mokuna 1 mana‘onahoahoola.prel.org/pdf/mokuna_1_haawina_haumana.pdfmanawa mua loa no ka loa‘a...

Mokuna 1 Mana‘o

Ha‘awina Haumana

• Ka Mo‘olelo o Jesse

• NÅ Ha‘awina:

- Ha‘awina 1: Ke Kumu o Ko‘u Mau ‘Ano

- Ha‘awina 2: Maopopo ka Inaina

- Ha‘awina 3: Ka Hana Lele ‘‰ ‘Ana

Ho‘oikaika Kino Mokuna 1 Ka Mo‘olelo o Jesse

© 2008 by PREL Ha‘awina Haumana 1-1

Ka Mo‘olelo o Jesse

Ua wehe mai ‘o Jesse i kÅna puke ‘epekema hou loa a lohe maila nØ ‘o ia i ke kani ‘a‘ina ‘ana o nÅ ‘ao‘ao i ka huli ‘ana no ka manawa mua. Hanu maila ‘o ia i k‰lÅ ‘ala kÅka‘ikahi o ka puke hou. He haumÅna ‘o Jesse ma ke kula ha‘aha‘a ‘o Kawaiola mai ka papa mala‘ao a ‘o k‰ia ka manawa mua loa no ka loa‘a ‘ana mai o kekahi puke hou iÅ ia. “E uhi ‘ia iho nØ kÅ ‘oukou mau puke ma mua o ko ‘oukou ho‘i ‘ana mai i ke kula i ka lÅ ‘apØpØ,” i kauoha aku ai ‘o Mike Char i kona kË ‘ana i mua o nÅ haumÅna a pau. “E mÅlama pono i k‰ia mau puke hou. A inÅ ‘a‘ole hiki iÅ ‘oe ke mÅlama pono i kÅu puke, e hÅ‘awi aku ana nØ wau iÅ ‘oe i ka puke mai nÅ makahiki i hala.” A ‘o ko lÅkou ‘ae koke ‘ana mai nØ ia a hÅ‘awi akula ‘o ia i nÅ puke a pau e pono ai nÅ haumÅna pÅkahi no k‰ia makahiki kula hou. E nÅnÅ ana ‘o Jesse i ka nui o nÅ puke i waiho maila ma luna o kona pÅkaukau. Ua mÅka ‘ia ‘o lalo o nÅ puke i nÅ helu me ka peni kuni ‘ele‘ele. He mana‘olana kona i ka holo ma‘alahi ‘ana o k‰ia makahiki kula, akÅ, ua ‘ike ‘o ia i ka nunui o nÅ puke a komo maila ka mÅka‘u iki i ia nunui. “TsÅ!” kona mana‘o mua, akÅ, no‘ono‘o ihola ‘o ia, “Mahalo nui wau i ku‘u wahi puke hou.” Ua pau nÅ puke i ka hÅ‘awi ‘ia, a laila, ua ha‘i ‘o Mike Char i kÅna po‘e haumÅna, “E nÅ haumÅna, e ha‘i ana wau iÅ ‘oukou i nÅ lula o ka papa a nui ko‘u k‰wÅ no k‰ia makahiki kula hou. Makemake nui wau e hana kËpono ‘oukou i le‘ale‘a ka hele kula ‘ana no kÅkou a pau!” A ua nui loa kona mino‘aka. Ua kÅka‘a a‘e ko Jesse mau maka. “Au‰! Ua lohe ‘‰ ‘ia mai nÅ lula ma mua,” i no‘ono‘o ai ‘o Jesse iÅ ia iho. Ua kau kona mau maka ma luna o Mike Char me ka manakÅ. Ho‘omaka ‘o Mike Char e wehewehe aku i nÅ lula like Åna i lohe ‘‰ mai ai mai kona wÅ li‘ili‘i loa, i kona wÅ ho‘i ma ka papa mÅlaa‘o. I ka ho‘omau ‘ana aku a ke kumu i kÅna ‘Ølelo, kau ‘o Jesse i kona mau lima ma kona pÅkaukau. A ma muli o ia ‘Ølelo manakÅ, e uhae aku ana kona mau manamana lima i ka pepa a e ka‘a ana i kinipØpØ pepa ‘u‘uku loa. “InÅ kaha wau i kou inoa he ‘ekolu manawa ma ka papa poho, e noho pË ‘oe me a‘u ma hope o ke kula he kanahÅ mÈnuke…” Mau nØ ka ‘Ølelo a Mike Char, a laila, kiloi ‘oko‘a wale akula ‘o Jesse i ka mua o ke kinipØpØ i kahi e kË ana ‘o Mike Char. A ‘ike akula nØ nÅ keiki a pau i ia kolohe a Jesse, a e nÅnÅ wale aku ana nØ ‘o ia i ‘Ø a i ‘ane‘i me he mea lÅ makemake e ‘ikemaka i ke keiki nÅna i kiloi. Ho‘onË ‘o Mike Char me ka uluhua, akÅ, ho‘omau akula ‘o ia i kÅna wehewehe ‘ana aku i nÅ lula o ka papa ma hope o ka haka pono ‘ana o nÅ keiki. “Ma nÅ ‘auinalÅ o k‰lÅ me k‰ia PØ‘ahÅ, holoi ‘ia iho nØ nÅ inoa a pau ma luna o ka papa poho . . .” A kiloi hou aku ‘o Jesse i kinipØpØ a ho‘i koke kona mau lima ma hope mai nØ o kÅna hana kolohe.



Ua ‘aka‘aka nui ka papa holo‘oko‘a. “‘Aka‘aka kÅna hana,” wahi a Randy mai kona wahi noho ma ka laina ‘elua o nÅ pÅkaukau. ‘A‘ole ‘o Mike Char i ‘ike iki mai hea mai i kiloi ‘ia mai ai ke kinipØpØ pepa. Nukunuku akula ‘o Mike Char i kÅna po‘e haumÅna, “‘O ke keiki nÅna e kiloi nei i nÅ kinipØpØ pepa, ‘o ‘oe ana ka mua e noho pË me a‘u ma hope o ke kula inÅ ‘ikemaka wau i kÅu hana!” ‘O Jesse, ua pau kÅna hana kolohe, no ka mea, ‘a‘ole ‘o ia i makemake e hana‘ino i kÅna kumu hou ma ka lÅ mua loa o ke kula. ‘Ane‘ane pau ka ha‘i‘Ølelo a Mike Char a penei kÅna ‘Ølelo hope i kÅna po‘e haumÅna, “Ho‘okahi wale nØ a‘u mea e ha‘i aku ai iÅ ‘oukou a pau. E mÅlama maika‘i loa kÅkou i ka nu‘ukia no k‰ia makahiki kula.” E kuhikuhi pololei aku ana ‘o ia i ka nu‘ukia e waiho nei i luna o ka papa poho. “E heluhelu pË kÅkou.” Ua heluhelu mÅlie nÅ haumÅna a pau i ka nu‘ukia i ko Mike Char kuhikuhi ‘ana aku i nÅ hua‘Ølelo pÅkahi. “E maka‘ala ‘oe i kou mana‘o, no ka mea, ‘o ia ana kÅu ‘Ølelo. E maka‘ala i kÅu mau hua‘Ølelo, no ka mea, ‘o ia ana kÅu hana. E maka‘ala i kÅu hana, no ka mea, ‘o ia ana kÅu hana ma‘a mau. E maka‘ala i kÅu hana ma‘a mau, no ka mea, ‘o ia ana kou ‘ano. E maka‘ala i kou ‘ano, no ka mea, ‘o ia ana kou hopena.” ‘A‘ohe leo o nÅ haumÅna a pau. ‘A‘ole i maopopo nÅ mea a pau iÅ Jesse, akÅ, ua ‘ike nØ ‘o ia i ka mana‘o o hopena, ‘o ia nØ ka hopena o kou ola. E makaloi aku ana ‘o Jesse i ka nu‘ukia ma luna o ka paia a e no‘ono‘o ana ‘o ia i ke kaona o ia ‘Ølelo nona iho. “E MÅmÅ,” i ‘uÅ aku ai ‘o Jesse i kona komo ‘ana aku i ka puka ma kona hale pono‘È. “E MÅmÅ!” ‘A‘ohe wahi leo o loko o ka hale. Ua lohe mai nei nØ ‘o ia i ke kanikani o nÅ mele mai loko mai o ka hale o kona hoa kaiÅulu. Kiloi ihola ‘o Jesse i kÅna ‘eke hÅ‘awe ma ka papahele a ‘o kona hele akula nØ ia i kahi o ka lumi kuke. Aia he leka pØkole ma luna o ka pahu hau. “E Jesse—pa‘a wau ma ka‘u ‘oihana, a laila, e holoholo pË ana mÅua ‘o ‘Anak‰ Aida. E ho‘omÅkaukau ‘oe i kÅu ‘aina ahiahi. E ho‘i ana wau i ka hale ma hope aku. Me ke aloha nØ, MÅmÅ.” Ua wehe ‘o Jesse i ka puka o ka pahu hau no ka huli ‘ana aku i mea ‘ai mÅmÅ. E kË ana ‘o ia i mua o ka pahu hau hÅmama a e nÅnÅ aku ana ‘o ia i loko me ka ‘ono ‘ole i kekahi mea. E ho‘omaopopo mai ana ‘o ia i ka wÅ a kona mÅmÅ i ha‘i aku ai iÅ ia no ka loa‘apono o kona wahi pÅpÅ, “E Jesse, ‘a‘ole paha e ho‘i mai ana kou pÅpÅ no ka wÅ lØ‘ihi. Ua loa‘apono ‘o ia no kekahi mea ‘ino a e hele pololei ana ‘o ia i ka hale pa‘a hau.” Ua nui kona u‰ ‘ana. ‘O ia nØ ka makahiki i hala aku nei. I k‰ia mau lÅ, pa‘ahana mau kona mÅmÅ ma kÅna ‘oihana a ua ne‘e akula ko Jesse kaikua‘ana nona ka inoa ‘o Jared i kona hale pono‘È ma hope o kona puka ‘ana mai ke kula ki‘eki‘e.



“Ma muli paha o kona ka‘a pono‘È . . .” i no‘ono‘o ai ‘o Jesse i loko nØ o kona na‘au ‘eha. KÅka‘ikahi ko Jared ho‘i ‘ana mai i ka home. Kalaiwa pinepine ‘o ia i kona ka‘a Honda i ho‘ohinuhinu ‘ia a nani. I kekahi manawa na‘e, ‘ae ‘o ia i ka holo pË me Jesse. Ua ha‘i ‘o Jared iÅ Jesse, no PÅpÅ nØ ka hewa no ka pilikia nui o ka ‘ohana. “He keu ‘o ia a ka hËpØ,” i namunamu aku ai ‘o Jared. “‘O ka po‘e hËpØ loa wale nØ nÅ mea ho‘opilikia i ka ‘ohana, no ka mea, inÅ akamai ‘oe ma ia hana, ‘a‘ole ‘oe e loa‘apono ana.” Ua kÅ‘ili mai ‘o Jesse i ke kini wai hua‘ai mai loko mai o ka pahu hau a komo akula ‘o ia i ka lumi ho‘onanea. Unuhi nØ ho‘i maila ‘o ia i kÅna mau puke mai kÅna ‘eke hÅ‘awe mai a nÅnÅ ihola ‘o ia i k‰lÅ me k‰ia puke pÅkahi. A kau a‘ela kona mana‘o i kona wahi mÅmÅ no kona kØkua ‘ana iÅ ia ma ka ‘Øwiliwili ‘ana aku i kÅna mau puke hou. ‘A‘ole nØ i hiki ke nani kekahi makana i kÅ Jesse ‘Øwiliwili ‘ana mai. Ua lÅlau ‘o ia i loko o ka pahu ‘ume lako no ka loa‘a ‘ana mai o ka ‘ËpÅ a me ka leki, a ‘o ka leki pau loa ka mea o loko o ia pahu ‘ume. He ‘Ølelo pelapela kÅna i ho‘opuka aku ai iÅ ia iho. A ‘o ka loa‘a ‘ana mai nØ o kahi leki ‘Åhinahina iÅ ia. ‘O ia ka leki i ho‘ohana pinepine ‘ia no ka ho‘oponopono ‘ana aku i kona mau kalipa. Ua lawe ‘o ia i ka ‘ËpÅ, ke ‘eke mÅku‘e mai ka hale kË‘ai mai, a me ka leki ‘Åhinahina i loko o ka lumi ho‘onanea. Hemahema wale nØ kÅna ‘Øwiliwili ‘ana i nÅ puke. A iÅ ia i ‘Øwiliwili ai e mau ana ke kanikani nui o ke mele mai ka hale o kona hoa kaiÅulu. I ke kakahiaka a‘e, ua unuhi maila ‘o Jesse i kÅna mau puke mai loko mai o kÅna ‘eke hÅ‘awe a waiho wale ihola nÅ puke ma luna o kona pÅkaukau. Ho‘omÅke‘aka ‘o Randy iÅ ia penei: “HË ka pupuka o kÅu mau puke kula! Na wai lÅ i ‘Øwiliwili aku i kÅu mau puke kula—‘o kÅu ‘Èlio anei ia?” E ‘aka‘aka pË ana nÅ keiki e kË ana ma ia wahi kokoke aku nØ i kona wahi pÅkaukau. Ua pi‘i koke ka huhË o Jesse a me k‰ia ‘o ia i pÈkananÅ aku ai i nÅ keiki, “P‰lÅ paha, akÅ, hiki nØ ia‘u ke heluhelu i k‰ia mau puke!” Ua pa‘a nÅ waha o nÅ keiki a pau a ua nÅnÅ pono ‘o Randy iÅ Jesse. Lele koke akula ‘o Randy me ka makemake e ho‘oku‘i aku iÅ ia. ‘O ka mino‘aka ko Jesse pane a me ka unuhi ‘ana mai i ke kinipØpØ pepa mai loko mai o kona pÅkaukau a ‘o ke kiloi wale nØ ia i ka ihu o Randy. Ua ho‘omÅke‘aka hou maila nÅ keiki a pau. “Aloha kakahiaka e nÅ haumÅna!” Ua hØ‘ea mai nei ‘o Mike Char ma ia manawa kËpono nØ. “He ‘umi wale nØ minuke i koe a kani ka pele.” Me ka makemake ‘ole e ho‘opilikia hou aku, ua naue aku ‘o Randy i kahi o kona pÅkaukau ma ka ‘ao‘ao a‘e o ka lumi papa. Ua hani mÅlie nØ ho‘i ‘o Maile i mua a ki‘i maila i ka leki ma luna o ko Mike Char pÅkaukau. Ho‘i ‘o Maile i kona noho a ki‘i maila ‘o ia i kÅ Jesse mau puke me ka ‘È ‘ana aku iÅ ia, “E hÅ‘awi mai ia‘u.” E nÅnÅ pono ana ‘o Jesse i kÅ Maile ho‘ohemo a ‘Øwiliwili nani ‘ana i kÅna mau puke me ka pepa mÅku‘e mai ka hale kË‘ai ‘o Times. Ke pau kÅna hana, kau ‘o ia i nÅ puke ma luna o ko Jesse pÅkaukau. No‘ono‘o ‘o Jesse iÅ ia iho, “Akamai ‘o ia ma nÅ mea a pau!”



He pelaha a i ‘ole he kahaki‘i ka ha‘awina a nÅ haumÅna a pau. Ua ho‘omaka ka papa e no‘ono‘o i ka nu‘ukia a Mike Char i hØ‘ike aku ai iÅ lÅkou i nehinei. I k‰ia lÅ lÅkou e hØ‘ike aku ai i ka mana‘o o ia nu‘ukia. “E maka‘ala ‘oe i kou mana‘o, no ka mea, ‘o ia ana kÅu ‘Ølelo. E maka‘ala i kÅu mau hua‘Ølelo, no ka mea, ‘o ia ana kÅu hana." “He aha ana kÅu e hana aku ai?” i niele ihola ‘o Kalei. E hiØ ana ‘o Kalei ma ko Jesse pÅkaukau me ka nÅnÅ ‘ana aku i kÅ Jesse pepa. He ‘olu‘olu kona ‘ano. I kekahi manawa, ho‘ohenehene ‘ia ‘o Kalei no kona pu‘ipu‘i, akÅ, ‘a‘ohe ona hopohopo iki. E nÅnÅ wale iho ana nØ ‘o Kalei i kÅ Jesse pepa ma‘ema‘e loa. Pane akula ‘o Jesse iÅ Kalei, “‘A‘ole maopopo ia‘u.” KË a‘ela ‘o Jesse no ke ki‘i ‘ana mai i ka pahu peni ma ‘Ø aku o ka lumi. E ‘alawa iho ana ‘o ia i ko Randy pÅkaukau i kona kÅ‘alo ‘ana. He nani kÅna mau pale‘ili puke i nÅ ki‘i o nÅ kÅne kaulana o ka he‘enalu. He mea ho‘onÅukiuki k‰lÅ wahi pale‘ili puke iÅ Jesse. Ki‘i maila ‘o ia i ka pahu peni a pololei akula ‘o ia i kona pÅkaukau. Ho‘omaka ‘o Jesse i ke kaha ki‘i ‘ana i kÅna pelaha. “‘O wai k‰nÅ?” i niele hou aku ai ‘o Kalei me ke ki‘ei ‘ana i kÅna pepa. “‘O ia ku‘u wahi kaikua‘ana. ‘O Jared kona inoa,” i pane aku ai ‘o Jesse. Mea aku ‘o Kalei iÅ Jesse, “HË ka nani o kona ka‘a, ‘eÅ!” HÅli‘ali‘a maila ‘o Jesse i kona wÅ me kona kaikua‘ana a e ‘Ølelo mau ana ‘o ia no kona makemake i ka‘a nani loa a he puni nØ ho‘i kÅna no ka heihei ka‘a ‘ana. I ko Jared noho pË ‘ana ma ka home, ‘o ke kahaki‘i ‘ana i nÅ ka‘a heihei kÅna hana punahele loa ma ka hale. A ua ho‘opili a‘ela ‘o ia i kÅna mau ki‘i i nÅ paia o ka lumi hiamoe. Ho‘omaopopo nØ ho‘i ‘o Jesse i ka ‘Ølelo ma‘a mau a Jared no kona kË‘ai ‘ana mai i ka‘a nani loa nona iho. Ua mÅlama ‘o ia i kÅna kÅlÅ a pau, a laila, kË‘ai mai nØ ‘o ia i ka‘a nani loa nona iho nØ. Ua wehewehe ‘olu‘olu ‘o Jesse iÅ Kalei, “He ‘oihana paha kÅna. A p‰lÅ paha ‘o ia e ho‘okØ aku ai i kona ‘i‘ini no ke ka‘a nani hou.” E hopohopo iki ana ‘o Jesse no kÅna ki‘i, no ka mea, ua makemake nui ‘o ia e ho‘okØ maika‘i i ia ha‘awina e pili ana i ka nu‘ukia. ‘O kÅ Jesse kaha hope loa ma luna o kÅna pelaha, ‘o ia nØ ka mahiole e lewalewa iho ana mai ke aniani o ke ka‘a, a laila, ua kala ‘o ia i nÅ ‘Åpana uhi noho i kÅpala ‘ia me ka lauana aloha. “E ho‘oma‘ema‘e kÅkou i ka papa, e nÅ haumÅna,” i k‰nÅ aku ai ‘o Mike Char. “He ‘umi wale nØ minuke i koe, a laila, ‘o ka wÅ e ‘ai ai nØ ia. A maika‘i loa kÅ ‘oukou hana ma ka pelaha! Ha‘aheo loa wau iÅ ‘oukou pÅkahi a pau!”



KË ‘o Jesse a hele akula i ka hakakau no ka ho‘iho‘i ‘ana aku i ka pahu peni. Aia nÅ haumÅna a pau ma mua o ka hakakau e ho‘Å‘o ana e ho‘iho‘i i kÅ lÅkou mau mea a pau. Kiloi wale akula ‘o Jesse i kÅna mea ma luna o nÅ mea a pau. I ko Jesse hØ‘ea ‘ana aku i kahi o ko Randy pÅkaukau, ‘ike maila ‘o ia iÅ Randy i kahi mamao loa aku, akÅ, aia nØ kÅna mau puke i laila. ‘Alawa ko Jesse mau maka i ‘Ø a i ‘ane‘i, a laila, iÅ ia i ‘ike ‘ole aku ai i kekahi hoa papa e nÅnÅ mai ana iÅ ia, uhae ihola kona mau manamana lima kolohe i ka pale‘ili puke a Randy. He puka nui ko luna o kÅ Randy pale‘ili puke ma waena konu o ke ki‘i he‘enalu, a me ka nÅnÅ ‘ole ‘ana aku i hope, ua ho‘i pololei ‘o Jesse i kona wahi noho. A i ka manawa i ho‘i ai ‘o Randy i kona pÅkaukau, ‘o kona ‘uÅ akula nØ ia me ka inaina, “Ua aha ‘ia mai nei kÅ!” “E RANDY!” i nukunuku aku ai ‘o Mike Char ma mua o ka ho‘omau ‘ana o ko Randy waha. “Ua uhaehae ‘ia ku‘u wahi puke! ‘Akahi nØ a ku‘u mÅmÅ i kË‘ai mai i ku‘u pale‘ili puke! E loa‘apono ana ‘o ha‘i!” Hele akula ‘o Mike Char i ko Randy alo me ka minamina e hØ‘olu‘olu i kona na‘au huhË. A ma ia wÅ, aia ‘o Jesse ma kona pÅkaukau ke ho‘oponopono nei i nÅ lako. Ua kani ka pele no ka wÅ ‘ai. Ma hope o ka pahu ‘awÈwÈ ‘ana o Jesse i kona noho ma lalo o ke pÅkaukau, ‘o ia ka mua o ke keiki ma ka laina. He ‘ono ho‘i kÅu ka ‘aina awakea iÅ Jesse. ‘O ka pakeki ka ‘ai o ia lÅ a he punahele nØ ho‘i ‘o ia. I kÅna ‘ai ‘ana, ua ‘Ø ‘o ia i kÅna palaoa a loa‘a he puka, a laila, ho‘okomo ‘o ia i ka pakeki i loko a piha pono ka palaoa i ka pakeki. A ma ka wÅ ‘ai, e kama‘ilio ana ‘o Keola me Jesse. “He aha kÅu i kahaki‘i ai?” i nÈnau aku ai ‘o Jesse iÅ Keola. ‘O Keola ka haumÅna loea loa ma ka hana no‘eau i loko o ka papa. Pane akula ‘o Keola iÅ Jesse me k‰ia, “Ua kahaki‘i wau i ka wailele me ka li‘ili‘i loa o ka wai o luna loa, akÅ, i ke kahe ‘ana o ia wai i lalo, helele‘i mai ka ua a hele a piha loa ke kahawai.” IÅ ia i naunau ai i kÅna mea ‘ai, nunenune nui ‘o Jesse i kÅ Keola ki‘i. ‘A‘ole hiki iÅ ia ke maopopo ka mana‘o. “He nani nØ,” kÅna i ‘Ølelo wale aku ai nØ. “‘Ano like ‘o ia me ka ho‘omaka ‘ana o kekahi mea li‘ili‘i loa, a laila, ma hope aku nØ paha, hele ‘o ia a nui a‘e, a laila, ‘a‘ole hiki ke kË a weliweli nØ ia. He kahawai ko hope o ku‘u hale a p‰lÅ pË nØ ia.” E no‘ono‘o mai ana ‘o Jesse iÅ ia iho. E loa‘a ana paha ke kaha maika‘i loa iÅ Keola. Loa‘a nØ iÅ ia ke kaha maika‘i loa i nÅ manawa a pau ma ka mÅkau hana no‘eau. No ka mana‘o o ka lilo ‘ana o kekahi mea li‘ili‘i loa i mea nui ‘ino nØ, ua ho‘omaopopo k‰ia mana‘o i kÅna uhae ‘ana i kÅ Randy pale‘ili puke. Minamina iki ‘o ia, no ka mea, ‘a‘ole paha he pono kÅna hana ‘ino ‘ana iÅ Randy.



Ma hope mai nØ, pÅ kona po‘ohiwi iÅ Mike Char. Ua nÅnÅ ‘o Jesse i luna a ‘ike ko lÅua maka kekahi i kekahi. Ua nÈnau akula ‘o Mike Char iÅ Jesse me ka mino‘aka nui ‘ana, “E ka‘u haumÅna ‰, e komo mai paha ‘oe i loko o ka lumi papa e kipa mai ia‘u ma hope o ka wÅ ‘ai? E ‘olu‘olu ‘oe, e kØkua mai ia‘u ma ka‘u hana. He mea iki wale nØ.” “Hiki nØ,” i pane koke ai ‘o Jesse i kÅna kumu kula. E hopohopo nui ana ‘o ia i kÅna hana ‘ino ma ka papa a ua maopopo i ke kumu nÅna nØ i hana. IÅ ia nØ a pau kÅna ‘ai ‘ana, ua kiloi ‘o ia i kÅna pÅ a ho‘i pololei akula ‘o ia i ka lumi papa. HÅmama ka puka komo i kona hØ‘ea ‘ana aku i laila a e noho ana ‘o Mike Char ma kona noho pono‘È. E heluhelu ana ‘o ia me ka ‘ai pË ‘ana i kÅna kanauika. “E noho i lalo e Jesse,” i k‰nÅ aku ai ‘o Mike Char. “E Jesse, ua ‘Ølelo pekapeka maila ‘o ha‘i ia‘u a mea mai ia haumÅna, ua ‘ike maka ‘o ia iÅ ‘oe ma ka uhae ‘ana i kÅ Randy pale‘ili puke. Ua aha ‘ia?” Ua pË‘iwa kÅ nÅ maka o Jesse a ‘Ølelo aku ‘o ia i kÅna kumu, “‘A‘ole maopopo ia‘u.” E nÅnÅ pololei ana ‘o Jesse i ko ke kumu mau maka a ua maopopo nØ iÅ ia, e pilikia ana nØ ‘o ia. “‘A‘ole maopopo ia‘u,” i ‘Ølelo hou aku ai ‘o Jesse me ka nÅnÅ ‘ana i lalo. A ho‘omau ihola ke kumu i kÅna ‘Ølelo iÅ Jesse, “Ua lohe nØ ho‘i wau e pili ana i kÅ Randy ho‘ohenehene ‘ana iÅ ‘oe no kÅu mau pale‘ili puke i k‰ia kakahiaka, ma ka ho‘omaka ‘ana o ke kula. He aha ka pilikia ma waena o ‘olua?” “‘A‘ole maopopo ia‘u, akÅ, nÅna nØ i ho‘omaka i ka pilikia!” i ho‘Øho aku ai ‘o Jesse i kÅna kumu a peku ihola ‘o ia i kona wÅwae i lalo. Ua nÅnÅ pololei ‘o Mike Char iÅ Jesse a nuku ‘o ia iÅ ia penei; “E ka haumÅna, maopopo nØ ia‘u ka nui o kou huhË, akÅ nØ na‘e, aia ana nØ nÅ hopena no k‰ia hewa. Maopopo anei ke kumu iÅ ‘oe?” “‘O ke kumu ho‘i, ‘a‘ole wau i hahai i nÅ lula o ke kula,” ka pane a Jesse. “‘A‘ole pololei loa k‰nÅ,” i wehewehe ai ke kumu iÅ Jesse. “‘A‘ole ia ‘o ka lula wale nØ. Ua pili k‰ia i ka hØ‘ihi ‘ana o kekahi i kekahi a ua pili nØ ho‘i k‰ia i ka mÅlama pono ‘ana o kekahi i kekahi. ‘O ia ke kumu no nÅ lula. A inÅ ‘a‘ole kÅkou hahai i nÅ lula, e loa‘a ana paha kekahi pilikia nui hou aku. I kekahi manawa, no‘ono‘o paha kÅkou, ‘a‘ole ia he mea nui e la‘a me ka ‘Ølelo ‘ino ‘ana a i ‘ole ka uhae ‘ana aku i kÅ ha‘i puke, mali‘a paha e ulu hou a‘e ana ka pilikia a hele a nui hou a‘e ana ka ‘eha.”



A ha‘i akula ‘o Mike Char iÅ Jesse me ke ‘o‘ole‘a loa, “Pili nØ nÅ hopena i ke a‘o ‘ana mai. ‘O ke a‘o mai ka mea nui o ia hana a ‘o ka ‘ike ‘ana i ka ho‘ohuli ‘ana o kÅu mau hana kekahi mea ‘‰ a‘e e maka‘ala ai kÅkou a pau. He pono ke a‘o ‘ana mai nÅ hewa mai.” IÅ Jesse e kË ana i mua o ke alo o kÅna kumu, e no‘ono‘o ana ‘o ia i kona pÅpÅ. E no‘ono‘o mai ana ‘o ia, ua a‘o mai anei ku‘u pÅpÅ i kekahi mea? A laila, ua ha‘i akula ‘o Jesse i kÅna kumu, “E ke kumu, e huhË loa ana paha ‘o Randy ia‘u.” ‘A‘ole ‘o Jesse i makemake nui iÅ Randy, akÅ, ‘a‘ole ‘o ia makemake e huhË mai ‘o Randy iÅ ia. A mau nØ ka nÅnÅ ‘ana o Mike Char i loko o ko Jesse mau maka, “E ‘Ølelo ana wau iÅ ‘olua pË ma ka wÅ ho‘okahi. E mihi aku ‘oe iÅ Randy a e mihi mai ana ‘o Randy iÅ ‘oe no nÅ ‘Ølelo ‘ino a me ka hana ‘ino. Ua kË‘ai mai nØ ho‘i wau i nÅ pale‘ili puke e like me ka mea Åu i uhae ihola. E kØkua ana wau iÅ ‘oe ma ka ‘Øwiliwili hou ‘ana i kÅ Randy puke, akÅ, e hana ana ‘oe ma ko‘u lumi papa no ke kÅlÅ a‘u i ho‘olilo aku ai no k‰ia mau pale‘ili puke. E makemake ana wau iÅ ‘oe e noho i ‘ane‘i ma hope o ke kula a nÅu nØ ia e holoi aku i ka‘u mau papa poho a pau. E lawa ana he ‘ekolu lÅ paha.” Ua iho hou nÅ maka o Jesse. “Pololei ‘oe e ke kumu,” i pane ha‘aha‘a ihola ‘o Jesse. A hilahila li‘ili‘i nØ ‘o Jesse. A laila, ua ha‘i ‘o Mike Char iÅ Jesse, “E ‘Ølelo pË ana wau iÅ ‘olua ma hope pono o ka ‘aina awakea. Hiki iÅ ‘oe ke hele a pÅ‘ani.” Ho‘oku‘u akula ‘o Mike Char iÅ ia a ‘o kona puka akula nØ ia i waho o ka lumi papa. E ho‘omaopopo ana ‘o Jesse i kÅ ke kumu i ‘Ølelo iho nei iÅ ia. Ua hilahila ‘o ia i kona loa‘apono, akÅ, ua maika‘i ko Mike Char makemake e kØkua iÅ lÅua ma ka ho‘oponopono ‘ana i ia pilikia. A laila, ua hØ‘ea akula ‘o ia i ke kahua pÅ‘ani. Pa‘a pono ihola nØ ka ‘Ølelo a Mike Char. “Pili nØ nÅ hopena i ke a‘o ‘ana mai . . .” ‘Oiai ‘o Jesse e holo ana i ka pÅ pÅ‘ani, ua ‘ike ‘o ia i kona mau hoa papa i ka noho ‘ana ma luna o nÅ lina ho‘olewalewa a kÅhea wale akula ‘o ia iÅ lÅkou “Hui, he aha kÅ ‘oukou hana?” A ‘uÅ akula ‘o Keola iÅ ia, “Ua aha ‘ia ‘oe, ua loa‘apono ‘oe?” PËkonakona nÅ po‘ohiwi o Jesse. “‘A‘ole maopopo. ‘A‘ole paha.” Ua mino‘aka iki ‘o ia a ‘o ke komo pË akula nØ ia ona i ka pÅ‘ani me kona mau hoa papa. Nui loa kona hau‘oli i ka pÅ‘ani ‘ana i waho o ka lumi papa a e lana ana ka mana‘o maika‘i no ka pau ‘ana o ka pilikia ma waena ona a me Randy.

Ho‘oikaika Kino Mokuna 1 Ha‘awina 1


Mokuna 1 Ha‘awina 1 Ke Kumu o Ko‘u Mau ‘Ano

E kÅkau ‘oe i kou inoa i loko o ka pahu nui i waena konu o ke kumu lÅ‘au. Ma luna o nÅ lau, nÅ niu a

me nÅ mÅhele o ke kumu, e kÅkau ‘oe i kou mau ‘ano a me nÅ inoa o nÅ kÅnaka nÅna i ho‘okumu aku i ia mau ‘ano i loko ou. (E la‘a me k‰ia: ke aloha no nÅ holoholona—na ‘anak‰ lei)

KË i ka mÅna. Like kona ‘ano me ka mea nÅna i a‘o mai iÅ ia.

He wahi ‘Ølelo k‰ia no kekahi keiki i kË like kona ‘ano me ka mea nÅna i hi‘i aku iÅ ia. No ka mana‘o o mÅna, he ‘ai k‰ia i naunau maika‘i ‘ia e kekahi kupuna a na k‰ia kupuna nØ e hÅnai i ia ‘ai i ka waha o kekahi keiki li‘ili‘i. E loa‘a ana ka ‘ike mai ka

waha o ke kumu i ka haumÅna. Reference: Pukui, M. K. (1983). Olelo No‘eau (pp. 202, 1875). Honolulu, HI: Bishop Museum.



Mokuna 1 Ha‘awina 1 Ha‘awina Lepepuke ‘¯lelo No‘eau

These bookmarks can be downloaded from www.activityvillage.co.uk/quotes_for_kids.htm

E haku ‘oe i kÅu lepepuke pono‘È me k‰ia mau ‘Ølelo no‘eau:

1. KË i ka mÅna.

Like kona ‘ano me ka mea nÅna i a‘o mai iÅ ia.

2. Na wai ho‘ i ka ‘ole o ke akamai, he alanui i ma‘a i ka hele ‘ ia e o‘u mau mÅkua?

Pehea wau e ‘ike ‘ole mai ai i ke alanui i hehi mau ‘ia e ku‘u mau mÅkua? Reference: Pukui, M. K. (1983). ʻ¯lelo No‘eau (pp. 202, 1875). Honolulu, HI: Bishop Museum. Ke kËmole o ia ‘ike: Pukui, M. K. (1983). ʻ¯lelo No‘eau (pp. 202, 1875). Honolulu, HI: Bishop Museum.



Mokuna 1 Ha‘awina 1 Ha‘awina no nÅ LÅlÅ o ka ‘Ohana

E ‘Ølelo ‘oe me ‘elua mÅkua a nÈnau ‘oe iÅ lÅua, “He aha ke kumu o ko lÅua ‘ano.”

E noi ‘oe iÅ lÅua e ha‘i iÅ ‘oe i kekahi mau ‘ano o ko lÅua na‘au a mai hea mai ia mau ‘ano.

He aha ‘o ia iÅ ‘oe? _______________________

He aha ‘o ia iÅ ‘oe? _______________________



Mokuna 1 Ha‘awina 2 Ha‘awina no ke KÅohi ‘Ana i ka Inaina

‘Ekolu mea e hana ai ‘oe no ke kÅohi ‘ana iho i kou inaina: 1. E helu ‘oe a i ka helu ‘umi. 2. E no‘ono‘o nui ‘oe i ke kumu no k‰ia huhË. 3. E ha‘alele wale aku ‘oe i kahi o ka pi l ikia. E ho‘omaha iki ‘oe a no‘ono‘o pono e pi l i ana i ka

pi likia ma mua o ka lele wale ‘ana aku.

I ke kakahiaka a‘e, ua unuhi maila ‘o Jesse i kÅna mau puke mai loko mai o kÅna ‘eke hÅ‘awe a waiho wale ihola nÅ puke ma luna o kona pÅkaukau. Ho‘omÅke‘aka ‘o Randy iÅ ia penei: “HË ka pupuka o kÅu mau puke kula! Na wai lÅ i ‘Øwiliwili aku i kÅu mau puke kula—‘o kÅu ‘Èlio anei ia?” E ‘aka‘aka pË ana nÅ keiki e kË ana ma ia wahi kokoke aku nØ i kona wahi pÅkaukau

Ua pi‘i koke ka huhË ‘o Jesse a me k‰ia ‘o ia i pÈkananÅ aku ai i nÅ keiki. “P‰lÅ paha, akÅ, hiki nØ ia‘u ke HELUHELU i k‰ia mau puke!” Ua pa‘a nÅ waha o nÅ keiki a pau a ua nÅnÅ pono ‘o Randy iÅ Jesse. Lele koke akula ‘o Randy me ka makemake e ho‘oku‘i aku iÅ ia. E ho‘ohana ‘oe i ho‘okahi ka‘akÅlai o nÅ koho ‘ekolu o luna a e kÅkau ‘oe i kekahi hopena ‘oko‘a no k‰ia pi likia e nui a‘e ana.

__________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

Ua ho‘onalowale ‘o Janelle i kona lakeke ‘ili pipi Åna i kË‘ai mai ai me kÅna kÅlÅ pono‘È. I kona hele ‘ana i ka holo‰, ‘ike akula ‘o ia iÅ Sasha i ke komo ‘ana i kekahi lakeke i kË like loa nØ me kona lakeke pono‘È a ‘o ka makamua k‰ia Åna i ‘ike ai iÅ Sasha i ke komo ‘ana i ia lakeke. Ua ‘Ølelo ‘o Janelle iÅ ia iho, “He pË‘iwa ho‘i kÅu kÅna hana! Ua ‘aihue ‘o Sasha i ku‘u wahi lakeke! He kaikamahine loko‘ino maoli nØ!” E ho‘ohana ‘oe i kekahi o nÅ ka‘akÅlai ‘ekolu o luna a e kÅkau ‘oe i kekahi hopena ‘oko‘a no k‰ia pi likia e nui a‘e ana. __________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________



Mokuna 1 Ha‘awina 2

Ha‘awina no ka ‘¯lelo Ho‘ononi a me ka ‘¯lelo Ho‘omaluhia E heluhelu ‘oe i k‰ia mo‘olelo pØkole a e hahai i nÅ ‘Økuhi ma lalo : Ua ha‘aheo loa ‘o Leilani i kÅna pÅhana ‘epekema no nÅ hØkË hele. A me ka maka‘ala loa ‘o ia i kËkulu maika‘i ai i ke kËkohu o ke kahua o nÅ hØkË ma kona hale. Ua hana ‘o ia no ho‘okahi pule, a laila, lawe akula ‘o ia i kÅna pÅhana i ke kula no ka fea ‘epekema. Ho‘onohonoho ihola ‘o ia i kÅna pÅhana ma luna o nÅ pÅkaukau o hope o ka lumi papa. E nÅnÅ ana ‘o Christopher i nÅ pÅhana ‘epekema ma mua o ka ho‘omaka ‘ana o ka papa a e ho‘ohalahala wale aku ana ‘o ia i nÅ pÅhana a pau loa. I kona hiki ‘ana aku i kÅ Leilani pÅhana, e huki ana ‘o ia i nÅ kinipØpØ pepa a Leilani i ho‘ohana ai no nÅ hØkË hele, a laila, ua wÅwahi ‘ia ihola ke kËkohu i ha‘aheo nui ai ‘o Leilani. Ua nui loa ko Leilani huhË . . . he aha ana kÅna e hana aku ai?

1. He aha ke kumu o k‰ia pilikia?

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

2. E kahaki‘i i nÅ hÅme‘e (‘o Leilani lÅua ‘o Christopher) i lalo. 3. I loko o kÅu ki‘i i luna, e kaha ki ‘ i i ka hu‘a, a laila, e kÅkau i ka ‘Ølelo ho‘ononi a ka hÅme‘e i

huhË. 4. I loko o kÅu ki‘i i luna, e kaha ki ‘ i i kekahi hu ‘a hou aku, a laila, e kÅkau i ka ‘Ølelo

ho‘omaluhia a ka hÅme‘e e ‘Ølelo aku ana.

E ho‘omaha a e

ho‘omaluhia



Mokuna 1 Ha‘awina 3 Ha‘awina ‘Ekolu ‘Ano no ka Hana Lele ‘‰ ‘Ana

NÅ Hua‘Ølelo Hou

Hana ulu wale—he hana ia a ke kino me ka no‘ono‘o ‘ole

HÅpane—he hana ia a ke kino a me ka waihona no‘ono‘o

Mana‘o kaiele—he mea e lilo ai kou no‘ono‘o i kahi ‘‰; hiki ke ho‘omaka i loko o ka waihona no‘ono‘o, akÅ, he pili nØ i ka hana a kou kino

Ka Pi l ikia

E kÅkau i ka hana lele ‘‰ ‘ana i hØ‘ike ‘ ia ma ka mo‘olelo, ‘o ia ho‘i ka HANA ULU WALE, ka HıPANE, a me ka MANA‘ O KA IELE .

E hana ana ‘o Joey i ke kanuwika pÈneki paka i ka lumi kuke. Lohe mai nei ‘o ia i ke kanikani o ke kelepona a ‘o kona holo akula nØ ia i kahi o ke kelepona. Ma hope o kona wala‘au ‘ana ma ke kelepona, puka akula ‘o ia no ka hui pË ‘ana me kona hoaaloha e kali ana i waho o ka hale. A i kona ho‘i ‘ana mai i ka hale, nÈnau aku kona makuahine, “E Joey, nÅu anei i waiho i ka ‘Ømole pÈneki paka me ka po‘i ‘ole ma ke pÅkaukau, ‘eÅ? ‘O ka hÅnai ‘elelË kou makemake?”

‘Ike ko Sara po‘o i ka huki ‘ana mai o ha‘i i kona wahi lauoho iÅ ia e noho ana ma luna o ke ka‘a lawe ‘Øhua. Huli ihola kona alo no ka nÅnÅ ‘ana a pa‘i wale akula kona lima iÅ Zack, ke keiki kÅne e noho nei ma hope pono ona.

‘A‘ole ‘o Kiana ‘ike i kona mau komo pepeiao i loko o kÅna ‘eke hÅ‘awe. Ma hope o ke kula, ‘ike ‘o ia i kona hoa aloha, ‘o Corey kona inoa, i ke komo ‘ana i kona wahi komo pepeiao. Hele akula ‘o ia i ke alo o Corey me ka nÈnau ‘ana aku, “E ia nei, loa‘a ko‘u mau komo pepeiao iÅ ‘oe? Makemake wau e komo iÅ ia i hiki ia‘u ke ho‘olohe i ka‘u iPod. E ‘olu‘olu ‘oe, e ho‘iho‘i mai?

E haku ‘oe i wahi mo‘olelo pØkole nÅna e wehewehe i ka HANA ULU WALE, ka HıPANE, a i ‘ole ka MANA‘O KAIELE.

I loko o kÅu mo‘olelo pØkole, he HANA ULU WALE, he HıPANE, a i ‘ole he MANA‘O KAIELE?

mokuna 1 mana‘onahoahoola.prel.org/pdf/mokuna_1_haawina_haumana.pdfmanawa mua loa no ka loa‘a...

Documents