepen në tabelën 2.9.1.

Tabela 2.9.1.1. Vlerat e koeficientëve të korelacionit Pearson dhe sinjifikancës midis

elementeve pas normalizimit me Li.

Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K

As 0.818

0.000*

Ba 0.764 0.504

0.000 0.028

Ca 0.185 0.295 -0.267

0.449 0.221 0.270

Cd 0.391 0.150 0.347 0.112

0.098 0.541 0.146 0.647

Cr 0.533 0.338 0.316 0.381 0.764

0.019 0.156 0.187 0.107 0.000

Cu 0.529 0.336 0.352 0.242 0.483 0.281

0.020 0.159 0.139 0.317 0.036 0.244

Fe 0.905 0.694 0.690 0.198 0.570 0.782 0.501

0.000 0.001 0.001 0.416 0.011 0.000 0.029

K 0.053 0.250 0.033 0.013 0.067 -0.123 0.334 0.038

0.829 0.302 0.894 0.959 0.784 0.616 0.163 0.876

Li 0.946 0.815 0.668 0.251 0.268 0.442 0.556 0.849 0.173

0.000 0.000 0.002 0.300 0.267 0.058 0.013 0.000 0.480

Mg 0.148 0.008 0.269 0.107 0.377 0.642 0.041 0.458 -0.122

0.546 0.975 0.266 0.663 0.112 0.003 0.867 0.049 0.619

Mn 0.479 0.240 0.524 -0.126 0.097 0.096 0.382 0.371 0.107

0.038 0.322 0.021 0.608 0.693 0.696 0.107 0.118 0.663

Na 0.075 -0.084 0.112 -0.144 0.143 -0.035 0.255 0.103 0.608

0.760 0.733 0.648 0.557 0.560 0.887 0.293 0.673 0.006

Ni 0.043 -0.027 0.163 -0.105 0.271 0.538 -0.140 0.401 -0.218

0.862 0.912 0.504 0.668 0.262 0.017 0.567 0.089 0.371

P -0.234 -0.113 -0.135 -0.008 -0.103 -0.305 0.191 -0.335 0.414

0.336 0.646 0.581 0.975 0.675 0.203 0.434 0.161 0.078

Pb 0.424 0.319 0.163 0.383 0.526 0.476 0.528 0.469 0.287

0.071 0.184 0.504 0.106 0.021 0.040 0.020 0.043 0.233

Sr 0.583 0.361 0.509 0.161 0.495 0.419 0.519 0.581 0.125

0.009 0.129 0.026 0.509 0.031 0.074 0.023 0.009 0.609

V 0.607 0.408 0.453 0.296 0.317 0.359 0.433 0.570 0.016

0.006 0.083 0.051 0.219 0.186 0.131 0.064 0.011 0.950

Zn 0.342 0.216 0.167 0.297 0.573 0.375 0.591 0.399 0.410

0.152 0.375 0.494 0.217 0.010 0.114 0.008 0.090 0.082

Li Mg Mn Na Ni P Pb Sr V

Mg 0.068

0.782

Mn 0.375 0.019

0.113 0.938



SI BIOINDIKATORË

79

Na 0.140 -0.067 0.050

0.568 0.786 0.840

Ni -0.048 0.767 -0.071 -0.152

0.844 0.000 0.774 0.535

P -0.229 -0.310 0.317 -0.156 -0.248

0.345 0.196 0.186 0.524 0.307

Pb 0.468 0.104 0.114 0.232 0.021 0.052

0.043 0.672 0.641 0.340 0.930 0.834

Sr 0.637 0.153 0.217 0.166 0.034 -0.113 0.828

0.003 0.531 0.373 0.497 0.889 0.646 0.000

V 0.706 -0.009 0.218 0.092 -0.055 -0.191 0.498 0.643

0.001 0.971 0.371 0.709 0.822 0.433 0.030 0.003

Zn 0.382 0.085 0.063 0.429 0.010 0.053 0.940 0.801 0.433

0.106 0.730 0.799 0.067 0.967 0.831 0.000 0.000 0.064

Në përgjithësi vihet re se të gjitha vlerat e larta të korrelimit (R2>0.5) karakterizohen nga

vlera të P<0.05, pra rezultojnë mjaft sinjifikative. Duke krahasuar tabelat e korelimit të

elementeve para dhe pas normalizimit me Li shohim se kemi ndryshime në vlerat e

koeficenteve të korelimit.

- Për As vlerat e koeficientëve të korelimit paraqesin ndryshime për rastin e Pb dhe

Cu duke shprehur origjinën antropogjene të tij. Ndërsa vlerat e larta të korrelimit

me elemente tipik gjeogjen Li, Fe, Cr i japin atij origjinë më të theksuar

gjeogjene.

- Cd pas normalizimit me Li ka rritje të korelimit me elemente tipik antropogjen si

Pb dhe Zn gjë që shpreh origjinën antropogjene të tij. Ndërsa rritja enë vlera më të

ulta të koeficientëve të korelimit me Fe, Cu dhe Cr tregon se origjina e këtyre të

fundit nuk është e pastër gjeogjene, por është mikse.

- Cr, Fe si para dhe pas normalizimit me Li paraqet vlera të njëjta korelimi me

elementet përveç Pb dhe Zn që janë elementë me origjinë antropogjene në zonën

në studim.

- K dhe Na edhe pas normalizimit me Li paraqesin korelim të lartë me njëri tjetrin.

- Cu pas normalizimit i ndryshon pak vlerat e koeficientëvë të korelacionit me

elemente të tjerë duke mbetur me origjinë te dyfishtë.

- Pb pas normalizimit me Li paraqet korrelacion më të lartë me të gjithë elementet e

studiuar duke treguar kështu origjinën e tij tipike antropogjene.

Në tabelën e mësipërme vihet re korrelimi i lartë midis Zn dhe Pb (vlera e koeficentit të

korrelacionit R> 0.94). Kjo mbështet faktin se këto elemente me natyrë të njëjtë, që mund

të jetë mikse, gjeogjenike dhe antropogjenike. Burimet antropogjene të këtyre elementeve

janë të lidhura me qarkullimin e automjeteve, si dhe me aktivitete industriale.

K, Na paraqesin korrelacion të dobët apo dhe negativ me elementet e tjerë por korrelojnë

me njëri tjetrin dhe kanë shumë mundësi të jenë të lidhura me proceset e jonokëmbimit,

pasi myshqet kanë aftësi të mëdha për ti lidhur keto elemente.

Koeficentet e lartë të korrelacionit ndërmjet Li me As dhe Fe, mbështet faktin e origjinës

gjeogjenike të tyre.

Fe ka korrelim të lartë me Li dhe me pak me As, Cr, Cd, Cu, Pb dhe Zn duke shprehur se

ka karakter të dyfishtë gjeogjenik dhe antropogjenik. Fakti që përqëndrimet e këtyre

elementeve shfaqin vlera të larta përreth zonave idustriale si Elbasan (Fabrika çimentos,

Uzinat e shkrirjes së hekurit dhe kromit) Milot afër Laçit (ish uzina e plehrave fosfatike)

apo Rreshen (Uzina e shkrirjes së bakrit Rubik) tregojnë origjinën antropogjene të këtyre

elementeve. Ndërsa vlerat e larta të Cd mund të jenë të lidhura me djegien e mbeturinave



SI BIOINDIKATORË

80

urbane. Gjatë këtij procesi çlirohen grimca shumë të vogla që përmbajnë metale të rënda

apo ndotës organik.

Cr ka korrelacion të lartë me Fe dhe Ni të cilët janë elementë kryesor të kores së Tokës

dhe mund të lidhet tek myshqet me anë të grimcave të pluhurit që shprëndan era (origjina

litogjenike). Vlerat e larta të përqëndrimeve pranë uzinave të hekurit dhe kromit (Rajoni i

Elbasanit) apo minierave (Rajoni i Bulqizës dhe i Librazhdit) shprehin origjinën

antropogjenike të tyre.

Sipas studimit të përmbajtjes së metaleve të rënda në ajër, për zonën e Europës, ku janë

përfshirë, për herë të parë, dhe të dhënat tona për zonën që kemi në studim, vihet re se një

pjesë e elemteve që rezultojnë në përmbajtje të lartë për Shqipërinë, klasifikohen si

përmbajtje mesatare apo e ulët në Europë, si eshte rasti i As, Cd apo Pb (Figura 2.9.3).



SI BIOINDIKATORË

81

Figura 2.9.1.1. Vlerat e medianës për elementët As, Cd dhe Pb për vendet e Europës

sipas studimeve të viteve 2005 dhe 2010 (Harmens et al 2013)

Nga ana tjeter, së bashku me disa vende të Ballkanit, Shqipëria paraqet vlera të larta të

elementeve Al, Cr, Ni, Fe dhe V, të cilat janë trajtuar me hollësi edhe në këtë studim



SI BIOINDIKATORË

82

Figura 2.9.1.2. Vlerat e medianës për elementet Al, Cr, Fe, Ni dhe V për vendet e

Europës sipas studimeve të viteve 2005 dhe 2010 (Harmens et al 2013)



SI BIOINDIKATORË

83

2.10 Përfundime

Monitorimi i depozitimeve atmosferike të metaleve të rënda në Shqiperinë lindore dhe

veriore duke përdorur myshqet si biomonitor realizohet në kuadër të studimit të plotë për

gjithë Shqipërinë. Intesiteti i vlerave mesatare të përmbajtjes së metaleve në myshqe

ndjek trendin As < Cd < Li < Pb < V < Cu < Zn < Ni < B < Sr < Mn < Ba < Na < P < Fe

< Mg < Al < K< Ca.

Përmbajtja e lartë e metaleve, kryesisht si rezultat i aktiviteteve industriale në disa zona,

tregojnë për ndotje të tyre. Studimi i korrelacionit midis metaleve si dhe analiza në grupe

e metaleve dhe stacioneve të monitorimit na lejon të vlerësojmë se Shqipëria lindore dhe

veriore është mesatarisht e ndotur krahasuar me vendet e rajonit. Zonat më të ndotura

janë:

Zona e Elbasanit që lidhen me aktivitetet industriale të cilat tani nuk funksionojnë por që

për dhjetra vjet kanë depozituar në sipërfaqen e tokës të kësaj zone mijra ton pluhura me

përmbajtje të ndryshme mëtalore e cila vazhdon të mbetet edhe sot burim ndotjeje. Uzina

shkrirja e çelikut,uzina e ferrokromit, fabrika e çimentos dhe një sërë aktivitetesh të tjera

si prodhimi i tullave, uzina e demolimit të mjeteve luftarake vazhdojnë edhe sot të ndotin

mjedisin në këtë zonë.

Zona Librazhd – Prrenjas që lidhet me nxjerrjen e mineraleve të hekurit dhe kromit por

edhe me aktivitetin e ish fabrikave të pasurimit të këtyre mineraleve në Prrenjas dhe Gur i

Kuq. Ndotja e shkaktuar nga këto fabrika vazhdon edhe sot ti shtohet ndotjeve që

shkaktohen nga miniera të ndryshme në këtë zonë.

Zona e Bulqizë-Burrel ndotja në këtë zonë lidhet më aktivitetin dhjetravjeçar të minierës

së Bulqizës e cila ka shkarkuar materiale me përmbajtje Cr por edhe Fe dhe Ni rreth

vendburimit duke i bërë ato burim të vazhdueshëm ndotje. Ndërsa ndotja në zonën rreth

Burelit lidhet me aktivitetin e fabrikës së ferrokromit.

Lumi Shkumbin mbetet i kërcënuar nga ndotja si pasojë e shkarkimeve industriale por

edhe urbane. Ujrat e zeza të cilat shkarkohen të papërpunuara dhe mbetjet urbane që

Elbasani depoziton, në fushën e mbeturinave buzë këtij lumi, janë shkak për ndotjen e tij.

Krahasuar me Norvegjinë dhe me mjaft vende të Europës, në Shqipërinë lindore dhe

veriore rezulton se nivelet e disa metaleve të jenë më të larta (janë krahasuar vlerat e

medianës të secilit vend), për elementet Al, Fe, Cr, Ni dhe V. Ky nivel i larte i ketyre

elementeve lidhet kryesisht me përbërjen e tyre në mineralet e kësaj zone, si dhe nga

aktivitetet nxjerrëse dhe përpunuese të metaleve në këtë zonë.

Me anë të këtij studimi vërtetohet edhe një herë efikasiteti i përdorimit të myshqeve si

bioindikatorë në studimin e ajrit nga ndotësit inorganike (sidomos metalet e rënda).

Kostoja e ulet e këtij monitorimi i jep përparësi përdorimit të kësaj metode.



SI BIOINDIKATORË

84

KAPITULLI III

TEKNIKA E BIOMONITORIMIT AKTIV ME MYSHQE E

DEPOZITIMEVE ATMOSFERIKE TË METALEVE TË RËNDA NË

ZONËN E ELBASANIT

3.1 Qëllimi i studimit

Qëllimi i këtij studimi është vlerësimi i ndotjes me metale të rënda të ajrit në zonën e

Elbasanit, si një ndër zonat më problematike përsa i përket ndotjeve. Depozitimet

atmosferike të metaleve të rënda u studjuan me teknikën e biomonitorimit aktiv duke

përdorur myshqe si biomonitor. Ky studim, në bazë të përqëndrimeve të metaleve të

rënda në myshqet e ekspozuara (Hypnum cupressiforme), ka për qëllim të bëjë një

vlerësim të niveleve të ndotjes si dhe të identifikojë burimet e shkarkimit të ndotjeve.

Nëpërmjet përpunimit të të dhënave të fituara kemi qëllim të përcaktojmë elementët

ndotës në zonën në studim si dhe të përcaktojmë stacionet më të ndotura.

Duke u bazuar në të dhënat e fituara, do të krahasohen nivelet e ndotjes në pjesë të

ndryshme të zonës në studim si në atë të qytetit të Elbasanit, kombinatit metalurgjik,etj

Duke ndërthurur të dhënat për nivelet e ndotjeve dhe pozicionimit ndaj burimeve të

ndotjes do të bëhet dhe një vlerësim i ndikimit të faktorëve të ndryshëm meteorologjik në

përhapjen e ndotjes.

Të dhënat e këtij studimi mund të shfrytëzohen nga organizata mjedisore me qëllim

ndikimin tek operatorët industrial, për reduktimin e shkarkimeve ndotëse nëpërmjet

përmirësimit të teknologjisë. Duke qenë studim i parë i këtij lloji ai do të shërbejë si

referencë për përcaktimin e trendit të ndotjeve në studimet pasuese.

3.2 Përmbledhje e studimit

Në këtë studim janë trajtuar efektete e aktivitetit industrial, të uzinës së shkrirjes së

çelikut, uzinës së ferrokromi, fabrikës së çimentos si dhe një sërë aktivitetesh përpunuese

të metaleve apo materialeve të tjera të lidhura me indiustritë e mësipërme, që operojnë në

zonën e Elbasanit. Për realizimin e këtij studimi u përdor metoda aktive (moss bag) e

monitorimit të cilësisës së ajrit. Mostrat e species së myshkut Hypnum cupressiforme u

morën në një zonë e largët e pandotur (Llogara N: 40°12’ 31.1”; E: 19° 35’ 6.7”) në

pjesën jugperëndimore të Shqipërisë.



SI BIOINDIKATORË

85

Figura 3.2.1 Mostra “moss bag” të përgatitura për ekspozim

Përqëndrimet e metaleve të rënda në mostrat para ekspozimit, janë përcaktuar, dhe

konsiderohen si nivel sfond. Pastaj u bë përcaktimi i përqëndrimit të metaleve në 14

mostrat e ekspozuara, pa ujitje, për 6 muaj (Shtator 2011- Mars 2012) në vende të

ndryshme të zonës në studim. Metalet e rënda (Cu, Pb, Cd, Zn, Cr, Mn, Ni, Co dhe Fe) u

përcaktuan me teknikën AAS, duke përdorur sistemin me flakë apo elektrotermal.

Teknika e CVAAS u përdor për përcaktimin e Hg dhe teknika e AES për përcaktimin e K

dhe Na. Për një interpretim më të mirë të të dhënave janë përfshirë në studim dhe

elemente si K, Na, Ca dhe Mg. Përqëndrimet e niveleve gjurmë të metaleve të rënda, (Cu,

Pb, Zn, Ni, Co, Cd, Hg) veçanërisht në vendet afër burimeve të ndotjes, janë rritur gjatë

periudhës së ekspozimit. Edhe vlerësimi i gjendjes biologjike të myshqeve të ekspozuara,

tregon ekzistencën e ndotjeve në afërsi të burimeve të ndotjes, që shprehen në vlerat e

rritura të përqëndrimeve të Pb, Zn, Mn, Co dhe Hg.

Disa pika rezultojnë të jenë shumë të ndotura me Mn, Pb, Zn dhe Hg, të çliruara nga

aktiviteti i fabrikës së çimentos apo uzinave matalurgjike që operojnë në këtë zone. Disa

pika të tjera rezultojnë mesatarisht të ndotura, për shkak të gazeve të çliruara nga djegia e

karburanteve në automjete apo dhe nga pluhurat e ndryshëm urban. Mbi bazën e të

dhënave të përqëndrimeve të metaleve në myshqe, si dhe trajtimit statistikor të të

dhënave, kemi bërë dhe një kategorizim të vendeve të ndryshme, në qytet apo zonën

përreth. Krahasimi i rezultateve me mostrat e paekspozuara na lejon të vlerësojmë

faktorin e akumulimit në mostrat e ekspozuara për të gjithë elementet e përcaktuar.

Analiza e korelacionit është bërë për dalluar lëvizje të ndryshme gjeokimike të

elementeve.

3.3 Shkarkimet e metaleve në atmosferë

Metalet në ajër ndodhen në faza të ndryshme, të ngurta, gaze, ose të lidhura në grimca të

ngurta apo të lëngëta që kanë përmasa që variojnë nga <0,01 deri ≥100μm. Dy kategori

kryesore të grimcave materiale janë: grimcat e imta dhe grimcat e trasha. Grimcat e imta

ose FPM (fine particulate matter) përfshijnë grimca me diametër ≤ 2,5 μm (Technical



SI BIOINDIKATORË

86

raport May 2002). Disa metale toksike, përfshirë kadmiumin, arsenikun, plumbin, zinkun,

antimonin si dhe komponime të tyre në ajër, zakonisht janë të lidhura me grimcat e imta

(US EPA 1996). Grimcat me diametër mbi 10 µm janë kryesisht të lidhur me aktivitete

industrial të cilat përmbajnë në vetvete metale të ndryshëm.

Metalet e rënda, emetohen në mjedis kryesisht prej burimeve të ndryshme të lidhura me

aktivitetin njerëzor, duke ju shtuar atyre të çliruara nga aktivitete të ndryshme natyrore.

Në përgjithësi, burimet kryesore të metaleve të rënda në ajër janë minierat e nxjerrjes së

mineraleve si dhe industritë e përpunimit të tyre apo industri të tjera prodhuese si ajo e

materialeve ndërtimore dhe energjisë. Prodhimi i energjisë nga djegia e lëndëve të

ndryshme fosile, rezulton sot si një nga burimet më të rëndësishme të ndotjes. Proceset e

djegies janë burim i ndotjes nga metalet e rënda pasi këto të fundit janë përbërës

(megjithëse në sasi të vogla) të lëndëve djegëse si qymyrguri, gazoili apo benzina

(Lammel et al 2006) të cilat përdoren nga TEC-et e ndryshme apo fabrikat e çimentos

dhe ato të shkrirjes së metaleve. Proceset e djegies së pakontrolluar të mbetjeve urbane në

fushat e depozitimit të tyre, janë burim ndotjeje nga metalet e rënda. (Nriagu J.O 1989)

Niveli i përqëndrimit të metaleve të rënda ndryshon në kohë dhe hapsirë.( Lammel et al

2003). Direktiva e Bashkimit Europian për Substancat e Rrezikshme (DSDEU) i

përcakton metalet e rënda si kimikate të rrezikshme pasi ato janë toksik, të qëndrueshëm

në natyrë si dhe/ose të bioakumulueshëm ( Directive 76/464/EEC 2006).

Qëllimi i këtij studimi është: përdorimi i metodës së biomonitorimit aktiv për

vlerësimin e cilësisë së ajrit në zonën e Elbasanit, (në qytet dhe rreth tij) duke përdorur si

biomonitor myshkun Hypnum cupressiforme. Mostrat e myshkut (moss bag) u ekspozuan

në 14 pika të ndryshme të zonës në fjalë, pa ujitje, për një periudhë 6-mujore. Teknika e

përdorimit të myshqeve për studimin e ndotjeve nga metalet e rënda, si dhe ndërtimi i

modeleve gjeografike për zona të caktuara, është zbatuar në shumë vende Europiane.

Teknika me myshqe (moss bag) është aplikuar për vlerësimin e niveleve të ndotjes si dhe

trendin e tyre sidomos në zonat urbane dhe ato industriale ku nivelet e përqëndrimeve të

elementeve ndotës presupozohet të jenë të larta. Me anë të këtyre mund të studjojmë

trendin në kohë dhe hapsirë të depozitimit të metaleve të rënda dhe rezultatet në

përgjithësi shprehen si gradient i ndotjes (Mulgrev A and Williams P. 2000). Zakonisht

metalet e rënda depozitohen në sipërfaqe të gjetheve të myshqeve me anë të grimcave

materiale. Kapja e metaleve ndodh si rezultat i proceseve fiziokimike si jonoshkëmbimi

apo veprimit qelizor (Tyler G. 1990). Shkalla e kapjes së elementeve nga myshqet rritet

dukshëm me rritjen e lagështisë së mjedisit apo rreshjeve por nuk vihet re ndonjë

korelacion në lidhje me kapjen e metaleve në kohë të thatë gjë që nuk na lejon përdorimin

e ndonjë faktori korrigjimi për dy raste të tilla (Vasconcelos M.T.S.D and Tavares H.M.F

1998).

3.4 Materiali dhe metoda

a-Zona e studimit

Zona e Elbasanit (qyteti dhe rrethinat) konsiderohet si një zonë e ndotur për arsye të

aktiviteteve industriale që operojnë aty. Për dhjetra vjet, më këtë zonë, zhvillojnë

aktivitetet e tyre fabrika dhe uzina të ndryshme që kanë shkarkuar në mjedisin e zonës

sasi të konsiderueshme ndotësish. Këto ndotës (metale të rënda apo ndotës organik) janë

depozituar në shtresat e sipërmë të tokave bujqësore duke ndotur prodhimet e ndryshme



SI BIOINDIKATORË

87

bujqësore e blegtorale. Si rezultat i ndotjes së lartë në këtë zonë janë dukshëm të rritura

shfaqjet e sëmundjeve tumorale apo dhe defekteve të ndryshme në fëmijët e porsalindur.

Për studimin e nivelit të ndotjeve nga metalet e rënda u përdorën myshqe (Hypnum

cupressiforme) të marra nga një zonë e pastër si ajo e Llogarasë (Vlorë) N: 40°12’ 31.1” ;

E: 19° 35’ 6.7”). Mostrat fillimisht u pastruan nga materialet e huaja të cilat përfshjnë

barishte të ndryshme, copa drurësh apo lloje të tjera myshku u paketuan në qese letre. Në

laborator pasi u pastruan nga grimcat e dheut dhe pluhurat, mostrat u përgatitën për

ekspozim. Mostrat e myshkut u vendosën në kuti plastike 10x15 cm të cilat u vendosën

në vende të përshtatshme ( të mbrojtura mga shiu) në lartësi rreth 2 m nga toka. 14 çantat

e përgatitura u vendosën në 14 pika të ndryshme në qytet dhe rreth tij.

Tabela 3.4.1. Stacionet e ekspozimit dhe koordinatat gjeografike të tyre

Figura 3.4.1. Harta e stacioneve të monitorimit.

Për të marrë informacion të plotë për nivelet e ndotjeve u ndërtua një rrjet, për vendosjen

e kampioneve, i cili kishte parasysh:

- burime të veçanta të ndotjeve rrugët kryesore në qytet, fushën e depozitimit të

mbetjeve urbane, apo fabrika dhe uzina të ndryshme.

Stacioni Koordinatat Stacioni Koordinatat

K-1 V41,125789 L20,129356 K-8 V41,096300 L20,034256

K-2 V41,120746 L20,092964 K-9 V41,106649 L20,017776

K-3 V41,107166 L20,087128 K-10 V41,088020 L20,022018

K-4 V41,123461 L20,077515 K-11 V41,093713 L20,001297

K-5 V41,106519 L20,070820 K-12 V41,979222 L19,992733

K-6 V41,113762 LE20,081806 K-13 V41,070681 L19,978982

K-7 V41,113245 L20,041122 K-14 V41,058126 L19,954948



SI BIOINDIKATORË

88

- veçori gjeografike dhe metereologjike të lidhura me terrenin e zonës si dhe

drejtimin e erës.

Koha e ekspozimit ishte 6 muaj (Shtator 2011-Mars 2012) e mjaftueshme për të marrë

informacionin e duhur, duke patur parasysh nivelin e pritshëm të ndotjeve. Në të gjitha

pikat u realizua ekspozim i thatë (pa ujitje).

b- Trajtimi kimik i mostrave të myshqeve

Pas ekspozimit mostrat e myshqeve u sollën në laborator, u homogjenizuan, dhe pastaj u

realizua dizgregimi i njomë tyre. Për këtë qëllim rreth 0,5 gr mostër u kalua në tuba

gjysëmpresioni Tefloni në të cilat u shtua nga 10 ml acid nitrik (MERCK për analiza)

(9:1). Tubat pasi u mbyllën u lanë në temperaturën e dhomës për 48 orë dhe pastaj u

realizua dizgregimi në temperaturë 80-90°C për 3 orë. Temperatura më pas u rrit në

200°C për 1 orë për realizimin e dizgregimit të plotë. Pastaj tubat u hapën dhe u lanë për

avullimin e acidit nitrik deri në vëllime të vogla. Pas ftohjes, masat e kaluan në balona 25

ml duke bërë shplarjen me ujë të dejonizuar.

Të gjithë elementët e marra në studim u përcaktuan pranë laboratorit të analizave

instrumentale pranë Fakultetit të Shkencave të Natyrës, Universiteti i Tiranës. Metalet e

rënda si Cu, Cd, Pb dhe Mn u përcaktuan me teknikën SAA në aparatin NovAA400

(Analytic Jena AG). Kushtet e analizimit në aparat dhe programet e furrës u morën të

njejta ma ato të matjeve rutinë pranë laboratorit të analizave instrumentale pranë

Fakultetit të Shkencave të Natyrës. SAA me flakë u përdor për përcaktimin e Zn dhe Fe,

CV-AAS u përdor për përcaktimin e Hg, si dhe metoda AES për përcaktimin e K dhe Na

duke përdorur absorberin atomik Varian 10+. Kushtet e analizimit në aparat dhe

programet e furrës u morën të njejta ma ato të matjeve rutinë pranë laboratorit të

analizave instrumentale pranë Fakultetit të Shkencave të Natyrës.

c- Kontrolli i cilësisë së analizës.

Mostrat e paekspozuara të marra në pikën e Llogarasë u përdorën si sfond. Përcaktimi i

metaleve të rënda në mostrat e paekspozuara u përcaktuan duke përdorur dy metoda të

ndryshme AAS dhe ICP-AES. Rezultatet e përftuara me të dy metodat në dy laboratorë të

ndryshëm, jepen në tabelën 3.4.2.

Tabela 3.4.2. Përqëndrimi i metaleve në mostrën sfond (Llogara) (mg/kg, peshë e thatë)

Metodat Cu Cr Co Pb Hg Fe Zn

ALB-19 (AAS) 4.5 2.47 1.6 3.13 0.8 1013 8.02

ALB-19 (ICP) 4.6 2.32 * 2.98 * 985 7.84

Gab.Rel.% -2.2 6.3 4.9 2.8 2.3

Metodat Ni Cd Mn Ca Mg K Na

ALB-19 (AAS) 2.25 0.13 44.8 8053 2428 3782 185.6

ALB-19 (ICP) 2.33 0.15 42 7968 2451 3697 191.5

Gab.Rel.% -3.5 -14.3 6.5 1.1 -0.9 2.3 -3.1



SI BIOINDIKATORË

89

Rezultatet e metodës ICP-AES të përfituara në Institutin e Kimisë të Universitetit Shën

Kirili dhe Metodi janë në përputhje me ato të përfituara në FSHN, nga ana jonë, duke

përdorur metodën SAA (Tabela 3.4.2). Gabimi relative në (%) shkon deri në 14%, por ky

rezultat është i pranueshëm nisur nga fakti i krahasimit të rezultateve të përftuara në dy

laboratorë të ndryshëm dhe me anë të dy teknikave të ndryshme instrumentale, si dhe nga

fakti tjetër që mostrat e myshqeve mblidhen në terren në trajtë tapeti me përmasa të

mëdha (1mx1m), gjë që shoqërohet me një uniformitet jo të plotë të mostrës së

myshqeve. Ndryshime të tilla hasen dhe në literaturë (Staitanis, 2012). Për kontrollin e

cilësisë së rezultateve të përfituara nga analiza me metodën ICP-AES, u përdorën mostrat

e çertifikuara M2 dhe M3.

3.5 Rezultate dhe diskutime

Analiza e të dhënave përfshin përpunimin statistikor të vlerave të përqëndrimeve të

elementeve Ca, Cd, Cr, Cu, Fe, K, Mg, Mn, Na, Ni, Pb dhe Zn të përcaktuara në mostrat

e myshqeve të secilës pikë. Të dhënat statistikore të 10 metaleve të rënda si dhe 4

elementeve më të rëndësishëm (Ca, Mg, K dhe Na) të përcaktuara në mostrat e

ekspozuara në pika të ndryshme janë paraqitur në Tabelën 3.5.1.

Tabela 3.5.1. Përmbajtja e metaleve të renda (mg/kg, peshë e thatë) ekspozim i thatë

Mostra Cu Cr Co Pb Hg Fe Zn

Teknika GFAAS GFAAS GFAAS GFAAS CVAAS FAAS FAAS

K-1 15.87 2.45 0.19 6.13 4.43 1630 12.78

K-2 7.35 2.15 0.63 6.45 1.85 1521 32.43

K-3 8.86 4.22 1.78 17.31 1.05 2118 31.40

K-4 5.99 6.12 5.39 2.22 1.14 2064 31.36

K-5 13.91 9.11 4.34 12.96 0.98 2336 25.52

K-6 14.23 3.62 0.67 17.38 0.71 2282 247.37

K-7 5.09 1.99 2.68 6.44 1.04 2118 27.44

K-8 10.90 3.37 1.20 42.82 0.90 2717 35.92

K-9 10.48 2.25 0.99 23.82 0.80 2282 20.08

K-10 23.07 6.66 0.95 169.74 1.72 3151 117.44

K-11 7.27 2.44 1.46 14.24 2.28 1358 196.32

K-12 7.38 3.13 0.10 24.81 0.86 1738 42.72

K-13 9.08 3.07 0.19 33.08 1.15 1792 16.20

K-14 8.23 4.01 1.72 6.35 0.91 2227 39.72

ALB-19

ICP 4.62 2.32 1.6 2.98 0.8 985 7.84

Mostra Ni Cd Mn Ca Mg K Na

Teknika GFAAS GFAAS GFAAS FAAS FAAS FAES FAES

K-1 3.78 0.50 513 8485 3116 4194 56.8

K-2 4.94 0.23 752 8121 3179 4174 46.0

K-3 6.51 0.10 567 7212 3505 3075 98.0



SI BIOINDIKATORË

90

K-4 6.02 0.08 440 9636 3160 3046 333.4

K-5 11.20 0.10 154 17818 4627 3938 219.0

K-6 10.47 0.07 1117 14303 4157 4709 54.4

K-7 7.03 0.13 936 12667 3655 1511 67.0

K-8 9.73 0.18 865 6909 3586 3094 62.0

K-9 6.52 0.12 698 11758 3818 3874 125.0

K-10 10.20 0.27 126 19273 3699 2413 245.0

K-11 6.54 0.32 113 7212 3191 1932 51.6

K-12 5.77 0.38 137 7212 3110 3786 42.4

K-13 7.72 0.28 260 5758 3335 3207 57.4

K-14 12.97 0.24 64 8234 3636 3722 135.6

ALB-19

ICP 2.33 0.15 42 7968 2451 3697 191.5

Grafikët e mëposhtëm shprehin mundësinë e ndodhjes së një elementi të caktuar në një

përqëndrim të caktuar në zonën në studim. Psh Hg me përqëndrim deri 2.18 mg/kg peshë

e thatë ndodhet në 90 % të rasteve ndërsa me përqëndrim deri 1.20 mg/kg peshë e thatë

ndodhet në 75 % të rasteve. Në këtë rast kemi një kërcim nga ecuria, pasi në 15 % të

rasteve kemi shtesë dyfish të nivelit të përqëndrimit, gjë që na bën të mendojmë për

mundesinë e ndotjeve nga ky metal. Duke gjykuar nga pjerrësia e grafikëve vlerësojmë

mundësinë e ndotjevë. Shmangia e pikave të veçanta si në rastin e Pb, Zn, Hg, Cu,Cr, Fe

tregojnë qartë ndotje, që i përgjigjen stacioneve të caktuara. Sa më e vogël shmangia nga

vertikaliteti aq më pak ndotje kemi.

10000-1000

99

90

50

10

1

20000100000

99

90

50

10

1

450035002500

99

90

50

10

1

400020000

99

90

50

10

1

2401200

99

90

50

10

1

Mn

Pe

rce

nt

C a Mg

K Na

Mean 453.6

StDev 355.0

N 15

AD 0.565

P-Value 0.118

Mn

Mean 10262

StDev 4099

N 15

AD 0.907

P-Value 0.015

Ca

Mean 3534

StDev 429.8

N 15

AD 0.671

P-Value 0.063

Mg

Mean 2583

StDev 676.7

N 15

AD 0.418

P-Value 0.287

K

Mean 59.27

StDev 44.40

N 15

AD 1.111

Na

Probability Plot of Mn, Ca, Mg, K, NaNormal - 95% CI



SI BIOINDIKATORË

91

30150

99

90

50

10

1

30150

99

90

50

10

1

40-4

99

90

50

10

1

3000-300

99

90

50

10

1

5.02.50.0

99

90

50

10

1

500030001000

99

90

50

10

1

10000-1000

99

90

50

10

1

20100

99

90

50

10

1

1.20.60.0

99

90

50

10

1

C u

Pe

rce

nt

C r C o

Pb Hg Fe

Zn Ni C d

Mean 11.62

StDev 5.174

N 15

AD 0.743P-Value 0.041

Cu

Mean 12.36

StDev 6.235

N 15

AD 0.778

P-Value 0.033

Cr

Mean 1.591

StDev 1.513

N 15

AD 0.970

P-Value 0.011

Co

Mean 64.93

StDev 103.5

N 15

AD 2.676

P-Value <0.005

Pb

Mean 1.375

StDev 0.9557

N 15

AD 1.938

P-Value <0.005

Hg

Mean 2956

StDev 647.9N 15

AD 0.365

P-Value 0.389

Fe

Mean 247.8

StDev 296.0

N 15

AD 2.435

P-Value <0.005

Zn

Ni

Cd

Probability Plot of Cu, Cr, Co, Pb, Hg, Fe, Zn, Ni, CdNormal - 95% CI

Figura 3.5.1. Probabiliteti i shprendarjes se elementeve Cu, Cr, Co, Pb . . . . Mg, K, Na.

Duke parë të dhënat e përqëndrimeve të metaleve të rënda në mostrat e ekspozuara,

nxjerrim disa përfundime për nivelet e ndotjeve dhe elementët më ndotës, në secilin

stacion ku janë ekspozuar myshqet. Për një pasqyrë sa më të qartë të ndodhjes së

elementeve të ndryshëm sipas stacioneve u ndërtuan grafikët përkatë të cilët na

ndihmojnë të përcaktojmë stacionet me ngarkesë të lartë të elementeve të ndryshëm.

Figura 3.5.2. Shprëndarja e Cu, Ni, Cr, Pb sipas stacioneve.



SI BIOINDIKATORË

92

Duke u nisur nga përmbajtja e elementeve Pb, Cr, Cu, Ni të paraqitura grafikisht

gjykojmë se:

Përmbajtja e tyre në stacionet K-1 deri K-7 lidhet kryesisht me shkarkimet e automjetve.

Vlerat e larta në stacionet K-3, K-5 dhe K-6 që janë në qëndër qytetit, lidhen me trafikun

e lartë të automjeteve. Nga astacioni K-7 deri në stacionin K-11 vlerat e përqendrimeve të

metaleve rriten dhe lidhen si me trafikun ashtu dhe me ndotjet e emetuara nga uzinat e

ndryshme që operojnë në zonën që mbulojnë këto stacione. Vlerat e larta të plumbit

lidhen me shkarkimet e uzinave që përdorin lëndë djegëse të ndryshme, por edhe

aktivitetet e shkrirjes së çelikut, duke ditur se prodhimi i tij realizohet duke shfrytëzuar

skrape automjetësh (bojrat, stukot janë elemente me përmbajtje plumbi).

Figura 3.5.3. Shprëndarja e Ca, Mg, Fe, K sipas stacioneve.

Në këtë grafik bie në sy ecuria e përqëndrimit të Ca gjatë stacioneve. Vlerat e tij në tre

stacionet e para K-1, K-2, K-3 dhe stacionet e fundit K-11, K-12, K-13, K-14 janë të

ndikuara kryesisht nga pluhurat e trafikut apo dhe ndërtimeve. Nga grafiku shohim dy

maksimume. Maksimumi i parë janë stacionet në ndikimin e shkarkimeve të fabrikës së

çimentos dhe maksimumi i dytë lidhet me stacionet brenda kombinatit metalurgjik, ku

krahas aktivitetit metalurgjik këtu operojnë dy fabrika tullash si dhe një fabrikë per

prodhimin e gëlqeres nga pjekja e gurit gëlqeror. Ndërsa Mg ndjek ecurinë e Ca me një

rritje në afërsi të fabrikës së çimentos.

Fe paraqet përqëndrime të larta në stacionet branda ose afër kombinatit (stacionet K-8, K-

9, K-10). Për K nuk mund të japim ndonjë lidhje me faktorët ndotës.



SI BIOINDIKATORË

93

Figura 3.5.4 Shprëndarja e Co, Hg, Cd sipas stacioneve.

Stacionet K-1 dhe K-2, që janë nën ndikimin e tymrave që çlirohen nga djegia e

mbeturinave fushën e grumbullimit të mbetjeve urbane, por edhe aktivitetit të prodhimit

të asfaltobetonit, paraqesin nivele të larta të Hg dhe Cd, nivele të cilat rriten përsëri në

zonën e kombinatit metalurgjik. Co paraqet nivele të larta në zonën brenda qytetit

Figura 3.5.5. Shprëndarja e Mn, Zn, Na sipas stacioneve.

Prezenca e lartë e Zn në stacionin K-6 mendojmë se lidhet me trafikun por dhe aktivitetin

e prodhimit të bojravë me bazë oksidet e zinkut (hidromat dhe plastike) në këtë zonë. Në

stacionet K-10 dhe K-11 në zonën e kombinatit metalurgjik lidhet me proceset e shkrirjes

së çelikut. Ndërsa për Na vlerat janë të larta në qytet stacionet K-4 dhe K-5 dhe në zonën

e metalurgjisë stacioni K-10, gjë që na lejon të mendojmë se prania e tij është me origjinë

antropogjene.

3.6 Vlerësimi sipas stacioneve

Stacionet K-1, K-8, K-9 janë jashtë qytetit përgjatë rrugës nacionale, me trafik

relativisht të dendur, që lidh pjesën qëndrore të Shqipërisë Tiranë, Durrës dhe Elbasan me

pjesën lindore Librazhd ,Peshkopi dhe pjesën juglindore Pogradec, Korçë dhe Ersekë. Në

këto stacione janë të larta përqendrimet e elementeve që lidhen me trafikun si Cu, Pb, Mn



SI BIOINDIKATORË

94

dhe vlera relativisht e lartë e Zn, po ashtu dhe vlera të larta të Ca dhe Mg që lidhen me

pluhurat e rrugëve si dhe ndikimin e fabrikës së çimentos në zonë. Ndërsa vlerat e larta të

përqëndrimeve të Fe dhe Ni në stacionin K-8 lidhen me ndikimin e aktivitetit kombinatit

metalurgjik pasi ky stacion ndodhet në afërsi të tij.

Stacionet K-2, K-3, K-4 Ndodhen në pjesë të ndryshme të qytetit (përkatësisht

lindore, jugore, veriore). Në këtë grup stacionesh që parqiten pak të ndotura, përveç

stacionit K-3, i cili ndodhet pranë unazës jugore dhe në afërsi të fushës së depozitimit të

mbetjeve urbane, ku kemi vlera të larta të Pb dhe relativisht të lartë të Cu. Ndërsa dy

stacionet e tjera janë pak të ndotura. Vëmë re se Mn paraqitet në vlera të larta pothuaj në

të gjitha stacionet e zonës në studim. Kjo mendojmë së lidhet me aktivitetin metalurgjik

në këtë zonë.

Stacionet K-5 dhe K-6 janë në qytet dhe në pjesë në të cilat trafiku është shumë i lartë

përkatësisht në qendër dhe perëndim të qytetit. Pikërisht këtu dhe përqendrimi i

elementeve me origjinë nga djegia e karburanteve si Cu, Pb, apo konsumi i mjeteve,

elementet Mn, Zn dhe Ni, apo dhe nga ndikimi i pluhurave që krijohen si rezultat i

gjendjes së keqe të rrugëvë, elementet Ca dhe Mg, është i lartë.

Stacioni K-7 i vendosur në afërsi të fabrikës së çimentos paraqet vlera të larta të

përqëndrimit të Ca, reflekton pikërisht ndikimin e pluhurave që çlirohen nga oxhaqet e

saj.

Stacioni K-10 ndodhet në brendësi të kombinatit metalurgjik paraqitet stacioni me

përqëndrime të larta të Cu, Cr, Zn, Pb (vlera maksimale), Fe (vlera maksimale), Ni, Ca

(vlera maksimale). Përqëndrimet e larta të Pb, Cu lidhen me djegien e lëndëve të

ndryshme djegëse kryesisht solar në furrat e nxehjes së çelikut dhe furrat e petëzimit por

gjithashtu dhe nga djegia e mbetjeve të ndryshme apo bojrave të materialeve skrap, që

përdoren në furrat e shkrirjes për prodhim çeliku. Përqëndrimet e larta të Fe, Ni, Cr dhe

Zn janë tipike për industri të tilla.

Duhet theksuar fakti që nga oxhaqet e kombinatit janë çliruar sasi të mëdha pluhurash të

pasura me metale (përbërës kryesor Fe dhe Ni) të mineralit që është përdorur për

prodhimin e çelikut, saqë edhe sot sipërfaqja e tokës ne kombinat ka ngjyrë të

kuqerremtë. Po kështu nga TEC i kombinatit, që për prodhim energjie përdorte qymyre të

varfër, çliroheshin në atmosferë sasi të mëdha gazrash me përmbajtje Pb, Cu, por edhe

pluhra me përmbajtje Ca, Al, Si etj (pjesa jo e djegshme e qymyrit) të cilat janë

depozituar për vite në tokën e rreth kombinatit. Nga uzina e koksifikimit të qymyrit,

shkarkimet e pakontrolluara kanë depozituar mbi siperfaqe të tokës sasi të mëdha

komponimesh organike ciklike si benzol, fenol, benzopiren, naftalinë etj por edhe Pb, Cu,

amoniak, cianure, squfur.

Nën veprimin e shiut ka ndodhur përhapja e ndotësvë që përmendëm. Ndotësit janë

shprëndarë me anë të ujit nëpër tokat rreth dhe pastaj janë shkarkuar me anë të kanaleve

në lumin Shkumbin i cili i ka përhapur në gjithë tërritorin ku ujrat e tij përdoren për

vaditje deri në detin Adriatik, ku ai derdhet, duke bërë që ndotja të përhapet në territore

mjaft të gjëra.



SI BIOINDIKATORË

95

Përveç kësaj shirat kanë bërë njëkohësisht, përveç “shplarjes”, edhe kalimin e ndotësve

në thellësi të tokës. Nga studimet e kryera vlerësohet që toka bujqësore rreth kombinatit

është e ndotur nga metalet e rënda si Pb, Cu, Hg, Cd, Fe, Cr etj (Shalari et al 1999).

Nga sa vlerësuam më lart mund të themi se edhe pluhurat e tokës janë burim ndotjeje pasi

sidomos në sezonet e thata ato merren nga era dhe ndotin zonën rreth.

Ndërsa përqëndrimi i lartë i Ca lidhet me pluhurat e shumtë për arsye të shkatërrimit të

objektevë të ndryshme të ish kombinatit, apo gjendjes së keqe të rrugëve brenda

kombinatit.

Stacioni K-11 Ndodhet në dalje të kombinatit vlerat e larta si Pb, Hg, Cd lidhet me

aktivitin e dy fabrikave për prodhimin e tullave që përdorin në tëknologjinë e pjekies

solar.

Stacionet K-12, K-13, K-14 ndodhen përgjatë rrugës nacionale Elbasan – Peqin. Vlerat e

larta të Pb, Cu, Cd lidhen kryesisht me trafikun në rrugë. Duhet theksuar fakti se në këtë

zonë ndikimi i pluhurave (vlerat e ulta të Ca dhe Mg) është i vogël pasi zona është e

pyllëzuar.

3.7 Përpunimi statistikor i të dhënave

Mbi rezultatet e përfituara është aplikuar përpunimi statistikor dhe përfundimet janë

paraqitur në tabelën 3.7.1. Box ploti i elementeve të radhitura sipas rendit zbritës të

përqëndrimeve të metaleve në mostrat e ekspozuara në zonën e Elbasanit është paraqitur

në figurën 3.7.1.

Tabela 3.7.1. Të dhëna statistikore për parametrat e monitoruar

Parametri Ca K Mg Fe Mn Na Zn

Background 8053 3722 3555 1013 44.8 185.6 8.02

Mean 10328 3334 3555 2095 482 113.8 62.62

Median 8360 3465 3546 2118 477 64.5 31.91

Minimum 5758 1511 3110 1358 64 42.4 12.78

Maximum 19273 4709 4627 3151 1117 333.4 247.37

Parametri Pb Cu Ni Cr Co Hg Cd

Background 3.13 4.48 2.25 2.47 1.6 0.8 0.8

Mean 27.41 10.55 7.81 3.9 1.59 1.42 0.22

Median 15.77 8.97 6.78 3.25 1.1 1.05 0.2

Minimum 2.22 5.09 3.78 1.99 0.1 0.71 0.07

Maximum 169.74 23.07 12.97 9.11 5.39 4.43 0.5



SI BIOINDIKATORË

96

0.01

0.1

1

10

100

1000

10000

100000

Ca K Mg Fe Mn Na Zn Pb Cu Ni Cr Co Hg Cd

Background Mean Median Minimum Maximum

Figura 3.7.1. Box ploti përqendrimit të elementeve në mostrat e ekspozuara (μg/g, peshë e thatë).

Elementet janë renditur në rend zbritës.

Përmbajtja e metaleve, bazuar në vlerat mesatare, në mostrat e ekspozuara në zonën e

Elbasanit ndjek trendin: Ca>Fe>K>Mn>Zn>Pb>Na>Cr>Cu>Ni>Co>Hg. Përqëndrimet e

larta të elementeve tokësorë (gjeogjenik) në myshqe tregojnë në përgjithësi përmbajtjen e

lartë të pluhurave të tokës. Në figurën 4 paraqiten grafikisht raportet max/min për

elementët e marre ne studim.

Tabela 3.7.2. Vlerat e e raportit Max/Min të përqëndrimeve në mostrat e ekspozuara

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Mm

ax

/Min


Figura 3.7.2. Histograma e raportit Max/Min të përqendrimeve në mostrat e ekspozuara.

Nëpërmjet vlerave të raportit Max/Min të elementeve në mostrat e ekspozuara, si dhe

nisur nga fakti që është ekspozuar e njëjta mostër myshku, mund të themi se vlerat e larta


3.35 3.12 1.49 2.32 17.45 7.86 19.36 76.46 4.53 3.43 4.58 53.90 6.24 7.14



SI BIOINDIKATORË

97

të këtij raporti për elementët Pb, Mn, Zn, Cd, Hg, Na dhe më pak për Cu dhe Cr,

mbështet faktin e ndotjeve nga këto metale, si elemnte tipik antropogjene të zonës së

marrë në studim.

3.8 Efekte të metaleve të rënda në myshqet e ekspozuara

Bimët luajnë një rol të rëndësishëm në transformimin e energjisë diellore në energji

biologjike jetësore. Si rezultat i procesit të fotosintezës ato realizojnë një pastrim shumë

“miqësor” të mjedisit nga CO2. Ato luajnë rol edhe në pastrimin e mjedisit nga metalet e

rënda (Cheng.S 2003). Metale të rënda, si bakri dhe zinku, janë esencial në zhvillimin

normal të bimëvë, pasi ato janë pjesë përbërëse e enzimave të ndryshme, megjithatë sasi

të larta të këtyrë elementeve ashtu si dhe elementët toksik si plumbi, mërkuri dhe

kadmiumi pengojnë rritjen si dhe toksikifikojnë bimët. Metalet e rënda në sasi të madhe

stimulojnë shfaqjen e radikaleve të lira apo specie reaktive të oksigjenit, të cilat çojnë në

stres oksidativ (Dietz K.J et al 1999). Është i njohur fakti se disa ndotës, por veçanërisht

metalet e rënda, kanë aftësi të dëmtojnë qelizat e bimëve duke bërë të vështirë mbijetesën

e tyre, pra kemi shfaqjen e një stresi (Azevedo J.A and Azevedo R.A 2006).

Pas 6 muajsh ekspozimi fillimisht në laborator u bë një vlerësim i gjendjes fizike d.m.th

aparencës së tyre. Kampionet e ekspozuara në stacionet K-5, K-6 dhe K-10 paraqiteshin

të tharë, ngjyrë kafe dhe të vdekura. Pas analizimit u pa se përmbajtja e metaleve si

bakër, krom, nikel, zink dhe plumb në këto myshqe ishin shumë të larta, veçanërisht

përmbajtja e plumbit në kampionin K-10. Është i njohur fakti që plumbi, kadmiumi,

arseniku janë elemente toksik, ndërsa kromi, seleni dhe alumini janë të dëmshëm në

vlerat përtej një pragu të lejueshëm (Panda, S.K & Choudhury, S. 2006). Metale të rënda

si zinku, hekuri, bakri, seleni, mangani janë metale esencial brenda vlerave të

përcaktuara. Problemet lindin kur kemi shtim të këtyre metaleve të domosdoshëm apo

dhe atyre toksik, gjë që çon në dëmtime qelizore (Schutzendubel.A and Polle.A 2002) të

cilat janë evidente në mostrat tona të ekspozuara, sidomos në ato në vendet shumë të

ndotura.

Tabela 3.8.1. Përqëndrimet e elementeve në stacionet ku u vërejt stresi

St/Elem Cu Cr Co Pb Hg Fe Zn

K-5 15.456 28.47 4.338 32.39 0.98 3276 106.35

K-10 25.629 20.81 0.954 424.4 1.72 4419 489.33

St/Elem Ni Cd Mn Ca Mg K Na

K-5 14.56 0.215 153.67 17818 4627 3029 109.5

K-10 13.26 0.554 125.69 19273 3699 1856 122.5



SI BIOINDIKATORË

98

Figura 3.8.1. Mostra para dhe pas ekspozimit stacioni K-10 ( efekti i stresit)

Kushtet biologjike të myshqeve të ekspozuara luajnë rol jo vetëm në proceset e

mëtejshme të akumulimit të metaleve të rënda, por ndikojnë në cilësinë e rezultateve të

analizave. Stresi përgjithësisht bën që myshqet të thahen dhe indet e vdekura të tyre janë

të thyeshëm, gjë që con në humbje të materialit gjatë periudhës së ekspozimit. Kjo mund

të ndikojë në rezultatet e analizave (Brown D.H 1984) pasi indet e vdekura të bimëve

janë pjesë ku ato depozitojnë metalet e rënda.

3.9 Analiza multivariable dhe e korrelacionit të të dhënave

Analiza e korelacionit dhe ajo e studimit në grupe të elementeve është kryer për të dalluar

origjinën gjeogjenike apo antropogjenike të elementeve. Rezultatet e analizës së

korelacionit janë paraqitur në tabelën 3.9.1, ndërsa rezultatet e analizës në grupe të

variablave janë paraqitur në figurën 3.9.1 për elementet dhe figurën 3.9.2 për stacionet.

Table 3.9.1. Rezultatet e analizës së korrelacionit Pearson të elementeve në “moss bag” për

zonën e Elbasanit si dhe vlerat e signifikancës P.

Elem Cu Cr Co Pb Hg Fe Zn Ni Cd

Cr 0.684 0.005

Co -0.236

0.396

0.286

0.301

Pb 0.749

0.001 0.773

0.001

-0.229

0.411

Hg 0.312

0.312

-0.064

0.822

-0.262

0.345

0.014

0.960

Fe 0.584

0.022 0.706

0.003

0.176

0.531 0.695

0.004

-0.354

0.196



SI BIOINDIKATORË

99

Zn 0.272

0.272

0.185

0.509

-0.173

0.537

0.224

0.422

-0.011

0.970

0.088

0.754

Ni 0.397

0.397

0.327

0.235

0.185

0.509

0.272

0.327

-0.355

0.195 0.619

0.014

0.244

0.382

Cd 0.131

0.131

-0.239

0.411

-0.582

0.029

0.064

0.828 0.675

0.008

-0.476

0.085

-0.164

0.576

-0.403

0.153

Mn -0.092

0.745

-0.262

0.346

-0.089

0.754

-0.200

0.475

-0.071

0.800

0.157

0.577

0.168

0.549

-0.122

0.664

-0.471

0.089

Ca 0.660

0.007 0.761

0.001

0.310

0.261 0.522

0.046

-0.121

0.667 0.633

0.011

0.275

0.321

0.465

0.081

-0.431

0.123

Mg 0.391

0.150

0.452

0.090

0.301

0.276

0.135

0.632

-0.398

0.142 0.582

0.023

0.219

0.433 0.693

0.004

-0.639

0.014

K 0.192

0.492

-0.169

0.547

-0.250

0.370

-0.286

0.301

0.022

0.938

-0.169

0.548

-0.043

0.878

0.073

0.796

0.029

0.922

Na 0.745

0.411 0.611

0.016 0.741

0.002

0.271

0.328

-0.196

0.483

0.409

0.130

-0.164

0.559

0.271

0.328

-0.371

0.192

Elem Mn Ca Mg K

Ca 0.028

0.922

Mg 0.196

0.484 0.727

0.002

K 0.121

0.668

-0.019

0.946

0.187

0.506

Na -0.374

0.170

0.495

0.060

0.196

0.484

-0.097

0.732

Bazuar në vlerat e koeficientëvë të korrelimit midis elementeve në mostrat e myshqeve

vëmë re se Ca ka korrelim të mirë me Mg, Cu dhe Cr. Origjina e këtyrë elementeve në

këtë rajon është antropogjene dhe lidhet me aktivitetin e fabrikës së çimentos apo dhe

gurores në zonën e Letanit. Mg është përbërës i gelqërorëvë që shfrytëzon fabrika për

prodhimin e cimentos. Ndërsa origjina e Cr dhe Fe lidhet me aktivitetin e uzinës së

ferrokromit. Origjina e Cu dhe Pb është rezultat i përdorimit të lëndëvë djegëse në këto

industri.

Mg ka korelim të mirë me Ca, Cr, Ni dhe Fe por korrelon negativisht me Cd. Origjina e

Cr, Ni dhe Fe lidhet me aktivitetin e uzinës së prodhimit të çelikut dhe asaj të

ferrokromit. Gjatë procesit të shkrirjes së skrapit në furra bashkë me gazet që çlirohen

nga djegia e komponenteve organik (bojra, stuko apo vajra dhe lubrifikantë të ndryshëm

të cilat ndotin mjedisin me Pb, Cu, Hg dhe ndotës organik ) çlirohen sasi të mëdha

pluhuri me permbajtje kryesisht okside të Ni, Cr dhe Fe që përhapen në gjithë zonën.

Korelimi i lartë, me njëri-tjetrin, i këtyre elementeve (Pb, Cu, Fe, Ni, Cr, Ca) tregon

origjinë antropogjene të tyre të lidhur me aktivitetet industriale në zonë.

Fe ka korelim të lartë me elementet Cu, Cr, Pb, Ni, Ca, Mg që janë elemente antropogjen

në zonën e studimit.

Na ka korrelim të mirë me Cu, Cr dhe Co, po ashtu dhe Fe ka korelim të mirë me Pb duke

treguar origjinën e njëjtë të tyre.

K ka korelim të dobët (negativ apo pozitiv) me gjithë elementët e studiuar gjë që lidhet

me aftësinë e madhe që kanë myshqet për të lidhur këtë element.

a- Analiza në grupe për elementët (Cluster analysis)



SI BIOINDIKATORË

100

Me anë të analizës në grupe (Cluster analysis) të elementeve, bëhet grupimi i elementeve

sipas shkallës së ngjashmërisë së ndodhjes së tyre në myshqe (moss bag) dhe vlerësimi i

origjinës së tyre bëhet duke parë origjinën e elementëve të grupit ku ai bën pjesë.

Grupi i parë që është dhe grupi më i madh i elementëve (Cu, Cr, Co, Pb, Fe, Ni, Ca,

Mg dhe Na) që kanë ngjashmëri mbi 80%. Ky është grup tipik antropogjen me origjinë të

elementeve si Ca,Mg, Na, Ni, Fe, Co nga aktivitetet industriale si ajo e prodhimit të

çimentos (gjatë procesit të bluarjes së klinkerit për prodhimin e çimentos përdoren

mullinj me sfera nga të cilët çlirohen sasi të mëdha pluhuri çimentoje në atmosferë),

çelikut dhe ferrokromit. Ndërfutja e Pb dhe Cu në këtë grup lidhet me përdorimin e

lëndëvë djegëse në këto uzina. P.sh fabrika e çimentos përdor sasi të mëdha lënde djegëse

për prodhimin e produktit të ndërmjetën, klinkerit, i cili prodhohet duke pjekur në

temperatura 1000- 1500°C përzierjen e gurit gëlqëror me argjilën. Si lëndë djegëse

përdoret qymyri dhe koksi i naftës të cilët çlirojnë Pb dhe Cu. Për të ulur koston e

prodhimit nga operatorët shfrytëzohen si burim energjie edhe materiale të dëmshmë p.sh

ndezja e fuurës së pjekjes nuk bëhët me dru por përdoren gomat e automjeteve gjë qe rrit

emisionin e metaleve të rënda në ajër.

Grupi i dytë me ngjashmëri midis tyre mbi 90% përbëhet nga Hg dhe Cd kjo tregon se

ato kanë të njëjtën origjinë që mëndojmë se shkaktohet nga djegia e mbeturinave urbane (

karakter antropogjen) pasi dhe përqëndrimet e larta të tyre vihen re në pikat afër

venddepozitimit të mbetjeve urbane. Ngjashmëria e këtyre elementeve me elementët e

grupit të parë është rreth 65 % tregon karakterin miks të origjinës së tyre pasi këto

elemente shprëndahen në ajër duke u ngjitur pas grimcave të pluhurit ( i cili ka origjinë

kryesisht gjeogjene).

Dy elementët e tjerë Zn dhe Mn kanë karakter miks të origjinës së tyre Karakteri

antropogjen i detikohet faktit se ato janë elemente që lidhen kryesisht me trafikun dhe

krijohen si rezultat konsumit të vajrave lubrifikante të pjesëve motorrike. Ndërsa

karakteri gjeogjen lidhet me faktin se shprëndarja e tyre realizohet duke u bashkëngjitur

grimcave të pluhurit.

Kaliumi ndodhet i vecuar nga gjithë elementët duke mos qenë i ngjashëm me asnjërin

prej tyre pasi përqëndrimi i tij në myshqe lidhet me procese fiziologjike të myshqeve.

Cluster Analysis of Observations: Cu, Cr, Co, Pb, Hg, Fe, Zn, Ni, ...

Euclidean Distance, Centroid Linkage

Amalgamation Steps

Final Partition:

Cluster 1: Cu Cr Co Pb Fe Ni Ca Mg Na;

Cluster 2: Hg Cd; Cluster 3: Zn;

Cluster 4: Mn; Cluster 5: K



SI BIOINDIKATORË

101

KMnZnCdHgNaCoCrCaMgNiFePbCu

57.86

71.91

85.95

100.00

Variables

Simila

rity


Figura 3.9.1. Dendograma e grupimit të elementeve në zonën e Elbasanit

b-Analiza në grupe për stacionet

Bazuar në analizën në grupe të ndryshimit midis stacioneve të ekspozimit vëmë re se kemi:

Grupi i parë një grup të madh stacionesh ( K-1, K-2, K-3, K-4, K-8, K-12, K-14, K-15)

lehtësisht të ndotur.

Grupi i dytë stacionet K-6, K-7, K-9 që janë mesatarisht të ndotur

Grupi i tretë stacionet K-5, K-10.pikërisht në këto dy stacione tek myshqet e ekspozuara

u vu re fenomeni i stresit. Myshqet e këtyre dy stacioneve paraqiteshin me ngjyrë të

verdhë në kafe pas 6 muaj ekspozimi, që do të thotë se si pasojë e akumulimit të sasive të

mëdha për shkak të perqëndrimit të lartë në ajër të metaleve të rënda toksik si Pb, Hg,Cd,

(në këto dy stacione përqëndrimet e Ca kanë vlerat më të larta) ka ndodhur që sasia e

elementeve toksik në indet e bimëve ka kaluar pragun limit gjë që ka sjellë dëmtimin,

duke shkaktuar mosfunksionim biologjik të tyrë. Stresi mund të ndodhë dhe si pasojë e

deficiencës së elementeve esencial të domosdodhëm për zhvillim të bimëvë, në rstin tonë

kemi të bëjmë me sulficiencë të elementeve si Cu, Zn, Fe, Mg, Ni të cilat në rastin tonë

nuk veprojnë më si elemente esencial por kthehen në toksik për shkak të përqëndrimit të

lartë në inde. Mendojmë se ndikim ka luajtur edhe përqëndrimi i lartë i Ca në myshqet e

këtyre dy stacioneve të cilat janë dyfish i asaj të sfondit apo stacioneve të tjera.

Cluster Analysis of Observations of Monitoring Sites Variables

(Euclidean Distance, Centroid Linkage, Amalgamation Steps)

Klasifikimi Final: Numri i Grupeve: 3

Grupi 1: K-1, K-2, K-3, K-4, K-8, K-12, K-14, K-15; Grupi 2: K-6, K-7, K-9; Grupi 3: K-5

dhe K-10.



SI BIOINDIKATORË

102

105976413118315121421

43.34

62.23

81.11

100.00

Observations

Sim

ilari

ty


Figura 3.9.2. Dendograma e grupimit të stacioneve të monitorimit bazuar në

ngjashmërinë e tyre në lidhje me shpërndarjen e elementeve në to

c- Analiza multivariable e faktoreve.

Anliza statistikore multivariate ose analiza e faktorëve është kryer për të identifikuar dhe

karakterizuar burime të ndryshme të ndotjes si dhe për të identifikuar zonat më të

ndotura. Analiza e faktorëve është një teknikë multivariate e cila redukton matricën e të

dhënave në dimensione më të ulta .

Rezultatet e anlizës statistikore paraqiten më poshtë.

Janë identifikuar 6 faktorë të cilët spjegojnë rreth 87 % të variancës totale. Faktorë e

lidhin ndikimin e tyre me elemente të ndryshëm të cilët i japin karakter gjeogjen apo

antropogjen faktorit në bazë të origjinës dhe rëndësisë së elementëve përkatës në zonën e

studimit. Factor Analysis: Cu, Cr, Co, Pb, Hg, Fe, Zn, Ni, Cd, Mn, Ca, Mg, K, Na

Maximum Likelihood Factor Analysis of the Correlation Matrix

Rotated Factor Loadings and Communalities

Varimax Rotation

Variable Factor1 Factor2 Factor3 Factor4 Factor5 Factor6 Communality

Cu 0.445 0.042 0.758 -0.391 -0.004 -0.215 0.974

Cr 0.514 0.711 0.266 0.044 -0.253 -0.096 0.916

Co 0.160 0.896 -0.294 0.157 0.060 0.222 0.993

Pb 0.146 -0.004 0.950 -0.012 -0.171 0.196 0.992

Hg -0.166 -0.078 0.037 -0.982 0.024 -0.011 1.000

Fe 0.577 0.188 0.625 0.168 0.229 0.103 0.850

Zn 0.264 -0.189 0.215 -0.013 0.125 0.050 0.170

Ni 0.777 0.066 0.213 0.242 -0.082 0.009 0.720

Cd -0.223 -0.436 0.102 -0.689 -0.384 -0.004 0.871

Mn 0.117 -0.198 -0.033 0.089 0.967 -0.055 1.000

Ca 0.588 0.401 0.488 -0.003 0.084 -0.027 0.753

Mg 0.954 0.133 0.097 0.112 0.203 -0.090 1.000

K 0.041 -0.075 -0.099 -0.015 0.045 -0.979 0.978

Na -0.051 0.907 0.255 0.144 -0.206 -0.011 0.953



SI BIOINDIKATORË

103

Variance 2.8671 2.6274 2.4537 1.7467 1.3474 1.1275 12.1697

% Var 0.205 0.188 0.175 0.125 0.096 0.081 0.869

Figura 3.9.3. Paraqitja grafike e komponentëvë si dhe shprëndarjen e elementeve në to

Faktori 1. Ky faktor shpjegon rreth 20% të variancës totale dhe është faktori më i

rëndësishëm. Ka vlera të larta të elementeve Cu, Cr, Fe. Këto elemente nuk janë të lidhur

më përbërjën e tokës në këtë zonë që të mëndojmë për origjinë gjeogjene. Vlerat sidomos

të larta të këtyre elementeve në stacionet K-8, K-10 lidhen me aktivitetin e fabrikave dhe

uzinave të ndryshme që operojnë në zone si dhe me trafikun, duke i dhenë këtij faktori

origjinë antropogjene. Ndërsa Ca, Mg kanë origjinë të dyfishtë si nga pluhurat industrial

apo trafikut ashtu dhe nga pluhurat e tokës.

Faktori 2. Shpjegon reth 19% të variancës dhe lidhet me Ca, Na, Co dhe Cr. Vlerat e

larta në zonën e qytetit lidhen me origjinën antropogjene të tyre, por vlera e lartë e Ca e

cila klidhet me pluhurin e tokës i jep origjinë të dyfishtë këtij faktori.

Faktori 3. Shpjegon 18% të variancës dhe lidhet me vlerat e larta të Cu, Fe, Pb dhe Ca.

Vlerat dukshëm të larta të Pb sidomos në stacionin e Kombinatit Metaliurgjik lidhen me

aktivitetin e uzinave të shkrirjes së çelikut dhe ferrokromit apo dhe djegien e lëndëve

fosile (Pacyna J.M, Pacyna EG, Aas W. 2009) në këto industri si dhe në motorrat e

automjeteve, i japin atij origjinë të theksuar antropogjene(UNDP- Albania 2010).

Faktori 4. Faktor që shpjegon 12.5% të variancës dhe lidhet me element si Hg dhe Cd

vlera te larta të cilëve janë në zonën e qytetit të Elbasanit. Vlerat e larta të Hg në zonën e

Elbasanit lidhen me origjinën litogjenike të lidhur me aktivitetn gjeotermal. Burime

ujrash termal të sulfuruar janë prezente në afërsi të stacionit K-9. Ndërsa emisioni më i

rëndësishëm i mërkurit në atmosferë është i lidhur me aktivitetin antropogjen (Pirronel N

et al 2010).

Faktori 5. Lidhet me ngarkesë të lartë të Mn. Origjina e tij lidhet me konsumin e pjesëvë

të automjeteve dhe lidhet me trafikun në zonën e qytetit ndërsa në zonën e Kombinatit

vlerat e larta vijnë si rezultat i çlirimit të tij nga furrat e shkrirjes se çelikut.

Faktori 6. Është faktor natyrar dhe lidhet me K. Aftësia e myshqeve për të lidhur K si

dhe proceset e jonoshkëmbimit që ndodhin shpjegojne karekterin natyror të tij.



SI BIOINDIKATORË

104

3.10 Studimi i faktorit të akumulimit

Për vlerësimin e shkallës së akumulimit të metaleve të rënda në myshqe është përcaktuar

faktori i akumulimit (AF), vlerat e të cilit jepen në tabelën 3.10.1. Faktori i akumulimit

shprehet si raport i përqendrimit të metaleve në mostrat e ekspozuara (cexp) me

përqendrimet e sfondit AF = bacgroundc

c .exp. ( Imperato M. et al 2003)

Tabela 3.10.1 Vlerat e faktorit të akumulimit (AF) të metaleve të analizuar (sipas atacioneve)

Pa ndotur (AF<3) I ndotur mesatarisht (3< AF <10) Sh i ndotur

(AF>10)

Stac/Ele Ca Mg K Na Cu Cr Co Hg Fe Ni Cd Pb Zn Mn

K-1 1.06 1.27 1.13 0.30 3.43 1.59 0.12 5.54 1.65 1.62 3.35 2.06 1.63 12.3

K-2 1.02 1.30 1.13 0.24 1.59 1.39 0.39 2.31 1.54 2.12 1.54 2.17 4.14 18.0

K-3 0.91 1.43 0.83 0.51 1.92 2.73 1.11 1.31 2.15 2.79 0.69 5.81 4.00 13.6

K-4 1.21 1.29 0.82 1.74 1.30 3.95 3.37 1.43 2.10 2.58 0.55 0.75 4.00 10.6

K-5 2.24 1.89 1.07 1.14 3.01 5.89 2.71 1.23 2.37 4.81 0.69 4.35 3.26 3.69

K-6 1.80 1.70 1.27 0.28 3.08 2.34 0.42 0.89 2.32 4.49 0.50 5.83 31.5 26.8

K-7 1.59 1.49 0.41 0.35 1.10 1.29 1.67 1.30 2.15 3.02 0.89 2.16 3.50 22

K-8 0.87 1.46 0.84 0.32 2.36 2.18 0.75 1.13 2.76 4.18 1.18 14.4 4.58 20.7

K-9 1.48 1.56 1.05 0.65 2.27 1.45 0.62 1.00 2.32 2.80 0.79 7.99 2.56 16.7

K-10 2.42 1.51 0.65 1.28 4.99 4.31 0.60 2.15 3.20 4.38 1.77 56.9 15 3.01

K-11 0.91 1.30 0.52 0.27 1.57 1.58 0.91 2.85 1.38 2.81 2.17 4.78 25 2.70

K-12 0.91 1.27 1.02 0.22 1.60 2.03 0.06 1.08 1.76 2.48 2.56 8.33 5.45 3.29

K-13 0.72 1.36 0.87 0.30 1.97 1.98 0.12 1.44 1.82 3.31 1.87 11.1 2.07 6.24

K-14 1.03 1.48 1.01 0.71 1.78 2.59 1.07 1.14 2.26 5.57 1.57 2.13 5.07 1.53

Rezultatet e AF reflektojnë akumulime të ndryshme të elementeve në mostrat e

ekspozuara.(Calabrese S. et al 2012). Bazuar në vlerat e faktorit të akumulimit elementet

e studiuar në këtë zonë ndahen në tre grupe.

Grupi i parë i elementeve (Ca, Mg, K, Na) nuk paraqitin faktor të lartë akumulimi (vlera

mesatare e AF<3)

Grupi i dytë (Cu, Hg, Cr, Fe, Co, Cd dhe Ni) paraqitin nivel të moderuar të faktorit të

akumulimit (vlera mesatare e 3<AF<10)

Grupi i tretë që përfshin elementet Pb, Zn dhe Mn shfaqin vlera të larta të faktorit të

akumulimit (vlera mesatare AF>10)

Nga të dhënat e fituara rezulton se zona e Elbasanit të jetë mesatarisht e ndotur ( stacionet

ku vlerat e 3<AF<10) nga Cr, Zn, Co (stacioni K-4), Ni (stacionet K-5 deri K-14), Cu

(stacionet K-1,K-5,K-6 dhe K-10), Hg (stacionet K-1 dhe K-10). Shumica e stacioneve

rezultojnë të ndotur nga Pb, Zn dhe Mn. Ndotje të lartë nga Pb dhe Zn rezulton në

stacionin K-10 ndërsa nga Zn dhe Mn në stacionin K-6. Ndërsa Ca, Mg, Na,K dhe Fe



SI BIOINDIKATORË

105

edhe pse kanë përqëndrime të larta në myshqe kanë faktor të ulët akumulimi (AF<3) gjë

që kontributi kryesor për këto elemente vjen nga pluhurat e tokës dhe më pak si pasojë e

aktiviteteve njërëzor.

Siç paraqitet në tabelën 3.10.1 vlerat e përqendrimeve të K në pikat e studjuara rezulton

të jetë më e vogël ose e barabartë me përqëndrimin në mostrën e paekspozuar (AF<1).

Kjo reflekton mundësinë e zëvëndësimit të tij nga elemente të tjerë me afinitet më të lartë

ne vendet e shkëmbimit të joneve. Humbja e K mund të lidhet me dëmtime qelizore në

myshqe (Adamo P. et al 2003) apo me procese desorbimi gjatë tharjes apo dhe nga

zëvëndësimi i tij nga elemente të tjerë si Ca apo Mg që në zonën e studimit paraqiten në

përqendrime të larta.

Burimet kryesore të Pb, Zn, Mn dhe Hg janë emisionet e gazeve nga uzinat e shkrirjes së

çelikut dhe përpunimit të tij (petëzimit) apo dhe nga lëndët fosile që digjen në furrat e

pjekjes së klinkerit në fabrikën e çimentos. Burim kryesor antropogjenik i Hg në shkallë

globale është djegia e qymyrgurit apo karburanteve të ndryshëm. Ndërsa vlerat e larta të

Ca lidhen me pluhurat e shkarkuara nga fabrika e çimentos.

Tabela 3.10.2. Parametrat statistikor të faktorit të akumulimit të elementeve në zonën e Elbasanit

Parameter Ca Mg K Na Cu Cr Co Hg Fe Ni Cd Pb Zn Mn

Mean 1.30 1.45 0.90 0.59 2.28 2.52 0.99 1.77 2.13 3.35 1.44 9.20 7.98 11.51

Median 1.05 1.45 0.94 0.34 1.95 2.11 0.69 1.31 2.15 2.92 1.36 5.30 4.07 11.45

Min. 0.72 1.27 0.41 0.22 1.10 1.29 0.06 0.89 1.38 1.62 0.50 0.75 1.63 1.53

Max. 2.42 1.89 1.27 1.74 4.99 5.89 3.37 5.54 3.20 5.57 3.35 56.90 31.50 26.80



SI BIOINDIKATORË

106

a



SI BIOINDIKATORË

107

b

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

Ca Mg K Na

AF

Mean Median Min. Max.

0

1

2

3

4

5

6

7

Cu Cr Co Fe Ni

AF


0

10

20

30

40

50

60

Hg Cd Pb Zn Mn

AF


Figure 3.10.1 (a) Diagramat e shprëndarjes së AF sipas elementeve

(b) box plotet e vlerave të AF

3.10.1. Analiza multivariable.

a- Analiza në grupe (cluster analysis) e elementeve të monitoruar.

Analiza në grupe na lejon të studjojmë FA për elementët duke i bashkuar ato sipas

shkallës së ngjashmërisë se vlerave të FA nëpër stacione. Kjo na lejon të përcaktojmë

elementet ndotës të cilët kanë FA më pak të ngjashëm se elementet e tjerë.

Nga përpunimi statistikor shohim se elementet sipas ngjashmërisë së faktorit të

akumulimit përfshihen në 5 grupe.

a

MnKZnCdHgCoNaCrMgCaNiFePbCu

58.11

72.08

86.04

100.00

Variables

Sim

ilari

ty




SI BIOINDIKATORË

108

b

KMnZnCdHgNaCoCrCaMgNiFePbCu

57.86

71.91

85.95

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 3.10.1.1 Dendogramat e grupimit të elementeve ne zonat e studjuara ne qytetin e

Elbasanit

a. Sipas vlerave te AF: Grupi 1: Cu Cr Co Pb Fe Ni Ca Mg Na, Grupi 2: Hg Cd, Grupi

3: Zn, Grupi 4: Mn, Grupi 5: K

b. Sipas përqendrimit te elementeve ne myshqet e ekspozuara: Grupi 1: Cu Cr Co Pb Fe Ni

Ca Mg Na, Grupi 2: Hg Cd, Grupi 3: Zn, Grupi 4: K, Grupi 5: Mn

Po të krahasojmë dendogramat përkatëse për rastin e përqendrimeve të elementeve dhe

FA të elementeve arrijmë në konkluzion se kemi ndryshime përsa i përket nivelit të

ngjashmërisë të shprëndarjes së përqendrimeve dhe FA të elementeve në stacione në

rastin elementeve tek grupi i madh (Ca dhe Na). Ca dhe Na kanë ngjashmëri të ndryshme

në shprëndarjen sipas përqëndrimeve por kanë ngjshmëri të lartë të FA kjo tregon

origjinën e tyre të njëjtë të lidhur me grimcat e pluhurave të cimento dhe tokës. Ca, Mg,

Na kanë ngjshmëri të FA rreth 80% por kanë FA të vogël (FA<3). Kjo vjen pasi trendi i

akumulimit të metaleve lejon kapjen më me prioritet të metaleve me valencë të lartë para

atyre me valencë të ulet. Metalet si Pb, Cu, Fe, Ni, Mn, Zn etj kanë aftësi më të lartë për

tu lidhur me myshqet edhe kur përqëndrimet e Ca, Mg, Na janë të larta. Po të shikojmë

vlerat e faktorit të akumulimit në rastin tonë dhe ti krahasojmë me trendin për tu lidhur të

metaleve në myshqe Pb > Cu > Cd > Co ≈ Fe > Ni > Zn > Mn sipas (Nieboer dhe

Richardson 1980) dhe Pb ≈ Cu > Ni > Co > Zn ≈ Mn, sipas Rühling &Tyler 1970

vërejmë se kemi një përputhje mjaft të mirë. Koeficientët e lartë të akumulimit të Zn dhe

Mn në disa stacione e prishin trendin e mësiperm. Kjo ndodh për arsye se duke patur

përqëndrime të larta në këto stacione, ato kanë më shumë akses në vendet e shkëmbimit

të joneve se metalet e tjera.

Ndryshe ndodh me K i cili paraqet shkallë të ulët ngjashmërie të shprëndarjes së FA në

lidhje me elemente e tjerë, por ka edhe FA të ulët. Kjo lidhet me faktin se afiniteti i tij në

venkëmbimet e joneve tek myshqët është i vogël. Për shkak të konkurences së lartë nga

jonet e tjera ai lidhet në pak vende të izoluara (valenca të lira të palidhura nga jone e

tjera), por mund të ndodhë që ai të zëvendësohet në qëlizat e myshqeve nga elemente të

tjera me afinitet të lartë, si Pb, Cu, Cr.



SI BIOINDIKATORË

109

b- Analiza në grupe (Cluster Analysis) e stacioneve të monitorimit bazuar ne

vlerat e AF

Analiza në grupe u realizua dhe për stacionet e monitorimit. Në këtë rast stacionet

grupohen sipas ngjashmërisë së Fa të elementeve në to. Përfundimet e marra nga kjo

analizë i klasifikojnë stacionet në 4 grupe siaps ngjashmërisë së shprëndarjes së

përqëndrimit të elementëvë në to

a

1061113121458493721

20.27

46.85

73.42

100.00

Observations

Sim

ilarit

y

DendrogramSingle Linkage, Euclidean Distance

b

105976413118315121421

43.34

62.23

81.11

100.00

Observations

Simi

larity


Figura 3.10.1.2. Dendograma e ngjashmërisë së stacioneve, a- sipas AF, b- sipas përqendrimit te

elementeve

Stacionet e monitorimit bazuar në ngjashmërinë shprëndarjes së FA së elementeve

grupohen në 4 grupe. Grupi i parë përfshin stacionet me ngjashmëri të FA për elementet

në masën mbi 82%. Këtu përfshihen pjesa më e madhe e stacioneve të cilët klasifikohen

mesatarisht të ndotur duke u bazuar në FA e elementeve.Psh stacioni K-1 paraqitet

mesatarisht i ndotur nga Cu, Hg, Cd. Ndërsa stacioni 2 mesatarisht i ndotur nga Zn

(tabela e vlerave te FA). Pothuaj të gjitha stacionet paraqiten të ndotura nga Mn. Kjo

lidhet në radhe te parë me përmbajtjen e lartë të Mn, në zonën në studim, krahasuarme

zonën sfond si dhe afinitetit të Mn për tu lidhur në qelizat e myshkut më shumë se disa

element të tjerë si Ca,Mg, Na, K, Hg etj



SI BIOINDIKATORË

110

Nga krahasimi i grupimit të stacioneve të monitorimit sipas shprëndarjes së përqëndrimit

të elementeve dhe shprëndarjes së FA së elementeve në to vërejmë se stacioni K-10

mbetet në të dy rastet i ndotur kjo pasi si në rastin elementet ndotës në këtë stacion kanë

(Pb, Zn, Cu, Mn, Fe, Cr) kanë vlera të larta si të përqëndrimeve ashtu dhe FA të

elementeve. Ndryshimet lidhen me stacionin K-6 i cili duke u nisur nga përqendrimet e

elementeve vlerësohet si mesatarisht i ndotur, në rastin e studimit të FA së elementeve,

vlerësohet i ndotur. Për të kuptuar pse ndodh një fakt i tillë shikojmë elementët të cilët

ndikojnë që të jetë i ndotur dhe këto janë Mn, Zn, Ca, Mg, K që paraqesin vlerë të larta të

përqëndrimit në këtë stacion. Tre elementet e fundit paraqesin vlera të ulta të FA.

Kontributi i madh në këtë stacion i elementeve Pb (me vlerë FA= 5.83), Mn (me vlerë FA

26.8, Zn (me vlera FA 31.5), Ni (me vlerë FA= 4.49) duke e klasifikuar atë si stacion të

ndotur.

Stacioni K-11 në dendogramën e ngjashmërisë sipas përqëndrimeve klasifikohet

mesatarisht i ndotur dhe ndotja lidhet me përqëndrimet mesatarisht të larta të Zn dhe Hg.

Po ky stacion në dendogramën e ngjashmërisë sipsa vlerave të FA paraqitet i ndotur pasi

Zn paraqet AF=25 dhe Pb AF=4.75 që do të thotë prezencë e lartë e këtyre metaleve në

këtë stacion. Pra ndotja në stacionin K-11 vjen nga përmbajtja e lartë e Zn dhe Pb

meqenëse AF për elementin e tjetër ndotës Hg paraqitet e vogël.



SI BIOINDIKATORË

111

3.11 Përfundime

Shumica e metaleve të rënda janë akumuluar në mënyrë të dukshme në mostrat e

myshkut Hypnum Cupressiforme të ekspozuara. Myshqet “moss bag” u ekspozuan për

gjshtë muaj, pa vaditje, në 14 stacione monitorinmi të shprëndara në zonën e Elbasanit

dhe Kombinatit Metalurgjik. Shkalla e ndryshimit të përqëndrimeve të Pb, Zn, Mn në

mostrat e analizuara ishte e lartë. Zona klasifikohet si e ndotur apo mesatarisht e ndotur

nga metalet e rënda. Burimet kryesore të emetimit të metaleve të rënda në këtë zonë

mbeten Kombinati Metalurgjik (Uzina e shkrirjes dhe petëzimit të çelikut, ajo e

ferrokromit) si dhe një numër fabrikash të tjera si e çimentos, tullave etj.

Nga studimi i faktorit të akumulimit, elementent ndahen në tre grupe. Grupi i parë që

përfshin elementet Ca, Mg, K, Na që paraqet nivel të ulët të akumulimit te elementeve

(vlera mesatare FA<3). Grupi i dytë që përfshin elementet (Cu, Hg, Cr, Fe, Co, Cd dhe

Ni) paraqitin nivel të moderuar të faktorit të akumulimit (vlera mesatare e 3<AF<10).

Grupi i tretë që përfshin elementet Pb, Zn dhe Mn shfaqin vlera të larta të faktorit të

akumulimit (vlera mesatare AF>10).

Përqëndrimi i metaleve në myshqe është i përcaktuar nga disa faktorë si psh tipi i metalit

të emetuar, vetitë fizike dhe kimike të grimcave bartëse të metalit siç janë përmasat e

grimcave për depozitimet e ngurta dhe përqendrimi i metalit në to.

Burimet kryesore të emetimit të metaleve të rënda në zonën e Elbasanit dhe rreth saj

mbeten proceset metalurgjike të shkrirjes së ferrokromit dhe çelikut. Edhe djegia e

lendëve djegëse te ndryshme benzinë apo diezel në motorrat e makinave apo qymyre të

ndryshme dhe solari në industrinë e prodhimit të çimentos dhe tullave, mbeten faktor

ndotës per metalet e rënda.

Si konkluzion mund të themi se Pb, Mn , Zn janë përgjegjë për ndotje në shkallë të lartë

të zonës. Ndikim në emetimin e tyre në mjedisin e zonës, përveç industrisë, luan trafiku

me të cilin janë është i lidhur emetimi i këtyre elementeve. Zona e Elbasanit vlerësohet si

zonë me trafik mbimesatar.

Koeficientet e lartë të korrelimit midis Zn, Fe, Mn, Pb dhe Na në mostrat e ekspozuara

tregojnë origjinën e tyre të lidhur me trafikun si dhe me pluhurat që shkaktohen nga

trafiku apo ndërtimet në zonë.Grimca e pluhurit të lidhura me grimcat e çliruara nga

djegia e karburanteve me përmbajtje Pb, Zn, Mn janë përgjegjëse për ndotjen e zonës.



SI BIOINDIKATORË

112

Literatura

- Adamo P., Giordano S., Vingiani S., Castaldo Cobianchi R. and Violante P. (2003).

‘Trace element accumulation by moss and lichen exposed in bags in the city of Naples

(Italy)’, Env. Pollut. 122(1), 91–103.

- Aničić M., Tasić M., Frontasyeva M. V., Tomašević M., Rajšić S., Strelkova L. P.,

Popović A., Steinnes E., (2008). Active moss biomonitoring in an urban area,

Environmental Chemistry Letters, 7, 55-60

- Azevedo J. A., Azevedo R. A., (2006). Heavy metals and oxidative stress: where do

we go from here? Communications in Biometry and Crop Science, Vol. 1, No. 2, pp.

135–138

- Barford D. (1996). Molecular mechanisms of the protein serine/threonine phosphatases.

Trend Biochemical Science 21: 407-412.

- Barandovski L., Cekova M., Frontasyeva M. V., Pavlov S.S., Stafilov T., Steinnes E.,

Urumov V. (2006). Air Pollution Studies in Macedonia Using the Moss Biomonitoring

Technique, NAA, AAS and GIS Technology.

- Basile A,. Sorbo S, Aprile G, Conte B, Cobianchi RC. (2007). Comparison of the

heavy metal bioaccumulation capacity of an epiphytic moss and an epiphytic lichen,.

- Bartsch I. (1994). Effects of fertilization on growth and nutrient use by Chamaedaphne

calyculata in raising bog. Can.J. Bot 72:323-329.

- Bates J.W. (1997). Effects intermittentdesiccationon nutrienteconomy and growthof

two ecologically comtastedmosses. Ann. Bot. 79: 299-305

- Berg T, Pedersen U, Stennes E. (1996). Environmental indicators for long-ranga

atmospheric transported heavy metals based on national moss survey.Environ Monitoring

Assess; 13-18.

- Bergagli R. (1998). Trace elements in terrestrial plants. An ecophysiological approach

to biomonitoring and biorecovery. Springer Verlag, Berlin, New York. p: 324.

- Bergagli R., Monaci F., Borghini F., Bravi F. and Agnorelli C. (2002). Mosses and

Lichens as biomonitors of trace metals. A comparison study on Hypnum cupressiforme

and Parmelia coperata in a former mining district in Italy. Environmental Pollution 116:

279-287.

- Bold H.C. (1967) Morfology of plants, second eds. Haper&Row. New York 215-229.

- Brehm K, (1968). Die Bedeutung des kationenaustausches fűr den kationenengehalt

lebender Sphagnen. Planta (Berlin) 79. 324-345.

- Breuer K. and Mezler A. (1990) Heavy metal acummulation (lead and cadmium)and

ionexchange in three species of Sphagnecaea. II Chemical equilibrium of ion exchange

and the selectivity of single ions. Oecologia 82: 468-473.

- Brown D.H., (1984). ‘Uptake of Mineral Elements and Their Use in Pollution

Monitoring’, in A.F. Dyer, J.G. Duckett (eds), The Experimental Biology of Bryophytes,

Academic Press, Orlando, FL, pp. 229–255.

- Brown D.H. (1982) Mineral Nutrition In: smith A.J.E. (ed) Bryophyte Ecology,

Chapman& Hall London pp 383 404.

- Brown D.H. and Bates J.W. (1990). Bryophytes and nutrient cycling. J.Linn Soc.

Bot. 104: 129-147



SI BIOINDIKATORË

113

- Brown D.H., Brűmelis G. (1997). Movement of metals to new growing tissues on the

moss Hylocomium splendens (Hedw). BSg Annals of Botany 79: 679-686.

- Buse A., Norris D.,Harmens H., Bűker P., Ashenden T. And Mills G. (2003). Hevy

metals in European Mosses 2000/2001 Survey UNECE IPE Vegetation Centre for

Ecology and Hidrology ,Bangor, UK p:45.

- Bűscher P. Koedman N. and Neirinck L. (1983). Cation- exchange capacity of mosses

in relation to soil preference In: Cran W.J. Janaćek K. Rybova R. And Sigler K. (eds).

Membrane transport in plants, Proc. Symp. Held in Prague,Czechoslovakia Aug, 15-21,

1983. John Wiley&Sons, New York, pp 477-478.

- Calabrese S., D’Alessandro W., Parello F., Bellomo S., Brusca L. Application of the

moss bag miomonitoring technique in an active volcanic environment (Mt. Etna, Italy),

http://www.earth-prints.org/bitstream/2122/7053/1/ICOBTE_Calabrese%26al.pdf

- Castello M. 2007 A Comparison Between Two Moss Species Used as Transplants for

Airborne Trace Element Biomonitoring in NE Italy.

- Chaplin F.S., Oechel W.C., Cleve K., and Lawrence W. (1987) The role of mosses in

the phosphorus cycling of an Alaskan black spruce forest. Oecologia 74: 310-315.

- Cheng S., (2003). Effects of Heavy Metals on Plants and Resistance Mechanisms,

Environ Sci & Pollut Res 10 (4) 256 - 264

- Clymo R.S. (1963). Ion exchange in Sphagnum and its relation to big ecology.

Ann.Bot N.S. 27: 309-324.

- Couto J.A., Ferna´ndez J.A., Aboal J.R., Carballeira A. (2003). Active biomonitoring

of element uptake with terrestrial mosses: a comparison of bulk and dry deposition.

- Çullaj A. (2005). Kimia e mjedisit.

- Çullaj A. (2007). Analiza kimike instrumentale.

- Dietz K. J., Baier M., Kramer U., (1999). Free radicals and reactive oxygen species as

mediators of heavy metals toxicity in plants. In: Prasad MNV, Hagemeyer J., eds. Heavy

metals stress in plants; from molecule to ecosystems. Berlin, Springer-Verlag, 73-97

- Directive 76/464/EEC, (2006). Water pollution by discharges of certain dangerous

substances.

25- Duffus J. H., (2002). “Heavy Metals”–A meaningless term. Pure and Applied

Chemistry, 74, 793-807.

- Fernandez J. A., Carballeira A. (2002). Biomonitoring metal deposition in Galicia

(NW Spain) with mosses: factors affecting bioconcentration.. Chemosphere. 46: 535-542

- Fernandez J. A., Ederra A., Nunez E., Martinez- Abaigar J., Infante M., Heras P.,

Elias M. J., Mazimpaka V., Carballeira A. (2002). Biomonitoring of metal deposition in

northern Spain by moss analysis. The Sci. Tot. Environ. 300: 115-127.

- Foth H.D., Ellis B.G. (1997). Soil fertility, 2-nd Ed CRC press, Boca Ration, Florida,

pp 290.

- Ford J., Landers D., Lasorsa B., Crecelius E. and Martinson J. (1995). Inorganic

contaminants in Arctic Alaskan cosystem: long Range Atmospheric Transport or local

point sources. Scien. Total. Envirin. 160 323-335.

- Garson D. Factor Analysis. PA 765: Quantitative Research in Public Administration

North Carolina State University.

- Gjengedal E. and Steinnes E. (1990) Uptake of metal ions in moss from artificial

precipitation. Environ. Monitor. Assess 14: 77-87.

http://www.earth-prints.org/bitstream/2122/7053/1/ICOBTE_Calabrese%26al.pdf

http://www.apis.ac.uk/bibliography?f%5bauthor%5d=129

http://www.apis.ac.uk/node/61



SI BIOINDIKATORË

114

- Goffinet B., Buck W.R. (2004). Systematics of the bryophites (mosses): From

molecules to a rievised classification. Monographs in systematic Botany (Missuri

Botanical Garden Press) 98: 205-239

- Gorenijkin V.V., Holling F.H. (2005). Evidence for the most basal in land plants

dividing bryophites and tracheophites linages. Plant systematic and evolution 254: 93-

103

- Grodzinska K., Szarek-Lukaszewska G. (2001). Response of mosses to the heavy

metal deposition in Poland An overview. Environ. Pollut. 114, 443-451.

- Haxhimihali Dh., Haxhi H., Karagjozi H., Durrësi S. Fjalor i kimisë, Botime

Enciklopedike. Seria e Fjalorëve Tematik Tiranë 1984: 362-363.

- Harmens H., Norris J.A., Koerber G.R., Buse A., Steinnes E., Rűhling A. (2008)

Temporal trends (1990-2000) in the concentration of cadmium, lead and mercury in moss

across Europe. Environtal Pollution 151: 369-376.

- Harmens, H., Norris, D., Mills, G., and the participants of the moss survey (2013).

Heavy metals and nitrogen in mosses: spatial patterns in 2010/2011 and long-term

temporal trends in Europe. ICP Vegetation Programme Coordination Centre, Centre for

Ecology and Hydrology, Bangor, UK, 63 pp.

- Hutton M, Symon C., (1986). The quantities of cadmium, lead, mercury and arsenic

entering the U.K. environment from human activities. Science of the Total Environment,

57, 129-150.

- Imperato M., Admo P., Naimo D., Arienzo M., Stanzione D. and Violant P. (2003).

Spatial distribution of heavy metals in urban soils of Naples city Italy. Environ. Pollut.,

124, 247-256.

- Jovović A., Kovačević Z., Radić D., Stojiljković D., Obradović M., Todorović D.,

Stanojević M., (2010). The Emission Of Particulate Matters And Heavy Metals From

Cement Kilns– Case Study: Co-Incineration Of Tires In Serbia, Chemical Industry &

Chemical Engineering Quarterly, 16 (3), 213-217.

- Kenrick P. Crane P.R. (1997). The origin and early evolution of plants on land. Natura

389: 33-39- Kimmerer R.W. (2003). Gathering moss Oregon. Oregon State University

Press.

- Koedman N. and Bűscher P. (1983). Studies on the possible role of cation exchange

capacity in the soil preference of mosses. Plant Soil 70: 77-93.

- Lammel G., Ghim Y. S., Broekaert J., Gao H., (2006). Heavy Metals In Air of an

Eastern China Coastal Urban Area and the Yellow Sea. Fresenius Environmental

Bulletin, Volume 15, No 12a, 1539-1548.

- Lammel G., Brüggemann E., Gnauk T., Müller K., Neusüss C. and Röhrl A., (2003). A

new method to study aerosol source contributions along the tracts of air parcels and its

application to the near-ground level aerosol chemical composition in central Europe.

Journal of Aerosol Sciences, 34, 1-25.

- Lazo P., Vasjari M., Frontasyeva M.V., Stafillov T., Malaj F., Gjika I., Goryainova Z.,

Baceva K, (2012). Active moss biomonitoring technique for atmospheric deposition of

heavy metals study in Tirana and Vlora cities, Albania, Fresenius Environmental

Bulletin, Vol. 21; No. 8 (accepted for publication)

- Leblond S. (2004). Ëtude pluridisciplinaire du transfert des métaux de l’atmosphére

vers les mousses (Scleropodium purum): Suivisur un site rural (Vouzon, France). These

de Doctorat Universite Paris 7- Denis Diderot, Paris France 214 pp.







SI BIOINDIKATORË

115

- Loring, D.H., Rantala, R.T.T., 1992, Manual for the geochemical analysis of marine

sediments and suspended particulate mater, Earth Sciences Reviews, 32, 235-283

- Makholm M. M., Mladenoff D. J., (2005). Efficacy of a Biomonitoring (Moss Bag)

Technique For Determining Element Deposition Trends On A Mid-Range (375 Km)

Scale, Environmental Monitoring and Assessment, 104, 1–18, DOI: 10.1007/s10661-005-

6398-3 _c Springer

- Markert B., Wappelhorst O., Weckert V., Herpin U., Siewers U., Friese K.,Breulmann

G. (1999). The use of bioindicators for monitoring the heavy-metal status of the

environment. Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry. 240: (2) 425-429.

- Markert B.A., Breure A.M. & Zechmeister H.G. (2003). Definitions, strategies and

principles for bioindication/biomonitoring of the environment. In: Markert BA, Breure

AM & Zechmeister HG (eds) Bioindicators and biomonitors. Elsevier, Oxford 3-39.

- Moriarty F. (1999). Ecotoxicology - the study of pollutants in ecosystems. 3rd edition.

Academic Press, San Diego. 347.

- Mulgrew A., Williams P. (2000). Biomonitoring of air quality using plants, Air hygiene

reportno. 10, (paragraph 1.6 Urban and industrial surveys), http://www.umweltbundesamt.

de/whocc/AHR10/II-HM-1.htm

- Nieboer E., Richardson D.H.S. (1981). Lichens as monitors of atmospheric deposition.

Atmospheric pollutants in natural waters. Ann Arbor Science Publishers. 339-380 pp.

- Nieboer E., Richardson D.H.S. (1980). The replecment of the nondescript term “heavy

metal” by a biologically and chemically significant classification of metal ions Environ.

Pollut.(Ser. B) 1: 3-26.

- Nriagu J. O., (1989). A global assessment of natural sources of atmospheric trace

metals, Nature, 338, 47-49.

- Nriagu J. O, Pacyna J. F., (1988). Quantitative Assessment of Worldwide

Contamination of Air, Water, and Soils by Trace Metals. Nature, 333, 134-139.

- Onianwa P.C. (2001). Monitoring Atmospheric Metal Pollution:A review of the use of

mosses as indicators .Environ. Monit.assess.71:13-45.

- Pacyna, J. M., Pacyna, E. G., Aas, W., (2009). Changes of emissions and atmospheric

deposition of mercury, lead, and cadmium, Fifty Years of Endeavour, Atmos. Environ.,

43, 117–127.

- Panda S. K., Choudhury S., (2005). Chromium stress in plants, Brazilian Journal of

Plant Physiology, ISSN 1677-0420, vol.17 no.1.

- Pirrone1 N., Cinnirella S., Feng X., Finkelman R.B., Friedli H.R., Leaner J., Mason R.,

Mukherjee A.B., Stracher G. B., Streets D. G., Telmer K., (2010). Global mercury

emissions to the atmosphere from anthropogenic and natural sources, Atmos. Chem.

Phys., 10, 5951–5964 www.atmos-chem-phys.net/10/5951/2010/doi:10.5194/acp-10-

5951-2010

- Pitcairn C.E.R., Fowler D., Grace J. (1995). Deposition of fixed atmospheric nitrogen

and foliar nitrogjen content of bryophytes and Calluna vulgaris (L.) Hull. Environmental

Pollution 88,193-205.

- Pickering D.C., Puia I.L. (1969). Mechanism for the uptake of zinc by Fontinalis

antipyretic. Physiol. Plant 22: 653-660.

- Popper Z.A., Fry S.C. (2003). Primary cell wall composition of bryophites and

charophytes. Ann. Bot. 91: 1-12.








http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_serial&pid=1677-0420&lng=en&nrm=iso

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_serial&pid=1677-0420&lng=en&nrm=iso

http://www.atmos-chem-phys.net/10/5951/2010/doi:10.5194/acp-10-5951-2010

http://www.atmos-chem-phys.net/10/5951/2010/doi:10.5194/acp-10-5951-2010



SI BIOINDIKATORË

116

- Puckett K.J. (1998). Bryophytes and lichens as monitors of metal deposition. In: Nash

TH III & Wirth V(eds)Lichens, bryophytes and air quality. J. Cramer, Berlin, Stuttgart.

Bibliotheca Lichenologica. 30: 321-267.

- Raven J.A., Griffiths H., Smith E.C., Vaughn K.C. (1988) New perspectives in the

biophysics and physiology of bryophites. Maney Publishing and the British Bryological

Society, UK, pp 261-275.

- Richter A., Dainty J. (1989). Ion behaviour in plant cell walls. Selective cation

binding by Sphagnum russowii cell walls. Can. J. Bot. 68 773-781.

- Rühling A, Tyler G. (1968). An ecological approach to the lead problem. Botaniska

Notiser 122, 248– 342.

- Rűhling A., Tyler G. (1970). Sorption and retention of the heavy metals in the

woodland moss hylocomium splendens. Br, et Sch.Oikos 21: 92-97.

- Rühling Å., Steinnes E. (1998). Atmospheric heavy metal deposition in Europe 1995-

1996. Nordic Council of Ministers, NORD 15: 66.

- Sacharova J, Suchara I. (1998). Atmospheric deposition levels of chosen elements in

the Czech Republic determined in the framwork of the International Bryomonitoring

Program 1995.Sci Total Environ: 225:32-50.

- Saitanis C.J., Frontasyeve M.V., Steinnes E., Palmer M.W., Ostrovnaya S.F.,

Gundorine S.F. (2012). Spatiotemporal distribution of airborne elements monitored wiyh

yhe moss bags technique in the greater Thriason Plain Attica Greece. Environ. Monit

Assess (March 2012)

- Saraçi M., Çullhaj A., Robinson D., Damo B., (1995) Analytical investigation of soil

from tree plantation in south east Albania. Fresenius Environmental Bulletin 4: 624-629.

- Schutzendubel A., Polle A. (2002). Plant responses to abiotic stresses: heavy metal-

induced oxidative stress and protection by mycorrhization. J Exp Bot 53: 1351–1365

- Shallari S., Kristo I., Sallaku F., Sulce S. (2009). Concentration and distribution of

cooper, zinc and cadmium in contaminated soil near metalurgical plant of Elbasan

Albania. Option mediterranéennes seria A n.50: 425-432

- Shimwell D.W., Lauric A.E. (1972). Lead and zinc contamination of vegetation in the

southern Pennines. Environ. Pollut. 3: 291-301.

- Spiric Z., Frontasyeva M.V., Stafilov T., Steinnes E., Bukovec D., Gundorina S.F.,

Ostrovnaya T.M., Enimiteva V. (2009). Multielement Atmospheric Deposition Study in

Croatia Using Moss Biomonitoring, NAA, AAS and GIS Technologies,.

- StafilovT.,Barandovski L., Frontasyeva M.V., Šajn R., Steinnes E. (2012) Moss

biomonitoring of atmospheric pollution with heavy metals in the repoblic of Macedonia,

25th Task Force Meeting of the UNECE ICP- Vegetation, 31th January – 2nd February

2012, Brescia, Italy, http://icpvegetation.ceh.ac.uk/events/documents/Stafilovetal.pdf

- Taylor F.G., Witherspoon J.P. (1972). Retention of simulated fallout perticles by

lichens and mosses. Health Phys. 23: 867-869.

68- Technical Report No. 3, Environment Australia, Review of data on heavy metals in

ambient air in Australia, May 2002, ISBN 0 6425 4781 5, http://www.environment.gov.au/atmosphere/airquality/publications/report3/chapter2.html - Temple P.J., McLaughlin D.L., Linzon S.N., Wills R. (1981). Moss bag as monitors of

atmospheric deposition. J. Air Pollut. Control Assoc. 31: 668-670.

http://icpvegetation.ceh.ac.uk/events/documents/Stafilovetal.pdf

http://www.environment.gov.au/atmosphere/airquality/publications/report3/chapter2.html



SI BIOINDIKATORË

117

- Thomas W. (1984). Staistical models for acumulation of PAH, chlorinated

hydrocarbons and trace metals in epiphytic Hypnum cupressiforme.Water Air Soil Pollut.

22:355-370.

- Tota O., Huqi B., Skuraj E., Sallaku S. (2010). An investigation of the spatial

variability of heavy metal concentration in floodplain sediments around the metalurgical

combine of Elbasn, Albania. Research Jurnal of Agricultural Science 42: 340-346

- Turner B.L., Baxter R., Ellwood N.T., Whitton B.A. (2003). Seasonal phosphatase

activities of mosses from Upper Teesdale, northern England. J Bryol. 25: 189-200

- Tyler G. (1990). Bryophytes and heavy metals: a literature review. Botanical Journal

of the Linnean Society, 104, 231–253, 0024-4074.

- UNDP – Albania, (2010). Ferrochrome Smelter, Elbasan _Final EIA Report.

- United Nations Economic Commission for Europe. (2010). Convention on Long-

Range Transboundary Air Pollution Monitoring. Monitoring of Atmospheric Heavy

Metal and Nitrogen Deposition in Europe Using Bryophytes Monitoring Manual. Survey.

- US EPA, (1996). US Environmental Protection Agency, Integrated Risk Information

System (IRIS). Manganese (CASRN 7439-96-5). www.epa.gov/iris/subst/0373.htm

- Vasconcelos, M. T. S. D. & Tavares, H. M. F. (1998). Atmospheric metal pollution

(Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb and Zn) in Oporto city derived from results for low-volume

aerosol samplers and for the moss Sphagnum auriculatum bioindicator. Science of the

Total Environment, 212, 11–20, 0048-9697.

- Zechmeister HG, Hoenwallner D, Riss A, Hanus-Illnar A. (2003). Variation in heavy

metal concentrations in the moss species abietinella abietina (Hedw) Fleisch according to

sampling time,with site variability and increase in biomass. Science of the Total

Environment 301: 55-65.

- WBK & Associates Inc., (2004). Assessment Report On Manganese For Developing

An Ambient Air Quality Objectives, Pub. No: T/775 ISBN No. 0-7785-3947-4 (Printed

Edition) ISBN No. 0-7785-3949-0 (On-line Edition)

http://www3.gov.ab.ca/env/info/infocentre/publist.cfm)

- Wetman G.F., Timmer V. (1967). Feather moss growthand nutrient content under

upland black spruce. Woodlands Research Index, Pulp and Paper researchInstituteof

Canada, Pointe Claire, P. Q., Canada 138: 1-38.

- Wells G.M., Brown D.H. (1990). Ionic control of intracellular and extracellular Cd

uptake by the moss Rhytidiadelphus squarrosus (Hedw) Warnst. New Phytol. 116: 541-

553.

- Whelpdale D.M., Summers P.W., Sanhueza E. (1998). A global overwiew of

atmospheric acid deposition fluxes. Environmental Monitoring and Assessment 48: 217-

240.

- Wittig R. (1993). General aspects of biomonitoring heavy metals by plants. In:

Markert B. (ed) Plants as biomonitors - Indicators for heavy metals in the terrestrial

environment. VHC, Weinheim, p 3-27.

http://www3.gov.ab.ca/env/info/infocentre/publist.cfm

monitorimi i cilËsisË sË ajrit nË shqipËrinË lindore me

Documents