moje wspomnienia w massalanach spisane -...

Moje wspomnienia w Massalanach spisane

KRESY W POLSKICH PAMIĘTNIKACH I L ISTACH (1795–1918) TOM 8

Kolegium Redakcyjne

przewodniczący Wiesław CabanHenryka IlgiewiczNorbert Kasparek

Śvitlana KravchenkoMarek Przeniosło

Jerzy SzczepańskiKrzysztof Ślusarek

Stanisław Wiech

Kielce

Wilno

Olsztyn

Łuck

Kielce

Kielce

Kraków

Kielce

Wydano w ramach NPRH, nr umowy 0083/NPRH2/H11/81/2012Projekt realizowany w latach 2012–2017

WydawnictwoUniwersytetu Jana Kochanowskiego

Kielce 2017

Opracowanie, wstęp i przypisy

Jerzy Z. Pająk, Jerzy Szczepański

Uniwersytet Jana Kochanowskiegow Kielcach


Pamiętniki Jana Ordynata Bispinga 1842–1892

A.B.B. NieruchomościAdam Benedykt Bisping

Recenzentprof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki

Opracowanie redakcyjne i korektaWydawnictwo UJK

Projekt okładkiAnna Domańska

Copyright © by Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce 2017 Adam Benedykt Bisping, Kraków 2017

ISBN 978-83-7133-687-4 ISBN 978-83-940109-2-8

Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego25-369 Kielce, ul. Żeromskiego 5tel. 41 349 72 65fax 41 349 72 69http://www.ujk.edu.pl/wyde-mail: [email protected]

Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Wstęp – Jerzy Z. Pająk, Jerzy Szczepański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

„Moje wspomnienia w Massalanach spisane”. Pamiętniki Jana Ordynata Bispinga 1842–1892

Rozdział I – Dzieciństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Rozdział II – Młodość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Liceum Mitawskie (1856–1859) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Podróże po Europie (1859–1862) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Pogrzeb matki (1862) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Zelwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Pobyt w Nicei (1863) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Rozdział III – Powstanie na Litwie (1863–1864) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Uwięzienie mego brata Aleksandra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Stosunki w Grodnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135Seans spirytystyczny Ronikiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Brzostowica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Aresztowania w Grodzieńskiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Rozdział IV – Po powstaniu (1865–1866) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Pobyt w Dreźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Chocieszewice Mycielskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152Śmierć brata Aleksandra i pobyt w Petersburgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156Pobyt we Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Ślub mojej siostry Teresy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

Rozdział V – Ordynat massalański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Massalany od 1869 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Zniesienie sekwestru i uznanie mojej sukcesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Bal w Massalanach (1873) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201Bispingowie z Westfalii (1874) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

Drugi pobyt w Petersburgu (1876) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208Podróż na Ukrainę (1877) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

Rozdział VI – Rok 1878 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223Śmierć i pogrzeb ciotki Józefy Woyczyńskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223Ślub mego brata Józefa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239Wspomnienie ciotki Aleksandry Swieczynowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Rozdział VII – Między Karlsbadem a Rzymem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Rok 1879. Śmierć ciotki Sieheniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Karlsbad i Praga (1879) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254Podróż do Gdańska (1880) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260W Wielkopolsce (1880) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265W Karlsbadzie i Krakowie (1880) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267Podróż do Włoch (1881–1882) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269Rzym w 1882 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

Rozdział VIII – Ostatnie lata życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287Między 1883 a 1887 rokiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287Wspomnienie o ciotkach Natalii Kickiej i Michalinie Twardowskiej (1888) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290Między 1889 a 1892 rokiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365Spis aneksów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379

Wykaz skrótów

bchr. – Bytų chronologinés ribos (lit.) – ramy chronologicznebk. – Bytų Kèkis (lit.) – numery stronGARF – Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiederacji w MoskwieKRSW – Komisja Rządowa Spraw WewnętrznychKRSWP – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych PolicjiLVIA – Lietuvos valstybes istorijos archyvas, VilniusMSW – Ministerstwo Spraw WewntrznychNDB – Neue Deutsche Biographie t. 2, Berlin 1955; t. 6, Berlin 1964; t. 22, Berlin 2005NIAB – Nacjonalnyj istoriczeskij archiw Biełarusi w GrodnieÖBL – Österreichisches Biographisches LexikonOssolineum – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we WrocławiuPAH – Państwowe Archiwum Historyczne w GrodniePSB – Polski Słownik Biograficzny t. 2, Kraków 1936; t. 3, Kraków 1937; t. 4, Kraków 1938; t. 5, Kra-

ków 1939–1946; t. 6, Kraków 1948; t. 7, Kraków 1948–1958; t. 9, Wrocław 1960–1961; t. 10, Wrocław 1962–1964; t. 12, Wrocław 1966–1967; t. 14, Wrocław 1968–1969; t. 15, Wrocław 1970; t. 16, Wrocław 1971; t. 18, Wrocław–Warszawa–Kraków 1973; t. 22, Wro-cław 1984–1985; t. 29, Wrocław 1986; t. 30, Wrocław 1987; t. 34, Wrocław 1992–1993; t. 38, Warszawa–Kraków 1997–1998; t. 40, Warszawa–Kraków 2000–2001; t. 41, Warszawa–Kraków 2002; t. 42, Warszawa–Kraków 2003–2004; t. 45, Warszawa–Kraków 2007–2008

SB XIX – Z. Pająk, A. Penkalla, J. Szczepański, Słownik biograficzny XIX wie-ku, Toruń 2005

TDP – Towarzystwo Demokratyczne PolskieTPN – Towarzystwo Przyjaciół NaukUJ – Uniwersytet Jagielloński w KrakowieUSA – Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

1. Jan Bisping (1842–1893)

Wstęp

Losy publikowanego w tej książce pamiętnika są niezwykłe i wielowątko-we. Został on spisany z myślą o bratankach Jana Bispinga – synach jego brata Józefa, co zostało sformułowane na pierwszej karcie. Pamiętnik zaczyna się od 1842, a kończy w 1892 r. informacją dodaną najwidoczniej przez kogoś z najbliższego otoczenia: „Tu się kończą pamiętniki p[ana] Jana Ordynata Bispinga, który w parę tygodni po napisaniu tych słów życie zakończył po kilkudniowej, gwałtownej i złośliwej influenzy. Boże świeć nad jego duszą”.

Zasadnicza treść pamiętnika powstała w latach osiemdziesiątych XIX w., następnie została uzupełniona zapisami odnoszącymi się do ostatnich lat życia Jana Bispinga. Autor wspomniał także, że kreśląc szczegóły odnoszące się do dziejów rodziny, korzystał z własnego archiwum, przede wszystkim zaś ze znajdujących się tam pamiętników spisanych przez jego ciotkę „Natalię z Bi-spingów hrabinę Kicką, generałową wojsk polskich, która wyczerpała i jasno opisała wszystkie dane o rodzinie naszej...”. Posiłkował się także zachowaną korespondencją, co widać przy relacjach z podróży, a także przy opisie mia-steczka Zelwa. Pamiętniki Jana Bispinga, jak już wspomnieliśmy, przezna-czone były dla młodszych członków rodziny. Zaowocowało to swoistą auto-cenzurą przy opisywaniu kwestii, które wywarły wpływ na losy Bispingów. Szczególnie to widać na przykładzie losów brata Jana, Aleksandra.

Według informacji udzielonych przez pana Adama Benedykta Bispinga pamiętnik był przechowywany do II wojny światowej w archiwum rodowym w Massalanach. Egzemplarz oryginalny zaginął. W kopii pamiętnika znajduje się informacja o jego przepisywaniu1. Ostatecznie jego treść znamy z kopii maszynopisu sporządzonego w 1934 r. i przechowywanego przez rodzinę Kossakowskich, a będącego w rękach Krzysztofa Bispinga, który po wojnie zamieszkał w Krakowie. Pamiętnik oddany w 1946 r. do oprawienia w firmie

1 „Pamiętniki Jana Ordynata Bispinga przepisane przez Marię z Zamoyskich Janową Ordynatową Bisping dla Elżbiety z Bispingów i Michała Stanisława hr[abiego] Korwin--Kossakowskich w 25-letnią rocznicę Ich ślubu. Lipiec 1934 rok. Z egzemplarza Elżbiety i Michała hr[abiów] Kossakowskich sporządzono trzy odpisy maszynowe dla: Józefa Bi-spinga, Krzysztofa Bispinga i Ludwika Buyno”.

— 10 —

introligatorskiej Jahoda w Krakowie został skradziony. Dopiero 32 lata póź-niej Krzysztof Bisping dowiedział się, że trafił on do Ossolineum. Biblioteka zakupiła go w 1960 r. w antykwariacie Domu Książki we Wrocławiu. Pa-miętnik wówczas został ponownie przepisany w pięciu kopiach, rozesłanych w 1978 r. do członków rodziny. Bispingowie nosili się z zamiarem wydania pamiętnika, a nawet poczynili pewne starania w tym kierunku.

Kim był autor pamiętnika? Jan Bisping pochodził z rodziny znanej w Wielkim Księstwie Litewskim. Początkowo Bispingowie wywodzili się z Kurlandii, gdzie przybyli z zachodnich Niemiec. Według herbarza Seweryna Uruskiego była to rodzina westfalsko-niemiecka, pisząca się pierwotnie von Gallen Bisping2. Według herbarza Adama Bonieckiego rodzina Bispingów posiadała przywilej cesarza Rudolfa II z 1609 r. poświadczający, że przodko-wie Jana Bispinga, który jako pierwszy osiadł w Wielkim Księstwie Litew-skim, piastowali różne urzędy w Nadrenii. Według tego przywileju posiadali oni herb własny którego opis jest następujący:

[...] na tarczy w połowie ściętej, w dolnym polu błękitnym, gwiazda ośmio-promienna złota, w górnym białym trzy winne grona, każde z nich ozdobio-ne trzema zielonymi liśćmi; w szczycie hełmu ozdobionego piórami strusimi, w pośrodku błękitnym, a z boków białymi, na których skręcona wstęga tychże kolorów, dwa skrzydła błękitne, w pośrodku których nad wstęgą trzy winne grona, a pod nią gwiazda, jak na tarczy3 .

Członkowie gałęzi litewskiej tej rodziny używali różnych wersji nazwiska: Biszping, Bispink, Biszpink, bez dodatku przydomka von Gallen.

Wspomniany już Jan Bisping (1550–1613), po ożenku z Katarzyną Sze-niawską zapoczątkował linię litewską rodu. Jego potomkowie mieszkali po-czątkowo w powiecie starodubowskim w województwie smoleńskim. Gdy w 1686 r. po zawarciu „pokoju wieczystego” przez Krzysztofa Grzymuł-towskiego tereny te przeszły we władanie państwa rosyjskiego, Bispingowie przenieśli się do Rzeczypospolitej, osiedlając się głównie w województwie mińskim i nowogrodzkim. Członkowie rodziny Bispingów mieszkający tu aż do końca XVIII w. używali tytularnych godności związanych z powiatem sta-rodubowskim (m.in. miecznika, wojskiego, marszałka, kasztelana). Uczestni-czyli w życiu politycznym, biorąc udział m.in. w elekcji Jana III Sobieskiego, Augusta II, Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego.

2 Bisping v. Biszping, h. Bisping; S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 1, Warszawa 1904, s. 221.

3 Bispink v. Biszping, h. własnego; A. Boniecki, Herbarz polski, t. 1, Warszawa 1899, s. 272.

— 11 —

Pradziadkiem autora pamiętnika był Jan Tadeusz Bisping (1741–1822), syn marszałka starodubowskiego Bolesława i Rozalii z Adamowiczów, właściciel rozległych majątków na terenie województwa nowogrodzkiego i mińskiego. W 1764 r. podpisał elekcję Stanisława Augusta. W latach następnych był ko-lejno: horodniczym (1765), podstolim (1767), pisarzem ziemskim (1773), chorążym (1781) i marszałkiem starodubowskim (1786), a od 1793 r. kaszte-lanem starodubowskim. Od 1776 r. był kawalerem Oderu św. Stanisława, a od 1782 r. posłem na sejm. Ożenił się z Anną z Mikulskich, z którą miał dwóch synów, Piotra (1777–1842) i Adama (1782–1858), oraz dwie córki: Rozalię, późniejszą żonę krajczego litewskiego Józefa Bychowca, i Teklę, która poślu-biła Tadeusza Siehenia. Jan Tadeusz zmarł 28 września 1822 r.4

Spośród dzieci Jana Tadeusza szczególnie wyróżnił się Adam Bisping (1782–1858). Urodzony w powiecie wołkowyskim, od 1810 r. pełnił godność chorążego tej ziemi. Ukończył Uniwersytet Wileński, a następnie 12 lipca 1812 r. wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego. Został mianowany pułkow-nikiem 20. pułku piechoty litewskiej, formowanego w jego rodzinnej ziemi

4 L. Żytkowicz, Bisping Jan Tadeusz (zm. 1822), w: PSB, t. 2, s. 114.

2. Herb rodziny Bispingów według Adama Bonieckiego

— 12 —

grodzieńskiej. Wydatnie przyczynił się do poprawy wyposażenia tej jednost-ki wojskowej. Uczestniczył w wojnie 1812 r. Po klęsce Napoleona walczył w obronie Modlina, oblężonego przez armię rosyjską (5 lutego – 1 grudnia 1813). Po jego kapitulacji dostał się do niewoli rosyjskiej. W 1815 r. otrzymał dymisję z wojska. Żonaty z Teresą z Mikulskich, z którą miał syna Kamila i dwie córki: Celinę, która poślubiła Stefana Niezabytowskiego, i Gabrielę, żonę Feliksa Włodka. Zmarł 20 stycznia 1858 r. w Strubnicy5 .

Syn Adama, a zarazem ojciec autora pamiętnika, Kamil Bisping, urodził się 10 sierpnia 1810 r. Podobnie jak ojciec wybrał karierę wojskową. Według przekazów rodzinnych służył w armii Królestwa Polskiego. Zgodnie z doku-mentami z 1851 r. przechowywanymi w PAH w Grodnie był rotmistrzem sumskiego pułku huzarów i „z wyróżnieniem służył w kampanii 1831 r. prze-ciw polskim buntownikom, w trakcie której stracił zdrowie i w konsekwencji zmarł”6. W 1840 r. w stopniu rotmistrza przeszedł w stan spoczynku. Następ-nie gospodarował w majątku Dylewszczyzna. W 1841 r. ożenił się z Leontyną z Wołłowiczów, z którą miał trzech synów: Jana, Aleksandra i Józefa, oraz córkę Teresę. Zmarł 6 maja 1850 r. w Kabakach, pochowany został w Strub-nicy7 .

Jan, autor pamiętnika, urodził się jako pierwsze dziecko Kamila i Leon-tyny Bispingów 16 maja 1842 r. w Dylewszczyźnie. Wcześnie osierocony przez ojca, wychowywany był wraz z rodzeństwem przez matkę. Podstawy wykształcenia zdobywał pod okiem nauczycieli domowych, niejakiego Szella i Władysława Jankowskiego, a następnie Pawła Lachmanowicza.

Ojciec autora zmarł, gdy Jan miał zaledwie osiem lat, a jego brat Aleksan-der sześć. Matka zmarła dziewięć lat po ojcu, w 1859 r., w wieku 37 lat. Ro-dzeństwo zostało więc wcześnie osierocone. W tych okolicznościach ważną rolę w ich życiu odgrywały ciotki, wujkowie i inni członkowie rodziny: Mi-kulscy, Niezabytowscy, Lubeccy, Bychowcowie i Szemiotowie. Formalnym opiekunem małoletnich Bispingów był wuj Kazimierz Twardowski. Miej-scem, gdzie dorastali, były majątki Dylewszczyzna i Strubnica w powiecie wołkowyskim niedaleko Grodna – na historycznej Litwie, obecnie Białorusi.

Do czasu pójścia do szkół w Mitawie byli kształceni przez nauczycieli i nauczycielki domowe, m.in. takich jak:

5 J. Iwaszkiewicz, Bisping Adam (zm. 1858), w: PSB, t. 2, s. 113–114; J. Bisping [1913–2001], The History of the Bisping Family, London 1988, s. 81.

6 „Камилий Адам Биспинг покойный ротмистр Сумского гусарского полка... с особенным отличием служил в компанию 1831 г против Польских мятежников, где и потерял свое здоровье и в последствии помер...”; NIAB, f. 1, op. 27, d. 1065, k. 1–2.

7 N. Kicka, Pamiętniki, wstęp i przypisy J. Dutkiewicz. Tekst oprac., przypisy uzupeł-nił oraz indeksy sporządził T. Szafrański, Warszawa 1972, s. 629.

— 13 —

[...] pan Jankowski do 1856 r. – który – nie pozostawił w naszych sercach naj-mniejszej ku sobie sympatii, choćby za samą niesprawiedliwość: pochlebiał bratu memu Aleksandrowi, a ojca waszego [Józefa] niemiłosiernie katował. Rozkochał potem pannę Korsak, której brata uczył, i raczył się z nią ożenić, spory biorąc posag i garb panny w dodatku8 .

Następnie bracia kształcili się w renomowanym liceum w Mitawie – szko-le półwyższej o wysokim poziomie nauczania, jednej z najważniejszych pla-cówek oświatowych Kraju Północno-Zachodniego. Było to liceum ważne dla środowiska ziemian polskich z kresów, a także Niemców bałtyckich, którzy do końca XIX w. byli podporą carskiego aparatu władzy. Stąd wzięły się licz-ne związki koleżeńskie i towarzyskie Bispingów z tym środowiskiem, a także koneksje z elitami dworskimi i urzędowymi w Petersburgu.

Od początku XIX w. Bispingowie, podobnie jak wiele polskich rodzin kre-sowych, towarzysko i rodzinnie wchodzili w koligacje z rosyjską biurokracją i generalicją. Bardzo ważne były kontakty z Petersburgiem, z mieszkającą tu arystokracją i dworem cesarskim. W tych kręgach tkwiło źródło protekcji i koneksje z aparatem władzy. Autor pisał o tym mimochodem i nie do koń-ca wyczerpująco. Ale to tym kontaktom i związkom rodzinnym Bispingowie wiele zawdzięczali, a przede wszystkim utworzenie ordynacji w 1853 r. przez Mikołaja I. Szczególne więzy łączyły ich ze Swieczynami, z którymi byli spo-krewnieni przez pochodzącą z Bispingów Aleksandrę Swieczyn (1785–1853).

Stanowisko Jana Bispinga w wielu kluczowych sprawach można uznać za typowe dla większości środowiska ziemiańskiego w XIX stuleciu. Były to poglądy konserwatywne i głęboko religijne, a zarazem ultramontańskie. Podkreślał on swe przywiązanie do religii, rodziny, tradycji, a więc podstawo-wych wartości konserwatywnych. Akcentował wielokrotnie przywiązanie do polskości, łącząc je bez widocznych rozterek z lojalizmem wobec państwa ro-syjskiego i dynastii. W kwestiach społecznych widoczny był jego patriarchal-ny konserwatyzm. Oceniając wdrażaną przez rząd reformę uwłaszczeniową, zauważał, że jej wprowadzenie nie odbywało się „bez trudności i rozruchów, gdyż chłopi, upojeni świeżo nadaną im wolnością, pracować do końca roku nie chcieli i gramot nie przyjmowali, myśląc, że wszystkie grunta bez wyku-pu, darmo im nadawane będą” (s. 122). Zarazem jednak twierdził, że:

[...] w ogóle jednak, nie możemy na chłopów narzekać, gdyż w tych trud-nych i ciężkich chwilach wywłaszczenia, w pierwszym upojeniu, jakie po tylu wiekach niewoli nastało i gdy uczuli się niezależnymi, mogli na szlachtę się

8 Wszystkie cytaty odnoszące się we wstępie do wspomnień Jana Bispinga pochodzą z tekstu niniejszego pamiętnika.

— 14 —

targnąć, niejednej zemście zadość uczynić i do wielkich gwałtów się posunąć. Nie brakło im też rad najfatalniejszych i niejednokrotnego podjudzania. Po-czciwy nasz lud jednak rad tych nie słuchał, wielką godność okazał i, według mnie, na szacunek i wdzięczność naszą zasługuje. Oni, biedacy, wieki dla nas w krwawym pocie pracowali, a myśmy, tak mało, a sprawiedliwie rzekłszy, nic prawie dla ich dobrobytu, dla ich moralności i wykształcenia nie czynili (s. 122).

Ten patriarchalizm jest szczególnie widoczny w poglądach na wychowanie dzieci i rolę kobiet. Jan Bisping uważał, że:

[...] instynkt matki to iskra łaski boskiej i najlepsza wskazówka w wychowaniu dzieci. Wzbudzone w dziecku zaufanie i ślepe względem matki lub ojca posłu-szeństwo to najlepsza do wychowania zasada. Utrzymanie rygoru w rodzinie i uszanowanie jej hierarchii to najpewniejsza rękojmia do porządku społeczeń-stwa. Jeśli matki i ojcowie nie pojmują tego i wychowują swe dzieci według nowych zasad nieboskich, nie absolutnie rodzinnych, a poddają je prądom emancypacji – niewarci mieć dzieci. Taki ojciec, który zrzeka się swych praw przez Boga mu nadanych, absolutnych praw głowy rodziny, a chce być tylko, jak to powiadają, przyjacielem swego syna, stanie się moralnym jego zabójcą i towarzyszem rozpusty. Taka matka, która zapomina powagę rodzicielki, a je-dynie dla chęci odmłodzenia się ma w córce tylko towarzyszkę i przyjaciółkę – ta matka warta moralnego pręgierza jako jawnogrzesznica (s. 25).

Jak sam pisał o sobie i swoim rodzeństwie:

[...] wychowanie nasze [było] tak skrupulatne i srogie, że jeśliśmy w charak-terach naszych zachowali cnoty rodzinne i szlachetne uczucia, to temuż wy-chowaniu je zawdzięczamy, a że nas matka srogo trzymała, to tego dowodem chłosta, której w potrzebnych razach, do czternastego mego roku [życia] wła-sną ręką dawać nie szczędziła (s. 44).

Ciekawe, że te konserwatywne poglądy autor godził z dość luźną obyczajo-wością sfer arystokratycznych, szczególnie w trakcie zagranicznych podróży. Jan Bisping, rozpisując się o bogatym życiu romansowym polskiej arystokra-cji, szukającej wrażeń i wypoczynku na Riwierze francuskiej i włoskiej, sam zarazem, jak zapewniał, „żył jak brat z siostrą” z towarzyszką swojej podróży. Tego typu podwójne standardy nie były w tym świecie niczym szczególnym, o czym świadczą choćby wzmianki o nieślubnych dzieciach z jego sfery.

Konserwatywne poglądy autora pamiętnika w szczególny sposób ujawniły się przy ocenie powstania styczniowego i poprzedzających go wypadków. Jan Bisping wielokrotnie i żarliwie potępiał „przeklęty czerwońców motłoch”. Sam będąc zwolennikiem „rozumnej ugody” z caratem, podnosił, że:

— 15 —

[...] szlachta zawiniła słabością, mając na czele zacnego hrabiego Andrzeja Za-moyskiego, który w popularność się bawiąc, nie miał najmniejszych politycz-nych zdolności ani przewidzenia. Margrabiego Wielopolskiego nie pojęto i nie oceniono, wreszcie za zdrajcę uważano, a on jedyny przecie, jako mąż stanu, żeby miał w kraju poparcie z rządem prawym, do porozumienia by doszedł i wszystko uratował. Lecz Bóg chciał widocznie Polskę ukarać, odejmując jej wszelki rozsądek... (s. 129–130).

Można przypuszczać, że to potępienie „przeklętej rewolucji, która nasz biedny kraj doprowadzając do nędzy i upadku wszelkiego społecznego ży-cia, na wieki zaprzepaściła”, zaostrzyły represje, które spadły na brata Jana Bispinga, Aleksandra, notabene występującego również „śmiało przeciw po-wstaniu”. Autor oskarżał radykalnych spiskowców („czerwonych”) o donos na brata do władz rosyjskich, co spowodowało jego zesłanie.

Potwierdza to relacja Fortescue’a Andersona, angielskiego przyjaciela Aleksandra Bispinga, który na jego zaproszenie przybył do „rosyjskiej Pol-ski”9. Znamienne, że Anderson także nie ujawnił żadnych okoliczności mo-gących obciążać Aleksandra Bispinga; twierdził wręcz, że obciążający go, a także ordynata donosiciele plątali się w zeznaniach, które były „niczym in-nym jak zwykłymi łgarstwami”. Co więcej, w toku śledztwa niedającymi się podtrzymać10. Władze rosyjskie uważały jednak inaczej. W wyniku decyzji

9 F. L. M. Anderson, B. A., Seven Months’ Residence in Russian Poland in 1863, Lon-don 1864. Po polsku wydał je z dużą starannością i kompetentnie Adam Bisping (Siedem miesięcy w rosyjskiej Polsce roku 1863, Kraków 2014).

10 Tamże, s. 181. Jak napisał w obszernym fragmencie: „tymczasem wprowadzono dwu umorusanych, liczących około lat osiemnastu młodzieńców o nieprzyjaznym wejrze-niu, którzy mieli świadczyć przeciw mnie. Pierwszy z nich stwierdził, że nieraz widywał w lesie hrabiego i mnie, jak powozem przywoziliśmy armaty, pistolety, strzelby i sukno, a także pieniądze; ponadto, że po wielekroć słyszał, jak z dowódcami powstańczymi mó-wiłem po polsku. Wtóry zaś twierdził, że tylko raz mnie widział samego w lesie ze strzel-bą, lecz nie słyszał, bym co mówił. Tłumacz powtórzył ich zeznania w całej rozciągło-ści, na co poprosiłem, by powiedział, iż oskarżam ich o świadome i nikczemne łgarstwo, ponieważ nigdy w pojedynkę i ze strzelbą nie byłem w żadnym lesie, co więcej, wersja o przywożeniu do lasu armat w powozie jest wewnętrznie niespójna i niedorzeczna, a co do tego, że mówię po polsku, to wszystkim, których poznałem w Polsce, wiadomo, iż niezdolny jestem w tym języku wypowiedzieć najprostszego zdania oraz że chętnie zdam się na zeznania przyjaciół i służących hrabiego Bispinga, spośród których każdy stwierdzi, że nie znam nawet rudymentów tej mowy, a w dodatku ilekroć próbowałem wymówić dowolne z najprostszych słów, tak przeinaczałem jego brzmienie, że nieodmiennie wzbu-dzało to powszechną wesołość. Gdy te uwagi tłumacz przekazał temu ze świadków, co w tej materii składał zeznania, ten natychmiast zmienił się na twarzy i począł pokrętnie się tłumaczyć. Tak jak ja dostrzegł to i tłumacz i zaczął drążyć temat. Wtenczas świadek począł całkiem się wycofywać z tego, co uprzednio twierdził...”. Dokładna informacja na

— 16 —

osławionego generała-gubernatora Michaiła N. Murawiowa pierwszy ordynat massalański Aleksander Bisping został zesłany do Ufy, gdzie znalazł się pod nadzorem policyjnym, a majątek ordynacki objęto sekwestrem11 .

Sprawa ta, również z przyczyn osobistych i majątkowych, była niezwykle ważna i bolesna dla Jana Bispinga i jego rodziny. W tym jednak miejscu pa-miętnika autor stał się bardzo oszczędny i lakoniczny w opisie dalszych kolei życia brata. W opisie tych zdarzeń dają się zauważyć niejasności i przemilcze-nia, zwłaszcza gdy skonfrontujemy je z innymi źródłami.

Jedyną znaną relacją dotyczącą dalszych losów Aleksandra na zesłaniu jest pamiętnik Jakuba Gieysztora, prominentnego działacza z okresu powstania styczniowego na Litwie. Gieysztor, będący na zesłaniu w Ufie, z racji pokre-wieństwa otoczył opieką młodego Aleksandra. Według relacji Gieysztora, po jego wyjeździe z Ufy młody Bisping zaczął uczęszczać do „domów rosyj-skich”, ożenił się z córką gubernatora, przeszedł na prawosławie, wreszcie zaś popełnił samobójstwo w 1867 r. w Petersburgu12. W przesyconej patrio-tycznym dydaktyzmem narracji Gieysztora była to niemal logiczna sekwencja zdarzeń. Jednak była ona przecież co najmniej nieścisła.

Według raportu urzędowego13 Aleksander Bisping przeszedł na prawosła-wie, a następnie zaręczył się z córką gubernatora Samary Grigorija Aksako-wa14, którego niebawem odwołano15. Być może te okoliczności wpłynęły na decyzję Bispinga o zerwaniu zaręczyn. W lutym 1867 r. Bisping przybył do Petersburga. W tym czasie zakochał się w jednej z córek generała Trofimo-skiego16. Następnie pojechał do swoich majątków, starając się o zdjęcie se-kwestru. Po powrocie do Petersburga 14 marca Bisping zrezygnował z ożen-ku z córką Aksakowa, podając jako niezbyt wiarygodną przyczynę straty materialne w majątkach. Dnia 24 kwietnia tegoż roku w Petersburgu popełnił

ten temat znajduje się w NIAB, f. 1, op. 34, d. 675, k. 1, 7. Według niej autorem donosu był niejaki Świdziński, urzędnik, który zeznał, że Bisping pełnił funkcję naczelnika okrę-gowego powstańczego Komitetu Centralnego.

11 LVIA, f. 378, bchr., 1867, bk. 843; Дело по описи и оценки имений помещика Биспинга гродненской губернии, k. 68.

12 Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857–1865, t. 2, Wilno 1913, s. 104, 288.13 Raport został sporządzony 30 kwietnia 1867 r. przez policmajstra miasta Petersbur-

ga po samobójczej śmierci Aleksandra Bispinga.14 Grigorij Siergiejewicz Aksakow (1820–1891), gubernator ufimski i samarski, radca

tajny, syn pisarza Siergieja Timofiejewicza Aksakowa (1791–1859). 15 Zob.: Sprawozdanie z obiadu pożegnalnego gubernatora Grigorija Siergiejewicza

Aksakowa – 12 lutego 1867 r., „Уфимские Губернские Ведомости 1867 года”, nr 7, s. 60–65.

16 Generał o takim nazwisku nie występuje w żadnych spisach rosyjskiej armii. Być może chodzi o generała-majora Wasilija Romanowicza Trofimowicza (1799–1856).

— 17 —

samobójstwo17. Krótko po tym, w grudniu 1867 r., decyzją generała-guberna-tora Eduarda Trofimowicza Baranowa z majątku ordynackiego został zdjęty sekwestr18. Tyle źródła urzędowe. Wiadomo natomiast, że w trakcie pobytu Aleksandra w Grodnie doszło do jego spotkania ze starszym bratem Janem, który zapisał w pamiętniku: „jam go raz w Grodnie spotkał w 1867 r[oku], ale chwilowo i w zbyt bolesnych okolicznościach, o których może lepiej wam nie wspominać!” (s. 146). O tym spotkaniu wspomniał też urzędnik rosyjski, według którego było ono „chłodne, prawie pogardliwe”19. I rzeczywiście, na kartach pamiętnika nie znajdujemy słów mogących świadczyć o szczególnie braterskich relacjach między Janem a Aleksandrem.

Jan Bisping, relacjonując wydarzenia powstania styczniowego na Litwie, nie stronił od opisów represji carskich. Podkreślał patriotyczną postawę więk-szości ziemiaństwa, zarazem jednak ukazał zróżnicowanie postaw tej war-stwy społecznej: od udziału w walce do kolaboracji z władzami. Działania autora pamiętnika skupiały się w tym czasie w zabiegach na rzecz uwolnie-nia aresztowanych członków rodziny i ratowaniu podstaw majątkowych. Nie przeszkodziło mu to w werbalnym wyrażaniu sympatii wobec uczestników walk narodowowyzwoleńczych, takich jak Kazimierz Hutten-Czapski i Izy-dor Mikulski. Przy wielokrotnie podkreślanym uwielbieniu dla papiestwa jako instytucji i dla papieży: Piusa IX i Leona XIII, bohaterem dla Bispinga był walczący w oddziałach Giuseppe Garibaldiego – Carlo Doria20, który zgi-nął z ręki papistów.

Naturalnym środowiskiem autora były kręgi ziemiańsko-arystokratyczne. Pamiętnik zawiera wiadomości o setkach osób. Na jego kartach pojawiają się liczni przedstawiciele rodów arystokratycznych, takich jak Radziwiłłowie, Tyszkiewiczowie, Sapiehowie, Hutten-Czapscy, Druccy-Lubeccy, Potoccy, Branicccy, Sułkowscy, Platerowie, Sanguszkowie, Światopełk-Czetwertyń-scy, Czartoryscy i wiele innych. Można wręcz odnieść wrażenie, że autor

17 GARF, f. 109-38-23, cz. 676: Kancelaria Osobista Jego Cesarskiej Mości Oddział III, Ekspedycja 1, nr 23, O rozruchach w Królestwie Polskim i w zachodnich guberniach. O obywatelu ziemskim Aleksandrze Bisping, 1863 r.

18 LVIA, f. 378, bs, 1867, b. 843, Дело по описи и оценки имений помещика Биспинга, k. 104.

19 Tamże, k. 2: „по прибытию в здешний край он (Александр) встречен был брать-ями своими: Иваном и Иосифом холодно, почти с пренебрежением...”.

20 Giovanni Carlo Doria d’Angri (1843–1867), syn Francesco I i Giulii Caracciolo. Uczestnik ruchu na rzecz zjednoczenia Włoch. Podczas wojny włosko-austriackiej (1866) walczył jako ochotnik. Brał udział m.in. w walkach pod twierdzą Rochetto i Custozą. W 1867 r. uczestniczył w wyprawie Garibaldiego na Rzym, gdzie zginął pod Mentaną. Według Jana Bispinga po bitwie pod Mentaną Carlo Doria został wraz z innymi garibald-czykami spalony przez papistów.

— 18 —

pieczołowicie i ze starannością kolekcjonował tego rodzaju kontakty i znajo-mości. Nie brakuje przy tym też opisów znajomości z członkami elit państwa rosyjskiego – urzędnikami i wojskowymi. Jan Bisping pielęgnował też liczne koligacje międzynarodowe (rodzinne i towarzyskie). Sprzyjały temu częste podróże zagraniczne i zawierane podczas nich znajomości, nie tylko w in-nych zaborach, lecz także we Francji, w Niemczech i we Włoszech. Wiele czasu spędzał w znanych europejskich kurortach. Równie dobrze poruszał się w salonach zarówno Petersburga, jak i Paryża. W jego świecie bowiem waż-niejsze były związki środowiskowe i towarzyskie aniżeli poglądy polityczne. Jak sam stwierdzał: „Wyznaję, że dość lubię Petersburg – znajdując w tym mieście wielkie dla inteligencji i dla rozrywek zasoby”. Natomiast o pobytach w Paryżu w późniejszym wieku nostalgicznie pisał:

Dobre to były paryskie czasy, jak to zwykle bywa, gdy młodemu wszystko się uśmiecha. Lecz ten, co mnie czyta, przyznać musi, że dobór towarzystwa, o którym wspominam, miał w sobie wszystko, co pociągnąć może, co młodego zachęca i bawi, a przy tym sposób się znalezienia, dystynkcję i dobry układ wytwarza. Choć obecnie w Paryżu nie bywam, wiem jednak dokładnie, że świat polski zupełnie się tam zagładził i ani jednego domu nie ma, który by godnie narodowość naszą przedstawiał (s. 113).

Wyrazy podziwu i uznania można znaleźć w opisie polskiej placówki emi-gracyjnej – Hotelu Lambert, określanego przez autora jako „prawdziwie pol-ski dwór”, a sam książę Adam Czartoryski „w wielkiej, jakby tronowej sali, galerią zwanej, [...] na osobnym siadywał fotelu pod wielkim białym orłem na ścianie w płaskorzeźbie przedstawionym” (s. 106). Jego stosunek do emi-gracji po powstaniu listopadowym był podyktowany swoistym snobizmem, a także związkami rodzinnymi (Mikulscy).

Orientacja polityczna nie powodowała przy tym wykluczenia osób, któ-rych działalność kolidowała, a nawet stała w jawnej sprzeczności ze świa-topoglądem autora. Na kartach relacji Bispinga pojawiają się więc zarówno powstańcy, jak i urzędnicy imperium rosyjskiego. Jest to np. Kazimierz Hut-ten-Czapski, o którym Jan Bisping napisał, że gdy go poznał, był to:

[...] odpoczywający na świeżych laurach eksgenerał powstańczy, tęgi a dziel-ny, przystojny dwudziestoletni chłopak, mój rówieśnik, a już bojowa powaga lesistych zastępów. Choć byliśmy zupełnie przeciwnego zdania, politycznych naszych przekonaniach, nie można było nie kochać i nie cenić tego młodego człowieka, tak pięknej duszy i tak mężnego, szlachetnego charakteru.

O adoptowanej córce Bergów, Wilhelminie Leopoldynie Tamman, póź-niejszej żonie generała rosyjskiego Ignacego Lachnickiego, Jan Bisping pisał

— 19 —

jako o „nieodżałowanej, arcymądrej, arcycnotliwej, dobroczynnej Leopoldy-nie Berg, krewnej i wychowanicy feldmarszałka [Fiodora] Berga, namiestni-ka w Królestwie Polskim” (s. 189). Sympatie autora były tu jednoznaczne. Inaczej było w przypadku powstańca styczniowego Ludwika Żychlińskiego, którego Bisping nie darzył sympatią. W pamiętniku skoncentrował się głów-nie na opisie skandalu towarzyskiego, którego Żychliński stał się główną po-stacią.

Niewątpliwie pasją pamiętnikarza była sztuka, a szczególnie malarstwo. Jednym z głównych punktów w programie jego wyjazdów było zwiedzanie muzeów, galerii, zabytków i „starożytności”. Poznał najważniejsze euro-pejskie galerie malarstwa: w Paryżu, w Dreźnie i we Florencji. Ale nie po-przestawał na samym oglądaniu płócien. Kupował wiele obrazów uznanych malarzy: Henryka Siemiradzkiego, Franciszka Krudowskiego, Józefa Rysz-kiewicza, Wilhelma Kotarbińskiego, Aleksandra Gierymskiego, Józefa Cheł-mońskiego, Antoniego Kozakiewicza, Aleksandra Orłowskiego, Aleksandra Gryglewskiego.

Od Siemiradzkiego kupił Bisping w 1882 r. obraz przedstawiający „śmierć chrześcijanki” z czasów cesarza Nerona. Elżbieta Morman we wspomnie-niach napisała, że obraz przedstawiał Lidię stojącą na arenie i przywiązaną do byka21. Będąc w Monachium, nabył też obrazy Józefa Brandta, a w Krakowie akwarele Juliana Fałata i Juliusza Kossaka. Dwa obrazy Kossak wykonał na specjalne zamówienie ordynata. Jeden z nich przedstawiał jego dziada Adama Bispinga na czele pułku ułanów podczas kampanii 1812 r., drugi – Adama Bi-spinga na polowaniu. Również dwie akwarele Michała Pociechy: jedna przed-stawiająca kościół w Massalanach, druga zaś jezioro massalańskie, powstały w latach osiemdziesiątych XIX w. na zamówienie Jana Bispinga.

Największą wartością pamiętnika jest obraz świata zaginionego – panora-ma elit ziemiańskich Kraju Północno-Zachodniego, jakże różniącego się od innych ziem kresów, a tym bardziej Królestwa Polskiego. Litwa opisywana przez Bispinga była Litwą polską. Na łamach pamiętnika nie widać przy tym śladów budzącej się narodowości litewskiej, choćby takich, jakie odnotowy-wał jego rówieśnik Jakub Gieysztor. Pamiętnik ubarwiają opisy obyczajów starej Litwy, takie jak np. jarmarku w Zelwie – w miasteczku w powiecie wołkowyskim.

Pamiętnik przygotowano do druku w ramach Narodowego Programu Roz-woju Humanistyki „Kresy w polskich pamiętnikach i listach (1795–1918)” (nr umowy 0083/NPRH2/H11/81/2012), kierowanego przez prof. dr. hab.

21 Elżbieta z Bispingów Henrykowa Morman, Trzecia z trzynaściorga rodzeństwa. Wspomnienia 1915–1988, Kraków 2013, s. 244.

— 20 —

Wiesława Cabana. Podstawą wydania pamiętnika jest kopia przechowywana w Dziale Rękopisów Ossolineum. Liczy ona 141 kart, Pamiętnik został na-pisany w języku polskim, aczkolwiek zawiera spore fragmenty i liczne wtrą-cenia w języku francuskim22. Jak można się domyślać, językiem francuskim posługiwał się autor z racji swoistego snobizmu, a także wtedy, gdy opisy dotyczyły tragicznych lub smutnych wydarzeń, takich jak np. pogrzeby.

Edycja wspomnień Jana Bispinga nastręczyła wiele trudności, ale zarazem była źródłem satysfakcji. Na kartach pamiętnika znajdujemy wzmianki dotyczą-ce setek osób, od bardzo znanych, do tych całkowicie zapomnianych. W trakcie pracochłonnych kwerend nie o wszystkich udało się znaleźć satysfakcjonujące nas informacje. W przypadku, gdy osoba występująca w tekście posiada bio-gram słownikowy albo encyklopedyczny, zasadą jest odwołanie się do źródła.

W wyniku wielokrotnego kopiowania zachowany maszynopis zawiera błędy i pomyłki, które mamy nadzieję, choć w części udało się sprostować. Podstawową trudnością był język i styl pamiętnikarza. Liczne wkręty obcoję-zyczne, wręcz swego rodzaju makaronizmy, a także specyficzna i archaiczna składnia, utrudniały opracowanie tekstu. Uwspółcześniając pisownię, starali-śmy się zarazem zachować specyfikę stylu autora. Tytuły rozdziałów pocho-dzą od redakcji, przy niezmienionym układzie treści. Jednocześnie dokonano nieznacznej korekty zasad wydawniczych serii „Kresy w polskich pamięt-nikach i listach (1795–1918)” polegającej na rezygnacji z części odsyłaczy, głównie biograficznych, dotyczących osób wielokrotnie pojawiających się na kartach wspomnień.

Istotnym uzupełnieniem pamiętnika stały się aneksy zawierające materiały źródłowe z archiwów rosyjskich23 udostępnione nam przez Adama Benedykta Bispinga. Za to oraz za podzielenie się z nami istotnymi informacjami na te-mat rodziny serdecznie Mu dziękujemy.

Słowa podziękowania kierujemy do recenzenta profesora Włodzimierza Mędrzeckiego i do doktora Aleksandra Radziuka za uwagi i uzupełnienia oraz udostępnienie nam informacji z Litewskiego Państwowego Archiwum Histo-rycznego w Wilnie oraz z Państwowego Archiwum Historycznego Białorusi w Grodnie.

Pragniemy złożyć szczególne podziękowania Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich we Wrocławiu za dotychczasową współpracę.

Jerzy Z. Pająk, Jerzy Szczepański

22 Tłumaczeń z języka francuskiego na język polski dokonał Ryszard Matura.23 Tłumaczeń z języka rosyjskiego na język polski dokonała Anna Sidorowicz-

-Pokrywka.


Pamiętniki Jana Ordynata Bispinga 1842–1892

ROZDZIAŁ I

Dzieciństwo

Nie zamyślałem wcale pisać pamiętników, nie znajdując w mym życiu dość ciekawych na to zdarzeń – będzie to chyba pobieżne opowiadanie tego, com widział, com zapamiętał i com odczuł, a ponieważ los chciał, że od mło-dych lat moich wielem świata zwiedził i z wielu ludźmi obcował, znajdziecie w tych wspomnieniach, kochani moi synowcowie1, wiele szczegółów rodzin-nych i niejedną wzmiankę o osobistościach, które, jakby legendowe typy, ze zmianą czasów za waszego życia nie dadzą się drugi raz odtworzyć. Znaj-dziecie w moim archiwum historyczne pamiętniki2 pozostawione mi przez śp. ciotkę moją Natalię z Bispingów hrabinę Kicką3 generałową wojsk polskich, która wyczerpała i jasno opisała wszystkie dane o rodzinie naszej, od trzech wieków w Polsce osiadłej, a zawsze uczciwie i honorowo przybranej ojczyź-nie służącej, gdy religijne prześladowania protestantów wyparły ją z rodzin-nej Westfalii. Tam bowiem od średnich wieków było pierwotne gniazdo nasze, tam w osobie księcia biskupa munsterskiego Bernarda Bispinga von Gallen doszliśmy do monarszej władzy, tam trwająca dotąd ordynacja westfalskiego naszego rodu, tam ruiny zwiedzanego przeze mnie zamku Bisping w okoli-cach Münsteru położonego4 .

Dodam wam jeszcze, że młodszym synem Jana [Tadeusza] Bispinga, marszałka starodubowskiego, o którym to ostatnim generałowa Kicka jako

1 Synowcowie – bratankowie.2 N. Kicka, Pamiętniki, passim .3 Natalia Anna Kicka (1801–1888) z Bispingów. Córka Piotra, marszałka wołko-

wyskiego, i Józefy z Kickich. Malarka, kolecjonerka, autorka prac archeologicznych. W styczniu 1831 r. wyszła za mąż za swego stryja generała Ludwika Kickiego, kóry poległ pod Ostrołęką; F. German, Natalia Anna z Bispingów Kicka (1801–1888), w: PSB, t. 12, s. 385–386.

4 Autor opisał szerzej tę podróż w rozdziale V, w podrozdziale „Bispingowie z West-falii”.

— 24 —

o swym dziadku wspomina5, był Adam Bisping, pułkownik wojsk polskich, mój dziad, z którego syna Kamila6 ja, moi bracia i moja siostra się rodzimy. Mój dziad, którego dobrze pamiętam, bo gdym go stracił, miałem lat 16, był wielkiej dobroci i zacności, lecz pomimo żywości, która go cechowała, nader słabego charakteru, co czyniło, że łatwo podpadał pod wpływ sług i otacza-jących go osób. Za młodu hulaka ogromną fortunę zaszargał, a ostatecznie utracił, sztyftując7 własnym sumptem w 1812 r[oku] dwudziesty pułk litewski pod wodzą Napoleona8. W 1813 r[oku] zamknął się w Modlinie, gdzie głodem morzony, poddać się Rosjanom musiał. W 1822 r[oku] utraciwszy ojca, mu-siał przejść przez exdywizję9 , która zaspokoiwszy dłużników, z wielkiej for-tuny tylko Strubnicę mu pozostawiła, gdzie resztę życia spędził z moją babką Teresą [Bisping] z Mikulskich10. W późniejszym mym opowiadaniu dłużej o dziadku moim wam wspomnę.

Mój ojciec Kamil Bisping służył też wojskowo, a w 1831 r[oku] ranny był pod Grochowem11, co wiele mu zdrowia ujęło. Ożeniwszy się w 1841 r[oku] z matką moją Leontyną z Wołłowiczów12, marszałkówną borysow-ską, osiadł w Dylewszczyźnie13, gdzie w cichym i ubogim ustroniu umiał zasłużyć na najwyższe uznanie i przyjaźń swych współrówieśników, a wiel-kim ładem i oszczędnością dowiódł, jak na małym folwarku, nieokazale, lecz porządnie i uczciwie żyć można. Gdy porównam dochody ojca mego, których ślad wierny w jego rachunkach pozostał, z moimi dochodami, wy-znać muszę, że całoroczny budżet jego dochodów był trzy razy mniejszy od mych miesięcznych wydatków. Wzbudza to we mnie niepochlebne dla siebie porównanie, gdyż nie sądzę, abym w słusznych wymaganiach Boskiej Sprawiedliwości stanął na równi z mym ojcem w zasługach, do których for-tuna tak silnie dopomagać i ułatwiać nam powinna. Ja i rodzeństwo moje przyszliśmy na świat w Dylewszczyźnie, w tym samym małym domku, któ-ry dotąd stoi i przez miejscowego ekonoma i gracjalistów14 zamieszkany

5 N. Kicka, Pamiętniki, s. 25–26, 31, 56.6 Autor pamiętnika używa formy: Kamill.7 Sztyftować – przygotowywać, urządzać, szykować.8 Napoleon I Bonaparte (1769–1821), cesarz Francuzów (1804–1815).9 Exdywizja – podział majątku ziemskiego między wierzycieli.10 Teresa, córka Stefana Mikulskiego i Marii z Felkerzambów, żona Adama Bispinga.11 Chodzi o bitwę polsko-rosyjską o Olszynkę Grochowską (25 lutego 1831).12 Leontyna Bisping (1822–1859) z Wołłowiczów. Córka Józefa Jana i Julii z Mikul-

skich. Siostra Henryka Wołłowicza, Michaliny Twardowskiej, Rozalii Tyszkiewiczowej i Melanii Święcickiej. Urodziła się 10 listopada 1822 r. w Okołowie, od 1841 r. żona Kamila Bispinga. Zmarła 21 września 1859 r. w Pau (Francja), pochowana w Strubnicy.

13 Dylewszczyzna – wieś i folwark, należący w XIX w. do dóbr Strubnica.14 Gracjalista – stary, niezdolny do pracy sługa, żyjący na łaskawym chlebie.

— 25 —

bywa. Urodziłem się 16 maja 1842 roku, mój brat Aleksander 16 stycznia 1844 r[oku]15, mój brat Józef 23 kwietnia 1845 r[oku]16, a moja jedyna siostra Teresa 8 czerwca 1846 r[oku]17 .

Domek dylewski, choć mały, skromny i schludny, krył pod swym dachem wiele prawdziwego szczęścia rodzinnego, na wzajemnej miłości i szacunku opartego; nieraz mi to mawiała kochana moja matka. Srogo nas rodzice wy-chowywali, niejedną plagę żeśmy dostali, a pomimo tego dobroć i urok naszej matki były tak wielkie, żeśmy całą duszą i sercem byli do niej przywiązani, ślepo ją słuchali i nie mieli przed nią swej woli. Pamiętam, że przy rannym przywitaniu pierwszym spojrzeniem do głębi duszy naszej sięgała, odgadując nasze codzienne przewinienia i rzeknę, tą codzienną, jakby duchową spowie-dzią tak nas poznała i takie zaufanie w nas zarazem wzbudziła, żeśmy nigdy kłamstwa nie znali.

Instynkt matki to iskra łaski boskiej i najlepsza wskazówka w wychowa-niu dzieci. Wzbudzone w dziecku zaufanie i ślepe względem matki lub ojca posłuszeństwo to najlepsza do wychowania zasada. Utrzymanie rygoru w ro-dzinie i uszanowanie jej hierarchii to najpewniejsza rękojmia do porządku społeczeństwa. Jeśli matki i ojcowie nie pojmują tego i wychowują swe dzieci według nowych zasad nieboskich, nie absolutnie rodzinnych, a poddają je prą-dom emancypacji – niewarci mieć dzieci. Taki ojciec, który zrzeka się swych praw przez Boga mu nadanych, absolutnych praw głowy rodziny, a chce być tylko, jak to powiadają, przyjacielem swego syna, stanie się moralnym jego zabójcą i towarzyszem rozpusty. Taka matka, która zapomina powagę rodzi-cielki, a jedynie dla chęci odmłodzenia się ma w córce tylko towarzyszkę i przyjaciółkę – ta matka warta moralnego pręgierza jako jawnogrzesznica.

15 Aleksander Bisping (1844–1867), syn Kamila i Leontyny z Wołłowiczów. Urodził się 16 stycznia 1844 r. w Dylewszczyźnie. Ukończył Liceum w Mitawie, studiował na uniwersytecie w Bonn. Pierwszy ordynat massalański (1853–1867), oskarżony o sprzyja-nie powstaniu 1863 r. i zesłany do Ufy. Na zesłaniu przeszedł na prawosławie i zaręczył się z Anną, córką miejscowego gubernatora Grigorija Siergiejewicza Aksakowa. Popeł-nił samobójstwo 24 kwietnia 1867 r. w Petersburgu; Pamiętniki Jakóba Gieysztora, t. 2, s. 104, 288.

16 Józef Bisping (1845–1897), syn Kamila i Leontyny z Wołłowiczów. Urodził się 23 kwietnia 1845 r. w Dylewszczyźnie. Trzeci ordynat massalański (1892–1897). Zmarł 26 października 1897 r. w Warszawie. Żonaty z Heleną z Hołyńskich; mieli syna Jana Kamila (1880–1941), czwartego ordynata massalańskiego, Kazimierza (1887–1941), se-natora II RP (1934–39) oraz córki: Leontynę Marię (1881–1900), Elżbietę późniejszą Kos-sakowską (1882–1975), Teresę (1885–1888).

17 Teresa Buyno (1846–1884) z Bispingów, córka Kamila i Leontyny z Wołłowiczów. Urodziła się 8 czerwca 1846 r. w Dylewszczyźnie. Od 1868 r. żona Stanisława Buyno. Zmarła 12 sierpnia 1884 r.; pochowana w Strubnicy.

— 26 —

W siódmym mym roku dano mi pierwszą bonę, Francuzkę, mademoiselle l’Eveque. Była to istna stara wiedźma, rekomendowana jednak przez ciotkę mej matki, panią [Zofię] Abramowiczową18. Paliła fajkę i lubiła przedługie spacery. Pamiętam, że kazała nam zbierać kamienie po drogach i składać je w wielkie hurby. Razu jednego konie dziada mego, do Dylewszczyzny jadą-cego, tak się tych kamieni przelękły, że mego dziada poniosły i o mało nie wywróciły. To dziwactwo panny l’Eveque było przyczyną, że mój dziad kazał ją wyprawić.

W 1850 roku rodzice moi jeździli do Okołowa, na ślub ciotki mojej Me-lanii Wołłowiczówny19, która wyszła za mąż za zacnego pana Hipolita Świę-cickiego z Mietliczyc20. Wzięto mnie ze sobą, pomimo silnych nader mrozów. Pierwsza to była dalsza moja podróż. Jechaliśmy na Sworotwę Niezabytow-skich. Obchodzono tam imieniny dziada mego, Adama Bispinga, a pan szef Jakub Niezabytowski21 okazale podejmował towarzysza swego z napoleoń-skich czasów i jak to zwykle za jego w Sworotwie bywało, zaprosił całą no-wogródzką szlachtę i ościennych powiatów. Powinienem zapamiętać tę fetę, gdyż na niej serce moje pierwszą swą miłość dziecinną poczuło, trochę może za wczesną dla ośmioletniego malca, lecz w istocie tak było. Poznałem tam panieneczkę, o kilka lat ode mnie starszą Laurę Sianożęcką22, z Osztorpówny się rodzącą, i takem się w niej zakochał, że dotąd pamiętam jej białą sukienkę koralami okraszoną. Długo prześladowano mnie tym sentymentem, a bied-na moja bohdanka, w kilka lat później wyszedłszy za któregoś z Horwattów, młodo umarła.

Niefortunne dla mego ojca były te okołowskie gody. Przeziębił [się] w dro-dze; mieszkał w Okołowie w zimnym pokoju, musiał podczas zabaw się nara-zić, słowem, w drodze zaniemógł, a wróciwszy do domu, uczuł początki galo-pujących suchot, które żołądek szczególnie zajęły – tak ówcześni doktorowie twierdzili. Ostatnich dni kwietnia wyjechał z Dylewszczyzny w towarzystwie

18 Zofia Abramowicz z Mikulskich, córka Michała i Józefy z Wołłowiczów, siostra Izydora, Julii Wołłowicz i Anny Bisping.

19 Melania Święcicka z Wołłowiczów (1820–1859), córka Józefa Jana i Julii z Mikul-skich, siostra Leontyny Bisping, Henryka Wołłowicza, Michaliny Twardowskiej i Rozalii Tyszkiewicz. Żona Hipolita Wawrzyńca Święcickiego.

20 Hipolit Wawrzyniec Święcicki (1805–1868), ziemianin, właściciel Mietliczyc. Mąż Melanii z Wołłowiczów, z którą miał dwóch synów, Józefa i Henryka.

21 Jakub Niezabytowski (1773–1853), ziemianin, właściciel Wielkiej Sworotwy, żołnierz 20. pułku jazdy armii Księstwa Warszawskiego, uczestnik wyprawy Napole-ona I na Moskwę. Mąż Franciszki z Kuncewiczów, z którą miał syna Stefana.

22 Chodzi o Helenę Laurę Horwatt (1830–1859) z Sianożęckich, córkę Władysława i Zofii z Osztorpów, od 1850 r. żonę Artura Horwatta (1831–1903) właściciela dóbr Na-rowla i Narosol.

— 27 —

brata swego ciotecznego i najlepszego przyjaciela Kazimierza Twardowskie-go23, najdroższego mego wuja, dla porady doktorów brzeskich, a w drodze w Kabakach24 u swej siostry Gabrieli z Bispingów Włodkowej25, 6 maja [1850 roku] Bogu ducha oddał.

Daję tu wyciąg ze wspomnień babki mojej Julii z Mikulskich Wołłowi-czowej26, marszałkowej borysowskiej, chwilowo goszczącej w tych stronach, o smutnym tym przejściu. Jako kobieta rozumu i serca, jako widoczny świa-dek w żywych kolorach opisuje chwile, którym dziecinna moja pamięć nie-zupełnie służy:

23 Kazimierz Twardowski (1813–1886), syn Józefa Twardowskiego, rektora Uniwer-sytetu Wileńskiego, i Teofili z Mikulskich. Ukończył liceum w Mitawie i szkołę podcho-rążych w Petersburgu. Służył w gwardii, a następnie jako oficer w walkach na Kaukazie. Po przejściu na emeryturę powrócił do kraju, gdzie w 1844 r. ożenił się Michaliną z Woł-łowiczów. Gospodarował w odziedziczonym majątku Weleśnica koło Pińska. Członek gu-bernialnej komisji do uregulowania spraw włościańskich w Mińsku (1860–1862). Zmarł w wyniku ataku podagry 25 marca 1886 r. w Weleśnicy. Miał dwóch synów: Kazimierza i Stefana, oraz dwie córki: Herminę i Elżbietę; zob.: N. Kicka, Pamiętniki, s. 589.

24 Kabaki – dobra liczące 1400 dziesięcin; w XIX w. należały do rodziny Włodków.25 Gabriela Włodek (1817–1887) z Bispingów, żona Feliksa Włodka (1802–1878), zie-

mianina i właściciela klucza Kabaki, siostra Kamila Bispinga i Celiny Niezabytowskiej.26 Julia Wołłowicz (1785–1864) z Mikulskich, żona Józefa Jana, marszałka borysow-

skiego i właściciela Sworotwy.

3. Sworotwa Wielka – dwór Niezabytowskich, 1876 (akwarela Napoleona Ordy)

— 28 —

4. Kabaki – dwór Włodków 1910 (fot.)

„Tylko cośmy wróciły z Kabak, znalazłam Leontynę lepiej trochę, niż so-bie wyobrażałam. Od dni kilku krew się wstrzymała, ale bucha z piersi, blada i mizerna bardzo. Spotkałyśmy się mężnie, bez łez – pode mną nogi drżały i zaledwie słowo wyrzec mogłam. Ściskając się z biednym Adamem, oboje trzęśliśmy się, nic do siebie nie mówiąc. Stan Kamila jednostajny, ciągle śpią-cy lub milczący. Czytałam list do ciotek [Aleksandry] Swieczynowej27 i [Jó-zefy] Woyczyńskiej28 i pomimo całej usilności nie mogłam od łez się wstrzy-

27 Autor pamiętnika używa form: Swetchin, Swietchin, Swetczin – właśc.: Swieczyn; Aleksandra Swieczyn (1785–1853) z Bispingów, córka Józefa, stolnika starodubowskie-go, i Teodory z Suchodolskich. Od 1806 r. żona rosyjskiego generała Aleksandra Michaj-łowicza Swieczyna. Po jego śmierci właścicielka znaczącego majątku ziemskiego. Siostra Józefy Woyczyńskiej, z którą ufundowała Ordynację Massalańską, zatwierdzoną ukazem carskim 1 lipca 1853 r. Wkrótce potem zmarła 25 listopada 1853 r. w Warszawie w wyniku ataku apopleksji; Nekrolog, „Gazeta Warszawska” 1853, nr 314, z 28 listopada; N. Kicka, Pamiętniki, s. 629.

28 Józefa Woyczyńska (1786–1878) z Bispingów, córka Józefa, stolnika starodubow-skiego, i Teodory z Suchodolskich, siostra Aleksandry Swieczyn. Urodziła się w Werej-kach 24 sierpnia 1786 r. W młodości zaręczona z Janem Kozietulskim. W 1818 r. wyszła za mąż za szambelana Antoniego Woyczyńskiego. Po ślubie zamieszkali w odziedziczo-

— 29 —

mać, bo bardzo czule skreślony. Cała myśl zwrócona do dzieci zostających sierotami i z małym funduszem. Leontyna, raz już ze mnie się obaczywszy, prosiła, abym znowu do niej przyjechała, i Gabrynia chce tego. Nie wiem, jak będzie, na chęci mi nie zbywa, bo serce i cała myśl nieustannie w Kabakach. Wszystko zależeć będzie od stanu Kamila. Do niego nie chodziłam, bo i sił do tego zabrakło, i on nie lubi, kiedy go odwiedzają, a widok gasnącego ulubio-nego zięcia zbyt bolesny.

6 maja. Wczoraj w godzinę po nas przyjechała z Kabak Teofila Twardow-ska29,w parę godzin Henryk [Wołłowicz]30 z Micią31. Ani jedni, ani drudzy nic nowego nie przywieźli, tyle że Kamil nie chce brać żadnych lekarstw; znudzony nimi, prosi, aby dali mu już spokój i pozwolili spokojnie umrzeć. O jedenastej przyleciał konny z Kabak z listem do Henryka, wzywającym jak najspieszniej przybycia jego, bo Kamilowi bardzo już źle. Zarazem Kazimierz [Twardowski] powołuje matkę, bo nie wiedzą, co robić z kobietami. Już fatal-na godzina nadejść musiała! O czwartej powróciły konie; donoszą przez nie, że chory coraz słabszy, a Kazimierz dodaje, że wątpią, czy noc przeżyje.

6 maja, dziewiąta rano. Uklęknijcie i wznieście z pokorą myśl i serce do Boga, bowiem straszna ofiara już się spełniła. Dusza Kamila uleciała na łono Przedwiecznego o trzy kwadranse na szóstą, dziś z rana. Pisał o tym Hen-ryk, prosząc o stolarza i o tutejsze konie – »Może wszyscy przyjadą, może nieszczęśliwą Leontynę choć gwałtem przywiozą«. Pogrzeb naznaczono na dziewiątą w Strubnicy, dokąd dziś wieczór cała rodzina wyjeżdża”32 .

nych przez nią Massalanach. W 1835 r. rozwiodła się z mężem, który poślubił jej wycho-wankę Stefanię Radowicką. Wraz z siostrą ufundowała Ordynację Massalańską. W latach 1853–1863 zarządzała nią samodzielnie. W tym czasie wybudowała kościół parafialny w Massalanach, przebudowała pałac, założyła lazarety szpitalne w Massalanach i Popław-cach oraz oczyściła i uporządkowała stawy massalańskie. W latach 1863–1869 mieszkała w Dreźnie. Majątkiem zarządzali wówczas jako ordynaci Bispingowie; Aleksander, a od 1867 r. Jan, autor wspomnień. Po powrocie do kraju mieszkała w Massalanach, gdzie zmarła. Pochowana w miejscowym kościele.

29 Teofila Twardowska z Mikulskich (?–1878), żona Józefa, rektora Uniwersytetu Wi-leńskiego w latach 1823–1825, matka Kazimierza.

30 Henryk Wołłowicz (1820–1893), syn Józefa Jana i Julii z Mikulskich, brat Leontyny Bisping, Melanii Święcickiej, Rozalii Tyszkiewiczowej, Michaliny Twardowskiej. Zie-mianin, właściciel dóbr Okołów, Mściż, Zadołże i dużych obszarów leśnych. Luźno zwią-zany z mińską organizacją konspiracyjną w 1863 r.; więziony przez Rosjan. W 1876 r. sprzedał dobra Okołów inżynierowi Stanisławowi Kierbedziowi, znanemu projektantowi mostów. Ożeniony w 1853 r. z Zofią z Bułhaków, z którą miał syna Józefa (1860–1901).

31 Micia – Melania Święcicka.32 Wspomnienia cytowane przez Jana Bispinga znajdowały się do II wojny światowej

w archiwum w Massalanach, kiedy to zaginęły.

— 30 —

Biedna nasza matka, oprócz bolesnego ciosu, jaki ją przygniatał jako wdo-wę, niemały miała kłopot z interesami Dylewszczyzny i z przyszłym naszym wychowaniem. Dochodziliśmy bowiem lat, gdzie początki nauk niezbędne już były. Zaraz po pogrzebie ojca mego w Strubnicy, z wielkim zjazdem licz-nej rodziny odbytego, matka moja dla poratowania zdrowia wyjechała na ku-rację do Warszawy i wzięła mnie ze sobą.

Zamieszkaliśmy w Warszawie na ulicy Długiej u ciotek moich: [Rozalii] Tyszkiewiczowej, siostry mojej matki33, [i Anny] Oskierczyny34, dla wychowa-nia dzieci w mieście osiadłych. Dwie te rodziny, choć każda z osobna dość licz-na, zamieszkały razem w dużym apartamencie na pierwszym piętrze, w domu kratą od ulicy przedzielonym, który dotąd na Długiej ulicy widzieć można.

Oprócz ciotki Rozalii i wuja Józefa35 Tyszkiewiczów, była ich córka Eliza, późniejsza Ślizieniowa36, i trzech synów: Witold37, Olgierd38 i Henryk39, wszy-scy ode mnie niewiele starsi. Ciotka Anna z Wołłowiczów Oskierczyna była zaś już wdową po Dominiku Oskierce40, a siostrą straconego w 1832 r[oku] w Grodnie Michała Wołłowicza41. Miała przy sobie trzy córki: Jadwigę, póź-

33 Rozalia Tyszkiewicz (1817–?) z Wołłowiczów, córka Józefa Jana i Julii z Mikul-skich. Siostra Henryka Wołłowicza, Leontyny Bisping, Michaliny Twardowskiej i Melanii Święcickiej. Żona Józefa Tyszkiewicza.

34 Anna Oskierko z Wołłowiczów (1809–1878), córka Kazimierza (1779–1849) i Ma-rii z Felkerzambów, siostra powstańca listopadowego Michała Wołłowicza, powstańca listopadowego. Od 1830 r. żona Dominika Oskierki.

35 Józef Medard Tyszkiewicz (1813–1869), syn Dominika (1754–1813) i Zofii ze Ślizieniów. Ziemianin, właściel rozległych majątków, m.in. Petrolina. Mąż Rozalii z Wołło-wiczów z którą miał trzech synów, Witolda, Olgierda i Henryka, oraz córkę Elżbietę (Elizę).

36 Elżbieta (Eliza) Ślizień z Tyszkiewiczów (1834–1898), córka Józefa i Rozalii z Woł-łowiczów. Od 1851 r. żona Alfreda Ślizienia (1820–1882), ziemianina i właściciela ma-jątku Dziewiątkowicze Nowe, gdzie wybudował pałac w stylu angielskim. Mieli syna Henryka (1860–1920) i córkę Marię (1863–1940), późniejszą żonę Czesława Krasickiego (1857–1924).

37 Witold Józef Tyszkiewicz (1835–1877), syn Józefa i Rozalii z Wołłowiczów. Wła-ściciel dóbr Petrolin. Jego żoną była Katarzyna z Römerów (1847–1919).

38 Olgierd Tyszkiewicz (1837–1905), syn Józefa i Rozalii z Wołłowiczów, właściciel dóbr Krzeczoty.

39 Henryk Tyszkiewicz (1839–1863), syn Józefa i Rozalii z Wołłowiczów, właściciel dóbr Domaszewicze. Uczestnik powstania 1863 r.; jego majątek skonfiskowano, a on sam został stracony.

40 Dominik Oskierko (1810–1849), ziemianin, właściciel majątku Samojłowicze Gór-ne, podkomorzy wołkowyski. Od 1830 r. mąż Anny z Wołłowiczów, z którą miał dwie córki, Jadwigę i Helenę. Członek tajnych organizacji. Poddany postępowaniu w związku z podejrzeniami o udział w ekspedycji Józefa Zaliwskiego.

41 Michał Wołłowicz (1806–1833), syn Kazimierza i Marii Felkerzambów, uczestnik powstania listopadowego; walczył w korpusie generała Antoniego Giełguda. Potem na emi-

— 31 —

niejszą Ciechanowiecką42, Helenę hr[abinę] Krasicką43 i Marię, która wkrótce panną umarła.

Mnie jako dziecku wesoło było w tak licznym gronie kuzynów i kuzy-nek, i dotąd przechowuję najmilsze wspomnienia pierwszej tej mojej byt-ności w Warszawie. Pamiętam, że moja droga matka w towarzystwie babki mojej [Julii] Wołłowiczowej zrobiła z Warszawy pielgrzymkę do Częstocho-wy i pierwszy raz wówczas jazdy kolejowej użyły, świeżo otwartą Warszaw-sko-Wiedeńską Koleją. Było to ostatnich dni lipca [1850 roku], gdy Kraków się tak strasznie palił. Z wyżyn Jasnej Góry widzieliśmy chmurę dymu, nad

gracji we Francji. Członek TDP. Uczestniczył w wyprawie Józefa Zaliwskiego. Od marca do maja 1833 r. dowódca oddziału powstańczego w guberni grodzieńskiej. Ujęty przez Rosjan w okolicach Słonimia i stracony w Wilnie w 1833 r. (według innych informacji, w Grodnie); zob. J. Kozłowska-Studnicka, Materiały do sprawy Michała Wołłowicza 1833 r., Grodno 1923; M. Chodźko, Artur Zawisza i Michał Wołłowicz, Paryż 1859, s. 20–40.

42 Jadwiga Ciechanowiecka (1834–1899) z Oskierków, córka Dominika i Anny z Woł-łowiczów, żona Konstantego Ciechanowieckiego, ziemianina z powiatu lepelskiego.

43 Helena Krasicka (1834–1902) z Oskierków, córka Dominika i Anny z Wołłowiczów, od 1856 r. żona Wacława Krasickiego. Właściciele dóbr Worokoml i Samojłowicze Górne. Mieli siedmiu synów: Czesława (1857–1924), Witolda (1859–1902), Leona (1860–1898), Bogdana (1861–1906), Stanisława (1863–1930), Antoniego (1864–1876), Jana (1872–1926) i jedną córkę Marię (1858–1944).

5. Warszawa – ulica Długa w drugiej połowie XIX wieku (fot.)

— 32 —

nieszczęsnym płonącym grodem unoszącą się. Straszne to zrobiło wrażenie, dotąd w mojej pamięci niezatarte, choć prawie pół wieku odłącza mnie od tej chwili. Świętość zaś kaplicy cudownej Bogarodzicy, te zastępy modlącego się ludu tak wstrząsnęły dziecinną mą duszę, że jakoby całą noc w gorączce i jakby w nabożnej halucynacji przebywałem – co dotąd żywo też mi przed oczami staje i najmilsze, błogie wywołuje wspomnienia. Oby Najświętsza Panna natchnieniem swym duszę moją zawsze przenikała, a opieką swą pod płaszcz swój tuliła!

Wracaliśmy z Warszawy na Weleśnicę, dla odwiedzenia wuja Kazimierza [Twardowskiego], którego umierający ojciec za opiekuna nam wyznaczył. Dziad nasz wymógł na matce, że osieroconą Dylewszczyznę opuści i przy nim w Strubnicy z nami osiądzie. W pierwszym roku naszego w Strubnicy po-bytu dano nam pierwszego naszego nauczyciela pana Szella, nie nader uczo-nego kawalera, lecz zasad najlepszych. Był przy nas dwa lata: co się z nim potem stało, zgoła nie wiem.

W 1852 roku przybyła do nas z Paryża panna Maria Martin jako guwer-nantka, a potem stała się najlepszą naszą przyjaciółką i najwierniejszą towa-rzyszką w przeróżnych zdarzeniach naszego życia, już jako dorosłych i nawet podstarzałych. Kochamy ją i szanujemy z bratem jako ostatnią przedstawi-cielkę licznego grona rodziny i domowników wówczas w Strubnicy zamiesz-kałych. Przyjechała w chwili, kiedy cudnie piękna, młoda ciotka nasza księż-na Maria z Szemiotów Drucka-Lubecka44, wskutek złych dróg nieostrożnie przebytych, zasłabła nagle w Strubnicy. To wywołało poronienie i długi pobyt między nami obojga księstwa i pani Ludwiki z Mikulskich Szemiotowej45, siostry rodzonej babki naszej pani pułkownikowej, a matki księżnej.

Muszę tu też wspomnieć o osobistości, która niepoślednie zajmowała miejsce w kółku naszym domowym, a mianowicie o o[jcu] Bonawenturze Kudarkiewiczu46, franciszkaninie z grodzieńskiego konwentu, strubnickim altarzyście, a zarazem naszym nauczycielu religii. Postury był wspaniałej, a tak pulchny i rumiany jak pączek w maśle, najlepszego charakteru, lecz niedaleko widzący. Kochaliśmy go, gdyż w lekcjach był pobłażliwy, a wie-czorami zwykł z nami się zabawiać. Został on potem proboszczem massa-

44 Maria Drucka-Lubecka (1833–1897) z Szemiotów, córka Jerzego i Ludwiki z Mi-kulskich, żona Aleksandra Medarda Druckiego-Lubeckiego.

45 Ludwika Szemiotowa (1800–?) z Mikulskich, siostra Teresy Bisping z Mikulskich, od 1825 r. żona Jerzego Szemiota, z którym miała córkę Marię (1833–1897).

46 Bonawentura Kudarkiewicz, franciszkanin z klasztoru w Grodnie, administrator pa-rafii w Narewce (1841–1845) w diecezji wileńskiej, administrator kościoła (1849–1866) w Massalanach, filii parafii w Wielkich Ejsmontach.

— 33 —

lańskiego47 kościoła, który w 1866 r[oku] przy nim zamknięto, a życie zakoń-czył jako gwardian grodzieński.

My, trzej bracia, mieszkaliśmy z nauczycielem w starej oficynie, naprzeciw domu stojącej, tam, gdzie obecnie główny jest wjazd na strubnicki dziedziniec. Otóż ks[iądz] Kudarkiewicz zajmował koło nas małą stancyjkę z osobnymi sionkami, gdzie sypiał jego chłopiec, ku usłudze mu dany. Pamiętam, że pod łóżkiem księdza dobrodzieja, głęboko piaskiem przykryte, chowały się butle ze starym winem, którym chyba rzadko przybywających w odwiedziny księ-ży traktował. Jako altarzysta, pobierał pensji 300 rubli rocznie, na Strubnicy i Hołowczycach opartych, gdyż taka była fundacja pradziada mego Jana Bi-spinga, marszałka starodubowskiego, z dodaniem pełnego dworskiego utrzy-mania. Dziad mu nawet pozwolił trzymać konia do jazdy na msze święte i na liczne odpusty, tak wówczas ogólne po naszych litewskich kościołach. Toteż

47 Massalany – inna forma: Masalany, m.in. używana w Słowniku Geograficznym Kró-lestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, t. 6, Warszawa 1885, s. 161.

6. Massalany – kaplica NMP, widok obecny (fot.)

— 34 —

księżulek kupił sobie, jak dziś widzę, ogromną klacz kasztanowatą, a tak sil-ną, że nędzny chłopiec, który mu za furmana służył, nie był w sile ją wstrzy-mać, gdy spod stajni ruszyła, i kilkakrotnie, z wielkim naszym uradowaniem, naokoło kółka latał, nim ją pod gankiem oficyny wstrzymać zdołał. Ksiądz się słusznie gniewał i łajał, lecz to się codziennie regularnie ponawiało.

Podczas letnich wakacyjnych miesięcy kochana nasza matka miewała zwyczaj obwozić nas po różnych rodzinnych domach, co wywołało w nas sentymenta dla licznych naszych pokrewnych i przywiązanie do zwiedza-nych miejscowości, a z czasem wyrobiło miłość kraju i rzadką jego znajo-mość. Nie macie obecnie pojęcia, jak dalekie te wycieczki, czasami licznym taborem czynione, nieopisany w sobie miewały urok urozmaicenia i prze-różnych najzabawniejszych przygód były powodem. Popasy w karczmach, choć najczęściej brudnych, najwięcej nas zajmowały, bo kucharzenie lo-kajów i swobodne oglądanie koni, w karczemnej stodole umieszczonych, przejezdne różne figury, swary służby naszej z Żydami lub pijanym chłop-stwem o tyle to pobudką do rozciekawienia w klubach zwykle trzymanych kawalerów. I tak odwiedzaliśmy Twardowskich w Pińszczyźnie, Włodków w Prużańskiem, Szemiotów w Kobryńskiem, Mikulskich, Pusłowskich i Or-dów w Słonimskiem, Niezabytowskich w Nowogródzkiem, wreszcie Woł-łowiczów i Tyszkiewiczów aż w Borysowskiem. Daleko to, aż za Mińskiem na Rusi, jak dawniej mawiano.

Około 1853 roku zmieniono nam nauczyciela, chcąc większego rozwoju naszych nauk. Przyjechał z Wilna pan Władysław Jankowski48, niby to literat, niby uczony, niby przyjaciel Kirkora49 i Zawadzkiego50, a w gruncie rzeczy in-trygant, komediant i głównie sobą zajęty. Bieg wykładanych nam przez niego

48 Władysław Jankowski ukończył gimnazjum w Wilnie, w latach 1850–1852 członek redakcji „Pamjatnoj Kniżki Wilenskoj Gubierni”, następnie nauczyciel domowy.

49 Adam Honory Kirkor (1818 lub 1819–1886), syn Karola i Tekli z Wołodkowiczów. Ukończył gimnazjum w Wilnie (1838). Zwolennik ugody z Rosją, przeciwnik konspiracji powstańczych. Publicysta, ogłaszał artykuły z zakresu historii sztuki m.in. w „Tygodniku Petersburskim”. Wydawca „Pamjatnoj Kniżki Wilenskoj Gubierni” (1850–1854), „Kurie-ra Wileńskiego” (1859–1864) w Wilnie, „Nowoje Wriemja” (1868–1871) w Petersbur-gu. Zajmował się archeologią; członek Komisji Archeologicznej Wileńskiej oraz kustosz Muzeum Starożytności w Wilnie. Wydalony z Rosji, od 1872 r. mieszkał w Krakowie, gdzie zajmował się głównie badaniami archeologicznymi na terenie Galicji. W latach 1873–1886 członek Akademii Umiejętności i przewodniczący jej Komisji Archeologicz-nej. Zmarł w Krakowie, gdzie jest pochowany; D. Fajnhauz, S. Nosek, Kirkor Adam, w: PSB, t. 12, s. 475–478.

50 Józef Zawadzki (1818–1886), syn znanego księgarza wileńskiego Józefa (1781–1838). Po ukończeniu gimnazjum w Wilnie praktykował u ojca. Po jego śmierci w 1839 r. zamieszkał w Kijowie, gdzie założył zakład typograficzny i litograficzny. W latach 1862–

— 35 —

nauk nie miał żadnej porządnej metody, toteż niektóre gałęzie nauk zajmo-wały czas z uszczerbkiem drugich, a całość naszej wiedzy wiele na tym cier-piała. Był przy nas pan Jankowski do 1856 r[oku] i nie pozostawił w naszych sercach najmniejszej ku sobie sympatii, choćby za samą niesprawiedliwość: pochlebiał bratu memu Aleksandrowi, a ojca waszego niemiłosiernie katował. Rozkochał potem pannę Korsak, której brata uczył, i raczył się z nią ożenić, spory biorąc posag i garb panny w dodatku.

Rok 1853 był dla nas pod wielu względami nader pamiętnym, jak wam to zaraz opowiem. W tym bowiem roku z łaski Boskiej i hojności babek na-szych [Aleksandry] Swieczynowej i [Józefy] Woyczyńskiej ufundowała się ordynacja massalańska na rzecz brata mego Aleksandra i przyznana została ukazem Jego Cesarskiej Mości Mikołaja I51, 1 lipca datowanym. W tymże roku zmarła też babka nasza, Aleksandra z Bispingów generałowa Swieczyn, wreszcie dostąpiliśmy ceremonii chrztu z olejów świętych. Siostra moja, mój brat Józef i ja mieliśmy tylko chrzest z wody. Odłożono ceremonię chrztu z olejów do zjechania się z żyjącą jeszcze naszą matczyną prababką Józefą z Wołłowiczów Mikulską52 marszałkową słonimską, zamieszkałą po zabraniu w 1831 [roku] Wiązowca w Okołowie, a ponieważ wuj nasz Henryk Wołło-wicz miał się lata tego żenić z Zofią Bułhakówną53 i spodziewano się w Oko-łowie wielkiego zjazdu rodzinnego, uradzono podróż w Borysowskie podczas wakacyjnych miesięcy. Nie lada była to wyprawa o sześćdziesiąt mil, a tabor nasz był liczny.

Matka nasza, panna Martin i nas czworo umieściło się w dużym, pięknym sześciokonnym landau54, świeżo od Lubeckich odkupionym; na koźle siedział Paweł, służący mojej matki i pocztylion, gdyż pocztąśmy jechali. Szła też bryczka ze służącą Emilką Chmielewską i kucharzem Ksawerym Zającem, niezbędnym w tak długiej podróży. Pan Jankowski odjechał zaś na Żmudź do rodziny i wracających nas na Wilno w tym mieście w jesieni nas spotkał.

1865 był licencjonowanym drukarzem uniwersytetu kijowskiego. Pełniąc urząd prezyden-ta Kijowa w latach osiemdziesiątych XIX w., zasłynął m.in. założeniem Giełdy Miejskiej.

51 Mikołaj I Romanow (1796–1855), cesarz Rosji w latach 1825–1855.52 Józefa Mikulska z Wołłowiczów, córka Józefa Jana i Petroneli ze Święcickich,

żona Michała, matka Izydora i Józefa, oficerów powstania listopadowego i emigrantów politycznych. Członkowie rodziny Mikulskich ze Słonimskiego brali udział w powsta-niu listopadowym (dlatego Jan Bisping napisał o „zabraniu w 1831 [roku] Wiązowca”, tj. majątku rodzinnego); J. Szczepański, Działalność społeczna rodziny Gałęzowskich na emigracji polskiej we Francji na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 2013, s. 193.

53 Zofia Wołłowicz (1830–1906) z Bułhaków, żona Henryka Wołłowicza.54 Landau (lando) – z franc. otwarty powóz czterokołowy, z czterema miejscami dla

pasażerów i z podwyższonym siedzeniem z przodu dla powożącego, zaopatrzony w budę.

— 36 —

7. Strubnica – dwór Bispingów, 1920 (fot. Aleksander Bisping)

Jechaliśmy na Sworotwę i Mir55, gdzie zdziwiły nas prastare ruiny radzi-wiłłowskiego zamku, wówczas w całku przechowanego. Jest on z czerwonej cegły, z wielkimi narożnymi basztami, okna[mi] i odrzwiami z ciosu. Obecnie to własność M[ikołaja] Światopełk-Mirskiego56 po przymusowej sprzedaży dóbr witgenstejnowskich.

W Mińsku matka nasza spotkała się z dawną swoją przyjaciółką Emilią Bohdanowicz, którą od ślubu nie widziała, a ponieważ ta pani świeżo połóg odbyła, trzymaliśmy do chrztu jej małego, lecz grubego chłopaka. Z Mińska do Okołowa przed kilkudziesięciu laty droga szła lasem, a to mil dwanaście

55 Mir – średniowieczny zamek z XV w. W 1568 r. mirski zamek przeszedł w ręce Radziwiłłów, którzy przebudowali go w stylu renesansowym. W 1655 i 1706 r. był znisz-czony przez Szwedów. Odbudowany, stał się rezydencją m.in. wojewody wileńskiego Ka-rola Stanisława Radziwiłła „Panie Kochanku”. Zamek został uszkodzony w czasie walk polsko-rosyjskich w 1794 r. W 1812 r. został spalony. W 1895 r. kupiony został przez Światopełk-Mirskich.

56 Mikołaj Światopełk-Mirski (1833–1898), rosyjski generał kawalerii, uczestnik woj-ny krymskiej (1853–1856); był m.in. dowódcą siemonowskiego pułku lejbgwardii.

— 37 —

z dwoma pięknymi przerwami – Przyłuki57, z prześlicznym pałacem na górze obecnie hrabiów Czapskich, i Łohojsk58 stare gniazdo Tyszkiewiczów, skąd się piszą hrabiami, i to od wieków. Mieszkał tam wówczas pan Konstanty Tyszkiewicz59, z Ciechanowską Pauliną60 żonaty, wielki literat i znawca litew-

57 Przyłuki – dobra liczące 2376 dziesięcin, z pałacem uwiecznionym przez Napoleona Ordę, przy drodze z Pińska do Mińska. W połowie XIX w. własność rodziny Osztorpów, zakupione w 1872 r. przez hrabiego Emeryka Hutten-Czapskiego.

58 Łohojsk – miasteczko i dobra; od średniowiecza własność rodziny Tyszkiewi-czów. W latach osiemdziesiątych XIX w. dobra łohojskie liczyły 1000 włók litewskich (16 796,16 ha).

59 Konstanty Tyszkiewicz (1806–1868), syn Piusa, marszałka szlachty powiatu bo-rysowskiego, i Augusty z Platerów, brat Eustachego. Ukończył prawo na Uniwersytecie Wileńskim. Potem pracował w Ministerstwie Skarbu Królestwa Polskiego (1828–1836). Następnie gospodarował w rodzinnym Łohojsku. Archeolog i krajoznawca; badacz pra-dziejów Litwy i południowej Rusi, członek Moskiewskiego Towarzystwa Archeologicz-nego. Dziełem jego życia był opis dorzecza Wilii (Wilija i jej brzegi, Drezno 1871). Od 1836 r. mąż Pauliny z Ciechanowskich, z którą miał syna Oskara (1837–1897), dziedzica Łohojska, i córkę Marię.

60 Paulina Tyszkiewicz z Ciechanowskich (1820–1872), córka Stanisława (1790–1848) i Wiktorii ze Zdziechowskich. Od 1836 r. żona Konstantego.

8. Mir – ruiny zamku, 1876 (akwarela Napoleona Ordy)

— 38 —

skich starożytności, przy tym zacny, światły, miły człowiek. Brat jego Eusta-chy61, którego lepiej znałem, widując go w Wilnie, gdzie pod starość osiadł, przewyższał go jako archeolog i sprytem mu dorównał, jeśli nie prześcignął, lecz niżej od Konstantego stał charakterem. Marnotrawca, letkiewicz, podej-rzanej moralności człowiek, on to Eustachy Tyszkiewicz był twórcą wileń-skiego muzeum starożytności i litewskich historycznych pamiątek, z wielkim mozołem u szlacheckich rodzin zebranych. Muzeum to, z najciekawszych zabytków ogołocone, istnieje obecnie jak mizerny kościotrup litewskich na-szych dawniejszych splendorów.

Wracam do naszej podróży. Zajechaliśmy więc do Tyszkiewiczów łohoj-skich jako dalekich krewnych i nader uprzejmych gospodarzy. Podjeżdżając do Okołowa, chcąc zrobić niespodziankę, weszliśmy cichaczem piechotą na dziedziniec i ten, którego serce zdolne rodzinnych uczuć, łatwo odgadnie ra-dość bez granic, gdyśmy się z prababką i babką witali! Cieszyliśmy się ze szczęśliwie odbytej, długiej podróży.

61 Eustachy Tyszkiewicz (1814–1873), syn Piusa, marszałka szlachty powiatu bory-sowskiego, i Augusty z Platerów, brat Konstantego. Archeolog, historyk, kolekcjoner, ba-dacz pradziejów ziem białoruskich i litewskich, działacz społeczny. W 1855 r. założyciel i dożywotni prezes Wileńskiej Komisji Archeologicznej. Był twórcą Muzeum Starożyt-ności w Wilnie i członkiem honorowym Instytutu Archeologicznego w Wielkiej Brytanii i Irlandii. W 1864 r. został członkiem Moskiewskiego Towarzystwa Archeologicznego.

9. Przyłuki – pałac Czapskich, 1876 (akwarela Napoleona Ordy)

— 39 —

Okołów musiał się nam podobać, gdyż nas w nim goszczono i pieszczono nieustannie, toteż pamiętam dotąd w pokoju prababki małą szafkę z przeróż-nymi łakociami, przysmakami i jak dawniej mawiano, makagigami, którymi po obiedzie obdarzała nas najukochańsza prababcia. Matka nasza odetchnęła trochę swobodniej między swoimi. Niewiele osób bywało w Okołowie. Kraj to pusty i mało osiadły, a niepiękny i ubogiej gleby, jak większa część ościen-nych majątków w borysowskim powiecie położonych. Rodzinne nasze kółko, tak rzadko zebrane, zupełnie nam wystarczało.

O małą milę mieszkała ciotka nasza Melania z Wołłowiczów Święcicka, wówczas zdrowa i świeża. Kto mógł wtedy przewidzieć, że za sześć lat już żyć nie będzie, jako męczennica niezrozumiałej, lecz niemiłosiernej niemocy! Nieco dalej od Mietliczyc Święcickich był Petrolin Tyszkiewiczów, naszego wujostwa przez Rozalię z Wołłowiczów hr[abinę] Tyszkiewiczową, siostrę najstarszą naszej matki, a ponieważ cała tamtejsza młodzież wakacje na wsi spędzała, woleliśmy Petrolin nad inne miejsca, mając w nim zabawę z kuzy-nami.

Feta na przenosiny wuja była wspaniała, gdyż idąc za swym rozrzutnym usposobieniem, niczego wuj nie szczędził dla okazałego i sutego przyjęcia. Moja matka przyjęła na siebie dyrekcję porządku i wszelkich przygotowań,

10. Łohojsk – pałac Tyszkiewiczów (litografia Napoleona Ordy)

— 40 —

na nas zaś wypadł obowiązek klejenia secinami papierowych latarni na ilumi-nację, którą miano przywitać młodą parę. Ślub odbył się 20 sierpnia w Dobo-śniej62, przyjazd do Okołowa naznaczono na piątego września. Całą drogę od miasteczka do dworu oświecono palącymi się beczkami ze smołą, a dziedzi-niec gorzał od lamp, cośmy tak mozolnie zrobili. Prababka z babką według staropolskiego zwyczaju przyjęły młodą parę z chlebem, z solą i z kluczami, a młoda nasza wujenka rada była, że licznie zebraną rodzinę od razu poznać mogła. Wielki jej urok, anielska słodycz i grzeczny układ wszystkich serca ujęły.

Zabawy trwały trzy dni, jak to zwykle w podobnych okazjach dawniej na Litwie bywało. Nasza matka, korzystając z rodzinnego zjazdu, postanowiła odbyć ceremonię naszego chrztu w dniu dziewiątego września. Kaplicę do-mową i szereg prowadzących do niej pokoi ubrano dywanami i kwiatami, nas w bieli ubrano i dopełnienie sakramentu z wielką powagą się odbyło, a szes-naście par przez cztery generacje przedstawione do chrztu nas trzymało, co pewnie chyba u głów koronowanych się zdarza.

11. Dobośnia – pałac Bułhaków, 1876 (akwarela Napoleona Ordy)

62 Dobośnia – majątek ziemski Bułhaków z obszernym pałacem w stylu klasycystycz-nym.

— 41 —

Smutno nam było z Okołowem się rozstawać. Otrzymaliśmy od prababki pamiątkowe złote medaliki, in gratiam63 chrztu z wizerunkiem Matki Boskiej odbite i jej ostatnie błogosławieństwo, gdyż więcej jużeśmy ją nie widzieli. Powrót odbył się na Dołhinów, Wilejkę, Oszmianę do Wilna, które pierwszy-śmy raz witali. Stanęliśmy w najlepszym wówczas hotelu Kossobudzkiego za Ostrą Bramą. Dom ten ma dotąd filary od ulicy. Zachwyceni byliśmy pięknym położeniem miasta, przepysznymi jego kościołami i tylu cudownymi miej-scy, którymi stary nasz gród litewski od wieków zasłynął. Śnipiszki, Anto-kol, Ostra Brama, jakże drogimi jesteście każdemu pobożnemu litewskiemu sercu! Ile przed wami pokoleń w prochu się korzyło. Ile łez, ile wzniosłych sursum corda64 o zlitowanie, o miłosierdzie Boga tam błagało!

Dużo miejsc cudownych w mym życiu zwiedził[em], a rzadko mi się zda-rzało spotkać więcej skruchy, miłości i nabożnych uczuć, niż w tym naszym poczciwym ludzie, który z kończyn kraju przybyły, a siłą gorącej wiary wie-dziony, na kolanach dzień i noc na słocie i chłodzie lub pod palącym słoń-cem, wśród ulicy, nieraz pod batogiem lub urąganiem przechodniów modli się i płacze przed cudownym obrazem Najświętszej Maryi, Matki naszej, i wzy-wa Ją z wiarą, którą ani duch zwątpienia wieku naszego, ani prześladowa-nia zachwiać i złamać nie zdołały. W Ostrej Bramie, gdy się dusza modlitwą wzniesie, z jestestwa naszego pozostaje tylko uczucie i wspomnienie przewi-nień naszych i upadków, o zmazanie których Matkę Miłosierdzia ze skruchą się błaga.

Powrót nasz do Strubnicy zasmucony był świeżo tam przebytą bardzo sil-ną cholerą, która zabrała dziadowi naszemu 50 dusz z włości, a niektóre chaty zupełnie wyludniła. Pamiętam, że kilkoro drobnych dzieci jako sierotki moja matka przyjąć na folwark kazała. Jak wyżej Wam wzmieniłem, 1 lipca 1853 r[oku] ukaz Najjaśniejszego Cesarza Mikołaja I zatwierdził ordynację massa-lańską przez stryjeczne siostry dziada naszego Adama Bispinga, a nasze babki Aleksandrę z Bispingów generałową Swieczyn i Józefę z Bispingów szambe-lanową Woyczyńską na rzecz brata mego Aleksandra, jako ich chrzestnego syna, fundowaną. W skład ordynacji weszły klucze: massalański65 z Popław-cami i Kowalami, werejkowski66 z Werejkami, Kuźmiczami, Maciejkowsz-

63 In gratiam – (łac.) z powodu, ze względu.64 Sursum corda! – (łac.) w górę serca! odwagi.65 Klucz massalański składał się z folwarków: Massalany, Popławce i Kowale.

W 1880 r. liczył 3299 dziesięcin.66 Klucz werejkowski składał się z folwarków Werejki, Kuźmicze, Maciejkowszyzna,

Frejgle (inaczej: Młynek) i Skroblaki. W 1880 r. liczył 1704 dziesięcin (w tym 144 łąk i pastwisk, 538 lasu i 130 nieużytków).

— 42 —

czyzną, Frejglami i Skroblakami, wreszcie Wiercieliszki67 ze Skołubowem i dwoma folwarkami68 .

Liczono jak wówczas 500 chat w ordynacji, a obecnie ziemi dworskiej jest przeszło 7500 dziesięcin. Wzbudziło to w wielu członkach rozgałęzionej naszej rodziny niskie zazdrości i najnieprzyjemniejsze intrygi, a dla dziada i matki naszej, podłe i czcze szkalowania. Zamilknę o głównych ich źrodłach, rodziny te bowiem, dotąd żyjące, zbyt wielkie by miały upokorzenie, a dzie-ci nie powinny za rodziców cierpieć. Ludzie ci, wiedzeni li tylko chciwo-ścią, zapominali, że prawie my tylko trzej bracia, jako ostatni, jedyni męscy przedstawiciele nazwiska naszego, byliśmy najbliżsi spadkobiercy znacznych ziemnych posiadłości wyżej wymienionych fundatorek ordynacji. Matka na-sza, która mnie najwięcej kochała, wiele cierpiała, że mnie jako najstarszego w rodzeństwie ordynacja ominęła, a jej serce przewidzieć nie mogło, co mnie w przyszłości czekało. Tak nas jednak srogo, wzniośle i moralnie wychowy-wała, tak serca nasze wzajemna braterska miłość zdobiła, że śmiało przed Bogiem wyznaję, że nawet cień zazdrości ani najmniejszej niechęci w duszy mej nie powstały. Z laty nawet, gdy rozwaga pozycję moją jako starszego

67 Klucz Wiercieliszki składał się z folwarków Wiercieliszki, Skołubowo, Petropol i Gryniówka. W 1880 r. liczył 2523 dziesięcin (w tym 380,5 łąk i pastwisk, 91,5 lasu, 51 nieużytków).

68 Chodzi o dwa folwarki: Petropol i Gryniówka.

12. Wilno – widok ogólny, 1872 (rys. Michała Elwiro Andriolliego)

— 43 —

brata, a nie ordynata, nieraz trudną i f[a]łszywą czyniła, najsilniejsze uczucie niezgasłej wdzięczności dla fundatorek ordynacji modlitwami mymi za ich duszę kierować nie przestały.

W kilka miesięcy później Aleksandra z Bispingów Swieczynowa, prze-chodząc przez plac Saski w Warszawie, tam gdzie obecnie jest główny wjazd do Europejskiego hotelu (dawniej Gerlacha), apopleksją rażona zmarła 13/25 listopada 1853 roku. Zarząd jej dobrami w ordynację weszłymi, przeszedł w ręce mego dziada [Adama] Bispinga jako pierwszego opiekuna, zaś książę

13. Ukaz Mikołaja I ustanawiający Ordynację Massalańską (1853)

— 44 —

Aleksander Drucki-Lubecki z Czerlonej69, Stefan Niezabytowski70, marszałek guberski grodzieński, Henryk Wołłowicz i Kłopotowski byli naznaczeni przez matkę moją jako dodani opiekunowie.

Święta Bożego Narodzenia 1853 roku spędziliśmy w Strubnicy, gdzie też zjechała babka [Józefa] Woyczyńska, wielce zasmucona stratą siostry. Matka nasza starała się najczulszym ujęciem osłodzić jej boleść, a zawiść ludzka nie omieszkała potępić te pierwsze kroki serdecznego zbliżenia między matką świeżo kreowanego ordynata a naszą dobrodziejką. Zima zeszła w cichym strubnickiem ustroniu.

Życie nasze ówczesne było tak skromne, tak patriarchalne powiem, wy-chowanie nasze tak skrupulatne i srogie, że jeśliśmy w charakterach naszych zachowali cnoty rodzinne i szlachetne uczucia, to temuż wychowaniu je za-wdzięczamy, a że nas matka srogo trzymała, to tego dowodem chłosta, której w potrzebnych razach do czternastego mego roku [życia] własną ręką dawać nie szczędziła. Mieliśmy osiem godzin lekcji dziennie, a wolne chwile zaba-wom poświęcone spędzaliśmy latem na dziedzińcu i spacerach, zawsze pod okiem nauczyciela lub panny Martin, a zimą w sali jadalnej lub w pokoju panny Weroniki Mikulskiej71, kochaną Weruleczką zwanej. Służył on nam za-razem za klasę, a teraz wszedł w skład obecnego fumuaru72. Tam to wrzawa nie ustawała, a różne figle wzajemnie sobie płatano. Dzieci zeszłej genera-cji, do której się zaliczam, te przynajmniej, które się na wsi wychowywały, nie były jak teraźniejsze nieprzebraną mocą przeróżnych zabawek zepsute. Najprostsza lalka, w bliskim miasteczku kupiona, koń drewniany z Warszawy

69 Aleksander Medard Drucki-Lubecki (1827–1908), syn Franciszka Ksawerego i Marii ze Scipio del Campo. Kształcił się w kolegium jezuickim we Fryburgu. Dziedzic Szczuczyna i Czerlony oraz Ćmielowa i Bałtowa. Należała do niego fabryka porcelany w Ćmielowie. Marszałek szlachty powiatu grodzieńskiego (1862–1863); zrezygnował z funkcji, protestując przeciw polityce władz rosyjskich. Od 1833 r. mąż Marii z Sze-miotów, z którą miał trzech synów: Franciszka (1860–1918), Aleksandra (1861–1926) i Władysława (1864–1913).

70 Stefan Niezabytowski (1805–1890), syn Jakuba i Franciszki z Kuncewiczów, uro-dzony w Oleszewiczach. Ukończył liceum w Warszawie i Uniwersytet Wileński. W latach 1828–1831 pracował w kancelarii powiatowego marszałka szlachty w Nowogródku. Wła-ściciel dóbr Miratycze i Swisłocz, Kajszówka, radca tytularny, marszałek szlachty guber-ni grodzieńskiej (1847–1853). Żonaty z Celiną z Bispingów, z którą miał córki: Marię (1841–1926), później żonę Rodryga Potockiego, i Elżbietę (1852–1924), żonę najpierw Augusta Ostrowskiego, później Zygmunta Wielopolskiego.

71 Weronika Józefa Mikulska (1800–1874), córka Stefana i jego pierwszej żony, Ma-rii z domu Puciata, przyrodnia siostra Teresy Bisping. Wychowanica Józefy Mikulskiej. Nauczycielka i opiekunka dzieci Adama i Teresy Bispingów: Celiny, Gabrieli i Kamila.

72 Fummuar – z franc. palarnia.

— 45 —

sprowadzony, drewniane klocki do stawiania fortec i domów, oto były jedyne przedmioty najmilszych naszych i zabaw.

Podczas Wielkiego Postu zbierano się wieczorem do sali na pacierze i na-bożne śpiewy. Ks[iądz Bonawentura] Kudarkiewicz im przewodniczył, a cała dwornia, i dużo włościan na nie przychodziło. Kochana nasza matka, mając zawsze miłosierne i wzniosłe uczucia na celu, kazała nam po pacierzach uczyć włościańskie dzieci pierwszych zasad religii. Podzieliliśmy je na cztery klasy, aby każdy z nas i siostra nasza miała swoich uczniów, i usadawialiśmy się z nimi w czterech rogach strubnickiej jadalnej sali. Ks[iądz] Kudarkiewicz za porządkiem i wykładem nauk najsumienniej śledził. Nauki te miały w sobie wiele dobrego, zachęcając nas do emulacyjnej pracy i zbliżając nas do ludu. Dzieci te zaczęły nas kochać i dbać o nas, i dotąd nie w jednej strubnickiej babie lub siwym gospodarzu poznaję dawnych swych uczniów. Po naukach, które trwały pół godziny, karmiliśmy dzieci tym, co z obiadu naszego pozo-stało, dodając świeżo zgotowanej ad hoc ciepłej strawy. Ale czas, abym was zaznajomił z wyżej wymienioną ukochaną naszą Weruleczką.

Panna Weronika Mikulska urodziła się w 1800 roku w Miratyczach w ro-dzinnym folwarku nad brzegiem uroczej, a potem upoetyzowanej przez Mic-kiewicza Świtezi położonym, a ponieważ matka jej, de domo Puciatówna, małą ją obumarła, ojciec zaś miał z drugą żoną wiele dzieci. Prababka moja Józefa z Wołłowiczów Mikulska z Wiązowca wzięła ją jako imienniczkę, lecz nie krewną, na wychowanie. W Wiązowcu trzech synów i cztery córki było najstaranniej wychowywanych: Józef73, Aleksander74 i Izydor75, Teodora, póź-niejsza Oskierczyna76, Ewelina Ordzina77, Julia Wołłowiczowa – moja babka,

73 Józef Mikulski (1799–1856), syn Michała i Józefy z Wołłowiczów, oficer w powsta-niu listopadowym. Zmarł na emigracji we Francji.

74 Aleksander Mikulski, syn Michała i Józefy z Wołłowiczów.75 Izydor Mikulski (1800–1878), syn Michała i Józefy z Wołłowiczów. Studiował na

Uniwersytecie Wileńskim. Oficer sztabu generała Dezyderego Chłapowskiego w powsta-niu listopadowym. Następnie na emigracji we Francji. Mieszkał w Paryżu. Od 1839 r. członek Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Instytucji „Czci i Chleba”. Od 1851 r. pracował w banku Crèdit Foncier. Ożeniony z Marią, z którą miał syna Stefana i cór-kę Izydorynę. Zmarł 8 grudnia 1878 r. Pochowany na cmentarzu Montmartre w Paryżu; J. Szczepański, Działalność społeczna rodziny Gałęzowskich, s. 193. Zob. też: N. Kicka, Pamiętniki, s. 467, 474, 476, 499, 623–625.

76 Teodozja Oskierko z Mikulskich (1799–1895), córka Michała i Józefy z Wołłowi-czów, żona marszałka powiatu wileńskiego Jana Oskierki (1790–?), z którym miała dwie córki: Olimpię (1830–1912), żonę Mieczysława Świętorzeckiego (1814–1862), Helenę (1825–?), żonę Alfonsa Wróblewskiego, i syna Zygmunta (1828–?), ożenionego z Zofią z Korsaków (1840–1902).

77 Ewelina Orda z Mikulskich (zm. 1851), córka Michała i Józefy z Wołłowiczów, żona Piotra Ordy, właściciela majątku Brakowo.

— 46 —

i najmłodsza Zofia, późniejsza Abramowiczowa. Przy tylu wykształconych pannach Weronika Mikulska zaczerpnęła wszelkich nauk ówcześnie kobie-tom naszym wykładanych, a ponieważ rzadkich była zdolności, umysł swój sowicie nimi ozdobiła. W 1822 roku na miesiąc po śmierci pradziada nasze-go Jana Bispinga, zmarłego w Strubnicy, tamże przybyła jako nauczycielka ciotek naszych: [Celiny,] Gabrieli i ojca naszego. Przemieszkała w Strubnicy czterdzieści cztery lata, poświęcone z początku naukom, potem najczulszej przyjaźni i największemu poświęceniu, gdy zdrowie babki naszej szwanko-wać zaczęło, a stan podupadłej po eksdywizji fortuny dodawał nieustanne tro-ski codziennemu strubnickiemu życiu. Znacznie później, gdyśmy po śmierci ojca przy dziadku w Strubnicy zamieszkali, znaleźliśmy w Werulce najbar-dziej kochające i pieszczące nas serce. Łatwe łzy miała i ich nie szczędziła. Toteż opłakiwała wszystkie straty, przykrości, przewinienia nasze, każdą pla-gę, każdą srogość, co w wychowaniu naszym nieraz się zdarzało. Lecz była też i do śmiechu skora. W ogóle miłego, łatwego usposobienia, w dobrym towarzystwie bardzo cenioną była. Po śmierci dziada mego osiadła w 1858 r[oku] przy ciotce naszej, a dawnej swej elewce, pani Celinie Niezabytow-skiej78. Lecz skorośmy na lato do Strubnicy zjeżdżali, śpieszyła do miejsca tak dla niej drogiego, gdzie każdy ją znał, szanował i kochał. Zmarła nagle z apopleksji, biorąc kąpiel rzeczną w Sworotwie 7 lipca 1874 roku i tamże przy kaplicy grobowej pochowana; nagrobek zaś postawiono jej na cmentarzu w Strubnicy.

Pamiętam, że 6 maja 1854 r., obchodzono w Werejkach pogrzeb zwłok babki naszej, generałowej Aleksandry z Bispingów Swieczynowej. Cała ro-dzina w ilości [sześćdziesięciu] osób zjechała tam na tę smutną ceremonię, na którą, jak to dawniej bywało, sproszone [było] aż [dwudziestu] księży, co obecnie z powodu małej ilości i coraz rzadszych kościołów niemożebnym byłoby. Złożono ciało fundatorki kościoła w pięknej grobowej kaplicy, pod wielkim ołtarzem będącej. Kościół ten, niestety, w 1864 roku zabrano. Naza-jutrz obchodzono przeniesienie zwłok generała Swieczyna79 do nowo wznie-

78 Celina Niezabytowska z Bispingów (1822–1902), córka Adama i Teresy z Mikul-skich, żona Stefana Niezabytowskiego.

79 Aleksander Michajłowicz Swieczyn (1774–1838), rosyjski generał, tajny radca sta-nu, urzędnik i ziemianin. Od 1806 r. mąż Aleksandry z Bispingów. Podczas kampanii 1812 r. kurier do specjalnych poruczeń. W latach 1813–1815 oberpolicmajster Warszawy. W tym czasie członek polskich lóż wolnomularskich. W latach 1817–1820 w kierownic-twie tajnej policji w Warszawie. Po przejściu w stan spoczynku w 1820 r. wraz z żoną osiadł w zakupionych Wiercieliszkach. Zmarł w Werejkach w 1838 r., pochowany został w Kuźmicach; J. Bojasiński, Rządy tymczasowe w Królestwie Polskim, Warszawa 1902, s. 9, 21, 78, 141, 269; S. Askenazy, Łukasiński, Warszawa–Lwów 1908, s. 258.

— 47 —

sionej, prawosławnej grobowej kaplicy w Kuźmiczach. Mój dziad wykończył ją, jako ostatnią myśl i życzenie opłakującej wdowy.

Między latami 1854 a 1857 małośmy ze Strubnicy wyjeżdżali. Był to bowiem czas najcięższych nauk pod fantastyczną dyrekcją pana [Władysła-wa] Jankowskiego. Latem bywaliśmy w Sworotwie, w Kabakach Włodków, w Adamkowie Bychowców, a najczęściej w Krzemienicy Sieheniów. Były to dla nas prawdziwie błogie chwile, gdyż te domy najbliższych naszych krew-nych bardzo łaskawe dla nas były i znajdywaliśmy tam tysiączne rozrywki, przyjemności i zabawy w towarzystwie kuzynów i kuzynek, rówieśników na-szych. Największa przyjaźń łączyła mnie z Kamilem Włodkiem80 i Przemy-sławem Sieheniem81. Szczęsny Włodek82 i Tadeusz Sieheń83, jako znacznie starsi, z góry na nas jak na dzieciaków patrzyli. Gdy zaś z biegiem lat różnica

80 Kamil Feliks Włodek (1839–1887), syn Feliksa i Gabrieli z Bispingów, ziemianin, właściciel odziedziczonych Kabak.

81 Przemysław Sieheń (1848–1919), syn Tadeusza i Aleksandry z Wieczfińskich, zie-mianin, żonaty z Wandą z Jelskich; od 1871 r. właściciel Krzemienicy.

82 Szczęsny Włodek (1835–1889), syn Feliksa i Gabrieli z Bispingów, ziemianin, wła-ściciel majątku Gabrielin. Od 1869 r. żonaty z Marią z Podoskich.

83 Tadeusz Sieheń (1828–1871), syn Tadeusza (1802–1850) i Tekli z Bispingów, zie-mianin, właściciel Zielenicy i Krzemienicy, marszałek szlachty powiatu wołkowyskie-

14. Werejki – kościół NMP, widok obecny (fot.)

— 48 —

wieku się zatarła, szał młodości minął, a sąd wzajemny oparł się tylko na zaletach serca, rozumu lub cnót wyższości, dusze nasze, Tadeusza i moja, nie-rozerwalną przyjaźnią się złączyły i długie lata najlepiej z sobą kwadrowały84 .

On, szczęśliwszy ode mnie, prędzej światem się zbrzydził, jaśniej prze-widział i cały Bogu się oddał. Bardzośmy się też kochali z Cesią Sieheń85, tą świętą między nami. Oby modły jej z niebieskich wyżyn nie zapomniały o najlepszym towarzyszu jej lat dziecinnych! Była to wówczas dwunastolet-nia dzieweczka, mało inteligentnie rozwinięta, lecz rzadkiej dobroci ducha i słodyczy. [W] 1858 roku zaniemogła na jakieś dziwne cierpienie, którego żaden lekarz określić nie mógł. Pozostała w tym stanie do 1862 r[oku] i do tego doszło, że nie jadła, mało rzeczy znosić mogła, a wszystko, co ją uczono, zapomniała. Bliski był stan ostatniej chwili konania.

Świeżo był w tych czasach powstał w Polsce nowy zakon felicjanek86 i jak każda nowość, wiele miał zagorzałych zwolenników, szczególnie między ko-bietami. Moja wujenka Aleksandra z Wieczfińskich Sieheniowa87 była pod ich wpływem, a stryjeczna jej siostra panna Aniela Wieczfińska do zakonu wstą-piła88. Sieheniowie z powodu choroby Cesi osiedli w Warszawie. Religijny nastrój tych pań, stracenie wszelkiej nadziei uleczenia ukochanej ich chorej,

go. Mąż Aleksandry z Wieczfińskich. Ich dziećmi byli: Przemysław, Tadeusz, Jadwiga i Celina.

84 Kwadrować (staropolskie) – harmonizować z kimś.85 Celina Sieheń (1841–1888), córka Tadeusza (1828–1871) i Aleksandry z Wiecz-

fińskich. Ciężko zachorowała w piętnastym roku życia; po modlitwach felicjanek miała cudownie powrócić do zdrowia. Mimo sprzeciwu rodziny wstąpiła do zakonu felicjanek pod imieniem Restytuta. W zgromadzeniu była kwestarką i ochroniarką; Historia Zgroma-dzenia Felicjanek na podstawie rękopisów, cz. 1, Kraków 1924, s. 125–132; cz. 3, Kraków 1932, s. 246.

86 Zgromadzenie Sióstr św. Feliksa z Kantalicjo Trzeciego Zakonu św. Franciszka za-łożyła w 1857 r. Maria Truszkowska (siostra Angela). Nowo powstałą wspólnotą zakonną, opartą na regule franciszkanów, zaopiekowali się kapucyni, wyznaczając na jej dyrektora Honorata Koźmińskiego. Zgromadzenie zatwierdził w 1899 r. papież Leon XIII. Główny-mi jego celami była praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą oraz opieka nad chorymi i ubogimi. Felicjanki prowadziły w Warszawie przytułek dla sierot; opiekowały się starca-mi, chorymi, a także prowadziły katechizację dzieci. Od 1859 r. prowadziły też 30 ochro-nek dla dzieci na Podlasiu i Lubelszczyźnie. Gdy w 1864 r. rząd rosyjski skasował zakon na terenie Cesarstwa Rosyjskiego, przeniosły się one do zaboru austriackiego. Powstały tu liczne przytułki, ochronki i szkoły prowadzone przez siostry.

87 Aleksandra Sieheń (1829–?) z Wieczfińskich, żona Tadeusza (1828–1871).88 Aniela Wieczfińska (?–1893), od 1859 r. siostra Serafina w zakonie felicjanek. Od

1862 r. kierowała ochronkami w Starej Częstochowie i na Jasnej Górze. Po 1864 r. prze-niosła się na teren Galicji. Została przełożoną domu filialnego i ochronki w Łopatyniu, gdzie zmarła.

— 49 —

wreszcie wielki wpływ ówczesny księży Prokopa89 i Beniamina90, to zrobiły, że ofiarowano Cesię Sieheń jako przyszłą felicjankę, jeśli Bóg zaliczy dobrą tę ich intencję i zechce miłosierdziem swym ją podźwignąć i z tej niemocy uleczyć. Odbyto liczną bardzo nowennę do Najświętszej Panny, w której cały ówczesny nabożny świat warszawski brał udział. Dziewiątego dnia, w chwili, gdy kapłan odprawiający mszę świętą w pokoju chorej obrócił się do obec-nych dla dania im komunii świętej i podszedł do chorej, ta raptownie uklękła na łożu tyloletniej boleści i tak chleb zbawienia przyjęła. Ten cud nadzwyczaj-ny, tak widoczny w dowodzie łaski Boskiej, nieopisane, nadzwyczajne zrobił na obecnych wrażenie i po całym mieście się rozszedł.

Mój wuj Sieheń Tadeusz, z Tekli Bisping zrodzony, pospieszył z głębi Li-twy do ukochanej córki, którą miał dotąd za straconą, a którą Bóg Miłosier-ny tak niespodzianie mu oddawał. Cesia, ten czteroletni łazarz, uzdrowiona i świeża na Litwę powróciła i zasiadła znowu u rodzicielskiego ogniska, pomimo że uporczywie ojca prosiła, aby ją Bogu, dla zadośćuczynienia po-wziętej intencji, poświęcić zechciał. Lato nastało i nie przeszło, gdy wszyst-kie cierpienia Cesi wróciły, a tak się spotęgowały, że czekano ostatniej jej chwili. Rodzina w przerażeniu błagała ojca, aby jasno przewidział i z myślą się zgodził, że córka nie do niego, a już do Boga należy. Z obawy niechybnej śmierci ukochanego dziecka, wuj Sieheń nareszcie się zgodził, aby Cesię do Warszawy, do felicjanek odwieziono. Podroż ta, jak nieraz mawiała mi wu-jenka Sieheń, porównać się mogła z drogą krzyżową i sama w sobie cudem była, gdyż zwykła osoba, w stanie Cesi będąca, na pierwszej mili ducha by oddała. Zawieziono ją prosto do klasztoru. Nowa nowenna się rozpoczę-ła, nowym cudownym uleczeniem uwieńczona. Cesia Sieheń uzdrowiona, pełna boskiego zapału, pełna siły i poddania się srogiej klasztornej regule, jako siostra Restytuta, felicjanką została. Odwiedzałem ją w kilka miesięcy potem, myjącą klasztorny korytarz, bez obuwia. Widziałem ją, wątłą ongiś, a niedawno umierającą z wyniszczenia dzieweczkę, mężną teraz, nie szem-

89 Ojciec Prokop, właśc.: Jan Tomasz Leszczyński (1812–1895), kapucyn, od 1856 r. prowincjał i komisarz generalny polskiej prowincji kapucynów. Autor broszurek hagio-graficznych dla dzieci, m.in. Święty Feliks, patron dziatek, opowiadanie dla małych dzieci, Kraków 1880; Żywot św. Stanisława Kostki, Warszawa 1890; R. Prejs, Leszczyński Prokop, imię chrzestne Jan Tomasz, w: Encyklopedia Katolicka, t. 10, Lublin 2004, s. 859–860.

90 Ojciec Beniamin, właśc.: Piotr Paweł Szymański (1793–1868), kapucyn, prowincjał i komisarz generalny polskiej prowincji kapucynów. W 1856 r. został biskupem podla-skim. Sprzeciwiał się polityce rosyjskiej, otaczał opieką grekokatolików. W 1867 r. die-cezja podlaska została ukazem carskim skasowana, a biskup wywieziony do klasztoru kapucynów w Łomży, gdzie zmarł; J. M. Cygan, Beniamin Szymański, kapucyn, biskup podlaski, „Szkice Podlaskie” 1996, t. 5, s. 110–119.

— 50 —

rzącą, szczęśliwą Boską sługę. Tyle lat obłożnie spędziwszy bez nauki, nazapominała była wszystko, co umiała, pisać na-wet nie mogła, po uzdrowie-niu zaś wydała się zdolniejszą, uczeńszą niż wprzódy; a gdy we [dwadzieścia pięć] lat po-tem odwiedzałem ją w Boch-ni w Galicji, dokąd rząd nasz wszystkie felicjanki wygnał, znalazłem siostrę Restytutę na czele ochronki, mającą do nauki i opieki kilkudziesięcioro dzie-ci, którymi umiejętnie kierowa-ła. Zasłynęła z czasem wielką pobożnością i jakby anielską słodyczą. Cała Galicja i miej-scowe duchowieństwo za bło-gosławioną za życia ją uważali. Zmarła w Krakowie 14/26 lute-go 1888 r[oku] i tamże spoczy-wa. Wracam do mych dalszych

wspomnień.Otóż wam powiem, że całą zimę 1855 roku spędziła w Strubnicy droga

nasza babka Julia z Mikulskich Wołłowiczowa. Bardzośmy ją kochali, gdyż pomimo lat podeszłych bardzo była ożywiona i chętnie z nami obcowała. Miewała jednak czasami napady melancholii, która ją kilka miesięcy męczy-ła, jednak czas z nami spędzony wolny był od nich i babunieczka w przewy-bornym była usposobieniu. Piękna to była postać, wspaniała, majestatyczna, rysów twarzy tak szlachetnych, że je z burbońskim typem porównywano. Wielkimi darami rozumu obdarzona, starannie wychowana, kilku językami władająca, łatwe miała pióro, a listy jej najlepszym są tego dowodem. W 1820 r[oku] wyszła za mąż za swego rodzonego wuja Józefa Wołłowicza, marszał-ka borysowskiego91, świeżo rozwiedzionego z Wołłowiczówną, pierwszą żoną, z którą dwie córki: Rozalię, późniejszą hrabinę Józefową Tyszkiewi-czową z Pleszczenic, i Kassyldę, zaręczoną za Michała Wołłowicza, ofiarę

91 Józef Wołłowicz (1750–?), ziemianin.

15. Michał Wołłowicz, 1832 (litografia)

— 51 —

Murawjowa92 po 1831 roku93. Gdy Kassyldzie Wołłowiczównie kazano być świadkiem w Grodnie powieszenia narzeczonego, pomieszania zmysłów do-stawszy, prędko życie skończyła.

Pod koniec życia, babka moja jako wdowa, niezupełnie kwadrując z syno-wą, co niestety najczęściej bywa, z Okołowa się wyniosła i razem z siostrami swoimi: Teodozją Oskierczyną i Zofią Abramowiczową, w Wilnie na Sko-pówce osiadła. Wówczas to mieszkająca w tym mieście Gabriela z Günthe-rów księżna Puzynina94, wielka mojej babki przyjaciółka, napisała następne dla tych trzech sióstr wiersze:

„Legenda o trzech siostrach ze Skopówki.Trzy piękne córki było nas u matki,A mnie najpierwej żądano w zamęście.Szczęśliwa młodsza, szczęśliwe dostatki,Któż mi powiedział, że jest inne szczęście”.

Mickiewicz95

„Trzy piękne córki było nas u matkiniegdyś do Alfa śpiewała Aldona.Trzy piękne siostry, jak wiosenne kwiatkiPamięta dotąd nadniemeńska stronaZ niedawnych czasów. Trzy siostry dorodne,

92 Właśc. Michaił Nikołajewicz Murawiow (1796–1866). W młodości związany z de-kabrystami, stał się obrońcą samowładztwa, zaciekłym konserwatystą i nacjonalistą. W 1828 r. został gubernatorem mohylewskim. W latach 1831–1835 gubernator grodzień-ski. Generał-gubernator Kraju Północno-Zachodniego w Wilnie (1863–1865), zasłynął z bezwzględnych represji skierowanych przeciw żywiołowi polskiemu.

93 Michał Wołłowicz został stracony w 1833 r.94 Gabriela Puzyna z Güntherów (1815–1869), pisarka i poetka. Starannie wykształco-

na, do zamążpójścia mieszkała z rodziną w majątku Dobrowlany w zbudowanym przez jej ojca Adama Günthera pałacu, który był ogniskiem żywego ruchu artystycznego i umysło-wego. Autorka zbiorków wierszy, dramatów i pamiętników. W 1851 r. poślubiła Tadeusza Puzynę i zamieszkała w jego majątku Horodziłów. Do jej znajomych należeli m.in. Lu-dwik Kondratowicz, Antoni Kątski, Józef Korzeniowski, Władysław Mickiewicz, Stani-sław Moniuszko. Autorka m.in. W Wilnie i w dworach litewskich. Pamiętnik z lat 1815–43, Warszawa 1990; R. Skręt, Puzynina z Güntherów Albina Gabriela (1815–1869), w: PSB, t. 29, s. 503–505.

95 Fragmenty poematu Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod (wyd. 1: Petersburg 1828); w oryginale tekst brzmi:

Trzy piękne córki było was u matki,Ciebie najpierwej żądano w zamęście...Szczęśliwa młodość, szczęśliwe dostatki,Któż mi powiedział, że jest inne szczęście?

— 52 —

hoże, wesołe jak ptaszęta w gaju,Jak Wiara, Miłość i Nadzieja zgodne.Wiązowiec była nazwa tego Raju.Najstarsza Julcia, udatna jak łania,Oczy i serce ku sobie porywa,A Teodozja wspaniała jak pani,A trzecia Zosia, dowcipna i żywa.Mówiono tylko o nich w okolicy,Młodzież goniła jak motyl do świecy.Raz Zosia rzekła, gdy gwarzyły razem:Ponieważ zgody jesteśmy obrazem,Niech starsza stanie się naszym przykładem,My młodsze pójdziemy jej wzorem i śladem.I Bóg to posłyszał i nie wyszło roku,Julcia stanęła na ślubnym kobiercu,I zaraz później pod wpływem wyrokuDruga i trzecia dogodziły sercu.A w ślad za starszą porwane w zamęście,Znalazły miłość, dostatek i szczęście.A że do szczęścia i dziatki mieć trzeba,Każda jest matką, a starsza zaczyna,I każdej równo Bóg przysyła z niebaPo kilku córkach, jedynego syna.Lata mijały, z latami koleje,Bóg znaczył drogę weselem, nadzieją,Nawet i łzami, bo i łez potrzeba,Aby rozróżnić tę ziemię od nieba.I siostry zgodnie wspominały z tęsknotąNa dawne czasy. Tknięte tym obrazemI czemu, rzekły, jeśli idzie o toNie można znowu żyć i mieszkać razem. I porzuciły swe piękne zagrody, Żeby swój ranek połączyć z wieczorem. I znowu obraz przedstawiają zgody, A starsza jest dla młodszych wzorem. A że Bóg każe kochać Ojca w niebie, Na ziemi bliźnich jak samego siebie, Julia pamiętna, posłuszna i rada Na dobre użyć swe ziemskie bogactwo, Na sam początek dar dla biednych składa,

— 53 —

By wesprzeć nasze Wincentowe bractwo... A młodsze? Młodsze! Wątpić się nie godzi, Bo gdzie jest tyle życia, wesołości, Córki nadobne i synowie młodzi, Tam pewno dużo dla biednych miłości. Czcigodne siostry! Ta legenda długa Może na wasze zasłuży wymówki, Aleście chciały, by najniższa sługa Opisała dzieje trzech sióstr ze Skopówki”96 .

W l860 roku babka moja Julia Wołłowiczowa jeździła do Paryża dla od-wiedzenia brata swego Izydora Mikulskiego, emigranta z [18]31 roku, tam zamieszkałego, jako wyższego urzędnika w Crèdit Foncier, którego jed-nym z założycieli był Ksawery Branicki97, właściciel przepysznego zamku Montrèsor we Francji. Zmarła nareszcie 22 lutego 1864 roku u swej siostrze-nicy Leontyny z Ordów Ordziny z Rakowej na Wołyniu i tamże na cmenta-rzu w Kamieniu Koszyrskim98 pochowana pod nagrobkiem, który jej pamięci postawiłem.

Zdrowie kochanej naszej matki zaczęło w tych czasach podupadać, a na domiar biedy, wskutek przeziębienia dostała w zimie 1856 roku zapalenia płuc, które rozwinęło suchoty. Kazano jej [przeprowadzić] kurację w Ems99 . [Ósmego] czerwca, jak dziś pamiętam, pożegnała nasza matka raz ostatni Strubnicę, unosząc i przeczucie, że już nigdy nie wróci. Dziad nasz i myśmy odprowadzili ją do Sokółki, gdzie wzięto pocztę do Warszawy. Panna Ewelina Chodakowska, panna Maria Martin i nasza siostra jej towarzyszyły. Smutne były wakacje nasze między Strubnicą, Wiercieliszkami a Werejkami w tym roku spędzone. Po kuracji w Ems matka nasza osiadła w Pau100 i nas tam

96 Jest to swobodna interpretacja, a raczej trawestacja tekstu Adama Mickiewicza do-konana przez Gabrielę Puzyninę.

97 Ksawery Branicki (1814–1879), syn Władysława Grzegorza i Róży z Potockich. Emigrant, polityk i finansista. Finansował m.in. Legion Mickiewicza i jego „Tribune des Peuples”, wspomagał polskie formacje wojskowe. Energiczny i zdolny finansista, naj-większy akcjonariusz banku Crèdit Foncier, właściciel posiadłości i zamku w Montrèsor. Zaprzyjaźniony z bratankiem Napoleona III, księciem Napoleonem Józefem (1822–1891); J. Szczepański, Działalność społeczna rodziny Gałęzowskich, s. 180.

98 Kamień Koszyrski – miasteczko i siedziba dóbr, własność rodziny Ordów.99 Ems – miasto powiatowe w Nadrenii w Niemczech. Od XVII w. jeden z najbardziej

znanych kurortów uzdrowiskowych w Europie, odwiedzanych przez monarchów i arysto-krację.

100 Pau – miasto, stolica departamentu Pyrénées-Atlantiques w Akwitanii we Francji. Modna miejscowość wypoczynkowa, z łazienkami, kasynem i kolejką linową.

— 54 —

wezwała. Wielki to był ewenement w naszym strubnickiem zaciszu, ten wybór w tak dalekie kraje, zwłaszcza że ku zimie się zbierało. Zrobiono nam na drogę kożuchy żółte, wcale suknem nie kryte, co musiało dziwnie barbarzyńsko za-granicą wyglądać. Pan [Władysław] Jankowski ostatecznie z nami się rozstał, a drogi, nieoszacowany nasz opiekun wuj Kazimierz Twardowski miał tę wiel-ką według mnie odwagę, że trzech dzikich Litwinów w całości aż do Pirenejów zawiózł. Paweł, lokaj mojej matki, wzięty był dla naszej usługi. Pamiętam, że w Paryżu pierwszy wieczór spędziliśmy w Operze Włoskiej w loży pierwszego piętra na reprezentacji, w której boski wówczas Mario101, starzejąca już Grizi102 i potężna Alboni103 w „Trubadurze”104 wystąpili. A nam się tak spać chciało, że cały wieczór kiwając się na fotelach, na dobreśmy spali, z oburzeniem za-pewne otaczającej nas publiki. Powtarzam raz jeszcze, że poświęcenie wuja Twardowskiego, wieźć nas przez cywilizowaną Europę, było bez granic!

Blisko [czterdzieści] lat od tych czasów mija, a serce moje i teraz silniej bije na wspomnienie spotkania naszego z ukochaną matką. Mieszkała ona na placu Sprawiedliwości w domu Massiossa na pierwszym piętrze, wygodnie i dość obszernie, aby dla nas wszystkich miejscowych i przybyłych dostatecz-nie pomieszczenia było. Zjazd cudzoziemców w Pau był nader świetny tej zimy – kółko naszych znajomych liczne i wyborowe, a ponieważ matka nasza prawie z domu nie wychodziła, wszystkie damy polskie pierwsze ją odwie-dziły. I tak poznaliśmy hrabiostwo Konstantych Branickich105, pannę Pelagię Potocką106 i Józefa107 [oraz] Hermana Potockich108, tych dwóch pań ojca, panią Aurelową Poletyło z domu Potocką109, jej matkę hrabinę Teresę z książąt Sa-

101 Giovanni Matteo Mario (1810–1883), włoski tenor liryczny.102 Gulia Grisi (1811–1869), włoska śpiewaczka operowa.103 Marietta Alboni (1826–1894), włoska śpiewaczka operowa. 104 Chodzi o operę Giuseppe Verdiego.105 Konstanty Branicki (1824–1884) i Jadwiga z Potockich (1827–1916), córka Her-

mana i Antoniny z Mokrowskich, siostra Pelagii.106 Pelagia Potocka (1831–1911), córka Hermana i Antoniny z Mokrowskich, siostra

Jadwigi Branickiej, właścicielka klucza zabędkowskiego.107 Józef Franciszek Potocki (1800–1863), syn Jana i Marianny z Czartoryskich. Wła-

ściciel rozległych dóbr na Ukrainie. Uczestnik powstania 1830–1831 r., poseł na sejm powstańczy. Potem na emigracji we Francji i w Belgii. Służył jako dowódca kawalerii w armii hiszpańskiej i wziął udział wyprawie meksykańskiej Maksymiliana Habsburga.

108 Herman Potocki (1801–1866), syn Jana i Marianny z Czartoryskich. Właściciel Białołówki na Kijowszczyźnie. Uczestnik powstania 1830–1831 r., poseł na Sejm po-wstańczy. Potem na emigracji we Francji, gdzie wspierał polskie instytucje dobroczynne. Zmarł w Paryżu; B. Konarska, Potocki Herman (1801–1866), w: PSB, t. 27, s. 828.

109 Pelagia Poletyło (1833–1900) z Potockich, córka Przemysława i Teresy z Sapiehów, od 1851 r. żona Aureliana Poletyło (1820–1875), właściciela dóbr Kraśniczyn i Bończa.

— 55 —

piehów Potocką110, lady Malcolm z córką, księcia Hamiltona111 z żoną księż-niczką Balleńską112, P.P. de Curel de Raignon i wielu, wielu innych. Zimowała też w Pau ciotka nasza Melania z Wołłowiczów Święcicka, śmiertelnie już chora, a mająca w tydzień po naszej matce osierocić swe dzieci, i wielka nasza przyjaciółka panna Paulina Boreyszanka113 .

W maju wróciliśmy do kraju z umówionym w Warszawie nowym naszym nauczycielem panem Pawłem Lachmanowiczem114, przez swą matkę z domu von Grott115 z Bismarkiem116 spokrewnionym. Całe lato zeszło w Strubnicy na nauce niemieckiego języka, tak niezbędnego dla nas w szkołach mitawskich, w których umieścić nas miano.

Ostatnie to były chwile z dziadkiem moim spędzone. Zdrowie jego wi-docznie było zachwiane, skoro się zdecydował na kurację marienbadzką117, pierwszy raz w życiu zażyłą. Towarzyszyłem mu w rannych jego spacerach, sam pijąc wody karlsbadzkie118, co rzadkim było casusem dla piętnastoletnie-go chłopca, a niestety początkiem tylokrotnie ponawianej odtąd kuracji.

110 Teresa Potocka (1811–1895) z Sapiehów, córka Mikołaja i Idalii z Potockich, od 1830 r. żona Przemysława Potockiego (1804–1847), właściciela Tulczyna, podporucznika armii Królestwa Polskiego.

111 James Hamilton (1811–1885), pierwszy książę Abercorn, brytyjski polityk konser-watywny. Lord Namiestnik Irlandii (1866–1868).

112 Louisa Hamilton, druga córka Johna Russella, szóstego księcia Bedford, od 1832 r. żona Jamesa Hamiltona.

113 Paulina Boreyszanka, córka Michała i Heleny z Reytanów, ziemian z guberni wi-leńskiej.

114 Paweł Lachmanowicz; ukończył gimnazjum, początkowo znany korepetytor war-szawski. Od 1859 r. mieszkał w Warszawie, pracował jako cenzor i starszy cenzor (1860–1888). Przed 1870 r. trzykrotnie przez kilka miesięcy pełnił obowiązki przewodniczącego warszawskiego komitetu cenzury. Żonaty dwukrotnie, w 1860 r. z Walerią z Nowakow-skich, w 1875 r. z Marią z Bagdachów; J. Kostecki, Cenzorzy w Warszawie w latach 1870–1905, „Bibliotheca Nostra. Śląski Kwartalnik Naukowy” 2013, nr 2 (32), s. 11, 13, 16, 17.

115 Matką Pawła Lachmanowicza była Augusta Fryderyka z domu Grotha von Berge (1784–1849), ojcem Józef Antoni Lachmanowicz, podpułkownik armii Królestwa Pol-skiego (1784–1832); obydwoje pochowani w Moskwie.

116 Otton von Bismarck (1815–1898) – książę von Bismarck-Schönhausen, książę von Lauenburg; niemiecki polityk, premier Prus, kanclerz Rzeszy zwany Żelaznym Kancle-rzem. Przyczynił się do zjednoczenia Niemiec.

117 Marienbad (obecnie Mariánské Lázně) – miasto w Czechach, od XIX w. popularny kurort, odwiedzanym przez europejskich monarchów i arystokratów. Do tutejszych wód przyjeżdżali m.in. władcy Niemiec i Wielkiej Brytanii; bywali tu także artyści.

118 Karlsbad (obecnie Karlowe Wary) – miasto i uzdrowisko położone w zachodnich Czechach, słynne z gorących źródeł. W drugiej połowie XIX w. odwiedzało go rocznie około 26 000 osób.

— 56 —

Powtarzam, ostatnie chwile dawnego naszego patriarchalnego strubnickie-go pożycia nastały i jakże nam boleśnie było rzucać ukochane te progi, do któ-rych się przywiązywało tyle najmilszych, najdroższych dziecinnych naszych wspomnień! Czuliśmy to całą siłą niezepsutych, czystych serc naszych i tym przywiązaniem w nas od młodu wpojonym do tego co swojskie, święte i naj-droższe dla każdego stać się powinno. Nie pojmuję tej teraźniejszej młodzie-ży, przed wiekiem rozczarowanej, oschłej i zestarzałej, a lepiej się wyrażając, żałuję jej, że w najpiękniejszym swym rozkwicie nie czuje polotu ani bodźca nie szuka, które by prowadziły drogą uczucia, przywiązania i poświęcenia; sobkostwo i egoizm, zerwanie tradycji, wyłamanie się z obowiązkowych wię-zów krwi lub serca, oto są cechy dzisiejszej młodzieży. Dla sprawiedliwości dodać jednak należy, że młoda dzisiejsza generacja więcej od nas pracuje, więcej w domu siedzi, mniej hulaszcze życie prowadzi, kartami i jarmarczną hulanką mniej się bawi. Może więc w przyszłości, opierając się na podsta-wie porządku i ładu, dojdzie do zasad dla społeczeństwa zbawiennych, co daj Boże!

ROZDZIAŁ II

Młodość

Liceum Mitawskie (1856–1859)

Kochana Werulka1 zajęła się naszą wyprawą, abyśmy mieli potrzebne odzienie i sprzęty. Dla ułatwienia podróży zrobiono ogromną bryczkę krytą; miała ona wprawdzie wygląd wehikułu, przez małomiasteczkowych kome-diantów używanego, lecz bardzo wygodną i pakowną była. Dziad nasz drogi [Adam Bisping] odprowadził nas do Starzynek Andrzeykowiczów2 i tam że-śmy ostatni raz go pożegnali. Jechaliśmy pocztą na Wilno, Wiłkomierz, Szaw-le, Janiszki do Mitawy, w towarzystwie wuja [Kazimierza] Twardowskiego i P[awła] Lachmanowicza.

Umieszczono nas w Mitawie u Gnajty, Włocha z Bergamo, profesora francuskiego języka, w dwuosobowych, przeznaczonych dla nas pokoikach, z opłatą roczną 1500 rubli srebrnych za nas trzech i za pana Lachowicza, co wcale drogie nie było, biorąc w uwagę doskonałe utrzymanie i iście ma-cierzyńską pieczołowitość, jakie u tych zacnych ludzi znaleźliśmy. Pensja Gnajty uchodziła wówczas za najporządniejszą. Rodzina profesora składała się z obojga starych, panny Saszy córki i czterech synów. Panna Sasza już niemłoda, lecz jak zwykle Niemki, nader egzaltowana, romantyczna, wiel-ką była melomanką. Bracia jej uczęszczali do gimnazjum wraz z miłym ich kuzynem Emilem Sobran i trzema pensjonerami z nimi mieszkającymi. Byli nimi: baron Konstanty Bistram, Jan Chludzyński i nasi krewni Adam Szyrma3 i Jan Boroniec. Zasiadało więc sporo nas do stołu.

Pod koniec grudnia, z wielką trudnością dla słabej znajomości niemieckie-go języka, zdaliśmy wstępne egzaminy: nas dwóch starszych do tercji, a brat Józef do kwarty. Gimnazjum, czyli prędzej Liceum mitawskie nie miało wów-czas podziału klas ruskich, a zawierało się w pięciu klasach, pomimo wyż-szych wykładanych w nim nauk. Otóż tercja wyrównywała piątej zwykłej,

1 Werulka – Weronika Mikulska.2 Starzynki – dobra i dwór należący do Aleksandra Andrzeykowicza-Butowtta i jego

żony Klotyldy.3 Adam Szyrma, syn Ignacego i Stefanii z Włodków, ziemianin, od 1864 r. właściciel

Sporowa, od 1891 r. Nowosiółek.

— 58 —

a prima równała się z pierwszym uniwersyteckim kursem. Wyznać trzeba, żeśmy się pilnie w Mitawie uczyli, czego dowodem było coroczne przecho-dzenie do klas wyższych. Pan Lachmanowicz, o ile mógł, nauki nam tłuma-czył, a w swobodnych chwilach dawał nam lekcje literatury polskiej i francu-skiej. Brałem lekcje muzyki u Berendta4. Mój brat Aleksander odznaczał się niepospolitymi zdolnościami i zawsze mnie przodował, zaskarbiając [sobie] uznanie profesorów, których skład był wyśmienity. Było to za inspektora hra-biego Raczyńskiego, zupełnie zniemczałego, ale gorliwego katolika i nader szlachetnego i miłego człowieka.

Liceum mitawskie jest w dawnym pałacu książąt kurlandzkich5, przez nich opuszczonym dla wspaniałej rezydencji, którą sobie potem zbudowali za mia-stem, nad rzeką Aa, czyli litewskim Niemenkiem, rozgraniczającym Kurlan-

4 Johann Alexander von Berendt, pastor.5 Pałac w Jełgawie został postawiony w 1738 r. w stylu rokoko na miejscu dawne-

go zamku kawalerów mieczowych przez księcia Kurlandii i Semigalii Ernsta Johanna von Birona. W latach 1798–1807 pałac był siedzibą wygnanego z Francji króla Ludwika XVIII. W okresie wojen napoleońskich istniał w pałacu lazaret polowy. Następnie stał

16. Starzynki – dwór Andrzeykowiczów-Butowttów, 1877 (akwarela Napoleona Ordy)

— 59 —

dię od Żmudzi i Litwy. Sięga ono XVI wieku, lecz typ rokoko w ornamenta-cjach dowodzi, że musiał być w zeszłym wieku przerabiany. Na dole mieściły się klasy, górę zajmowały: piękna obszerna sala na popisy i modlitwy służąca, spora biblioteka i kilka gabinetów ze zbiorami naukowymi.

W tak arystokratycznym kraju jak Kurlandia skład i duch koleżeński krań-cowym był zawsze i dzielił się na trzy kółka zupełnie odrębne i wzajemnie się nielubiące: szlacheckie, mieszczańskie, Kothami zwane, i żydowskie. My, Polacy, jako rodowita szlachta łączyliśmy się z pierwszymi.

Swobody licealne, wówczas w sile jeszcze będące, dawały studentom nie-które przywileje, których głównie używano w stosunkach, zbyt może śmia-łych, z policją. Toteż nieraz bywało, że lekko podochocona młodzież ciągnęła przez całe miasto, wywodząc rozliczne burszowskie pienia, pod nosem niera-dej policji, która nie miała prawa aresztowania nas bez upoważnienia dyrekto-ra gimnazjalnego. Nim takowe nadchodziło, wszyscyśmy jak kamfora znikali i tak zawsze podobne awantury się kończyły. Wyznać muszę, że moralność w ogóle była między nami wzorową, a gdy się zdarzało, że nieliczni bardzo

się siedzibą szkoły półwyższej – Liceum, jednej z najbardziej renomowanych placówek oświatowych w północno-zachodniej części Imperium Rosyjskiego.

17. Liceum w Mitawie, 1850 (litografia)

— 60 —

koledzy przekraczali granice miłosnych zabawek lub kartami się zajmowali, to wytykano ich i stroniono od nich jako od gorszycieli.

Największe nasze przyjemności były latanie dorożkami, czyli fänster Pa-rade6, zgrabne wywijanie na zabawach łyżwowych, wreszcie zjadanie czasa-mi w kawiarni Torchianiego tuzina najsmaczniejszych ciastek, zwłaszcza na Sylwester Abend7, na tomboli8, która tam najświetniej się urządzała i masami cukierki i pierniczki za tanie pieniądze ubogim uczniowskim kieszeniom wy-grywać pozwalała. Jeśli czasem zdarzały się długi, to tak były naiwnie małe, że porównać ich nawet nie można z tymi, które dzisiejsza ucząca się młodzież przywozi niestety na wiązanie rodzicom.

Najściślej się zaprzyjaźniłem z Edmundem Lüdinghausen-Wolffem9, Le-onem Mikuliczem-Radeckim10, późniejszym nieodżałowanym prezesem To-

6 Fänster Parade (niem.) – okienna parada.7 Sylwester Abend (niem.) – wieczór sylwestrowy.8 Tombola (wł.) – loteria.9 Edmund Vinzenz von Lüdinghausen-Wolff (1842–1907). Po ukończeniu Liceum

w Mitawie studiował filozofię w Niemczech. Wykładowca filozofii na Uniwersytecie w Do-rpacie. W 1870 r. wydał w Dorpacie pracę doktorską, Ideen zu einer Metaphysik der Materie.

10 Leon Mikulicz-Radecki (1843–1891), urodzony w Kozaczyźnie. Ukończył Liceum w Mitawie. W latach 1862–1863 studiował na Uniwersytecie w Dorpacie. Uczestnik po-wstania styczniowego. Zesłany na Syberię. Po powrocie zamieszkał w Rydze. Dyrektor

18. Mitawa – widok centrum miasta, 1848 (rys. podkolorowany)

— 61 —

warzystwa Dobroczynności w Rydze, wreszcie z Leonem Stemplem11. By-wałem w ich domach. Wolff był niepoślednich zdolności, sprytny, zabawny, pełen dowcipu, którym okraszał przewyborne swe karykatury, chętnie rozrzu-cane również na papierze, jak i na ścianach gimnazjalnych, naprędce węglem wykonane, co śmiech ogólny wywoływało. Pamiętam, że w mgnieniu oka podczas zwischen stundy12 wyrysował na piecu sekundy wszystkich profeso-rów ze zwierzęcymi głowami, dających hołd naturze, i nazwał to „Allgemeine Lehrer Pissen”13. Uszło mu to jakoś, gdyż jako prawdziwe arcydzieło podo-bieństwa serdecznie rozśmieszyło wszystkich dobrodusznych profesorów.

Byłem na wsi u Wolffów w Jungfernhofie. Ładne to miejsce, w okolicach Bauska, ze spalonym obecnie pałacem. Jeździliśmy do Ruhenthal14, dawnej

katolickiego Towarzystwa Dobroczynności w Rydze (1878–1898). Członek Stowarzysze-nia „Auszkra”. Zmarł w Rydze; A. Rosett, Nekrolog, „Tygodnik Ilustrowany” 1891, nr 80, z 29 czerwca.

11 Leon von Stempel (1841–1918). Ukończył Liceum w Mitawie i ekonomię na uni-wersytecie w Dorpacie. Administrator majątków w Prusach Wschodnich, Anglii, a pod koniec życia w Kurlandii. Członek pruskiego Towarzystwa Botanicznego (1886). Był tak-że pianistą i interpretatorem muzyki Richarda Wagnera; Nekrolog, „Mitausche Zeitung” nr 142, z 21 czerwca 1918, s. 8.

12 Zwischen stunde (niem.) – przerwa lekcyjna.13 Allgemeine Lehrer Pissen (niem.) – ogólne szczanie nauczycieli.14 Ruhenthal – barokowy pałac zbudowany w 1730 r. według projektu Bartolomea

Rastrellego jako letnia posiadłość Ernsta Johanna von Biron. Po III rozbiorze Polski Ka-

19. Ruhenthal – widok obecny (fot.)

— 62 —

letniej rezydencji książąt kurońskich; [został] darowany przez cesarzową Ka-tarzynę15 rodzinie Szuwałowych16. Piękny ten pałac ze zeszłego wieku, dobrze przechowany. Widziałem tam gaj, sławny ze swych kawek, które za polskich czasów stanowiły jeden z haraczów płaconych przez Kurlandię królom na-szym. Mają one dziób od naszych kawek odmienny, żółty, a nie biały. Babka Edmunda Wolffa, stara baronowa Manteuffel, była z domu Duhamel17, córką poboczną ostatniego naszego króla Stanisława Augusta.

Jak wam już mówiłem, zaprzyjaźniony byłem głównie z domem baronów Stemplów. Byli to ludzie dobrego rodu, lecz niemajętni. Ojciec18 był Haupt-mannem, matka pochodziła z Hanoweru; najlepsza, najmilsza, bardzo rozum-na i dystyngowana kobieta. Pokochała mnie jak syna i do końca życia przez lat dwadzieścia regularnie do mnie pisywała. Raz tylko od mitawskich czasów spotkałem ją w Schlangenbadzie19. U Leona Stempla było trzech braci i dwie siostry. Najstarsza z nich, Emilia, późniejsza pani Schöniau, żona wyższego urzędnika w Merse[r]burgu w Saksonii20, była wówczas pełną życia, sprytu i niepospolitym władała głosem. Młodsza, Alicja, przepiękna brunetka, wy-szła za barona Brunnow z kurlandzkiej linii i dużo naszych rodaków osia-dłych w Rydze znało ją, pokochało i dziwiło nad pięknością jej, której czas nie krzywdził21. Jedyny z braci Leona obecnie żyjący, baron Oskar Stempel22, jest generałem dragonów i jednym z najdzielniejszych ruskich kawalerzystów.

tarzyna II podarowała go swemu kochankowi księciu Płatonowi A. Zubowowi. Po jego śmierci pałac odziedziczyła żona Tekla Walentynowicz, powtórnie zamężna z księciem Szuwałowem; matka Pawła Szuwałowa. W rękach rodziny Szuwałowów znajdował się do 1917 r. Po I wojnie światowej przejęło go państwo łotewskie. Obecnie w pałacu znajduje się muzeum.

15 Katarzyna II (1729–1796), żona wielkiego księcia, później cesarza rosyjskiego Pio-tra III, a po dokonaniu zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji w latach 1762–1796.

16 Rodzina Szuwałowych – chodzi o rodzinę Iwana Iwanowicza Szuwałowa (1727–1797), generała-adiutanta, mecenasa sztuki, założyciela Uniwersytetu Moskiewskiego.

17 Julia Manteuffel (1773–?) z Duhamelów. Oficjalnie była młodszą córką sekretarza i bibliotekarza Józefa Duhamela (1737–1796), ale faktycznie była dzieckiem króla Sta-nisława Augusta Poniatowskiego i żony Duhamela, Marii. Od 1801 r. żona Georga Man-teuffla, ziemianina z Kurlandii.

18 Alexander Stempel, baron, starosta w Mitawie.19 Schlangenbad – uzdrowisko w Hesji.20 Merserburg – miasto powiatowe w Saksonii.21 Alice Brunnow ze Stemplów, wyszła za mąż za Stanisława von Brunnow (1859–

1941), właściciela majątku Rudawa pod Grodnem. Ich jedyna córka Irena (1897–1979) wyszła za mąż za Włodzimierza de Virion (1889–1974); Genealogisches Handbuch der Baltischen Ritterschaften. (Neue Folge), t. 1, Hamburg 2011, s. 248.

22 Reinhold Franz Oskar von Stempel (1837–1919), od 1854 r. służył w armii rosyj-skiej. Od 1878 r. pułkownik i dowódca 39. narewskiego pułku dragonów (1885–1894),

— 63 —

Dom Stemplów był wielką dla mnie rozrywką, gdyż oprócz najserdecz-niejszego przyjęcia, jakiego tam doznawałem, liczne i młode grono rodzinne tych zacnych i wykształconych ludzi często było dla mnie rozrywką i źródłem różnych zabaw; muzyka bowiem, śpiewy, tańce i nawet teatr, który tam nie-raz po niemiecku i francusku graliśmy, wreszcie najlepsze towarzystwo, które tam spotykałem, dobrze wpływało na wyrobienie we mnie poczucia dobrej maniery, przyzwoitej rozmowy i skromnego układu, tak niezbędnych zalet w osiemnastoletnim chłopcu.

Wraz po pierwszych noworocznych świętach w Mitawie spędzonych, czyli [w] 1858 roku doszła do nas straszna i bolesna wiadomość o nagłym prawie zgonie ukochanego naszego dziada, który zaskoczony w drodze raptownym zapaleniem kiszek, w folwarku ordynackim, Skołubowie, 19 stycznia życie zakończył, nie mając przy sobie nikogo z rodziny. Kochana Weruleczka, we-zwana ze Strubnicy, na same konanie przybyła.

Adam Bisping, syn Jana, marszałka starodubowskiego, urodził się [w] 1782 roku w starostwie wołpiańskim, które mój pradziad trzymał w zasta-wie. Ukończywszy z bratem swoim Piotrem23, który o pięć lat był od niego starszym, Uniwersytet Wileński, osiadł w 1805 r[oku] w Strubnicy przez ojca mu nadanej i gospodarstwu gorliwie się oddał, wznosząc silno murowane bu-dynki, dotąd trwające. Do nich właśnie przywiązane jest zabawne zdarzenie, które dziad nasz sam nam opowiadał.

Dnia pewnego pan marszałek zjeżdża do Strubnicy dla obejrzenia, co się tam wznosi. Nie znajduje panicza, któremu zamarzyło się polecieć do Dere-czyna24 do bohdanki swej księżnej Pelagii z Potockich Sapieżyny25, która ja-

później 1. Brygady Kawalerii (1894–1896). Jako generał-major dowodził 5. Dywizją Ka-walerii (1896–1900). Następnie w sztabie Warszawskiego Okręgu Wojskowego (1900). Jako generał-lejtnant był generalnym inspektorem kawalerii (1907–1910). W 1909 r. mianowany generałem kawalerii; Baltisches Biographisches Lexikon, Köln–Wien 1970, s. 776.

23 Piotr Bisping (1777–1848), syn Jana Tadeusza i Anny z Mikulskich, brat Adama. Ukończył Uniwersytet Wileński. Od 1806 r. gospodarował w odziedziczonych Hołow-czycach. Marszałek szlachty powiatu wołkowyskiego. Ożenił się około 1800 r. z Józefą z Kickich, z którą miał cztery córki: Natalię, późniejszą żonę Ludwika Kickiego, Walerię (1807–1859), Rozalię, późniejszą żonę Kazimierza Wessela, i Ludwikę, drugą żonę Teo-dora Mycielskiego. Zmarł 10 lipca 1848 r. w Hołowczycach. Pochowany w Strubnicy wraz z żoną.

24 Dereczyn – miasteczko i dobra Franciszka Sapiehy, skonfiskowane przez rząd rosyj-ski po powstaniu listopadowym.

25 Pelagia Sapieha z Potockich (1775–1846), córka Szczęsnego, żona Franciszka Sa-piehy, z którym rozwiodła się w 1805 r. Następnie żona Pawła Sapiehy. Z pierwszego małżeństwa miała syna Eustachego i Anielę (1801–1885), późniejszą żonę Konstantego

— 64 —

śniała wówczas niesłychaną urodą i zalotnością; wszystkich do siebie wabiła, nim rozwiódłszy się z księciem Franciszkiem26, za księcia Pawła Sapiehę27 szwagra swego, za mąż się nie wydała. Za powrotem z Dereczyna panicz zna-lazł w strubnickiej stodole rozciągnięty dywan i dostał na nim, antico modo28, kilkanaście batogów, w obecności pana ojca bez pardonu odliczonych. Nie powstrzymało to jednak młodzieńca od konkurów przy nadobnej księżnej, która zrobiła wówczas z Dereczyna prawdziwy przybytek wszelkich świa-towych uciech i zabaw, a przy tym gry w karty szalonej. Mój dziad uległ tej strasznej namiętności, która go miliony kosztować miała. Idąc do walca z nadobną księżną, stawiał kufer złota na damę pikową, lecz ta pod okiem chciwych i zręcznych partnerów nigdy mu szczęściem nie służyła; tak krocie w Dereczynie dzień po dniu pękały. Wkrótce urodzenie się księcia Ksawere-go29, rozwód i zmiana męża oddaliły księżnę syrenę od okolic Strubnicy.

W kilka lat potem dziad mój zapomniał o niefortunnych konkurach, po-kochał swą cioteczną siostrę Teresę Mikulską, w 1809 roku w Żyrowicach ją poślubił. W rok potem Bóg dał im syna Kamila, ojca mego. Nadszedł rok 1812, z najazdem Napoleona, który to wojownik zezwolił na uformowanie wolontariuszowskich kilkunastu litewskich pułków pod jego komendą. Bo-gatsza szlachta złożyła tę wielką ofiarę na ołtarzu nadziei bardziej niż ojczy-zny, której już niepodległej nie było. Mój dziad sztyftował (jak to ówcześnie mówiono) 20. pułk litewskiej piechoty. Po rocznej kampanii, oblężeniem w Modlinie, karierę swą wojenną ukończył.

Dopóki pradziad nasz żył i wszystko w ręku dzierżył, całość fortuny wła-dzą swą pokrywał, lecz wraz po jego śmierci, która w 1822 r[oku] w Strubni-cy przypadła, nastała eksdywizja obydwóch braci mienia i każdemu z nich po parę milionów złotych dłużnicy ziemią rozebrali. Wówczas to klucz jezior-nicki30, Konna, Wisznówka, Janowszczyzna, Sedelniki i Mończyce na zawsze z rąk naszych wyszły. Memu dziadowi [Adamowi] została tylko Strubnica

Zamoyskiego, z drugiego – syna Franciszka Ksawerego. W latach 1816–1820 zbudowała klasycystyczny pałac w Wysokiem.

26 Franciszek Sapieha (1772–1829), syn Aleksandra Michała i Magdaleny z Lubomir-skich. Generał artylerii litewskiej, generał-lejtnant w powstaniu 1794 r. Rosyjski tajny rad-ca i marszałek szlachty guberni mińskiej. Właściciel rozległych dóbr na Litwie i Żmudzi; Ł. Kądziela, Sapieha Franciszek (1772–1829), w: PSB, t. 34, s. 605–611.

27 Paweł Sapieha (1781–1846), oficer armii francuskiej.28 Antico modo (wł.) – starodawnym zwyczajem.29 Franciszek Ksawery Sapieha (1807–1882), syn Pelagii i Pawła, ziemianin, właści-

ciel majątku i pałacu w Wysokiem Litewskim.30 Jeziory – miasteczko i majątek, niegdyś dobra stołowe króla Stanisława Augusta

Poniatowskiego, potem należały do Walickich i Bispingów.

— 65 —

z folwarkami, a panu Piotrowi klucz hołowczycki, na których to ziemiach oparte były wiana i posagi babek naszych.

Resztę życia dziad nasz przebył w Strubnicy, a w 1853 roku został po śmierci generałowej Swieczyn opiekunem brata mego Aleksandra jako pierw-szego ordynata i rządził kluczami werejkowskim i wiercieliskim, gdzie też, jak wam to już mówiłem, zmarł niespodziewanie w [siedemdziesiątym szó-stym] roku życia swego, pełen nad wiek sił i czerstwości.

W młodości miał być niesłychanie gwałtownego i popędliwego usposobie-nia, lecz również miękkiego i dobrotliwego serca, z czego korzystała cała ota-czająca go służba. Kochany był i szanowany przez wszystkich, co go z bliska znali. Postaci był wyniosłej, trochę ociężały i zgarbiony, z silnym rumieńcem na twarzy, oczy miał niebiesko-szare, wypukłe, z niewypowiedzianym wyra-zem dobroduszności, włosy nieco rudawe, co się odbiło w przepysznych kasz-

20. Portret Pelagii Sapieżyny z Potockich (autor nieznany)

— 66 —

tanowatych kędziorach wnuczki jego Leontyny z Włodków Pusłowskiej31 . Wasz ojciec, a mój brat, Józef Bisping, najwięcej dziada naszego przypomina.

Skoro ten umarł, fortuna strubnicka w tak opłakanym znalazła się stanie bezładu i licznych długów, że o mało [do]chodziło, aby dla spłaty posagów ciotek naszych: Gabrieli z Bispingów Włodkowej i Celiny z Bispingów mar-szałkowej Niezabytowskiej i zaspokojenia dłużników, nie sprzedano ostatniego kęsa rodzinnej naszej ziemi. W tej krytycznej chwili działalność nieocenionego opiekuna naszego wuja Kazimierza Twardowskiego, w całej swej sumiennej i zbawiennej wystąpiła sile, przed którą wszyscy w swej chciwości zamilczeć musieli. Z licytacji wszelkich ruchomości i części inwentarza, i [czterdziesto]letniej dzierżawy Strubnicy, zaspokoił dłużników i panią Włodek, zostawiając na potem spłacenie pani Niezabytowskiej. (Myśmy ciotkę w kilka lat potem wykupną sumą skwitowali). Tym sposobem Strubnica uratowana została, za-skarbiając w sercach naszych dozgonną pamięć, a ten szlachetny, rozumny i pe-łen serca postępek winien w tradycjach rodziny naszej na zawsze pozostać.

Służbę strubnicką rozpuszczono, jedna tylko Stankiewiczówna panna ap-teczkowa ze starą Borkowską dla pilnowania sreber w domu pozostały. Ko-chana Weruleczka do Sworotwy przejechała; tak dawne strubnickie życie na zawsze się przerwało.

Na wakacje doznaliśmy wielkiej pociechy i niewypowiedzianej rado-ści z nowej podróży do Pau pod kierownictwem pana Lachmanowicza dla przepędzenia kilku tygodni z drogą naszą matką i kochaną siostrą. Dalekie to już czasy, a na ich wspomnienie serce me jednak zawsze silniej bije! Za-mieszkaliśmy na te letnie miesiące w domu u wejścia do parku położonym, co dla nieustannych naszych spacerów najprzyjemniejsze było. Używaliśmy codziennych konnych wycieczek pod okiem majora Kuncewicza32, od dawna osiadłego w Pau, emigranta. Miał on [dwanaście] koni na stajni i wynajmował je cudzoziemcom [z] wyższego towarzystwa, najczęściej razem jadąc z dama-mi lub nieświadomą konnej jazdy młodzieżą. Pamiętam, że nieraz mnie się dostawał stary koń, na którym przed laty jeździła cesarzowa Eugenia33, która

31 Leontyna Pusłowska (1844–1915) z Włodków, córka Feliksa i Gabrieli z Bispin-gów. Od 1869 r. żona Franciszka Ksawerego Pusłowskiego.

32 Mateusz Kuncewicz (1792–1865). Pochodził z Wołynia. Służył w armii Królestwa Polskiego, porucznik 1. pułku strzelców konnych (1815–1830). Uczestnik powstania li-stopadowego jako kapitan 1. korpusu jazdy augustowskiej; odznaczony złotym Krzyżem Virtuti Militari i awansowany na majora. Po upadku powstania mieszkał we Francji.

33 Eugenia, właśc.: Teba Eugénie de (1826–1920), cesarzowa Francji (1853–1870), żona cesarza Napoleona III. Zaangażowana w politykę męża. Jako gorliwa katoliczka po-pierała sprawę papiestwa, sprzeciwiając się polityce męża w sprawie włoskiej. Przypisy-wano jej decydujący wpływ na utworzenie popieranego przez Francję królestwa Meksyku

— 67 —

za młodu jako księżniczka Teba niejedną zimą w Pau spędziła i miłe wspo-mnienia po sobie tam zostawiła.

Droga nasza matka, chcąc nas obeznać z obcymi krajami, pozwoliła nam wracać do kraju zawsze inną drogą. Wybraliśmy się więc na Tuluzę, Béziers, Montpellier, Arles, Tarascon do Marsylii, zwiedzając ciekawe te miejscowo-ści. Najbardziej nas zajęły ruiny rzymskiego wodociągu w Pont[-]du[-]Gard, Arles ze swymi pięknymi arenami i domkiem kwadratowym, sięgających najklasyczniejszych rzymskiej architektury czasów, wreszcie taraskoński sta-rodawny zamek na więzienie obrócony. Pamiętam, żem tam widział, jak to w średnich wiekach bywało, przykutych do muru niebezpiecznych złoczyń-ców. Pokazywano tam też sprzęty do tortur służące, naturalnie już zaniedbane i tylko do archeologicznych zabytków zaliczone.

Z Marsylii popłynęliśmy morzem do Genui, której widok przy wjeździe do portu nabawił nas nieznanego dotąd zachwytu, również jak mediolańska marmurowa katedra i weneckie pałace. W Wenecji bardzo nas zajęły więzie-nia dei Piombi i widok dość ponury czarnych, milczących, a snujących się po kanałach gondoli. Nad sztuką zaś włoską nad pięknym niebem Italii mniej myśmy się zachwycali. Na to trzeba kompletnego rozkwitu lat młodocianych!

Rok szkolny przeszedł cicho i porządnie – dostaliśmy promocje do klas wyższych, a gdy lato nastało, pojechaliśmy znowu do naszej drogiej matki. Tym razem wybraliśmy drogę morską z Rygi do Szczecina. Bracia moi nie mieli morskiej choroby, lecz mnie tak strasznie we znaki się dała, że po ca-

(1861). Po klęsce Francji w wojnie z Prusami przebywała wraz z mężem na wygnaniu w Anglii, odgrywając po jego śmierci dominującą rolę w środowisku politycznym bona-partystów; SB XIX, s. 188.

21. Pau – widok ogólny, 1870 (litografia Pierre’a Gorse’a)

— 68 —

22. Arles – widok miasta, 1850 (obraz Bonaventure’a Laurensa)

łej dobie męczarni na wpół żywy ujrzałem brzegi Pomeranii. O ileż te sza-re północne fale mniej mają uroku od Śródziemnego Morza! Pamiętam, że w Szczecinie dowiedzieliśmy się z gazet o świetnych zwycięstwach Francu-zów pod Magentą34, przez którą zeszłego roku powozem przejeżdżaliśmy, po tym samym moście, którego wzięcie tak ważnym i chlubnym w tej potyczce się stał[o].

Radość nasza spotkania się z matką krótko trwała, pod wrażeniem strasz-nie zniszczonego jej zdrowia. Suchoty doszły do ostatniego swego stadium, czyli do zepsucia żołądka wywołanego silnymi letnimi upałami, a przez to i wyniszczeniem ostatnich sił zasobów. Doktor Dazau oświadczył nam, że najmniejszej nie pozostaje nadziei uratowania drogiej matki. Dla lepszego powietrza przenieśliśmy się do Gelos, na pierwszych pirenejskich pagórkach rozłożonej mieściny. Przeby[wa]liśmy tam dwa miesiące w wygodnej wiej-skiej willi niedaleko sławnego Jurancon, skąd pochodzi ukochane przez Hen-ryka wino. Mój brat Aleksander odbył wielką wycieczkę w góry i zwiedził najwyższe ich szczyty, jam zaś drogiej matki ani na krok nie odstępował, czu-jąc, że to ostatnie chwile, które pod jej opiekuńczym okiem spędzam. Nieraz

34 Bitwa pod Magentą (4 czerwca 1859) – zwycięskie dla Francuzów i Sardyńczyków starcie podczas wojny francusko-austriackiej, otwarło ono drogę do Mediolanu.

— 69 —

łączyliśmy łzy nasze, szukając w modlitwie, wspólnie do Boga uniesionej, ukojenia bólu dusz i serc naszych.

We wrześniu wróciliśmy do Pau do mieszkania na pierwszym piętrze w domu Libera. Wuj Henryk Wołłowicz z wujenką i panną Bułhak, później-szą Moniuszkową Donatową35, ciotka Celina Niezabytowska, dziadek Izydor Mikulski, January Mikulski36 i Włodzimierz Radowicki odwiedzali nas koleją w przejeździe z wód pirenejskich, które wówczas w największej były modzie i masami cudzoziemców do siebie ściągały. Przyszła straszna chwila rozsta-nia się z matką. Wielka jej dusza, mężne serce poddały się bez szemrania bliskiemu osieroceniu, jakie dla nas przewidywała, lecz zarazem chciała nam oszczędzić okropnych chwil jej zgonu. Mówiła pannie [Marii] Martin: „qu’ils partent, qu’ils reviennent aux devoirs de l’étude, je ne veux pas qu’ils me voient mourir”37. Doktor Dazau z obawy wzruszenia, które płucny krwotok i ostateczną katastrofę wywołać mogłyby, najsrożej nam nakazał, abyśmy bez pożegnania, sekretnie dom opuścili. Bogu w ofierze niosąc żal nasz i boleść tego nakazanego nam poświęcenia, rano powozem ruszyliśmy do Tarbes, od-bierając po drodze depesze o stanie coraz słabnącej, ukochanej naszej chorej;

35 Izabela Moniuszko z Bułhaków, od około 1860 r. żona Donata.36 January Mikulski (1824–1889), syn Stefana i Marii z Felkerzambów (1778–?). Od

1850 r. mąż Kamili z Kieniewiczów. Właściciel majątku Zdzitów od 1857 r. Po jego sprze-daży w 1877 r. mieszkał w Pińsku, a następnie w Warszawie, gdzie zmarł.

37 Gu’ils partent, qu’ils reviennent aux devoirs de l’étude, je ne veux pas qu’ils me voient mourir (franc.) – Niech idą, niech odejdą, nie chcę, żeby widzieli mnie umierającą.

23. Wenecja – widok miasta, 1850 (litografia Adolphe’a i Émile Rouargue’ów)

— 70 —

zachowałem dotąd jedną z nich, do Wenecji przesłaną.W kilka dni po powro-cie naszym do Mitawy wiadomość przesłana przez dziadka Izydora Mikul-skiego doniosła nam, że 5 października rzymskiego nasz Anioł opiekuńczy, najdroższa Matka w Bogu zasnęła.

Zamilczam nad boleścią i wiecznym żalem, przynależą one jedynie Bogu i mej duszy, która przed tym wyrokiem się korzy! Zwłoki zabalsamowane złożono tymczasowo w grobie zacnego polskiego emigranta p[ana] Chlebiń-skiego38, który miał w nim przygotowane dla siebie miejsce, obok jakiegoś towarzysza broni. Zrobił nam tę przysługę przez pamięć łaskawego przyjęcia i niejednej zapomogi, jakie od mej matki doznawał.

Wielka dobroczynność, jaką nieboszczka w Pau zasłynęła, zebrała na jej pogrzebie liczną miejscową ludność i kilkanaście rodzin cudzoziemców na zimę już przybyłych i nieraz słyszano: „c’est l’enterrement de notre bonne dame polonaise”39. Ks[iądz] Bayce40, jej spowiednik, nie mógł dostatecznie piękności tej duszy odchwalić. Ci zaś, co ją z bliska znali, nie zapomną o jej wielkich towarzyskich zaletach i o tej rzadkiej a gorącej, serdecznej szczero-

38 Prawdopodobnie chodzi o emigranta Nikodema Chlebińskiego.39 C’est l’enterrement de notre bonne dame polonaise (franc.) – to jest pogrzeb naszej

dobrej polskiej damy.40 Bayce, ksiądz, proboszcz w Bizanet.

24. Pau – dolna stacja kolejki zębatej, 1872 (fot. braci Labouche)

— 71 —

ści i dobroci, jakich otaczającym udzielała. Pamiętam, że w Strubnicy nieraz bywała zupełnie podupadła i zbiedniała stara z Bułharynów Bielawska, o któ-rej ciotka moja generałowa Kicka we wspomnieniach swych też wspomina, gdyż to była baba oryginalnego typu41. Otóż ujęta dobrocią i gościnnym przy-jęciem mej matki, następnymi wierszykami wdzięczność swą wyraziła:

„Szczęśliwa, kiedy może dać pomoc biednemu,Swą dobrocią osładza dolę nieszczęsnemu,Za swe cnoty kochaną jest od wszystkich ludzi,A wdzięczność dla niej szacunek obudzi,Gdy chcesz odgadnąć moją myśl do słowa,Przypomnij sobie: Bisping Kamilowa”.Moja matka Leontyna z Wołłowiczów Bispingowa urodziła się w Około-

wie dziesiątego listopada 1822 r[oku]. Zmarła 3 października 1859 r[oku], miała więc lat [trzydzieści siedem] zaledwie. Urody była więcej niż średniej i rzadkiej zgrabności w talii i w ruchach. Silna brunetka, cery była śniadej, rysów regularnych, szlachetnych, o przepięknych, dużych, w osadzie ciem-noszafirowych oczach. Był to typ niepolski, prędzej hiszpański, pełen życia i powabu, a nadmiar szlachetny – słowem, piękna dusza w pięknym ciele. My, co mamy wybitny typ Bispingów, nie posiadamy żadnych rysów matki. Siostra moja przypomina ją z ruchów i figury, mój brat Aleksander miał tylko oczy matki. Siostra moja z kochaną panną Marią Martin, która do końca, jak najlepsza, najwierniejsza przyjaciółka, matki mojej nie odstąpiła i wzorowo, gorliwie ją pielęgnowała, wróciły do kraju i w Weleśnicy u wujostwa Kazi-mierzów Twardowskich osiadły. Było to wolą nieboszczki, która instynktem matki wiedziona, wybrała swą siostrę Michalinę Twardowską42 i wuja naszego opiekuna, aby poruczyć im osieroconą córkę. Jest to dla nas potrójny łącznik z tą pokrewną rodziną, a pamięci wujostwa dozgonną wdzięczność zachować winniśmy i święcie z całego serca ją przechowujemy.

Od powrotu naszego do Mitawy pan Lachmanowicz opuścił nas, znajdując, że jesteśmy w wieku, gdzie nieustanny nad nami nadzór jest już zbyteczny. Ja

41 „Dziwna to była stara przedstawicielka odległej przeszłości i nie pachniała fiołkami. Rozmaitych datków wymagała, a przyjmowała je jako hołd winny jej rozumowi, z dum-nie podniesionym czołem. Wydużyła kiedyś konia od mojej matki, objechała nim Wołyń i Litwę, zawsze w swojej dryndulce, ostatecznie odesłała go do Hołowczyc, wyrażając się w liście do mojej matki: »Ponieważ koń w mojej służbie został arystokratą, nie chce jeść siana, muszę żywić kaszą, więc go odsyłam i proszę o drugiego demokratę, co by miał dobre zęby«”; N. Kicka, Pamiętniki, s. 34.

42 Michalina Twardowska z Wołłowiczów (zm. 1888), córka Józefa Jana i Julii z Mi-kulskich. Żona Kazimierza. Siostra Henryka Wołłowicza, Leontyny Bisping, Melanii Święcickiej, Rozalii Tyszkiewicz.

— 72 —

zaś twierdzę, że to było przedwcześnie, szczególnie dla mych młodszych bra-ci. Osiadł on w Warszawie, zaraz się ożenił i został cenzorem zagranicznych języków, których aż sześć posiadał. Mile go zawsze wspominamy i nieraz odwiedzamy, gdyż to jest zacny, delikatny i porządny człowiek.

Zdrowie moje po stracie matki tak szwankować zaczęło, że mitawscy leka-rze znaleźli gwałtowną potrzebę, abym dla poratowania mych słabych piersi, a szczególnie zagrożonego suchotami gardła, do wód wyjechał i zimę na połu-dniu spędził. [Dnia] 28 czerwca 1860 r[oku] na zawsze pożegnałem Mitawę i na-uki przerwać musiałem, co przez całe życie najfatalniej odczuwać mi się dało.

Podróże po Europie (1859–1862)

Zajechawszy do Weleśnicy dla widzenia kochanej mej siostry i wujostwa Twardowskich, puściłem się w dalszą podróż pod opieką pana Michała Ostro-męckiego43, który dla poratowania zdrowia za granicę też jechał. Zacny, ro-zumny i niesłychanej to pracy człowiek, a przy tym tak skromny i cichy, że w swoim rodzaju nie ma podobnego na świecie. Odziedziczył po ojcu wraz z braćmi zadłużone Iwaszkiewicze, piękny wprawdzie kęs ziemi, nad rzeką Zelwą położony. Widząc, że na nich nie wydoła, oddał się pracy na cudzym terenie: kilkanaście lat administrował fortuną pana Wandalina Pusłowskiego44, potem przeszedł do zarządu masy witgensteinowskiej; kilka lat miał w ręku dyrekcję Banku Wileńskiego, nareszcie objął interesy Białocerkiewszczyzny hrabiń Branickich tak świetnie przez hr[abiego] Władysława Branickiego45

43 Michał Ostromęcki, administrator dóbr Kossów, następnie członek zarządu i dyrek-tor Banku Ziemskiego w Wilnie, a od 1888 r. administrator dóbr Biała Cerkiew.

44 Wandalin Pusłowski (1814–1884), syn Wojciecha i Józefy z Druckich-Lubeckich, stryj Franciszka. Właściciel m.in. rozległych dóbr Kossów w powiecie słonimskim, gdzie w 1838 r. zbudował neogotycki pałac, a także fabrykę sukna w Chomsku. W 1874 r. odzie-dziczył pałac Królikarnia w Warszawie po swym starszym bracie Franciszku Ksawerym (1806–1874). Kolekcjoner sztuki i numizmatyk, interesował się architekturą i archeolo-gią. Od 1850 r. żonaty z Jadwigą z Jezierskich (1827–1901), z którą miał córkę Martę, późniejszą Krasińską (1859–1943).

45 Władysław Michał Branicki (1826–1884), syn Władysława Grzegorza (1783–1843) i Róży z Potockich. Dziedzic dóbr Biała Cerkiew, kamerjunkier dworu rosyjskiego. Od 1862 r. mąż Marii z Sapiehów, z którą miał dwie córki: Marię-Różę, znaną jako Bichetta (1863–1941), dziedziczkę Białej Cerkwi i żonę Jerzego Fryderyka Radziwiłła, oraz młod-szą Zofię (1871–1935), żonę najpierw Piotra Strozzi, później Karola Halperta; J. S. Dunin--Borkowski, Rocznik szlachty polskiej, t. 2, Lwów 1883, s. 773–774.

— 73 —

pod zarządem hr[abiego] Feliksa Czackiego46 prowadzone, z płacą roczną 25 000 rubli. Obawiano się z początku, czy te trudne i kolosalne zadanie nie przejdzie zdolności i sił jego. Bynajmniej – wprowadziwszy wielkie oszczęd-ności, które rozpoczął zmniejszeniem własnego honorarium, wielkim taktem i sumienną administracją zaskarbił sobie nie tylko szacunek właścicielek, lecz największym ich uznaniem i wdzięcznością dotąd się szczyci. Dojechaliśmy z Ostromęckim do Wrocławia. D[okto]r Löbert, używający ówcześnie wiel-kiej medycznej sławy, zalecił mi wody w Salzbrunn47 .

Nowy zakres życia otwierał się przede mną. Skończywszy zaledwie rok osiemnasty, puszczony byłem w świat samopas, bez najmniejszej kontroli ani opieki. Gorąco poleciłem się Bogu, aby wskazał mi drogę sumienia i honoru, a kierował instynktem moim w wyborze ludzi, z którymi obcować miałem. Może duch matki naszej z łaski Boskiej czuwał nade mną, gdyż w świecie, jaki mnie dotąd otaczał, umiałem zawsze dobre wybrać towarzystwo i z wy-jątkiem jednego, a to w znacznie późniejszych czasach, nigdy mi się nie przy-

46 Feliks Czacki (1841–1909), syn Wiktora (1801–1853) i Pelagii z Sapiehów (1809–1892). Właściciel dóbr Poryck. Od 1860 r. mąż Zofii z Ledóchowskich (1845–1913), z którą miał córki: Pelagię (1868–1950), żonę Ignacego Karnkowskiego, i Różę (1876–1961), oraz synów: Tadeusza Adama (1872–1944) i Stanisława (1874–1937).

47 Salzbrunn (Szczawno-Zdrój) – kurort należący do książąt Hochberg von Pless.

25. Szczawno-Zdrój – widok ulicy Zdrojowej, 1880 (fot.)

— 74 —

szło z przyjaciół moich się rumienić lub z nimi zrywać. Jedna z moich zasad, może zbyt ostrożna i dumna, była w tym, żem starał się nigdy nie robić pierw-szego kroku znajomości względem młodzieży, a zawsze szanować i starać się o względy osób starszych, ogólnie poważanych. Bóg też mnie strzegł od rozrzutności, czego najlepszym dowodem, że mając przeznaczone przez wuja opiekuna tysiąc rubli na roczne utrzymanie, w przeciągu trzech lat dalekich moich podróży, zawsze obcując z najlepszym światem, nigdym grosza długu nie zrobił. Prawda, że w tych latach życie znacznie tańsze było, żem nie pił,

26. August Cieszkowski z żoną Heleną

— 75 —

w karty nie grał, nie palił. Będąc wówczas czystych zupełnie oby-czajów, miłostki nic mnie też nie kosztowały – słowem, obchodzi-łem się tym, co miałem. W 1862 i 1863 [roku] miałem do usługi kamerdynera Holendra Andrè, który mi zarazem kucharzył. Na utrzymanie jego dostawałem po kilkaset rubli od brata mego Alek-sandra.

Lecz wracam do Salzbrunn i do pierwszych mych w świecie samoistnych kroków. Zastałem tam liczną polską kolonię, a ma-jąc od ciotki Rozalii z Bispingów Wesslowej48 rekomendacyjny list do państwa Janów Górskich (ona z domu Łubieńska)49, zacnych i miłych ludzi, za ich grzecznym pośrednictwem wiele innych osób

poznałem, a mianowicie słynnego mędrca filozofa Augusta Cieszkowskiego50 z żoną51, oboje przez Kickich dalece mi spokrewnieni, panny – Marię i Teklę

48 Rozalia Wessel z Bispingów (1813–1866), córka Piotra i Józefy z Kickich, żona Kazimierza.

49 Jan Górski (1827–1898), syn Franciszka i Teodozji z Krępskich, dziedzic Woli Pę-koszewskiej i znany agronom. Od 1858 r. mąż Marii z Łubieńskich (1838–1926), córki Seweryna i Amelii z Jezierskich, z którą miał ośmioro dzieci.

50 August Cieszkowski (1861–1932), syn zamożnego ziemianina Pawła i Zofii z Kic-kich. Ukończył gimnazjum w Warszawie i filozofię na UJ i na Uniwersytecie w Berlinie. W 1838 r. obronił doktorat z filozofii w Heidelbergu. Po studiach odbył kilkuletnią podróż po Europie. Odwiedził Francję, Anglię i Włochy. Po powrocie do kraju gospodarował najpierw w Surhowie, potem w Wierzenicy. Agronom, filozof i filantrop. Jako filozof kry-tykował idealizm dialektyczny Hegla, natomiast zasadą bytu i historii uczynił ideę czy-nu. Według mesjanistycznej koncepcji Cieszkowskiego naród polski został powołany do przebudowy społeczno-moralnej rzeczywistości współczesnej (tzw. filozofia narodowa). Podkreślał rolę Kościoła katolickiego, zapowiadał nadejście epoki Ducha Świętego i pi-sał o znaczącej roli Słowiańszczyzny; A. Żółtowski, Cieszkowski August, w: PSB, t. 4, s. 62–65.

51 Helena Cieszkowska (1830–1861), siostra stryjeczna Augusta, od 1857 r. jego żona. Mieli dwóch synów.

27. Paulina Wilkońska z Lauczów

— 76 —

Trembickie, późniejszą margrabinę Spinola, panią Tymowską z córką52, panią Paulinę Wilkońską53, autorkę, wdowę po twórcy ramot i ramotek54 .

Chodziłem na obiady do hotelu „Zür Krone”. Umieszczono mnie tam przy jakiejś pani, której czterdziestka już dobiegała; wydała mi się dystyngowaną, lecz mocno cierpiącą. Pomału banalna hotelowa znajomość między nami się zawarła, potem dłuższa rozmowa i prezentacja nastała. Była to pani B., hr[a-bina] Bobrowska z domu, Galicjanka55. Wielka sympatia zapanowała wkrótce między nami i doszło do najprzyjaźniejszych stosunków, tak dalece, że po skończonej kuracji w Salzbrunn razem żeśmy do Montreux56 pojechali i tam w pension Vautier osiedli. „Honni soit qui mal y pense”57. Cudny to kraj te brzegi Lemanu, łatwy więc zachwyt wzbudziły w młodocianym i sentymen-talnym mym usposobieniu.

Pensję Vautier zastaliśmy przepełnioną, a jak to zwykle w Szwajcarii bywa, najrozmaitszych narodowości byli tam przedstawiciele. Zacząwszy od ministra pruskiego hrabiego Arnima58 do amerykańskiego sławnego spiryty-sty Home’a59. Najpiękniejszą gwiazdą była Szkotka miss Lucy Skinner, a jej największym hołdownikiem gwardyjski ruski pułkownik Mikołaj Krukoff60 . Weszłem z nim w bliższą znajomość – był to miły, wykształcony i młody jesz-

52 Tymowska Gabriela (1798–1878) z Walewskich, żona Michała Hieronima (1897–1850), właściciela Mąkolic; ich córką była Michalina (1830–1914).

53 Paulina Wilkońska, z domu Laucz (Lautsch; 1815–1875), powieściopisarka, redak-torka, pamiętnikarka. W latach 1840–1851 prowadziła w Warszawie salon literacki. Napi-sała kilkadziesiąt powieści o tematyce społecznej i historycznej.

54 Chodzi o Augusta Wilkońskiego (1805–1852), powstańca listopadowego, jednego z najlepszych polskich humorystów XIX w., głównie dzięki zbiorowi Ramoty i ramotki literackie .

55 Chodzi prawdopodobnie o Albinę Dunin z Bobrowskich (1822–1893), żonę Tytusa Dunina (1819–1859), właściciela dóbr Gierałtowiczki.

56 Montreux – miasto i kurort nad Jeziorem Genewskim.57 Honni soit qui mal y pense (franc.) – Wstyd komukolwiek, który w tym widzi zło. 58 Harry Kurt von Arnim-Suckow (1824–1881), pruski dyplomata. Był m.in. posłem

w Lizbonie (1862–1864), Monachium (1864) i Rzymie (1864–1870). W 1871 r. główny negocjator pokoju z pokonaną Francją, następnie ambasador Niemiec w Paryżu (1872–1974) i poseł w Konstantynopolu (1874). Odwołany, uciekł z Niemiec. Odtąd mieszkał za granicą, gdzie ogłosił w swej obronie Pro nihilo (1875), odsłaniając tajniki polityki waty-kańskiej Bismarcka. Za opublikowanie tej broszury oskarżony o zdradę stanu i w 1876 r. skazany zaocznie na pięć lat ciężkiego więzienia.

59 Chodzi zapewne o Daniela Douglasa Home’a (1833–1886), pochodzącego ze Szko-cji sławnego medium, współpracującego ze znanymi wówczas spirytystami z USA i Eu-ropy.

60 Właśc. Nikołaj Nikołajewicz Kriukow. W 1858 r. ukończył cesarski Korpus Paziów, następnie służył jako oficer w 1. grodzieńskim pułku huzarów lejbgwardii stacjonującym w Warszawie.

— 77 —

cze człowiek, z najlepszego petersburskiego świata. Rankami po zjedzonej na czczo przepisanej ilości winogron (doszedłem do siedmiu funtów dzien-nie) robiliśmy zwykle najmilsze w góry wycieczki. Wieczorami zaś na zabój tańczono, lecz żałoba zabraniała mi udziału w tych pląsach, tak dla młodego ponętnych. Pani B. przez sympatię dla mnie też nie tańczyła. Jako najmłodszy z całego towarzystwa stałem się wkrótce jakby l’enfant gȃtè61 pensji – wszy-scy mnie polubili. Z młodzieżą byłem jak najlepiej, toteż niejedno zwierzenie się i sercowe przygody musiałem brać na serio, a miłość czasu tam nie traciła i na dobre kwitła.

Jesień cała najmilej tym sposobem przeszła, a na zimę kazano mi jechać do Hyères. Wówczas dojeżdżało się koleją tylko do Tulonu, a stamtąd powozem do Hyères o 20 kilometrów oddalonych. Niepiękne, lecz dziwnie ciepłe to miejsce, z nad podziw bogatą florą – pierwszymi przepysznymi palmami, któ-re się w Prowansji spotyka. Dają one nazwę pięknemu placowi wśród miasta

61 L’enfant gȃtè (franc.) – rozpieszczone dziecko.

28. Montreux – widok ogólny, 1880 (barwna litografia)

— 78 —

– główny to spacer cudzoziemców, lecz zbyt ciasny, aby mógł być przyjem-nym. Widziałem tam na wsi w Saint Eulalie, własności hrabiego Fernanda de David de Beauregard, jedyną w Prowansji plantację trzciny cukrowej i jadłem dospiałe62 w ogrodzie banany. Zwykle miewają o Hyères fałszywe pojęcie, utrzymując, że tam na wyspach się mieszka. Bynajmniej, gdyż miasteczko tego nazwiska, przez chorych cudzoziemców zamieszkałe, otoczone z półno-cy górami, leży o trzy kilometry od morza, którego wcale stamtąd nie widać. I wyspy zaś świętej Małgorzaty, myerskiemi63 zwane, są mało zamieszkałe, posiadają na sobie więzienie i fabryki sody. Na wiosnę bywają zaś zwiedzane przez zawołanych myśliwych na przelotne z Afryki przepiórki. Powtarzam więc, że się mieszka w miasteczku dziwnie od wiatrów zacisznym, a na po-łudniowe słońce przewybornie wystawionym. Utrzymują, że to najcieplejszy punkt południowych brzegów Europy, od Hiszpanii do Neapolu. Być może, lecz brak pilności i bogactwa ogrodów to czyni, że w Hyères egzotyczne plan-ty i południowe rośliny nie tak pięknie się przedstawiają i rosną jak w Monte Carlo i San Remo.

Zamieszkałem z panią B. w domu Westermann, sous les Porches64, co nie-winności mojej i braku znajomości życia dostatecznie dowodziło. Mieliśmy osobne sypialne pokoje i wspólny salon, i co w tym najzabawniejszego, że podczas zimy cały świat polski, a był on w Hyères wielki, wykwintny i collet montè65, u nas bywał i nic złego w tym konsortium nie widział. Pani B. zna-lazła dawną swą ze Lwowa znajomą hrabinę Anielę z Kownackich Łosiową66 z Narola z córką Marią, późniejszą księżnę Juliuszową Puzyniną67, co ułatwiło nam wejście w towarzyskie stosunki z resztą kolonii polskiej już w Hyères będącej, a przedstawionej najświetniej przez domy księżnej Izabelli z Lubo-mirskich Sanguszkowej68 ze sławnej piękności córką księżniczką Heleną69,

62 Tu: dojrzałe (z ros.).63 Wyspa Świętej Małgorzaty należąca do Wysp Leryńskich.64 Sous les Porches (franc.) – na werandzie.65 Collet montè (franc.) – świętoszek.66 Aniela Łoś z Kownackich (1807–1875), żona Tadeusza (1794–1859), właściciela

dóbr Januszowice i Narol, z którym miała dzieci Włodzimierza i Marię.67 Maria Puzyna z Łosiów (1845–1879), córka Tadeusza i Anieli z Kownackich, dzie-

dziczka Narola w powiecie lubaczowskim, które wniosła w posagu; żona Juliana, z któ-rym miała dwie córki, Marię i Jadwigę.

68 Izabela Sanguszko z Lubomirskich (1808–1890), córka Henryka (1777–1850) i Te-resy z Czartoryskich (1785–1868). Od 1829 r. żona Władysława Sanguszki (1803–1870), dziedzica i właściciela Przeworska, z którym miała pięcioro dzieci: Jadwigę, Romana, Pawła, Helenę i Eustachego.

69 Helena Sanguszko (1836–1891), córka Władysława i Izabeli z Lubomirskich. Słyn-na z urody arystokratka. Wśród kandydatów do jej ręki był m.in. książę Władysław Czar-

— 79 —

hrabiów Karolów Borchów70 z córką Mini, najmilszą z blondynek com znał kiedykolwiek (późniejszą księżnę Pawłową Sanguszkową71) i z synem Ana-tolem72, który na przyszłą wiosnę zmarł w Paryżu. Byli też hrabiowie Sariu-szowie Poniatowscy z matką panią Iwanowską i siostrzenicą, hrabianką Marią Rzewuską, późniejszą Kazimierzową Stadnicką, pani Ciechońska z córkami; pani Borowska z Podola z hrabianką Tyszkiewiczówną i świątobliwym ks[ię-dzem] Hube zmartwychwstańcem73; Sławuszewscy z Wołynia, Jaroszyńscy

toryski, ale małżeństwu temu sprzeciwił się jej ojciec, dbający o dobre stosunki z władza-mi rosyjskimi. Ostatecznie Helena nie wyszła za mąż i miała wieloletni romans z mężem swojej siostry, Jadwigi, z księciem Adamem Stanisławem Sapiehą, którego owocem było dwoje dzieci; S. Kieniewicz: Władysław Sanguszko, w: PSB, t. 34, s. 516.

70 Ludwika z Platerów (1805–1878) i Karol Borch (1798–1861), syn Michała i Ele-onory von Browne, właściciel dóbr Warklany i marszałek szlachty guberni witebskiej. Mieli dzieci Anatola i Marię.

71 Maria (Mimi) Sanguszko z Borchów (1835–1868), córka Karola i Ludwiki z Pla-terów, żona Pawła (1834–1876), prawnika i dyplomaty austro-węgierskiego, dziedzica dóbr Gumniska pod Tarnowem i członka austriackiej Rady Panów. Mieli córkę Marię, od 1883 r. żonę Leona Sapiehy.

72 Anatol Borch (1836–1861), syn Karola i Ludwiki z Platerów.73 Józef Hube (1804–1891), ksiądz, prawnik i literat, współzałożyciel (1836) i generał

zakonu zmartwychwstańców (1848–1854); F. German, Hube Józef (1804–1891), w: PSB, t. 10, s. 63–64.

29. Hyères – widok ogólny, 1869 (rys. Villot)

— 80 —

z Ukrainy; kochana panna Konstancja Górska74 z siostrzeńcami G[i]erlicza-mi, którzy przez te niemiłosierne suchoty wkrótce tamże zemrzeć mieli75; Ży-chlińscy z Księstwa Poznańskiego, Moriconi z Litwy, Podhorski z Podola, i wielu, wielu innych, których imiona z pamięci mi wyszły.

Poznałem też sporo cudzoziemców i bywałem w domach księżnej de Lu-ines, księżnej de Chevreuse, hrabiny Aponii i państwa Denis, nareszcie u hra-biny de David de Beauregard z domu de Villeneuve, z której synem Fer-nandem najserdeczniej się zaprzyjaźniłem. Był on prawdziwym miejscowym królikiem, jego bowiem urodzenie, wielka jego fortuna, ujmująca, piękna, iście rycerska postać i wielka szczera gościnność pociągały ku niemu wszyst-ko, co w kraju ościennym lub nareszcie przybyłym do Hyères towarzystwie było najlepszego. Miał Fernando, oprócz wsi Saint Eulalie nazwanej, piękny pałac w Hyères. Spotkałem u niego sławnego z elegancji i miłosnych awantur księcia de Caderousse Grammont, miłego i dobrego Pawła de Selle, hrabiego de Villeneuve, wielkiego myśliwca76 barona de Couteul, braci de Rey i wielu innych. Fernand przyjmował szczególnie wieczorem, lecz przez wzgląd na matkę, nigdy tam wielkiej gry nie prowadzono. Przeróżne zabawne dzienne epizody, miłosne zdarzenia, sprytne szermierki i gra słów, tak łatwe we fran-cuskim języku, oto były najmilsze wieczorne nasze zabawy. Szczyciłem się łaskawymi względami hrabiny de Beauregard, która często mnie na obiady zapraszała i nieraz wynurzała przede mną swe obawy, że te hulaszcze życie syna i wielkie koszty, które wyścigi konne za sobą pociągały, dotkliwą ujmę fortunie przynieść mogą. Miała w tym jakby matczyne niekłamiące przeczu-cie, dowiedziałem się bowiem, że w późniejszych czasach kobiety i konie prawie Fernanda zniszczyły. Hrabina zaś późnej dożyła starości, gdyż żyła jeszcze w 1882 [roku], gdy syn jej ostatnie dał mi o sobie wieści. Najwięk-szą naszą rozrywką w Hyères były pikniki. Urocza, niezapomniana hrabianka Mimi Borch była ich inspiratorką, wyrocznią, boginią.

W marcu przystań w Hyères zwykle służyła za miejsce ewolucji eska-drze stojącej w Tulonie, a ponieważ mieliśmy między oficerami marynarki dobrych znajomych, a między nimi Toma Sapiehę, pobocznego syna księcia Eustachego Sapiehy77 z Paryża, z jakiejś Angielki zrodzonego. Dostaliśmy od

74 Konstancja Górska (1810–?), córka Wincentego (1782–1814) i Marianny z Broni-mirskich (1781–1851).

75 Stanisław Gerlicz (1834–1863) i Adam Gerlicz (1835–1864), synowie Jakuba i Wincentyny z Górskich.

76 Tzn. myśliwego.77 Eustachy Kajetan Sapieha (1797–1860), właściciel m.in. dóbr Zelwa, Różana, Dere-

czyn i Szkudy. Żona – Róża z Mostowskich. Służył w wojsku rosyjskim, ochotnik w po-wstaniu polskim 1831 r., emigrant związany z Hotelem Lambert. Ze względu na niezło-

— 81 —

tych panów zaproszenie na śniadanie tańcujące, które nam wydali na okrę-cie „Montebello” o 120 armatach, 1200 ludzi załogi. Radość młodzieży była ogólna i wielkie przygotowania do tak nowej dla nas rozrywki, a znana go-ścinność i galanteria marynarzy obiecywały nam najmilsze przyjęcie.

Dwie wielkie szalupy, czyli łodzie, oczekiwały nas na brzegu; posuwane silnymi ruchami młodych tęgich majtków zawiozły nas w kilka minut do stóp tego morskiego olbrzyma. Trzeba było wleź[ć] na niego po sznurowej dra-bince na boku wiszącej, co wywołało u płci pięknej przestrach i desperackie okrzyki. Naturalnie, że prawem starszeństwa hrabina [Aniela] Łoś pierwsza poszła na to niezwykłe dla nas dźwiganie się do góry, lecz wkrótce krzyk przeraźliwy jej córki hrabianki Marii i dam wszystkich wstrzymał ją w pół drogi. Zawisła w powietrzu tłusta babina z krynoliną, która o ile z przodu przyciśniętą do okrętu była, o tyle z tyłu balonem ją otaczała i przedstawia-ła widok jej niderlandów, spodniami nieprzykrytych, jak to zwykle u starych naszych Polek bywało. Kazano nam oczy przykryć, w tył się obrócić, hrabinę na dół ściągnięto, aby podobne kompromitujące widoki nadal się nie zdarza-ły, a nas wszystkich ciekawych paniczów bez wyjątku na drabinkę naprzód wyprawiono. Oficerowie przesadzali się w grzecznościach. Pokazywano nam różne marynarskie ćwiczenia, majtkowie tańczyli przed nami swą słynną „Sa-vattę”, hrabianka Borch wystrzeliła z armaty, po smacznym zaś śniadaniu mu-zyka załogi zachęciła nas do tańców, które do zachodu słońca, z wielką naszą uciechą, ochoczo trwały i miłą tą fetę zakończyły.

Pani B., która z powodu częstych niedomagań nie mogła brać udziału w naszych wycieczkach i zabawach, chcąc mnie do domu więcej przywiązać, wymyśliła dawać wieczorki. Nie udały się jednak z braku dam młodszych, które niechętnie [na] salon nasz uczęszczały. Zapominała bowiem pani B., że to życie nasze en commun78, nieraz i niejedne oczy raziła. Najwięcej prze-bywałem z Fernandem i ze Sławuszewskim79, tworząc nierozdzielną trójkę, i jak powiadano, la loge infernale80. Karnawał był dość ożywiony jak na takie małe jak Hyères miasteczko. Państwo Denis, starzy rentiers81, i pani Łosiowa najwięcej starali się młodzież tańcami zabawić, choć najświetniejsze recep-cje i bale młodzi Żychlińscy dawali. Była to jednak dziwnie problematyczna

żenie przysięgi carowi Mikołajowi I wszystkie dobra w kraju zostały mu skonfiskowane. Zmarł w Paryżu; M. Paszkiewicz, Sapieha Eustachy Kajetan, w: PSB, t. 34, s. 597–598.

78 En commun (franc.) – wspólne.79 Erazm Sławuszewski (1811–1867), syn Aleksandra i Tekli. Ziemianin, właściciel

dóbr Sestratyn. Żonaty z Felicjanną z Raczyńskich; miał z nią cztery córki: Adelę, Matyl-dę, Michalinę i Zofię.

80 La loge infernal (franc.) – izba piekielna.81 Rentiers (franc.) – rentierzy.

— 82 —

para. On, młody poznańczyk z dość znanej rodziny, młody oficer pruski82; ona Maltby z domu, osiemnastoletnia córka anglikańskiego biskupa83 .

Lady Maltby84 matka przeszła była z córkami na katolicyzm. Przepyszna to była jeszcze trzydziestosześcioletnia kobieta, wielka elegantka, zalotnica, w zanadto wybitnych stosunkach z kardynałem Antonellim85, aby to jej życie w Rzymie, przed laty nader głośne, nie rzucało na nią cienia jakiejś Aspazji86 wielkiej wody. Żychlińscy cały wielki świat w Hyères przyjmowali, a ich sa-lon był najbardziej fashionable87. Wtem nagle, nazajutrz po świetnym wyda-nym przez nich balu takie skandale w tej rodzinie się wykryły, że jednogłośnie uradzono zerwać z nimi kompletnie, wcale u nich nie bywać, a przy spotkaniu udawać, że się ich wcale nie zna. Żychliński rozgłosem swej reputacji rozłosz-czony wyzwał dwudziestu z nas, młodych ludzi, na pojedynek. Czcze były jednak te jego śmiałości i nikt na wezwanie nie stanął. Niepodobna mi wcho-dzić w szczegóły tej skandalicznej awantury, to tylko dodam, że nastał między Żychlińskimi rozwód, sprawa wytoczyła się przed sądowymi kratkami w An-glii, matka i córka zostały skazane na więzienie, zamienione wskutek protek-cji na rekluzę w klasztorze. Żychlińskiego zaś uwolniono; mówiono potem, że wyjechał do Ameryki i służył tam wojskowo w Stanach Północnych podczas

82 Ludwik Żychliński (1837–1891), działacz niepodległościowy. Brał udział w wypra-wie Giuseppe Garibaldiego na Sycylię (1860), walczył po stronie Unii w amerykańskiej wojnie secesyjnej w latach 1862–1863. Powstaniec styczniowy, gdzie był m.in. dowódcą oddziału partyzanckiego imienia Dzieci Warszawy i naczelnikiem wojskowym w powie-cie warszawskim i rawskim. Ujęty i zesłany na Syberię, uczestniczył w powstaniu za-bajkalskim (1866). Do kraju powrócił w 1868 r. Żonaty dwukrotnie: z Catherine Maltby, i w 1869 r. z Izabelą z Dunin-Borkowskich, z którą miał dwóch synów: Ludwika i Tade-usza. Zmarł w 1891 r. w Wielkopolsce. Pozostawił po sobie Pamiętniki z wojny amery-kańskiej 1862 (Poznań 1863) oraz Wrażenia i przygody zesłanego w Sybir Wielkopolanina (Poznań 1883).

83 Catherine Żychlińska z domu Maltby.84 Margaret Maltby z domu Green, druga żona Edwarda Maltby’ego (1770–1859),

anglikańskiego biskupa Durham i zwolennika ekumenizmu oraz angielskiego polityka liberalnego.

85 Giacomo Antonelli (1806–1876), włoski kardynał i dyplomata papieski. W 1840 r. przyjął święcenia diakonatu, lecz nie został wyświęcony na księdza. Pełnił różnorakie funkcje, m.in. papieskiego delegata w Orvieto (1835), Viterbo (1836) i Maceracie (1839), kanonika bazyliki watykańskiej (1841), substytuta Sekretarza Stanu (1841), głównego skarbnika (ministra finansów (1845–1847). Przez papieża Piusa IX kreowany na kar-dynała-diakona; w latach 1848–1876 sekretarz stanu; F. M. Rudge, Giacomo Antonelli, Ch. G. Herbermann, Catholic Encyclopedia, vol. 1, New York 1907, s. 45.

86 Nawiązanie do Aspazji z Miletu, kochanki, a później żony Peryklesa; tu kobieta piękna, ambitna, wykształcona, nieprzeciętnej inteligencji, powszechnie podziwiana.

87 Fashionable (ang.) – modny, elegancki.

— 83 —

separastyckiej wojny88. W 1863 r[oku] wrócił do kraju, bił się jako powstaniec i jako taki w Warszawie powieszony został89 .

Pod koniec marca przybył do Hyères pan Ludwik Raczyński ze Stobychwy na Wołyniu90, krewny i były opiekun Sławuszewskiego, jeden z najzacniejszych, jakich zna-łem ludzi. Ci panowie wybierali się na Święta Wielkanocne do Rzymu. Zamiar ten tak mi się uśmiechnął, że w kilka godzin na niego się zdecy-dował[em], lecz brakowały mi fon-dy91 na tę nieprzewidzianą wyciecz-kę. Zatelegrafowałem w tym celu do wuja Izydora Mikulskiego do Pary-ża o pożyczenie mi 500 franków do przyszłej przesyłki pieniędzy moich z kraju, a z tym, com miał w kiesze-ni, całą podróż do Rzymu i Neapolu 800 frankami odbyłem.

[Dnia] 21 marca 1861 roku wypłynęliśmy z Marsylii na „Kwirynale”, pięknym, dużym parowcu „Messageries Imperiales”92. Straszna burza chwy-ciła nas nazajutrz w okropny swój taniec; niebezpieczeństwo było tak silne, żeśmy całą dobę przestali w porcie Ajaccio i zaledwie czwartego dnia do Civittavecchia zawinęliśmy. Cierpiałem nieopisane męki morskiej choroby, a trwała ona przez cały czas podróży. Pod wieczór w Wielki Czwartek po-ciąg wiozący nas z Civittavecchia wjechał do Rzymu i ujrzałem nareszcie po raz pierwszy Wieczne Miasto. Wrażenie moje równa się tylko niecierpliwości jak najspieszniejszego poznania tej królewskiej stolicy katolickiego świata. Nie czuję się na literackich siłach, ani w dostatecznej znajomości starożytnej i chrześcijańskiej archeologii, aby dać wam stosowny opis Rzymu. Nieraz

88 Mowa o wojnie secesyjnej w latach 1861–1865.89 Jan Bisping pomylił się, Ludwik Żychliński zmarł w 1891 r.90 Ludwik Raczyński (1802–1866), właściciel Stobychwy. Żonaty z Felicjanną z Or-

dów.91 Fondy – tu: funduszy.92 La Compagnie des messageries maritimes – nazwa francuskiego przedsiębiorstwa

żeglugowego.

30. Ludwik Żychliński (litografia francuska)

— 84 —

zresztą do niego wracać będziemy. Lecz uczucia moje wzniosły się w czystym i błogim „sursum corda” i w ubóstwieniu tego, com tam w zebranych pamiąt-kach religii naszej podziwiać zdołał lub zachwycał całym szeregiem arcydzieł i bogactw sztuki, które czynią z Rzymu nieprzerwany łańcuch najpiękniej-szych wysileń umysłu ludzkości i arcydzieł sztuki. Pamiętam, że pierwszego wieczora, pokłoniwszy się u grobu Świętych Apostołów w kościele Św[ię-tego] Piotra, odmawiając credo, uczułem jakby dumę i nadziemską błogość, żem się w wierze rzymskiego Kościoła urodził i w najwspanialszej jej świą-tyni jako wierny jej wyznawca [się] znajduję. Dla mnie św[ięty] Piotr na Wa-tykanie jest miejscem, gdzie najlepiej się modlę, a gdy zejdę do krypty, gdzie jest grób Świętych Apostołów, to mi się wydaje, że od świata oderwany, naj-bliżej Boga się znajduję i duchownie do niego się wznoszę.

Sławuszewski, znając Rzym z lat dawnych i mając stosunek z monsigno-rem Pacca93, wyrobił nam łatwo bilety do wejścia na nabożeństwa papieskie, które wówczas, za czasów wolności papieskiego Rzymu, publicznie z naj-większym przepychem zwykle u św[iętego] Piotra się odbywały. Widziałem Piusa IX94 celebrującego mszę świętą nad grobem Apostołów w dzień Wiel-kiej Nocy i ucałowałem rąbek jego szaty, gdy w procesji koło nas przecho-dził. Nigdy zaś nie zapomnę Jego donośnego głosu, gdy po nabożeństwie dnia tego, wyniesiony na zewnętrzny św[iętego] Piotra krużganek, miastu i światu „urbi et orbi” błogosławił. Audiencji nie otrzymaliśmy, gdyż papież zaraz po celebrze zaniemógł, a myśmy tylko [dwanaście] dni w Rzymie bawili. Miesz-kanie nasze było via Frattina 128.

Pierwszych dni kwietnia popłynęliśmy do Neapolu, gdyż wówczas kolei nie było, a vetturini95 zbyt byli kosztowni. Nazajutrz o ósmej godzinie z rana wpłynęliśmy do neapolitańskiej sławnej zatoki, lecz niestety silna mgła, co tak się rzadko tam przytrafia, pozbawiła nas widoku rozkosznej tej krainy, której Neapol jest centrum. Ulokowaliśmy się w hotelu „di Roma” koło Santa Lucia,

93 Bartolomeo Pacca młodszy (1817–1880), włoski ksiądz i kardynał. W latach 1868–1875 był prefektem Domu Papieskiego. W 1875 r. z nominacji Piusa IX został kardynałem.

94 Pius IX, Giovanni Maria Mastai-Ferretti, hrabia (1792–1878), papież (1846–1878). Biskup Spoleto (1827) i Imoli (1832), od 1840 r. kardynał. W 1846 r. wybrany papieżem. Konserwatysta i przeciwnik jedności Włoch. Podczas Wiosny Ludów uciekł do Królestwa Obojga Sycylii. Powrócił do Państwa Kościelnego dzięki wojskom francuskim, pod opie-ką których pozostawał do 1870 r. W 1864 r. ogłosił encyklikę Quanta cura, do której dołą-czył Syllabus, będący spisem błędów XIX w. Zwołał do Watykanu sobór (1869–1870), na którym uchwalono dekret o nieomylności papieża w sprawach wiary i moralności. Wobec zjednoczenia Włoch i przyłączenia do nich Rzymu, ogłosił ekskomunikę na sprawców „grabieży” Państwa Kościelnego i zabronił katolikom włoskim udziału w życiu publicz-nym Królestwa Włoch; SB XIX, s. 503.

95 Vetturini (wł.) – od vetturino; woźnica, stangret, tu w rozumieniu dorożkarz.

— 85 —

a okna nasze widok na morze dawały. Deszcz niemiłosiernie nas prześlado-wał, pierwsze więc dwa dni poświęciliśmy zwiedzaniu królewskiego pałacu i kościołów, które po rzymskich szkaradnymi i ubogimi nam się wydawały, nie wyjmując nawet św[iętego] Januarego słynnego cudem, jaki tam z krwią te[goż] w szklanej ampułce zawartej, a wrzącej w dzień św[iętego] patrona, rokrocznie jakoby się zdarza.

W pałacu królewskim zgoła nic pięknego. Najbardziej nas zajął stół prze-pysznie zastawiony na przyjęcie brata królewskiego księcia de Carignan96 . Museo Bourbonico97 zadziwiło nas szczególnie bogactwem zbiorów starożyt-nych rzeźb, z wykopalisk Pompei pochodzących. Pokazywano tam za czasów Burbonów zamknięte dla publiczności „museo secretto”98, zawierające nie-skromne emblematy rzymskich domów zepsucia na wejściach ich umieszczo-ne, a które przyzwoitość dzisiejszych czasów wystawić by nie cierpiała.

96 Eugene Emanuel de Savoie-Carignan (1816–1888), brat cioteczny króla Włoch Wiktora Emanuela II z dynastii sabaudzkiej.

97 Obecnie: Museo Archeologico Nazionale di Napoli.98 Museo secretto (wł.) – tajne muzeum.

31. Panorama Rzymu, 1860 (litografia)

— 86 —

Widzieliśmy na Porta Capuana99 ludność zupełnie nagą, za kilku groszami na pastwę im rzuconymi, najdziwaczniej i najnieskromniej przed cudzoziem-cem wybrykującą. W ogóle znalazłem lud neapolitański niezasługującym re-putacji piękności, jaką ogólnie posiada. Wszystko to wątłe, chude, nikczemne, a jak diabły czarne. Cudne zaś ich melodie w składzie i namiętnej rzewności okropnie są wyśpiewywane przez krzykliwych, zachrypłych lazzaronów100 .

Najpiękniejsze serenady, com we Włoszech słyszał, były w Rzymie i w Wenecji, i czasami też w San Remo, wzdłuż brzegów Ligurii, przechodzi-ły w cudnie dobrany chorał lub nieznany a słowiczy iście tenor. W Rzymie też

99 Porta Capuana – jedna z bram miejskich w piętnastowiecznych fortyfikacjach ota-czających Neapol, prowadzi do portowej części miasta.

100 Lazzaroni lub lazzari – określenie dla najbuższej części ludności Neapolu. Stano-wiło synonim określenia „ludzie ulicy” lub „nędzarze”. Według Kazimierza Chłędow-skiego „biedacy ci żyli w dzień na słońcu, w nocy w krużgankach kościołów i zaułkach miejskich, jedli makaron, nadgniłe owoce i współzawodniczyli z włóczącymi się psami w zbieraniu odpadków. Mimo to byli to ludzie rośli, piękni, silni, zręczni i dobroduszni”. Współcześni szacowali ich liczebność na 50 000 osób. Na początku XIX w. stanowili oparcie dla rządzących w Neapolu Bourbonów, jednak w latach sześćdziesiątych poparli działania Giuseppe Garibaldiego na rzecz zjednoczenia Włoch; K. Chłędowski, Historie neapolitańskie, Warszawa 1959, s. 31.

32. Neapol – bulwar nadmorski, 1884 (litografia Rudolfa Kleinpaula)

— 87 —

zdarzyło mi się spotykać najpiękniejsze kobiece typy, a u tranwestytek101 god-ne starożytności postacie. W ogóle wolę typ północy u mężczyzn, wspaniały, szlachetny, o atletycznych postaciach, o srogich i męskich rysach. Najpięk-niejsi ludzie com widział byli gwardziści w Wiedniu i w Petersburgu, i kilku szwedzkich oficerów, adiutantów przy księciu Oskarze (obecnie królu)102, któ-rego miałem zaszczyt osobiście poznać w Nicei w 1863 r[oku].

Lecz wracajmy do Neapolu, gdzie przez dziwną a fatalną anomalię czas mieliśmy szkaradny, z nieustającym deszczem, który jak kirem cudny tamtej-szy widnokrąg zupełnie pokrywał. Nie przeszkodziło to nam jednak zwiedzić Caserte. Jest to letni pałac przez Burbonów neapolitańskich wzniesiony wśród suchej i skalistej płaszczyzny, u bram dawnej Kapui. Pałac nie tak piękny, jak ogromem swym imponujący, zadziwia wewnętrznym swym przepychem, a zwłaszcza marmurowymi, olbrzymimi schodami, które mają być najpięk-niejsze na świecie. Cesarz Mikołaj I, zdumiony ich widokiem, miał neapo-litańskiemu królowi powiedzieć: „l’escalier de Votre Majestin est plus beau, que tous mes palais”103 .

Ogród otaczający Casertę nie posiada tych uroczych i wspaniałych cieni, którymi północne królewskie lub cesarskie rezydencje najbardziej czarujący-mi się stają, gdyż posucha wiecznie we Włoszech będąca wzrostowi drzew przeszkadza. Lecz za to kaskady, fontanny i różnorodne wodne ozdoby w Ca-serte najpiękniejszym nie ustępują, a bogactwem wód wszystkie przechodzą. Zwiedziliśmy nazajutrz grotę Pauzylippu, Puzzuli, Bayes, grób Wirgiliusza104 i iście arkadyjskiej piękności ościenne okolice, a nie znalazłszy koni pod wierzch, piechotą po większej części tam żeśmy chodzili, co wycieczce naszej w wielu razach uroku dawało.

Piątego dnia nareszcie ujrzeliśmy od rana przepyszne neapolitańskie słoń-ce, a z nim dopiero zostaliśmy przypuszczeni do tajników modrych barw, tego nieporównanego oświecenia, do tych blasków, które całą neapolitańską zatokę oblewają i ujmują, jak istny raj zdumionemu oku przedstawują. Sko-rzystaliśmy z pięknego dnia tego, aby zwiedzić Pompeję i Castellamare i do

101 Transwestytyzm (eonizm) – jedno z zaburzeń identyfikacji i roli płciowej, tendencja do identyfikowania się z płcią przeciwną, przejawiające się zwłaszcza w sposobie ubiera-nia się i zachowania.

102 Oskar II (1829–1907), król Szwecji (1872–1907) i Norwegii (1872–1905), z dy-nastii Bernardottów. W polityce wewnętrznej konserwatysta, popierał rozwój gospodarki kapitalistycznej w Szwecji. Jego nieudolne próby wskrzeszenia unii państw skandynaw-skich doprowadziły w rezultacie do usamodzielnienia Norwegii w 1905 r., SB XIX, s. 475.

103 L’escalier de Votre Majestin est plus beau, que tous mes palais (franc.) – schody Waszej Wysokości są piękniejsze od mojego pałacu.

104 Właśc. Wergiliusz (70–19 p.n.e.), epik rzymski.

— 88 —

Sorrento dojechać, na Wezuwiusz zaś i na Capreę105 sił mi zabrakło. Rzymskie pamiątki, co pozostały w Pompei, tak świeżo przechowane, jakby życiem drga-jące, w zdumienie nas wprawiły. Castellamare zaś i Sor[r]ento to istne idylle, a morze w nich tak spokojne, ciche, błękitem swym tak pociągające, jak modre oczy kochanki w miłości uścisku – toteż najlepiej tam z nią być musi.

Powrót do Neapolu był bardzo zabawny, gdyż dla zasmakowania w miej-scowej lokomocji wzięliśmy zwykłe publiczne corricollo106, w którym ilość podróżnych figur nie tyle wskazuje miejsce, ile dobra wola woźnicy. Toteż włazi na jednokonne corricollo nieraz tuzin krzykliwych obszarpańców w ma-lowniczych strojach, o najśmieszniejszych ruchach, wiszących ze wszech stron nóg i gestykulujących rąk włoskich. To samo bywało z dorożkami na

105 Właśc. Capri – włoska wyspa na Morzu Tyrreńskim w Zatoce Neapolitańskiej.106 Corricollo – pojazd jednokonny, bez resorów, otwarty, z dwoma rzędami siedzeń;

popularny w XIX w. środek komunikacji pomiędzy miastami na południu Włoch.

33. Wykopaliska w Pompei, 1850 (litografia)

— 89 —

kozioł i [do] których wskakuje z rogu ulicy nieproszony towarzysz – „co to jest”, pytasz ze zdziwieniem, „ach to nic, signore, to mój druh, towarzysz, ojciec, syn lub prawnuk, ja go zaraz na trzeciej czy dziesiątej ulicy z przepro-szeniem pańskim wyrzucę” – i to tak prędko, tak grzecznie i ze śmiechem się robi, że mimo woli również ze śmiechem na to się zgadza.

Po tygodniu w Neapolu spędzonym trzeba było o powrocie do Francji pomyśleć – natrafiliśmy na odchodzący do Marsylii parowiec „Colloseum” i po tygodniu najpiękniejszej przeprawy, bez najmniejszego niedomagania, w miłym i wesołym towarzystwie, brzegi Prowansji ujrzeliśmy. Przywiozłem z Neapolu dla pani B. bukiet świeżych białych kamelii ze środkiem z brat-ków jako dowód przyjaznej o niej pamięci. W kwietniu, przed opuszczeniem Hyères, odbyliśmy ciekawą wycieczkę do Tulonu dla zwiedzenia portu ze sławnym więzieniem kryminalistów, Le Bagne zwanym. Obecnie ze zwycza-ju to wyszło, a przestępców do Kaledonii107 wysyłają.

W porcie tulońskim przechowują dotąd okręt „Le Souverin”, na którym Napoleon wrócił z Egiptu. Liniarnia tulońska największa jest na świecie i się-ga czasów Ludwika XIV108. Widok galerników, pojedynczo lub parami łań-cuchami skutych, z wyrazem dzikiej bestialności, jest przerażający. Używają ich do różnych w porcie robót i po ludzku z nimi się obchodzą – widziałem ich sypialnie i refektarze – wszystko porządne i czyste, śpią jak żołnierze na pochyłych, spojonych ze sobą ławach, jedzenie zaś wybornie wyglądało, gdyż we Francji, nie jak u nas, bardzo o to dbają. Galernicy, czyli więźnie, mają swój magazyn, gdzie sprzedają różne kokosowe własnych wyrobów przed-mioty, na korzyść ogółu idące – rodzaj to artelu – zarządzający tym sklepem był jakiś eksksiądz, za niemoralność do galar, czyli ciężkich robót, skazany.

Maj spędziłem w Paryżu, gdzie dużo osób znajomych i krewnych zasta-ł[em], a między nimi wuja i ciotkę Niezabytowskich, którzy tam kilka zim z rzędu spędzili. Ciotka bywała w największym paryskim świecie i u dworu Napoleona III109, który ją nazywał „La belle nègresse blanche”110. Doktor Tro-usseau111, ówczesna medyczna wyrocznia, wysłał mnie na sześć tygodni do

107 Nowa Kaledonia (Nouvelle-Calédonie) – francuska kolonia w zachodniej części Oceanu Spokojnego, około 1400 km na wschód od Australii. W latach 1864–1894 istniała tu kolonia karna, gdzie deportowano skazanych z Francji.

108 Ludwik XIV (1638–1715), król Francji, twórca monarchii absolutnej.109 Napoleon III Bonaparte – Karol Ludwik Napoleon Bonaparte (1808–1873), prezy-

dent Francji w latach 1848–1852, cesarz Francuzów w latach 1852–1870.110 La belle nègresse blanche (franc.) – piękną czarno-białą.111 Armand Trousseau (1801–1867), francuski lekarz, internista. Członek Francuskiej

Akademii Medycznej. Prowadził badania nad gruźlicą krtani, płonicą i durem brzusznym; Mała encyklopedia medycyny, Warszawa 1979, s. 324.

— 90 —

Spa112. Piękna, cienista miejscowość, wśród belgijskich wzgórz, ze sławnym spacerem nazwanym „siedmiu godzin”, najpiękniejszą znaną w świecie lipo-wą aleją. W niej właśnie miałem dziwne spotkanie, które dowiodło mnie siłę pociągu i sympatii, które tylko rodzima krew wzbudzić może.

Trzeba abyście wiedzieli, moi synowcowie, że stryjeczno-rodzona siostra mego ojca z hołowczyckiej linii, Ludwika Bisping113, wyszła za mąż za hr[a-biego] Teodora Mycielskiego z Chocieszewic w Poznańskiem114, wdowca po

112 Spa – miasto w Belgii, w prowincji Liège, znane z leczniczych gorących źródeł. Było uzdrowiskiem już od XIV w. Od nazwy miasta przyjął się w języku angielskim ter-min spa jako ogólne określenie kurortu z wodami leczniczymi lub lecznictwa za pomocą wody.

113 Ludwika Mycielska z Bispingów (1818–1891), córka Piotra i Józefy z Kickich, od 1846 r. druga żona Teodora Mycielskiego. Miał z nią trzech synów: Alfreda (1849–1918), Zygmunta (1852–1892) i Stefana (1863–1913), oraz córki: Anielę (1848–1915), żonę Jó-zefa Bnińskiego, i Teresę (1856–1906), żonę Macieja Mielżyńskiego; N. Kicka, Pamięt-niki, s. 629.

114 Teodor Mycielski (1804–1874), syn Michała (1760–1815) i Elżbiety z Mierzejew-skich. Służył w wojsku pruskim do 1829 r. jako podporucznik kirasjerów gwardii, także w armii Królestwa Polskiego podczas powstania listopadowego jako podporucznik pułku jazdy poznańskiej (1830–1831). Adiutant kolejno generałów Ludwika Kickiego i Michała Mycielskiego. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari. Po powrocie w Poznańskie areszto-wany oraz skazany na więzienie i grzywnę. Właściciel majątków Chocieszewice, Sied-

34. Tulon – więzienie La Bagne, 1862 (litografia)

— 91 —

hr[abinie] Mielżyńskiej, która mu pozostawiła dwie córki i dwóch synów115 . Pan Teodor tyleż [samo] dzieci miał z moją ciotką – nawet jednym synem więcej niż z pierwszej żony. Z powodu oddalenia Księstwa Poznańskiego do rodzinnej Litwy, ciotka moja Mycielska mało stosunków zachowała z rodziną i rzadkich krewnych jako odwiedzających miała u siebie. Przepatrując listę cudzoziemców w Spa, zauważyłem nazwisko hrabiny Mycielskiej, a dziw-nym trafem mieliśmy wspólnego miejscowego doktora, wzajemnie więc o so-bie żeśmy się domyślali, wcale się nie znając. Pewnego wieczora, przecha-dzając się po alei „siedmiu godzin” ze znajomy moim Thomaszem [!] Starling Simsonem, Anglikiem, ujrzałem wysuwającą się spomiędzy tysiąca spaceru-jących osób poważną, wspaniałą, arcy jeszcze piękną damę, która ku mnie prosto się zbliżyła; rzekła po francusku: „N’est-ce pas Monsieur que vous êtes le fils de mon cousin Camille Bisping car je retrouve en vous les traits de ma famille”116. Była to Ludwika z Bispingów hrabina Mycielska. Uradowa-łem się, odnajdując w tej pięknej pani nieznaną mi ciotkę i od razu poczułem ku niej szczery niekłamany pociąg, którego daje tylko siła pokrewieństwa. Przy bliższym poznaniu mogłem ocenić wyższość jej zalet, rzadkiej ogłady jej rozum, a szczególnie słynną jej dobroć i słodycz, dla których znana była w całym Księstwie „comme la douce comtesse”117. Towarzyszyły mej ciotce dwie pasierbice, Józefina118 i Maria Mycielskie119, piękne, eleganckie, nie-co ekscentryczne, a nawet dumne i kapryśne panny. O nich to powiedziano w Warszawie: „Panny z Poznania, lecz bez poznania”. Józefina, trochę się podstarzawszy, wyszła potem za Bolesława Potockiego z Będlewa120 i znala-

miorogowo, Zalesie i Zimnowoda w Poznańskiem. Współzałożyciel Bazaru Poznańskiego i protektor TPN; Z. Grot, Mycielski Teodor (1804–1874), w: PSB, t. 22, s. 348–349.

115 Pierwszą żoną Teodora Mycielskiego była Aniela (1811–1843) z Mielżyńskich, z którą miał dwóch synów: Ludwika (1837–1863) i Ignacego, oraz dwie córki: Józefinę i Marię.

116 N’est-ce pas Monsieur que vous êtes le fils de mon cousin Camille Bisping car je retrouve en vous les traits de ma famille (franc.) – Czyż nie jest Pan synem mojego kuzyna Kamila Bisping, bo odnajduję w Panu rysy mojej rodziny.

117 Comme la douce comtesse (franc.) – jako słodka hrabina.118 Józefina Potocka z Mycielskich (1839–1917), córka Teodora i Anieli z Mielżyń-

skich, żona Bolesława, właściciela rozległych dóbr w Poznańskiem.119 Maria Mycielska (1841–1917), córka Teodora i Anieli z Mielżyńskich. Ziemianka,

właścicielka Gębic.120 Bolesław Eulogiusz Potocki (1829–1898), ziemianin, właściciel dóbr Będlewo,

Wojnowo i Daków; mąż Józefiny z Mycielskich. Założyciel i właściciel Banku Rolni-czo-Przemysłowego w Poznaniu, w latach 1877–1893 członek dyrekcji Bazaru Poznań-skiego. Od 1866 r. członek Poznańskiego TPN. Lojalny wobec władz pruskich, związany z obozem ultramontańskim; W. Molik, Potocki Bolesław Eulogiusz (1829–1898), w: PSB, t. 27, s. 801.

— 92 —

zła w mężu dorobkiewiczu odpowiedniego jej zachciankom bogactw i prze-pychu pana wielkiej nader fortuny. Maria zaś, znacznie z charakteru milsza i wcale przystojna blondynka, niejednym aspirantem do jej ręki wzgardziła i na stare panieńskie lata w samotności na wsi osiadła, nabywszy majątek niedaleko tych Chocieszewic, wspaniałych i pięknych, w których wzrosła i kochała, a które drogą działów rodzinnych po śmierci mego wuja z rąk My-cielskich na zawsze wyszły.

Ze Spa pojechałem121 do Schwalbach122, gdzie znalazłem miłe towarzy-stwo, które łatwo mi było poznać przez Niezabytowskich tam się kurujących. Byli tam Stanisławowie hrabiostwo Kossakowscy123, hrabina Maria z Ty-zenhauzów Przezdziecka124 z siostrą hrabiną Heleną Tyzenhauzówną, która

121 Słowo nieczytelne.122 Do 1827 r. Langenschwalbach, obecnie Bad Schwalbach; miasto i kurort w Hesji.123 Stanisław Kossakowski (1837–1905) i jego od 1858 r. żona, Aleksandra z Chodkie-

wiczów (1840–1880).124 Maria Przezdziecka z Tyzenhauzów (1823–1890), córka Konstantego (1786–1853)

i Walerii z Wańkowiczów. Od 1842 r. żona Aleksandra Przezdzieckiego (1814–1871), zna-nego mediewisty. Malarka i filantropka, znajdowała się kręgu wpływów księżny Zofii z Branickich Odeschalchi; A. Biernacki, Przezdziecka Maria (1823–1890), w: PSB, t. 29, s. 43–45.

35. Hotel Le Pouhon Pierre le Grand w belgijskim Spa

— 93 —

niebawem na suchoty zmarła125, i wiele innych. Brat mój Aleksander, skoń-czywszy nauki w Mitawie, uczęszczał [na] uniwersytet w Bonn i do mnie do Schwalbach nadjechał. Odbyliśmy razem wycieczkę do Heidelbergu i do Ba-den-Baden126. Heidelberg ma sławne wspaniałe ruiny zamku Pfalzgrafów127, przez wojska Ludwika XIV zburzonego, jednak w zabytkach architektonicz-nej sztuki nader jeszcze pięknego. Baden-Baden zaś to istna idylla, dekoracja miłej jakiejś sielankowej opery. Jakiż świat elegancki, wykwintny tam wów-czas się zbierał, jaki dobór z całego świata piękności można było naokoło ruletki tam spotkać! Po Włoszech i Riwierze nic nie ma nad Baden-Baden milszego i piękniejszego.

36. Baden-Baden – promenada, 1892 (mal. Friedrich Stahl)

125 Helena Tyzenhauzówna (1825–1863), córka Konstantego (1786–1853) i Walerii z Wańkowiczów, siostra Marii Przezdzieckiej.

126 Baden-Baden – uzdrowisko położone u stóp Schwarzwaldu w Badenii w zachod-nich Niemczech. Od końca XVIII w. modny kurort. Goście z wyższych sfer sprawili, że do Baden-Baden przylgnęło miano letniej stolicy Europy. Powstały liczne luksusowe hotele, kasyno (1811) i dom uzdrowiskowy (1824). Od 1858 r. w pobliskim Iffezheim odbywają się międzynarodowe wyścigi konne.

127 Chodzi o ruiny zamku Heidelberger Schloss, położonego na zboczu góry König-stuhl.

— 94 —

Stamtąd zdążyliśmy na Strasbourg, Paryż, do morskich kąpieli w Trouvil-le; tam znowu spotykało się cały świat paryski, cesarstwu niechętny, które do Biarritz128 zwykle na kąpiele morskie zjeżdżało i wszystkich swoich zwolen-ników za sobą pociągał. Trouville, mała to francuska nadbrzeżna mieścina, z wielkim komfortem i wygody dla kąpiących się urządzona. Ci bez podzia-łu godzin i towarzystwa, wszyscy razem kąpieli używają, co zabawne nie-raz zdarzenia wywołuje. Kółko nasze badeńskie zwiększyło się w Trouville z przybyciem księcia Augusta Sułkowskiego z synem, spokrewnionego z nami przez Kickich, i pani Loewenthal, Wyleżyńskiej z domu129, jednej z głównych koryfeuszek high-life’u paryskiego – starsza jej córka, wówczas młodziutka dzieweczka, wyszła za mąż za księcia de Cases130. Odbyliśmy wszyscy razem wzdłuż pięknej piaszczystej miękkiej plaży długie spacery dla połowu małych rybek, „quilles” zwanych – wielka to była ówczesna moda, której wszyscy hołdowali. Dnia pewnego takeśmy zapamiętale się temu oddali, żeśmy nie zważali na morza przypływ, który prędkim pochodem na najniższych czę-ściach piaszczystej plaży [się poprawił]; zupełnie nam drogę zalało. Niebez-pieczeństwa nie było żadnego, lecz krzyk i rozpacz dam przeraźliwe i śmiesz-ne, nie było bowiem innej rady do ucieczki jak zdjęcie obuwia i pończoch i brnięcie w wodzie po kolana, aby co najprędzej na suchy brzeg się dostać. Niedyskretna, niespodziewana awantura ogólnym śmiechem się skończyła.

Na zimę zjechałem do Nicei – kolej jeszcze tam nie dochodziła, ciągną-łem się więc dyliżansem całą prawie drogę – zamieszkałem w Nicei na ulicy Chauvin nr 1 na drugim piętrze, co licowało z moimi funduszami i dawało mi możność mieszkania w trzech pokojach z małą kuchenką, w której poczciwy mój kamerdyner Andrè jak mógł tak kucharzył. Nicea w tych latach zbiera-ła do siebie świat najbardziej arystokratyczny, bez najmniejszej przymiesz-ki tych wędrownych awanturników, których tam obecnie przychęca bliskość Monte Carlo, tego szatańskiego eldorado złota i wszelkiej rozpusty. Położenie miasta piękne, naokoło ogrody z pomarańcz i drzew oliwnych, klimat w ogóle ciepły, lecz nie powiem przyjemny, z przyczyny silnie panujących wiatrów.

128 Biarritz – modny kurort w Akwitanii od czasów Napoleona III, który lubił tu prze-bywać, szczególnie odwiedzany przez arystokrację rosyjską.

129 Oktawia Löwenthal (1822–1907) z Wyleżyńskich, córka Jana Nepomucena (1779–1829) i Konstancji z Dunin-Karwickich. Od 1840 r. żona Johanna von Löwenthal (1803–1891) feldmarszałka austriackiego i pierwszego attaché ambasady austriackiej w Paryżu (1858–1868). Mieli córkę Sewerynę; ÖBL, t. 5, Wien 1972, s. 293.

130 Jedyna ich córka, Seweryna Rozalia (1845–1911), wyszła za mąż za Louisa De-cazesa (1819–1866), dyplomatę francuskiego, m.in. posła w Madrycie (1846), Lizbonie (1847), ambasadora w Londynie (1873) i ministra spraw zagranicznych Francji (1873–1877). Po jego śmierci została żoną Józefa Lubomirskiego (1839–1911).

— 95 —

Powietrze nicejskie orzeźwia i podnieca, najlepszym więc jest dla słabo roz-winiętej młodzieży lub dla starców wiekiem zmęczonych; ludzie w sile wieku cierpią tam zwykle i na podrażnienie nerwów się skarżą. Mnie Nicea dosko-nale służyła, cały mój system wielce umocniła i zahartowała, a dwie zimy w niej spędzone zaliczam do najmilszych chwil w mym życiu.

Znalazłem tam od kilkunastu lat osiadłą pannę Józefę Chodakowską z Masiewicz131, wielką przyjaciółkę mej babki i matki. Ta mnie najczulej przyjęła i ugościła, z niektórymi polskimi domami zaznajomiła, a miano-wicie z hrabiną Teofilą z Komorowskich Działyńską z Ukrainy132, matkę teraźniejszej hr[abiny] Marii Stadnickiej, tak namiętnie konie lubiącej133 . Zimowała też w Nicei tej zimy jej teściowa z Wodzickich Działyńska134

131 Józefa Chodakowska (1820–1879), córka Józefa i Anny z Suchodolskich.132 Teofila Działyńska z Komorowskich (1820–1904), córka Baltazara i Ludwiki

z Hulewiczów, żona Bronisława Działyńskiego (1823–1860), właściciela dóbr Trojanów, Rzyszczów, Rabie, Denis. Miała z nim dwie córki: Marię, później Stadnicką, i Ludwikę.

133 Maria Stadnicka z Działyńskich (1840–?), córka Bronisława i Teofili z Działyń-skich, od 1871 r. żona Władysława Stadnickiego (1830–1894), marszałka szlachty powia-tu uszyckiego i właściciela dóbr Kapuściany, Otrohy, Otroków, Tymkówka i Adamówka. Mieli córkę Marię Katarzynę.

134 Emilia Działyńska z Wodzickich (1808–1888), żona Zygmunta (1791–1841), wła-ściciela dóbr Denis, Rzyszczów, Rabie. Mieli dwie córki: Anielę i Emilię. Synem z pierw-

37. Trouville – kąpielisko, 1864 (obraz Eugène’a-Louisa Boudin)

— 96 —

z córkami Nelly135 i Emilią, późniejszą ks[iężną] Lubomirską z ukraińskiej li-nii136. Dom tych pań, zamożnych i zabawy lubiących, stał się centrum towarzy-stwa i widywano w nim przedstawicieli całego świata salonów. Przechowuję dla pań Działyńskich najwdzięczniejsze wspomnienia za łaskawe, przyjazne przyjęcie, jakiego w ich domu zawsze i wszędzie doznawałem. Panna Nel-ly, dobiegająca czterdziestki, typ starej panny, egzaltowanej, wymalowanej, kochliwej; sławną była z platonicznej wiernej miłości dla Lamartin[e’]a137, sypiała z Jocelinem138 pod poduszką, a z licytacji pośmiertnych pamiątek po tym przeżyłym, zbłaźnionym wieszczu nabyła najbliższe jego wszystkie sprzęty i naczynia. Hrabina Działyńska do późnej dożyła starości i zaledwie w l891 r[oku] w Krakowie zmarła.

Dowiedziałem się od tych pań o przejeździe interesującej, młodej, zale-dwie pobranej pary hr[abiów] Stanisławów Czapskich i ciekawy byłem ich poznać. Pamiętam, że pewnego rana, wracając z mszy świętego Wincentego, spotkałem na rogu Quai Masseux młodą tę parę ludzi pięknych, uśmiechnię-tych, zapewne szczęśliwych, jak to zwykle i naturalnie bywa w pierwszych miodowych małżeństwa miesiącach. Ona wysmukła, powiewna, czarnobre-wa, z tak silnym ogromnych oczu blaskiem, że nazywaną była „le feu fol-let”139. On piękny, szlachetnych i dumnych rysów brunet, istny hiszpański hi-dalgo – mieli oni wspólny, tak silny w sobie urok, że niepodobna było ich nie pokochać i do nich się nie przywiązać – toteż dwudziestoletnie me serce padło ofiarą – jam ją na wieki pokochał, a ze Stanisławem Czapskim140 braterską przyjaźnią na zawsze się związałem.

Zacni, szlachetni, ogólnie lubiani i poważani byli to ludzie – a tak szczęśli-wi, jak to zwykle bywa, gdy źródło szczęścia trwać ma niedługo. Olga z Cze-

szego małżeństwa z siostrą Emilii, Anielą Marianną z Wodzickich, był Bronisław Dzia-łyński.

135 Aniela (Nelly) Działyńska (1811–1886), córka Zygmunta i Emilii z Wodzickich.136 Emilia Lubomirska z Działyńskich (1843–1904), córka Zygmunta i Emilii z Wo-

dzickich, od 1864 r. żona Franciszka Ksawerego (1833–1895), właściciela dóbr Wodniaw-ka, Zwingród, Antonówka. Mieli syna Leona (1867–1962).

137 Alphonse de Lamartine (1790–1869), polityk, pacyfista i pisarz, uważany za pre-kursora francuskiego romantyzmu. Zaangażowany politycznie, był jednym z przywódców rewolucji 1848 r. W II Republice był krótko ministrem spraw zagranicznych. Przeciwnik Napoleona III.

138 Zbiór wierszy, wraz z tytułowym Jocelyn Alphonse de Lamartine’a wydany w 1836 r.

139 Le feu follet (franc.) – zniewalający ogień.140 Stanisław Hutten-Czapski (1837–1884), syn Franciszka i Michaliny z Hutten-

-Czapskich. Członek pruskiej Izby Panów, właściciel dóbr Bukowiec. Działacz Towarzy-stwa Pomocy Naukowej dla młodzieży Prus Zachodnich.

— 97 —

twertyńskich Czapska141 była córką księcia Borysa z Lipówki na Podolu142 i Narcyzy Olizarówny143, w Dreźnie osiadłych. On był starszym synem hra-biego Franciszka Czapskiego z Bukowca w Prusach Zachodnich144. Zdrowie pani Czapskiej było już zadekretowane, gdyż suchoty wskutek zaziębionej odry nigdy wyleczyć się nie dają – zmarła ona w Paryżu 17 lipca l863 r[oku] mając dwadzieścia jeden lat, i tamże na Mon[t]martrze pochowana; obok niej we [dwadzieścia] lat potem złożono ciało kochanego mego przyjaciela, zarę-czonego z jakąś francuską damą, jakby prawa pierwszej ukochanej żony nie

141 Olga Hutten-Czapska ze Światopełk-Czetwertyńskich (1842–1863), córka Borysa i Narcyzy z Olizarów.

142 Borys Światopełk-Czetwertyński (1808–1863), oficer armii Królestwa Polskie-go, walczył w powstaniu listopadowym. Marszałek szlachty powiatu jampolskiego. Od 1868 r. mąż Narcyzy z Olizarów. Mieli trzy córki: Jadwigę – żonę Stanisława Karskiego, Idalię – żonę Stanisława Brykczyńskiego, i Olgę – żonę Stanisława Hutten-Czapskiego.

143 Narcyza Światopełk-Czetwertyńska z Olizarów (1816–1909), córka Narcyza i Teo-fili z Giersdorffów.

144 Franciszek Hutten-Czapski (1797–1862), syn Mikołaja (1753–1833) i Marii z Hut-ten-Czapskich. Ukończył gimnazjum w Bydgoszczy. Właściciel dóbr Bukowiec. Działacz Ligi Polskiej (1848–1850) i Towarzystwa Pomocy Naukowej dla młodzieży Prus Zachod-nich. Od 1835 r. mąż Michaliny z litewskiej linii Hutten-Czapskich. Miał z nią jedena-ścioro dzieci.

38. Nicea – Promenada Angielska, 1872 (fot. N. D.)

— 98 —

chciały ze stałości wiary i pamięci go zwolnić i do drugiego małżeń-stwa dopuścić. Zmarł on jako par pruski – a Bukowiec sprzedano. Jako najdroższa po nich pamiątka pozostała mi przepiękna miniatura pani Olgi, robota pani de Pomerac, uczennicy pani de Mirbel145, przed-stawiająca hrabinę Czapską w ca-łym blasku piękności, w l862 r[oku] w Nicei odmalowaną. Darowała mi ją matka ukochanego mego przyja-ciela hrabina Michalina z Czapskich Czapska, zmarła w l890 r[oku]146 .

Lecz wracam do Nicei, w któ-rej tak dobrze mi było. Zima z roku 1861 na 1862 nader liczne i miłe towarzystwo tam zebrała, a mia-nowicie poznałem domy hrabiny z Potockich Colloredo147, wdowy po ambasadorze austriackim, hrabi-ny z Komarów Delfiny Potockiej148, „zestarzałej, tak zawsze miłej i ro-zumnej Krasińskiego Beatrycze”, a przyjaciółki Chopina i de la Croix149 – o niej to powiedziano z przyczyny niepłodności, jaka doprowadziła ją do rozwodu z hr[abią] Mieczysławem Po-

145 Lizinka Aimée Zoé de Mirbel (1796–1849), znana francuska miniaturzystka.146 Michalina Hutten-Czapska z Hutten-Czapskich (1818–1889), córka Stanisława

i Zofii z Obuchowiczów, od 1835 r. żona Franciszka. Jan Bisping podał błędną datę jej śmierci.

147 Seweryna Colloredo-Wallsee z Potockich (1817–1871), córka Seweryna (1762–1829) i Anny z Sanguszków (1758–1813), żona Fransa hrabiego Colloredo-Wallsee (1799–1859).

148 Delfina Potocka z Komarów (1807–1877), córka Stanisława i Honoraty z Orłow-skich, żona Mieczysława Potockiego, z którym się rozwiodła. Mając dożywotnią rentę (100 000 franków), mieszkała w Paryżu. W młodości uczennica Fryderyka Chopina. Po rozstaniu z mężem przyjaciółka i kochanka Zygmunta Krasińskiego; Z. Sudolski, Potocka z Komarów Delfina (1807–1877), w: PSB, t. 27, s. 735–737.

149 Właśc. Eugène Delacroix (1798–1863), francuski malarz. Główny przedstawiciel romantyzmu. Autor portretów, pejzaży, scen rodzajowych, ilustracji do Fausta i Hamleta, fresków oraz obrazów w kościołach w Nantes i Paryżu; SB XIX, s. 154–155.

39. Delfina Potocka, 1855 (fot.)

— 99 —

tockim150 „qu’elle a beau être aux pieds de la croix, elle ne moura pas en sainte”151 .

Zapoznałem się z Karolo-stwem Przezdzieckimi, tą parą ludzi tak dziwnie do siebie niedo-branych. On ociężały gwardyjski ruski oficer, na starość niby to literat i niefortunny tłumacz152 na francuski dzieł Mickiewi-cza, ona sławna z wdzięków Liza Lachman, córka genera-ła, jakoby eks-Żyda153, a siostra margrabiny de Noailles154, am-basadorowej francuskiej 1-voto Szweykowskiej155, z najponęt-niejszych ponętna, z najmilszych miła, a przede wszystkim zalot-na, o szafirowych iskrzących oczach, o ustach jak u bachantki

150 Mieczysław Potocki (1799–1879), syn Stanisława Szczęsnego (1751–1805) i jego trzeciej żony Zofii z Glavanich. Dziedzic dóbr w Tulczynie, jednej z największych posia-dłości na Ukrainie. Awanturnik, znany z gwałtownego charakteru. Od 1858 r. po ucieczce z Rosji mieszkał na stałe w Paryżu. W latach 1825–1843 mąż Delfiny z Komarów. Od 1844 r. jego żoną była Emilia ze Świeykowskich.

151 Qu’elle a beau être aux pieds de la croix, elle ne moura pas en sainte (franc.) – ona może być przy stopach krzyża, i tak nie umrze świętą.

152 Karol Gustaw Przezdziecki (1818–1883), syn Konstantego i Adelajdy z Olizarów. Oficer armii rosyjskiej i francuskiej Legii Cudzoziemskiej. W latach 1878–1881 wydał serię przekładów autorów polskich na język francuski, m.in. Adama Mickiewicza i Juliu-sza Słowackiego; zob. A. Biernacki, Przezdziecka Elżbieta (Liza) z Lachmannów (1830–1900), w: PSB, t. 29, s. 43.

153 Elżbieta (Liza) Przezdziecka z Lachmanów (1830–1900), córka generała rosyjskie-go Jurija Juriewicza i Eleonory z Paszkowskich. W latach 1858–1864 była damą cesarzo-wej Eugenii; tamże, s. 42–43.

154 Według autora błędnie de Mailles; powinno być: markizy de Noailles.155 Eleonora Laura de Noailles (1827–1892) z Lachmanów, córka generała rosyj-

skiego Jurija Juriewicza i Eleonory z Paszkowskich. Pierwszym jej mężem był Leon Świeykowski, właściciel Kołodna, drugim od 1868 r. znany polonofil Emmanuel Henri markiz de Noailles (1830–1909), dyplomata francuski i autor książek o tematyce polskiej, m.in. La Pologne et ses frontières (1863), La Poésie polonaise (1866), Henri de Valois et la Pologne en 1572 (1867).

40. Elżbieta (Liza) Przezdziecka z Lachma-nów, 1857 (mal. Franz Xavier Winterhalter)

— 100 —

lubieżnych; dziwnego uroku to kobieta, a inteligentna jak rzadko, mistrzyni w igraszce miłości i sprytu, dbająca o ujęcie każdego złotego lecz zbyt mięk-kiego serca, jak kotka kochliwa; toteż widziała u swych stóp prawie do staro-ści zapamiętale rozkochanych w niej ludzi i niejednego z nich życie przez to zwichnęła.

Poznałem u pani Lizy całe cudzoziemców towarzystwo książąt: de Ro-han156, de Dino157, de Mouchy158, Ştirbejów – ojca i syna tych ekshospoda-rów wołoskich159, prefektostwa nicejskich [państwa] Gavini de Campille, ona z hr[abiów] Raymond de Toulouse, zagorzałych bonapartystów160, dalej hrabiów de Cesoli, hrabinę de Dampierre, która pomimo że jak pies szczeka-ła i wymawiała wówczas niewstydliwe słowa, ogólnie lubianą i szanowaną była, margrabinę de Cortance,161 tę dawną kochankę króla sardyńskiego Ka-rola Alberta162, margrabinę de Fodoas de Barbaran z córką Marguerite i pa-nią de Caraillon de la Tour163, Diesbachów z Szwajcarii164, przepiękną miss Ellis, hrabinę [Annę] Visconti-Crivelli, piękną, kochliwą dobrą panią Belotti

156 Camille de Rohan-Rochefort (1800–1892), książę Montbazon.157 Alexandre de Talleyrand-Périgord, książę Dino (1813–1894), syn Doroty (1793–

1862), księżnej kurlandzkiej (od 1817 r. księżnej Dino), i Karola de Talleyrand-Périgord, ministra spraw zagranicznych Francji.

158 Antonin de Noailles (1841–1909), VI książę de Mouchy.159 Barbu Știrbei (1799–1869), hospodar Wołoszczyzny w latach 1849–1856. Konser-

watysta, popierany przez Rosjan, następnie podczas wojny krymskiej przez Austriaków. Przeciwnik zjednoczenia księstw naddunajskich. Zmuszony wraz z synem do wyjazdu do Francji; Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, t. 3a, Санкт-Петербург 1892, s. 658.

160 Denis Gavini de Campile (1820–1916), pochodził ze znanej rodziny korsykańskiej. Po obaleniu Ludwika Orlańskiego członek Zgromadzenia Narodowego (1849–1851), pre-fekt departamentu des Alpes-Maritimes (1861–1870). W okresie III Republiki jako bona-partysta członek parlamentu (1871–1885). Prezes komitetu przyznającego Legię Honoro-wą. Jego żoną była Matylda z Raymond de Toulouse; J. Charbonnier, Un grand préfet du Second Empire, Denis Gavini, Paris 1995, s. 358.

161 Carolina Roero di Cortanze, dama dworu królowej Sardynii Marii Teresy z Habs-burgów i kochanka jej męża Karola Alberta (w tekście błędnie: Karol Albrecht).

162 Karol Albert (1798–1849) z dynastii sabaudzkiej. Regent (1821–1823), a następnie król Sardynii w latach 1831–1849. W 1848 r. nadał królestwu konstytucję (Statut Alber-tyński). Po klęskach w wojnie z Austrią (1848–1849) w bitwach pod Custozą i Novarą abdykował na rzecz starszego syna.

163 Właśc. Marie Adélaïde de Carayon-Latour, z domu de Chateaubriand, córka księcia Louisa Geoffroya (1790–1873) i Henriette Félicie z domu d’Orglande (1793–1873), żona Edmunda (1811–1887), ziemianina i polityka rojalistycznego.

164 Constance i Rodolphe Alohonse Diesbach de Belleroche (1809–1888) ze Szwajca-rii, właściciele koncernu chemicznego we Fryburgu.

— 101 —

i jej krewną hrabinę C[r]ima z Mediolanu, panią Delianoff z domu Latiareff165 żonę późniejszego ministra166, i wiele, wiele innych. Pamiętam, że w przed-obiednich godzinach spotkałem u pani Lisy młodego księcia Antoniego de Mouchy, księcia da Peix – pochodzi on z rodziny de Noailles. Był on w mym wieku; miły, grzeczny uprzejmy, poczuliśmy wzajemny pociąg do siebie, jak to łatwo bywa w [dwudziestym] roku życia, a potem serdecznie żeśmy się zaprzyjaźnili, czego dowodem długoletnia korespondencja, jaka między nami trwała. Mouchy był w żałobie po matce i bracie – pozostał ostatnim z rodzi-ny; pan wielkiej fortuny, pięćset tysięcy franków dochodu czyniącej; wraz potem ożenił się z Anną księżniczką Murat i miał z nią syna i ukochaną córkę, którą młodą dzieweczką utracił. Był Mouchy w 1862 r[oku] między młodzie-żą francuską istną wyrocznią co do gustu, wykwintności i elegancji; zwano wówczas takich arodesami, wyznaję więc, że pochlebiało młodocianej mej miłości własnej być z nim w codziennym przyjaznym obcowaniu, a w świecie uchodzić za nierozdzielnych towarzyszy. Kobiety za nim przepadały.

Pani Liza zwycięstwo odniosła i łańcuchem gorącej miłości do siebie go przykuła, wcale się tym nie kryjąc, gdyż świat nicejski przez całą zimę był czułą tą parą zajęty, która w prefekturze na balu maskowym pokazała się prze-brana „en jeune mariée du village”167, a pan [Karol] Przezdziecki z tyłu za nimi „en notaire”168 z piórem za uchem, aby ten akt ślubny publicznie przy-znać i podpisać – powtarzam, dziwny to był człowiek, ten pan Karol Prze-zdziecki, a w wielu uchybieniach żony i jej miłosnych upadkach jakby po-błażliwie zezwalający.

Najstalszym cavaliere servante169 pięknej hrabiny był podstarzały już i wy-malowany książę de Dino, syn księżnej kurlandzkiej, chwilowym zaś ulubio-nym patito170 jego siostrzeniec Mouchy, stąd najzabawniejsze między nimi zazdrosne sceny, które doprowadziły pierwszego do wypowiedzenia swych żalów następujących wierszy171:

165 Błąd autora – właśc. Łazariew.166 Anna Kristoforowna Delianow z Łazariewów (1829–1895), żona hrabiego Iwa-

na Dawidowicza (1818–1897), szambelana dworu cesarskiego (od 1849), dyrektora Bi-blioteki Publicznej w Petersburgu (1861–1882), ministra oświaty ludowej (1882–1897); Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, t. 10, Санкт-Петербург 1893, s. 355.

167 En jeune mariée du village (franc.) – za młodą zamężną wieśniaczkę.168 En notaire (franc.) – jako notariusz.169 Cavaliere servante (franc.) – szarmancki kawaler.170 Patito (wł.) – entuzjasta.171 W pamiętniku tekst wiersza jest napisany w języku francuskim.

— 102 —

avoir de la corde sensible O stanie czułej duszy

Que j’aime Nice, Jak kocham Niceę,Lieu de délices, Miejsce rozkoszy,Où tout se veut, même des Capucins, Gdzie wszystko się widzi, nawet

szarość,Là, tout nous grise, Tu wszystko czyni szare,Ciel, terre et brise, Niebo, ziema i bryza,Jupons coquets, et regards assassins, Trochę wyżej spódnica kokieteryjna

i zabójcze spojrzenie,Dans la campagne, We wsi,Sur la campagne, Na wsi,Au pied du bois, dans tous les Przy lesie, na wszystkich

carrefours, skrzyżowaniach,Partout on chante, Wszędzie śpiewamy,On nous enchante, Nas oczarowują,Et ces refrains, sont des refrains I refreny są refrenami miłości,

d’amour,Pour la coquette, Dla kokietek,Moissons Complètes, Pełne żniwo,Russes, Français, Suèdois, Rosjanie, Francuzi, Szwedzi,

Américains, Amerykanie,A sa poursuite, W pogoni,Vent au plus vite, Wiatr jak najszybszej,Des faux espoirs parcourir les Fałszywe nadzieje,

chemins,Là, sur la grève, Trochę za wysoko przebiec przez

drogę,Le vent surlève, Tu na piaszczystym wybrzeżu, wiatr

nadciąga,Un peu trop haut, un jupon pas trop Trochę za wysoka, spódnica nie za

court, krótka,Le ciel étincelle, Niebo błyszczy,Car cette belle, Bo ta piękna,A jambes rondes et genoux, Noga okrągła i kolana,La froide Anglaise, Zimna Angielka,La Polonaise (Lise Przezdziecka) Polka (Liza Przezdziecka)Du met amer savoure les douceurs, Danie gorzkie delektuje się

łakociami,Et de ce verbe (Duc de Monchy) I ten czarownik (książę de Monchy)

— 103 —

Bientôt sait tout désirs, espoirs, Wkrótce zna wszystkie pragnienia, faveurs!!! nadzieje, przysługi!!!

Que j’aime Nice, Jak kocham Niceę,Lieu de délice, Miejsce rozkoszyOù tout se veut, mêmes Gdzie wszystko się widzi, nawet

des Capucins, szarość,Le vent nous grise, Wiatr czyni szare,Ciel, terre et brises, Niebo, ziemia i bryza,Jupons coquets et regards spódnica kokieteryjna i spojrzenie

assassins. zabójcze.

Dnie schodziły nam niepostrzeżenie, w nieustannych spacerach, pikni-kach i różnorodnych zabawach. La promenade des Anglais172, również jak obecnie, zbierała wszystkich w południowych godzinach; kto z tych chwil nie zapamiętał na przykład panią Vigier, dawną śpiewaczkę Cruvelli, sławną z oryginalnych i w oczy bijących strojów i jak kamienica wymalowaną173 lub starego króla Ludwika Bawarskiego174, ekskochanka Loli Montez, spacerują-cego wśród publiczności, którą znał doskonale, i przed niejedną ładną towa-rzyszką zwykł stawać, gładzić ją, czasami całował i najczulej, najgrzeczniej rozmawiał. Pani Liza, otoczona swym sztabem, nieraz schodziła na sam brzeg morza, i to w lekkich podskokach i najzgrabniejszych ruchach, wprawiała się do rzucania kamykami po falach morskich, aby niejedną przebiły. I de Dino nie omieszkał i te zgrabne szermierki swojej bogini wierszem następnym opi-sać175:

Au bord de la mer, faisant maints Nad morzem, czyniąc wiele ricochets, rykoszetów,

Lise aime à déployer sa grâce Liza lubi rozwijać swoją lekkość et son adresse, i zręczność,

172 La promenade des Anglais (franc.) – Promenada Angielska.173 Sophie Viger z domu Crüwell (1826–1907), pseudonim artystyczny Cruvelli. Nie-

miecka śpiewaczka operowa, śpiewała sopranem. Część ról w swoich operach Giuseppe Verdii i Giacomo Meyerbeer napisali dla niej. Występowała w całej Europie m.in. w La Scali w Mediolanie, w Operze Paryskiej, w Operze Królewskiej w Londynie; P. Kamiński, Tysiąc i jedna opera, Kraków 2008, s. 234.

174 Ludwik I (1786–1868), król Bawarii (1825–1848), z dynastii Wittelsbachów. Był wielkim mecenasem sztuki i nauki, stworzył zaczątek monachijskich muzeów Gliptote-ki i Nowej Pinakoteki. Absolutne rządy Ludwika budziły niezadowolenie, wzmocnione skandalem po ujawnieniu jego związku z tancerką Lolą Montez. W 1848 r. abdykował na rzecz syna Maksymiliana II; SB XIX, s. 398.

175 W pamiętniku tekst wiersza jest napisany w języku francuskim.

— 104 —

On dirait un ange et ce n’est qu’une Wygląda jak anioł, a ona jest tylko tigresse, tygryską,

Qui joue avec nos cœurs comme Która bawi się naszymi sercami jak avec des galets. kamykami.

Wieczory zwykle spędzałem u hrabiny [Teofili] Działyńskiej, gdy wię-cej osób u niej się zbierało, a najczęściej u kochanych moich Czapskich, w miłym, przyjemnym kółku, tworzonym przez hrabiów Józefa i Hermana Potockich, dawnych z Pau znajomych, a zawsze dla mnie łaskawych, z pani Marii z Tyzenhauzów Przezdzieckiej, z pani [Apolonii] Mniewskiej, wresz-cie ze sławnej z Komarów hrabiny Delfiny Potockiej. Ta, przypomniawszy dawne swe powodzenia, nieraz nam śpiewała – głos to już był złamany, lecz tyle w nim czucia, tyle czarującego uroku i muzyki pojęcia, żeśmy tę anieli-cę, jak ją zwano, z prawdziwym zachwytem słuchali. Na karnawał nicejski, już wówczas świetny, dużo młodzieży z Paryża przybyło; byli to dobrzy znajomi i krewni Mouchy, co dzień więc, na śniadanie szczególnie, które on przewyborne i wykwintne wydawał, poznałem ich wszystkich – a mia-nowicie: Ferdynanda hrabiego de Divonne, barona de Vernand, de La Bo-urdonnaye176, de Laigle, margrabiego Londonderry, późniejszego wicekróla Irlandii, księcia Hamiltona, dawnego Duglasa177, znajomego jeszcze z Pau, a kolegę i przyjaciela z Bonn brata mego Aleksandra. Z postem zaczęły się kazania znanego, a wielce modnego abbé Lavigne – dawał on w przedobied-nich godzinach też konferencje specjalnie dla młodzieży – naturalnie, żeśmy na nich bywali. Poczciwa moja panna Józefa Chodakowska, zapoznała mnie z nicejskim biskupem monseigneur Sola178. Skorzystałem z tej okoliczności, aby przyjąć z rąk jego ekscelencji sakrament bierzmowania – odbyło się to w jego prywatnej kaplicy, co za specjalną łaskę i uznanie można było uważać. Biskup zaprosił się potem na czekoladę. Poznałem tej zimy ks[ię-dza] biskupa algierskiego monseigneur Lavigerie179, który [trzydzieści] lat później tak miał zasłynąć apostołowaniem Afryki i jakby wznowieniem bra-ci krzyżowych dla odbijania schwytanych w niewolę czarne plemiona tej bogatej, a tak zaniedbanej części świata – pamiętam, żem się u niego parę razy spowiadał.

176 Ferdinand de La Bourdonnaye (1837–1911), polityk i deputowany francuski.177 Właśc. Douglas.178 Jean Pierre Sola (1791–1881), biskup nicejski (1857–1877).179 Charles Lavigerie (1825–1892), francuski kardynał, biskup Nancy (1863–1867),

arcybiskup Algierii (1867–1884), Kartaginy (1884–1892), prymas Afryki; G. F. Barwick, Lavigerie, Charles Martial Allemand, w: Encyclopædia Britannica, Cambridge 1911, vol. 16, s. 294.

— 105 —

Już to wyznać [muszę], że francuskie duchowieństwo najwyżej stoi na świecie pod względem nauki, ogłady, gorliwości i tej nadzwyczajnej, jedynej, właściwej sobie twórczości przeróżnych dobroczynnych stowarzyszeń i fun-dacji. W naszym duchowieństwie jest może więcej prostoty ducha i w ogóle moralności, gdyż przebiegłością na przykład nasi księża znacznie mniej grze-

41. Biskup Charles Lavigerie, 1882

— 106 —

szą – lecz w całym naszym klerze nie znajdziemy ani jednego kaznodziei, który by porównanie wytrzymał z pierwszym lepszym francuskim księdzem lub mnichem słowo Boże z kazalnicy wykładającym, a cóż dopiero za różnice w głębokości nauki, w dyrekcji sumień ludzkich, w podniesieniu ducha tych, co go szukają i pragną, i jemu w całości poddać by się chcieli! W wykładach nauki między młodzieżą, szczególnie męską – dawniej przed kasatą klasz-torów i te u siebie mieliśmy – a obecnie w Galicji u jezuitów; słabo się to rozwija, te zaś, co księża zmartwychwstańcy dla nauki unitów na galicyjskim Podolu założyli, to czcze mrzonki, a dla nas, politycznie biorąc, bardzo szko-dliwe, nieudane próby.

Na maj zjechałem do Paryża, gdzie mnie już czekał brat mój Aleksander, korzystając z wcześnie zaczętych wakacji w Bonn. Przez cały miesiąc hu-laszcze życie tam żeśmy wiedli. Rodaków też nie brakło, a pałac Lambert180, rezydencja Czartoryskich, prawdziwie polski dwór dla nas stanowił i dużo osób wieczorami zbierał, książę Adam, ostatkami życia już gonił181, pamiętam go, szczególnie w wielkiej, jakby tronowej sali, galerią zwanej, gdzie na osob-nym siadywał fotelu pod wielkim białym orłem na ścianie w płaskorzeźbie przedstawionym.

Księżna Adamowa182, bardzo była grzeczna i łaskawa, a gościnna pani Działyńska, czyli księżniczka Iza, wyglądała jakby posąg melancholii lub jak polska westalka183. Książę Władysław184 był już wdowcem po księżnej Am-

180 Rezydencja Czartoryskich na wyspie św. Ludwika w Paryżu, jeden z najważniej-szych ośrodków politycznych i kulturalnych emigracji polskiej we Francji.

181 Adam Jerzy Czartoryski (1770–1861), mąż stanu, minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego w latach 1804–1806, wiceprezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego w 1815 r., prezes Rządu Narodowego Królestwa Polskiego w 1831 r., następnie na emigracji we Francji. Pisarz, mecenas sztuki i kultury; M. Handelsman, Czartoryski Adam Jerzy, książę, w: PSB, t. 4, s. 257–269.

182 Anna Zofia Czartoryska z Sapiehów (1799–1864), córka Aleksandra Antoniego i Anny z Zamoyskich. W 1817 r. wyszła za mąż za Adama Jerzego Czartoryskiego. Mieli czwórkę dzieci: Witolda, Leona, Władysława i Izabelę. Na emigracji we Francji zajmo-wała się działalnością społeczną. W 1834 r. powołała Towarzystwo Dobroczynności Dam Polskich. Organizowała imprezy dobroczynne. Kierowała Instytutem Panien Polskich. W 1846 r. otworzyła przytułek dla weteranów polskich; M. Kukiel, Czartoryska Anna z Sapiehów, księżna, w: PSB, t. 4, Kraków1938, s. 240–241.

183 Izabela Działyńska z Czartoryskich (1830–1899), malarka-amatorka, kolekcjoner-ka dzieł sztuki. Była córką księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i Anny Zofii z Sapie-hów. Od młodości kolekcjonowała dzieła sztuki. W 1857 r. poślubiła Jana Działyńskiego. Prowadziła Instytut Polski przy Hotelu Lambert, odbywała liczne podróże po Europie, a także Algierii, Egipcie i Ziemi Świętej.

184 Władysław Czartoryski (1828–1894), syn Adama Jerzego i Anny Zofii z Sapie-hów. Działacz polityczny na emigracji, emisariusz dyplomatyczny Rządu Narodowego

— 107 —

42. Książę Adam Czartoryski z synami Władysławem i Witoldem, 1861

— 108 —

pará185, córce królowej Krystyny hiszpańskiej186 i jej drugiego męża Rianza-resa187 .

Książę Witold spędzał ostatnią swą zimę w Kairze188. Zmarł wkrótce, a jego wdowa cała się Bogu oddała jako karmelitanka w jakimś galicyjskim klasztorze189 .

Znalazłem też w Paryżu dom księżnej Sułkowskiej190, która cały wielki świat paryski na swe wieczory zbierała. Niejedną tam osobistość z Faubourg Saint-Germain191 poznałem, a między innymi Karola Montalamberta192. By-

przy rządach Francji, Anglii, Włoch, Szwecji, Turcji. Założyciel Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Prezes Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu. Po śmierci ojca faktyczny przywódca ugrupowania Hotel Lambert; M. Kukiel, Czartoryski Władysław, książę (1828–1894), w: PSB, t. 4, s. 300–303.

185 Maria Czartoryska (1834–1864), księżna de Amparo, córka królowej Hiszpanii Ma-rii Krystyny i Augustinosa Ferdinanda de Rianzares. Od 1855 r. pierwsza żona Władysła-wa Czartoryskiego.

186 Maria Christine księżna Bourbon (1806–1878), córka króla Obojga Sycylii Fran-ciszka I (1777–1830) i jego drugiej żony Marii Izabeli. Czwarta żona króla Hiszpanii Fer-dynanda VII, po którego śmierci w 1833 r. została regentką sprawującą władzę w imieniu ich starszej córki Izabeli. W 1840 r. po wyjściu na jaw jej drugiego małżeństwa z Augusti-nosem de Rianzaresem została odsunięta od władzy i wyjechała do Francji. María Cristina de Borbón, https://www.britannica. com/biography/ (31.12.2016).

187 Augustinos Ferdinand de Rianzares (1808–1873), sierżant straży królewskiej, od 1833 r. drugi mąż królowej Hiszpanii Marii Krystyny.

188 Witold Czartoryski (1822–1865), najstarszy syn Adama Jerzego i Anny Zofii z Sa-piehów. Ukończył gimnazjum w Münster, następnie studiował w Monachium i Berlinie. Służył jako oficer w armii hiszpańskiej, a od 1848 r. w armii sardyńskiej. W 1850 r. wy-stąpił z służby wojskowej i zamieszkał w Paryżu. Działał w ramach Hotelu Lambert. Od 1851 r. mąż Marii z Grocholskich. Zmarł 14 listopada 1865 r. w Algierze; M. Kukiel, Czartoryski Witold Adam (1822–1865), w: PSB, t. 4, s. 299.

189 Maria Czartoryska z Grocholskich (1833–1928), córka Henryka (1802–1866) i Franciszki z Brzozowskich. Od 1851 r. żona Witolda Czartoryskiego. W 1874 r. wstąpiła do karmelitanek w Krakowie, gdzie żyła do śmierci.

190 Maria Sułkowska z Mycielskich (1822–1891), córka Józefa i Karoliny z Wodzic-kich, od 1843 żona Augusta Antoniego (1820–1882), ordynata na Rydzynie.

191 Faubourg Saint-Germain – przedmieście Saint-Germain. Od czasu wielkiej prze-budowy Paryża za Napoleona III tereny przylegające do głównej ulicy Paryża, bulwaru Saint-Germain. Od tego czasu najbardziej prestiżowa dzielnica Paryża, zamieszkała przez arystokrację i wielką burżuazję.

192 Charles de Montalembert (1810–1870), francuski pisarz, historyk, inicjator ruchu katolików liberalnych. Od 1831 r. par Francji, w okresie II Republiki członek parlamentu. W okresie II Cesarstwa występował w obronie wolności słowa i stowarzyszeń. Protesto-wał przeciw ogłoszonemu dogmatowi o nieomylności papieża; Montalembert, Charles Forbes de, w: Encyclopædia Britannica, vol. 16.

— 109 —

43. Hotel Lambert – bal wydany przez księcia Adama Czartoryskiego, 1843

wałem też z wujem Izydorem Mikulskim u pani Wąsowicz193 i księżnej Eusta-chowej Sapieżyny z domu Mostowskiej194 w Billancourt koło Passy, gdzie na wiosnę i lato zjeżdżała. Z tych czasów pamiętam jej córkę księżniczkę Marię, późniejszą hrabinę Władysławową Branicką z Białej Cerkwi195, o której wam potem opowiem.

193 Aneta Dunin-Wąsowicz z Tyszkiewiczów (1779–1867), córka Ludwika i Kon-stancji z Poniatowskich. W latach 1805–1821 żona Aleksandra Potockiego. Po uzyskaniu rozwodu powtórnie wyszła za mąż, za emerytowanego pułkownika Stanisława Dunin--Wąsowicza (1785–1864). Prowadziła znany salon warszawski. Po upadku powstania li-stopadowego, w którym jej mąż uczestniczył jako generał brygady, na emigracji. W 1851 r. osiadła z mężem w Paryżu, uczestniczyła w życiu polskiej emigracji. Z drugim mężem miała córkę Matyldę (1821–?), żonę Karola Hoffmana (1798–1875), a następnie Karola Jordana (1810–1848). Pozostawiła pamiętnik Wspomnienia naocznego świadka, oprac. i wstęp B. Grochulska, Warszawa 1965.

194 Róża Sapieha z Mostowskich (1809–1864), córka ministra spraw wewnętrznych Królestwa Polskiego Tadeusza (1766–1842) i Marianny z Potockich. Od 1842 r. żona Eu-stachego Kajetana Sapiehy, z którym miała synów: Eustachego (1836–1909) i Jana (1847–1901), oraz córkę Marię, żonę Władysława Michała Branickiego.

195 Maria Branicka (1843–1918) z Sapiehów, córka Eustachego Kajetana i Róży z Mo-stowskich. Od 1862 r. żona Władysława (1826–1884).

— 110 —

Bardzo gościnnego doznawałem też przyjęcia u księżnej ministrowej Lu-beckiej z domu Scipio del Campo196 i jej córek, i u nierozdzielnych tych pań przyjaciółek panien Kożuchowskich197. Starsza z nich, panna Stefania, bratu memu tak głowę zawróciła, że pomimo różnicy wieku o mało się z nią nie ożenił. Zdrowe rady wuja [Aleksandra Medarda] Lubeckiego i podróż razem odbyta na wystawę londyńską ochłodziły zapał młodzieńca – a panna, jak to zobaczycie, na kogoś innego parol zagięła. Druga zaś, młodsza Konstancja, była według mnie najpiękniejszym typem brunetki, jakim w życiu widział, a w cudnej urodzie, w harmonii całej swej postaci, w iście czystości grec-kiej rysów, we wdzięku rozumu i tej nieporównanej dobroci, którymi lico jej jaśniało, przewyższała rywalkę w swej piękności księżniczkę Helenę San-guszkówną. W tej więcej czuć było szlachetność krwi i godną tylu książąt córę. Panna Konstancja zaś więcej porywała i zachwycała każdego. Wyszła w roku 1863 za mąż za duca di Franite księcia Aquileia i wielu innych tytułów

196 Maria Drucka-Lubecka (1793–1876), z domu Scipio del Campo, córka starosty lidzkiego Józefa (1770–1799) i Teresy z Druckich-Lubeckich (1774–1847). Od 1814 r. żona swego stryja, późniejszego ministra skarbu Królestwa Polskiego Franciszka Ksawe-rego (1778–1846). Zmarła i pochowana została w Paryżu.

197 Siostry Stefania i Konstancja Kożuchowskie były córkami Antoniego i Konstancji z domu de Gramlich.

44. Charles de Montalembert, 1867 45. Maria Branicka z Sapiehów, 1865 (mal. Franz Xavier Winterhalter)

— 111 —

przedstawiciela, lecz przy tym dość gołego, choć zacnego Włocha. Mieszkają gdzieś w zamku na skalistej Apulii. Powiadają, że ona dotąd piękna, w co chętnie wierzę, gdyż po [dwudziestu] latach, gdym ją w Warszawie spotkał,

46. Helena Sanguszko, 1860

— 112 —

stokroć świeższą i piękniejszą od swej córki była, którą w świat warszawski wprowadzała.

Nie mogę też nie wspomnieć o donnie księżnej Sergiuszowej Golicyn198 z domu Jezierskiej199 i jej pięknych córkach Julii200 i Marii201, które też w Pa-ryżu wtenczas mieszkały i młodzież do siebie bardzo przyciągały. Każda w swoim rodzaju, niezmiernie się podobała – Julia, późniejsza Konstantyno-wa Górska, wysmukła jak topola blondynka, hoża i wesoła. Maria zaś mała, z przepysznymi czarnymi oczami, wyszła potem za Czecha hrabiego Ruter-skirch. Z męskiej młodzieży najwięcej przebywaliśmy z Zygmuntem Szem-bekiem202, Kazimierzem203 i Ignacym Stadnickim204, najmłodszym z Sangusz-ków księciem Jerzym i z obydwoma Sułkowskimi205 .

198 Autor używał formy: Galitzyn.199 Maria Golicyn z domu Jezierska (1819–1881), żona księcia Sergiusza Grigorie-

wicza Golicyna (1803–1868) zwanego Tyrsem. W latach 1819–1837 służył w armii i dy-plomacji rosyjskiej. Brał m.in. udział w wojnie rosyjsko-tureckiej i tłumieniu powstania listopadowego. Po wystąpieniu ze służby i ożenku w 1836 r. osiadł na stałe w Królestwie Polskim. Śmierć ojca w 1848 r. uczyniła go jednym z najbogatszych ziemian w Imperium Rosyjskim. Obdarzony głosem, występował jako śpiewak na koncertach muzyki opero-wej. Był także pisarzem i poetą tworzącym w językach francuskim, polskim i rosyjskim. Przyjaźnił się z Adamem Mickiewiczem i Aleksandrem Puszkinem. Opiekun i promotor twórczości Michaiła Glinki; Русский биографический словарь, red. A. A. Połowcow, t. 5, Москва 1916, s. 368.

200 Julia Górska z Golicynów (1840–1914), freilina na rosyjskim dworze, żona Kon-stantyna Górskiego (1827–1901), ziemianina i polityka, m.in. dyrektora Towarzystwa Ubezpieczeń w Warszawie i członka rady Banku Polskiego.

201 Maria Rumerskirch z Golicynów (1844–1896), wyszła za mąż za szambelana dwo-ru cesarskiego Habsburgów oraz właściciela majątków w Czechach Friedricha Rumer-skircha.

202 Zygmunt Szembek (1844–1907), syn Józefa (1818–1907) i Józefy z Moszeńskich. Właściciel dóbr Alwernia w Galicji. Od 1876 r. mąż Klementyny z Dzieduszyckich (1855–1929); miał z nią dwie córki: Marię (1877–1951), żonę Jana Mycielskiego, i Annę (1880–1966), żonę Antoniego Górskiego, oraz dwóch synów: Jana (1881–1945) i Włodzi-mierza (1883–1942).

203 Kazimierz Stadnicki (1808–1886), ziemianin i właściciel Żmigrodu. Członek Wydziału Stałego Stanów Galicyjskich (1842–1850), radca Namiestnictwa we Lwowie. Historyk, od 1873 r. członek Akademii Umiejętności w Krakowie. Jego zainteresowa-nia naukowe obejmowały historię średniowieczną Litwy i Rusi, heraldykę i genealogię; A. Dziadzio, Stadnicki Kazimierz Piotr (1808–1886), w: PSB, t. 41, s. 403–405.

204 Ignacy Stadnicki (1834–1869), syn Ksawerego (1780–1858) i Rozalii ze Słonec-kich. Ziemianin i właściciel Howor i Zahoroznowiec na Podolu. Od 1865 r. mąż Antoniny z Duninów, z którą miał syna Stefana (1860–1890) i córkę Marię (1860–1913), żonę Alek-sandra Tyszkiewicza (1862–1917).

205 August Antoni Sułkowski (1820–1882), ordynat na Rydzynie, członek pruskiej Izby Panów i poznańskiego sejmu prowincjonalnego, żonaty z Marią z Mycielskich i jego syn

— 113 —

Pogrzeb matki (1862)

Dobre to były paryskie czasy, jak to zwykle bywa, gdy młodemu wszystko się uśmiecha. Lecz ten, co mnie czyta, przyznać musi, że dobór towarzystwa, o którym wspominam, miał w sobie wszystko, co pociągnąć może, co mło-dego zachęca i bawi, a przy tym sposób się znalezienia, dystynkcję i dobry układ wytwarza. Choć obecnie w Paryżu nie bywam, wiem jednak dokładnie, że świat polski zupełnie się tam zagładził i ani jednego domu nie ma, który by godnie narodowość naszą przedstawiał – lecz przechodzę w mym opowia-daniu do chwil poważniejszych. Uradzone było między mną a braćmi, że lata tego wrócę do kraju i przywiozę ciało najdroższej naszej matki, dotąd w Pau spoczywającej. Wszystkie niezbędne na to papiery i pozwolenia przyszły do Paryża, a mój brat Aleksander dał mi potrzebną na tę długą podróż pieniądze. Pamiętam, żem sześć tysięcy franków na to wydał. Najczulszy, najgorętszy był to dla mnie obowiązek, a jako najstarszy z rodziny, nie chciałem nikomu go odstąpić. Jakże miło mnie było znaleźć w Pau kilka osób z jej znajomych i żywe jeszcze jej wspomnienie jako „de la bonne Dame”206, gdyż tak nazywa-li matkę naszą jej przyjaciele i ubodzy.

L’abbè Bayce, dawny jej spowiednik, pomimo że był już proboszczem w Bizanet, najchętniej zgodził się towarzyszyć mi przy ciele w dalekiej podró-ży. Wyjechałem więc z Pau pośpiesznie, mając trumnę z drogimi mi szczątka-mi obok mnie w koczu. W Paryżu kilka dni stało ciało w sklepach207 świętej Magdaleny – potem na Kolonię, Drezno wróciłem do Warszawy. Na granicy zaś z przyczyny warszawskich rozruchów i licznych manifestacji, a widoku zawsze miejscowym władzom niemiłego księdza francuskiego, wiele miałem nieprzyjemności. Ciało na granicy zatrzymano. Warszawa była w stanie oblę-żenia, armaty na ulicach dla powstrzymania motłochu poustawiane. Słowem, początki przeklętej rewolucji, która nasz biedny kraj, doprowadzając do nę-dzy i upadku wszelkiego społecznego życia, na wieki zaprzepaściła. Kilka dni straciłem na uregulowanie i zatwierdzenie papierów tyczących się dalszego przewiezienia ciała, które wreszcie z granicy nadeszło. Ks[iędza] Bayce’a zaś nazad wyprawiono, zakazując mu najsrożej, z obopólnym naszym zmartwie-niem, wjazdu do wewnętrznych guberni państwa. Wróciwszy do Pau, ks[iądz] Bayce napisał mnie następne słowa, które z listu jego wyciągam i notuję:

Antoni Ryszard Sułkowski (1844–1909), książę, VI i ostatni ordynat w Rydzynie; S. Boro-wiak, August Antoni Aleksander Józef Sułkowski (1820–1882), w: PSB, t. 45, s. 553–555.

206 De la bonne Dame (franc.) – dobra pani.207 Sklep (staropol.) – podziemia, piwnice.

— 114 —

„Vous avez rempli un devoir des plus sacrés et malgré tous les tracas d’un si long chemin, vous n’avez jamais perdu courage, ni manqué d’énergie. Qu-and on souffre pour ceux qu’on aime, la douleur elle-même semble perdre son amertume naturelle et avoir quelques charmes. J’aime à me dire, que du haut ciel, votre excellente Mère comptait tous nos pas et nos devoirs, et qu’elle sollicitait Dieu pour vous et pour toute se chère famille les meilleures bénédic-tions. Elle ne vous manquerons pas, j’en suis convaincu et vous aurez mes gandes consolations de posséder près de vous les restes chers. Si tourmentés et si malheureux en effet que soit son pays, la terre de la Patrie est toujours plus légère que celle du plus doux exil. Bonne mère! Qu’elle y repose en paix et que son ombre Vous soit un cieux abris dans les tristesses d’ici-bas et dans les épreuves, que la divine providence pourrais Vous ménager! Elle eut une foi vive, une âme tendre et grande, un cœur noblement chrétien. Dans les dix an-nées de mon ministère dans lesquels j’ai vu tant mourir, personne ne m’a don-né, comme Elle, de consolations dans des circonstances si solennelles. Ce souvenir me fait du bien, je vous l’assure, j’aime à la raviver souvent...”208 .

[Dnia] 16 maja ruskiego 1862 r[oku]209 złożyłem ciało najdroższej matki naszej w kościele werejkowskim, gdzie miały nadal się składać wszystkie cia-ła rodziny naszej. Bóg jednak inaczej rozporządził, jak to zobaczycie. Trzeba, abyście wiedzieli, kochani moi synowcowie, że katolicki werejkowski ko-ściół, obecnie prawosławna cerkiew od 1868 r[oku] był fundacji babki mojej generałowej Aleksandry z Bispingów Swieczyn, w 1835 r[oku] wzniesiony wielkim kosztem, w pięknym greckim stylu, z galerią wewnętrzną naokoło i kaplicą dolną grobową, gdzie umieszczony był też ołtarz i gdzie w bocznych katakumbach spoczywały ciała pani stolnikowej starodubowskiej Teodory

208 „Spełnił Pan obowiązek najświętszy i mimo wszystkich trudów tak długiej podró-ży nigdy nie stracił Pan odwagi ani nie zabrakło Panu sił. Kiedy cierpimy dla tych, co kochamy, sam ból zaczyna tracić swoją naturalną gorycz i nabiera wielu uroków. Lubię sobie powtarzać, że z wyżyn nieba Pańska droga matka widziała wszystkie nasze kroki i nasze starania i że prosiła Boga o błogosławieństwa dla Pana i całej drogiej rodziny. Jestem pewien, że ich Panu nie zabraknie i będzie dla Pana dużą pociechą mieć przy so-bie tak drogie zwłoki. Tak dręczony i tak nieszczęśliwy rzeczywiście jest jej kraj, jednak ziemia Ojczyzny jest zawsze lżejsza niż najmilsze wygnanie. Dobra Matka! Niech odpo-czywa w spokoju i niech jej cień Wam będzie niebiosami, schronieniem w smutku w tym świecie i w zawodach, Opatrzność Boża aby mogła was oszczędzić. Miała jasną wiarę, czułą i dużą duszę, serce szlachetnie chrześcijańskie. W dziesięciu lat mojej służby, w ja-kich widziałem tyle śmierci, nikt nie dawał mi jak Ona pocieszenia w takich uroczystych okolicznościach. Wspominam to dobrze, wam zapewniam, lubię ożywiać je często...”.

209 Według kalendarza juliańskiego, według kalendarza gregoriańskiego – 28 maja 1862 r.

— 115 —

z Suchodolskich Bispingowej210, jej córki generałowej Swieczyn, nareszcie matki naszej. Długoletnim miejscowym proboszczem był ks[iądz] Kazi-mierz Kontrym, dominikanin211, który dziwnym trafem utrwalił przesąd snu, uprzednio mianego, że przy wielkim ołtarzu życie skończy. W dzień Nowego Roku 1865, skończywszy zaledwie błogosławić lud monstrancją, apopleksją rażony, przy tymże wielkim ołtarzu zmarł nagle. Był to rozumny, praktycz-ny rubaszny, choć gorliwy sługa boży prawdziwy. „Homo Dei” – jakich dla ludu naszego dla jego nauczania i karcenia najwięcej trzeba. Z jakąż radością znalazłem w Werejkach kochaną siostrę [Teresę] i brata Józefa, z wujostwem Twardowskimi tam przybyłych.

Zaraz po pogrzebie wyjechaliśmy wszyscy do Weleśnicy, gdzie kilka tygo-dni przebyłem, zrobiwszy stamtąd wycieczkę na Wołyń, do Rakowej [Góry] Edmundów Ordów212, gdzie mieszkała babka nasza Wołłowiczowa. Ostatni to raz miałem szczęście jej ręce uścisnąć i błogosławieństwo jej otrzymać, gdyż w parę lat potem w lutym 1864 r[oku] tamże u ukochanej swej siostrzenicy zmarła, a w Kamieniu Koszyrskim pochowaną została. Na ruski św[ięty] Jan wuj Twardowski zawiózł mnie i brata mego Józefa do Strubnicy i rachun-ki opieki zdał nam ostatecznie. Mój brat, mając zaledwie rok osiemnasty, osiadł na gospodarstwie i jemu zupełnie się oddał. Nauk nie skończywszy, za wcześnie to było i jest to jedyny zarzut, który zrobić możemy drogiej pamięci nieoszacowanego wuja opiekuna. Zdrowie zaś moje zbyt było jeszcze wątłe, abym mógł znieść srogość zim naszych – nie mogłem więc zarządu Strubnicy objąć w swe ręce i mu się poświęcić. Bóg wiedział, co czynił i jakie zadanie, jakie obowiązki w bliskiej przyszłości dla mnie chował.

Latem zjechała do Strubnicy kochana siostra nasza z panną Marią Martin i drogą naszą Weruleczką. Jakże rozczulającymi były dla nas chwile, kiedy-śmy po tyluletniej wędrówce znowu w tej starej Strubnicy [się] znaleźli i daw-ne rodzinne nasze pożycie wskrzesić się starali! Lecz niestety, ileż że naj-droższych osób zabrakowało na zawsze, jakie osierocenie serca nasze trapiło! To podwoiło wzajemną braterską naszą miłość i pieczołowitość, którą żeśmy siostrę naszą jako najmłodszą otoczyli. Radowaliśmy się ze wszystkiego, z każdego kąta przypominającego nam dziecinne nasze czasy. Otoczyliśmy się, o ile to można było, starymi sługami, którzy byli przy dziadku i matce naszej. Staraliśmy się o dobrą opinię, mając za świętą zasadę utrzymać honor

210 Teodora Bisping (1750–?) z Suchodolskich, żona Józefa Bispinga (1740–1786).211 Kazimierz Kontrym, ksiądz dominikanin, proboszcz w Werejkach w latach 1840–

1865.212 Edmund (1830–1907) i Leontyna (1832–1909) Ordowie, właściciele Rakowej

Góry.

— 116 —

domu i rodziny jako skarb największy. Toteż Bóg nam w tym dopomógł i po-błogosławił, a w Nim jedynym mam nadzieję, że do końca życia uczciwość i nieskazitelność domu naszego Wam, synowcowie moi, przechowamy i od-damy, abyście nadal godni tego byli. Jeśli jeden z nas w tym przewini, to [oby] znalazł też w sobie siłę żalu i krwią własną plamę zmazał.

Był to ostatni rok włościańskiej pańszczyzny, należało więc nowe gospo-darskie stosunki urządzić i przejść na rocznie godzonych wolnych parobków. Tak nazwane gramoty, czyli zasady uwłaszczenia, rząd powoli po gminach wprowadzał – i nie obchodziło się to jednak bez trudności i rozruchów, gdyż chłopi, upojeni świeżo nadaną im wolnością, pracować do końca roku nie chcieli i gramot nie przyjmowali, myśląc, że wszystkie grunta bez wykupu, darmo im nadawane będą. Szczególnie wieś Piaski naprzeciw tutejszego dworu, za stawem położona, niesforna w nowym rzeczy porządku, zacięcie w hultajstwie i w wyrwaniu się ze wszelkiej dworskiej władzy w buncie przo-dowała. Sotnia kozaków na egzekucję stanęła, pomimo że pani Woyczyńska, najlepsza w świecie właścicielka i pani, kary tej dla włościan obawiała się i wcale jej nie chciała. Głównych prowodyrów buntu do Grodna chwycono. Baby Piaskowskie, rozjuszone, atakowały pałac kamieniami i koczerhami213, o mężów się dopominając i zelżywymi słowy panią swą łając. O mało co do krwi rozlewu nie przyszło. To niespodziewane zdarzenie tak babkę moją do wsi zniechęciło, że wkrótce na mieszkanie do Wołkowyska wyjechała, a na zimę do Drezna zdążyła i tam do 1869 r[oku] mieszkała.

W ogóle jednak nie możemy na chłopów narzekać, gdyż w tych trudnych i ciężkich chwilach wywłaszczenia, w pierwszym upojeniu, jakie po tylu wie-kach niewoli nastało i gdy uczuli się niezależnymi, mogli na szlachtę się tar-gnąć, niejednej zemście zadość uczynić i do wielkich gwałtów się posunąć. Nie brakło im też rad najfatalniejszych i niejednokrotnego podjudzania. Po-czciwy nasz lud jednak rad tych nie słuchał, wielką godność okazał i według mnie, na szacunek i wdzięczność naszą zasługuje. Oni biedacy wieki dla nas w krwawym pocie pracowali, a myśmy tak mało, a sprawiedliwie rzekłszy, nic prawie dla ich dobrobytu, dla ich moralności i wykształcenia nie czyni-li. W ogóle moralniejsi są od nas – a ta myśl przypomina mi zdanie starego zacnego kapłana, który mi kiedyś powiedział: „Wierzaj mi kochany panie or-dynacie, że daj Boże umierać w chłopskich grzechach – oni bowiem grzeszą krewkością – a my rozmysłem i krewkością grzeszymy, i nie za jeden zły przykład przed Bogiem odpowiemy[”].

213 Koczerga (ros.) – pogrzebacz.

— 117 —

Zelwa

Całe więc lato i jesień w Strubnicy przebawiliśmy. W sierpniu dla zakupu koni, różnych do domu rocznych prowiantów, modo antico pojechaliśmy na jarmark do Zelwy, małego dawniejszego sapieżyńskiego miasteczka w woł-kowyskim powiecie, nad rzeką Zelwianką rozłożonego. Może się wam wydać teraz dziwne, że o tym jarmarku wspominam, lecz umyślnie to czynię, aby dać Wam pojęcie o zwyczaju cechującym miejscowe okoliczności potrzeby. W l862 r[oku] ostatni to był jarmark zelwiański. Potem przyszło powstanie, które dobrobyt kraju i ten stary zwyczaj może na zawsze zdmuchnęło. Opo-wiem wam więc, to co widziałem, a co pod wieloma względami ciekawe bar-dzo było. Zelwa214 jako posiadłość Sapiehów, owego potężnego litewskiego książęcego rodu, leżąca na pół drogi między Różaną a Dereczynem, obydwo-ma głównymi ich rezydencjami, winna jedynie swoją bytność jarmarkowi, który trwał miesiąc cały od św[iętej] Anny do końca sierpnia. Słusznie powie-dzieć można, że czym były dla polskich południowych prowincji kontrakty kijowskie, tym dla tej części Litwy jarmark zelwiański, z tą tylko różnicą, że w Kijowie oprócz zabaw i ogromnego pieniężnego obrotu zajmowano się głównie terminowymi handlowymi interesami, w Zelwie zaś cały kraj litew-ski zbierał się tylko dla handlu końmi, dla zakupienia domowych prowiantów i zapasów, a wreszcie dla zabaw, i wówczas brudna, uboga mieścina, czaro-dziejską siłą zamieniała się w wielki obóz, jakby karawanseraj, a duże, muro-wane w czworobok sklepy nie mogły pomieścić towarów nadeszłych z głębi Rosji lub z dalekich stron zachodu. Sapiehowie dbali o te jarmarki, dające im wielkie zyski, toteż oprócz kramów i kilku dużych murowanych karczm wznieśli piękną murowaną kamienicę o dwóch piętrach, kafenhauzem zwaną, obszerną, dla umieszczenia teatru, sali redutowej i sal restauracyjnych, przy których były składy win i różnych zamorskich łakoci. Wstyd jednak dla Sa-piehów, że o zelwiańskim kościele zgoła nie myśleli – aż do ostatnich czasów b[rak było] tutaj parafii, to jest do 1865 r[oku]. Zelwa posiadała tylko drew-nianą szopę, w której nabożeństwo się odprawiało.

Zelwa miewała podczas jarmarków zwykle cyrki, różnego rodzaju ku-glarzy i skoczków, a sławna „Psia Górka” czyli drewniany piętrowy lamus, zwabiała wieczorami odgłosami skocznej muzyki, lubowników płci pięk-nej i tanecznych krotochwili. Panowie szlachta zapominali o swej godności, a zrzuciwszy z serca pychę i podniósłszy karmazynowe hajdawery, na zabój

214 Zelwa – miasteczko, od 1631 r. własność Sapiehów; w 1831 r. przeszło na własność państwa. W sierpniu odbywały się tu czterotygodniowe jarmarki.

— 118 —

z szarakami pląsała. Tam młody i tęgi foryś nieraz prym trzymał i uprzedził w zalotach zgrzybiałego chorążyca215. Słowem, istna, Cytera216, a nam mło-dym i ciekawym miłosnych plejzyrów217 właśnie tego zobaczyć się chciało. Głównym tam koryfeuszem przez długie lata był Rygobert Ciepliński, syn głównego sapieżyńskiego plenipotenta218. Należał on do liczby trzech orygi-nałów zwykle w Zelwie się odznaczających: Zdanowicza219, starego wiarusa z 1812 r., który w pułku mego dziada pod Napoleonem wojował, a medalem św[iętej] Heleny był ozdobiony i Baryszewskiego220, na wielkim anglezowa-nym221 kasztanie jak szatan po całej Zelwie latającego.

W 1862 r[oku] zjazd obywatelski był liczniejszy niż lat minionych; zdawa-ło się, że przeczuciem pchnięci, raz jeszcze po dawnemu tam wszyscy zdążyli, aby społem się tam zabawić i pohulać przed tą straszną krwawą zawieruchą,

215 Chorążyc (starop.) – syn chorążego; tu w rozumieniu utytułowany.216 Nawiązanie do mitologii greckiej, w której wyspa Cytera stanowiła najstarszy ośro-

dek kultu bogini miłości Afrodyty. Tu właśnie miała się ona wyłonić z morza. 217 Plejzyry (starop.) – zaloty.218 Rygobert Ciepliński (?–1866), dzierżawca majątku Krupowo, uczestnik powstania

listopadowego. Autor opowiadań publikowanych pod pseudonimem „Ossyan”.219 Józef Zdanowicz (1783–1864), żołnierz armii Księstwa Warszawskiego, w latach

1815–1816 artysta dramatyczny w Warszawie, członek loży masońskiej „Świątynia Izys”. Uczestnik powstania listopadowego.

220 Michał Baryszewski, ziemianin, posiadał majątek Borszczówka na Wołyniu.221 Anglezowanie – rytmiczne unoszenie się jeźdźca z siodła podczas jazdy kłusem na

koniu, w takt jego ruchu, w celu zamortyzowania wstrząsów.

47. Panorama Zelwy, 1897

— 119 —

która niebawem na nasz kraj spaść miała. Domki zelwiańskich mieszczan, na czas jarmarku wypróżnione i wybielone, makatami i dywanami wybite, mie-ściły przyjezdnych obywateli, a w świeronkach222 mieściła się służba. Mieli-śmy z sobą swe kuchnie, a niektórzy, jak na przykład pan Florenty Mikulski, pan Dominik Oskierko lub pan Tadeusz Sieheń dawali na przemian wielkie obiady dla przybyłych krewnych lub przyjaciół. Jechano do Zelwy zwykle na parę tygodni i damy nasze nie odmawiały sobie tej cały rok oczekiwanej przyjemności. Myśmy z bratem [Józefem] stali naprzeciw murowanej cerkwi. Z dam były obie panie szambelanowe Woyczyńskie, moja babka i jej następ-czyni pani Stefania223. Ciotka moja Maria z Szemiotów księżna Drucka-Lu-becka, pani Konstantynowa Niezabytowska z Oleszewicz224, pani Krzywic-ka225 ze śliczną córką Karoliną, późniejszą baronową Dangel226, do której pałał wówczas wielką, bo pierwszą miłością Kamil Włodek, obie panie Tarasowicz, jeszcze ładne, Cecylia z Wołłowiczów Jelska227 z siostrą Heleną baronową Rahden228, moje bliskie krewne – i wiele innych. Młodzieży dziarskiej było też niemało: trzech Włodków, trzech Sieheniów, Władysław Wołłowicz229, Jó-zef hr[abia] Tyszkiewicz230, Rodziewicz, Broniec, January Mikulski, wreszcie ja z bratem Józefem.

222 Świeronki (starop.) – spichlerze.223 Stefania Woyczyńska (1820–1903) z Radowickich, od 1835 r. druga żona Antonie-

go, z którym miała syna Włodzimierza.224 Celestyna Niezabytowska z Kamieńskich (1830–?), córka Aleksandra i Teodory

z Siepielskich. Żona Konstantego (1820–?), z którym miała czterech synów i córkę.225 Wiktoria Krzywicka z Eysmontów (1817–1858), córka Ignacego i Karoliny z Me-

jerów. Od 1830 r. żona właściciela dóbr Wola Juliana Krzywickiego, z którym miała dwie córki: Karolinę, później żona Zygmunta Dangela, i Józefę (1836–1903), żonę Władysława Tarasowicza.

226 Karolina Dangel z Krzywickich (1838–1872), córka Juliana i Wiktorii z Eysmon-tów. Od 1860 r. żona właściciela dóbr Głosków w powiecie grójeckim Zygmunta Dangela (1836–1906), z którym miała córkę Marię i syna Zygmunta (1867–1892).

227 Cecylia Jelska z Wołłowiczów (1840–1884), córka Eustachego i Henryki z Szu-kiewiczów, siostra Heleny Rahden i Władysława Wołłowicza. Od 1850 r. żona Józefa Jelskiego, z którym miała trzech synów: Czesława, Eustachego i Tadeusza, oraz dwie córki: Henrykę i Helenę.

228 Helena Rahden z Wołłowiczów (1839–?), córka Eustachego i Henryki z Szukie-wiczów, siostra Cecylii Jelskiej i Władysława Wołłowicza. Od 1855 r. żona Karola von Rahden (1820–1878).

229 Władysław Wołłowicz (1838–1892), syn Eustachego i Henryki z Szukiewiczów. Ziemianin, właściciel Rohoty. Od 1870 r. mąż Karoliny z Zabiełłów (1849–1879), z którą miał córkę Wandę.

230 Józef Tyszkiewicz (1830–1891), syn Michała i Joanny z Karpów. Odbył służbę w armii rosyjskiej, m.in. porucznik sumskiego pułku huzarów, adiutant generała-guberna-tora wileńskiego. Ziemianin, właściciel Landwarowa, Kretyngi i Połągi. Należał do nie-

— 120 —

Była też młoda, zaledwie zaślubiona para Pancerzyńskich – ona z Bułhary-nów domu – śliczna brunetka, siedemnastoletnie dziecko, on rzadkiej urody, cudny osiemnastoletni młodzian231. Oboje z dobrze zasłużonych powiatowych rodzin, oboje bogaci, skromni, zakochani, najlepszych usposobień, lecz nie-stety słabej, niedoszłej edukacji. Niedługie było ich to szczęśliwe pożycie. Podczas powstania osiedli w Wołkowysku, jak wiele innych domów to uczy-niło. Niebawem oficerowie i urzędnicza hałastra doprowadzili Pancerzyńskie-go do kart i pijatyki – wszedłszy raz na tę śliską drogę, nie uważał czy nie dbał, że żonę umizgami kuszono. Rok nie minął, a młoda para się rozstała. Pancerzyński do reszty się wyuzdał, został jako „dilettante”232 dyrektorem bandy muzykantów, potem dorożkarzem. Hulał po ościennych miasteczkach i karczmach, nareszcie straciwszy cały swój majątek, przeszło l00 000 rubli wartający – zginął. Z Litwy kredytorowie jego utrzymywali potem, że jako dorożkarz utonął pijany w nurtach Newy w Petersburgu. A ona, ona biedna! – ode wszystkich odepchnięta, zmarła gdzieś w szpitalu w Wilnie. Opowia-dam wam kartę najprawdziwszych, a nader smutnych zdarzeń z okolic na-szych, których byłem naocznym świadkiem niestety.

Lecz wracam do Zelwy i jej hulaszczego życia, które młodzież nasza przez cały miesiąc na końskich szacherkach, na kartach, na miłosnych igraszkach tam pędziła. Królował nad nimi raz już wymieniony Rygobert Ciepliński, sta-ry już kawaler, lecz do wypitki i do wybitki, do romansów i korda zawsze skory, a przede wszystkim zagorzały myśliwy. Opowiadają o nim niesłychane zdarzenia, jak na przyswojonym wilku w młodych latach konno po Zelwie latał lub jak zrobiwszy zasadzką na wilki z jamą pokrytą chrustem, a gęsią uwieńczoną, złowił w niej wilka i przejezdnego popa, dwóch różnych na gęś łakomców. Jak w 1855 r[oku] poszedłszy w zakład z pułkownikiem Patku-lem233, z gwardią w Wołkowysku konstytuującym, o kosz szampana naokoło wołkowyskiego rynku w biały dzień nagi obleciał i zakład wygrał. Najza-

licznych, którzy mogli nabywać posiadłości ziemskie na Litwie po powstaniu. Od 1861 r. mąż Zofii z Horwattów (1840–1919), z którą miał pięciu synów.

231 Samuel Pancerzyński (1844–?) ziemianin, właściciel dóbr Usnarz Murowany. Jego żoną była Konstancja z Bułharymów.

232 Dilettante (franc.) – dyletant.233 Aleksandr Władimirowicz Patkul (1817–1877), oficer gwardii, jako pułkownik do-

wodził pawłowskim pułkiem lejbgwardii. Od 1855 r. fligiel-adiutant cara Aleksandra II. Mianowany generałem-adiutantem i generałem piechoty. Oberpolicmajster Sankt Peters-burga, potem dowódca 3. Dywizji grenadierów i członek Rady Wojennej Imperium Ro-syjskiego. Uczestnik kampanii węgierskiej z lat 1848–1849 i podboju Kaukazu; С. В. Волков, Генералитет Российской империи. Энциклопедический словарь генералов и адмиралов от Петра I до Николая II, t. 2, Москва 2009, s. 284.

— 121 —

bawniejsza jednak [jest] historia, którą Ciepliński urządził w Samojłowiczach u swego wielkiego przyjaciela pana Dominika Oskierki. Nieustanny płci pięk-nej zwolennik, zakradł się on dnia pewnego do kawiarni i wlazł w komin, zamknięty na noc deską, jak to dawniej bywało. Gdy fraucymer, do snu się przybierając, ze strojów się ulżyły, Rygobert niby diabeł cały w sadzę uma-zany, nagi, z komina wylatuje i dalej w umizgi do panien się bierze. Te zra-zu przestraszone gwałt podniosły, lecz poznawszy franta, głowy nie straciły i drzwi zaryglowały, aby niemiły gość się nie ulotnił. Tymczasem jedna z nich niepostrzeżenie przez okno wyskoczywszy, rychło wróciła z pękiem pieką-cej pokrzywy i dopiero zaczęło się kropienie i bolesne pokrzywą smaganie pseudodiabła. Ten wył z bólu, jak w ukropie się wywijał, lecz póty niemiło-siernie był bity, nim poprawy nie przysiągł, a na konsolację puda cukierków i pierników pannom nie przyrzekł. Był to zresztą człek najlepszy, nieskazitel-nej uczciwości i honoru, dla przedziwnego usposobienia wszędzie lubiany, wszystkich zabaw w wołkowyskim powiecie główny animator, również jak jego brat Paweł, nieposzlakowanego honoru szlachcic. Ziemi swej nie mieli, całe życie obaj razem posesjami chodzili. Rygobert zmarł nagle w Starym Dworcu Andrzeykowiczów, zdaje mi się na początku l866 r[oku]. Kazał sie-bie pochować okręconego w skórę swego ulubionego konia „Kusego”, z ko-pyt zrobił świeczniki i te koło jego trumny stać miały. Podobnego do Rygo-berta Cieplińskiego oryginała nigdym już więcej nie spotkał.

Nieszczęśliwa zaś Zelwa jakby, fatalnością razem z krajem naszym rażona, zgorzała pod sam koniec jarmarku. Sklepy zniszczały, kafehaus opustoszał; jarmarków podobnych do dawniejszych już wcale nie było, a kraj zubożał. Zelwa teraźniejsza to istne widmo przeszłości z całą jej potęgą, lecz i moralną słabością.

Pobyt w Nicei (1863)

Zdrowie moje tak zaczęło odczuwać pierwsze chłody jesienne, że porzu-ciwszy zarząd Strubnicy bratu memu Józefowi, wyjechałem z kraju, dążąc na zimę do ukochanej mojej Nicei. Przejazdem odwiedziłem krewnych moich Mycielskich w Księstwie Poznańskim zamieszkałych. Zawadziłem o Drezno, gdzie miłe towarzyskie stosunki dały mi kilka chwil przyjemnych, a pod ko-niec października, spędziwszy dni kilka z bratem moim Aleksandrem w Pary-żu, z niemałym uczuciem radości i młodzieńczego zapału ujrzałem modre fale uroczego śródziemnomorskiego morza i znalazłem się w kółku drogich mi ni-

— 122 —

cejskich przyjaciół. Zastałem panią Czapską znacznie na zdrowiu podupadłą, co niemało mię zasmuciło, a przeraziło na przyszłość. Grono znajomych, jak to zwykle bywa tam, z każdym dniem się zwiększało. Niebawem wrócili Ka-rolostwo Przezdzieccy234, ich bratowa hrabina Maria235, tym razem z dwoma synami, pani Mieroszewska, sławna hrabina Colloredo, starzy moi przyjaciele Herman i Józef Potoccy, Grocholscy, pani Leopoldowa Poletyło236 i wiele in-nych domów, które znaliśmy, choć stosunków zażyłych nie było między nami.

Zima 1863 r[oku] jak wiadomo z tradycji, była przecudowna i niepamię-tanie ciepła, a choć tańce moda narodowa wzbraniała, jednak nam młodym udawało się zabawić i potańczyć na piknikach lub wycieczkach w cudne ni-cejskie okolice robionych. Zjazd cudzoziemców był nader świetny przecie między nami i korowanymi głowami, które raczyły z nami obcować i chętnie

234 Chodzi o małżeństwo Karola Przezdzieckiego z Lizą z Lachmanów.235 Maria Przezdziecka z Tyzenhauzów, żona Aleksandra Przezdzieckiego.236 Pelagia Poletyło (1830–1885) z Młodeckich, córka Jana (1798–1854) i Doroty z Po-

tockich. Żona Leopolda (brata Aureliana, męża Pelagii z Potockich), właściciela dużych dóbr ziemskich, m.in. Wojsławice, Berezówka. Miała z nim syna Franciszka (1858–?).

48. Herman Potocki, 1860 (fot. André Disderi)

49. Maria Przezdziecka, 1857 (mal. Franz Xavier Winterhalter)

— 123 —

nami się otaczać, jak król Ludwik Bawarski, książę Parma237 i książę Oskar, dzisiejszy król szwedzki. Był też stary król wirtemberski, lecz do tego etykieta nas nie dopuszczała238 .

Książę Oskar szalenie kochał się w pani Lizie Przezdzieckiej i pisał dla niej sonety po szwedzku, które aspirant do jej serca Alfons Karr, już wówczas sędziwy, francuski-mi wierszami tłumaczył239. Miałem zaszczyt być przedstawiony przez naszą polską boginię tym trzem tak między sobą różniącym się monar-chom i każdy łaskawie mi rozkazał bywać u siebie, czyli w pewne przez ceremoniał wskazane dni bywać na audiencjach. Pamiętam piękny i ciekawy spacer do ogrodu Alfonsa Karra pod przewodnictwem księcia Oskara i pani Lizy. Przy wejściu do ogrodu stary bard francuski chciał,

aby książę szwedzki nam przodował, lecz ten, uchylając się przed panią Lizą, rzekł zręcznie: „Place aux dames et n’oubliez pas Monsieur Karr que je suis le petit fils du caporal Bernadotte”240 .

Był też w Nicei dom księcia Doria d’Angri, ministra byłego króla ne-apolitańskiego241. Jako nieprzejednani burboniści tułali się jako nieszczęśli-

237 Roberto I di Bourbone (1848–1907), ostatni panujący książę Parmy i Piacenzy (1854–1859). W 1859 r. jego księstwo zostało włączone do Włoch.

238 Wilhelm I (1781–1864), w latach 1818–1864 król wirtemberski. Za jego rządów w latach dwudziestych i trzydziestych została przeprowadzona modernizacja kraju. Dzięki pomyślnej koniunkturze udało się zmniejszyć zadłużenie publiczne i zredukować podatki; P. Sauer, Reformer auf dem Königsthron. Wilhelm I. von Württemberg, Stuttgart 1997.

239 Jean-Baptiste Alphonse Karr (1808–1890), francuski krytyk, dziennikarz i powie-ściopisarz. Był autorem popularnych autobiograficznych romansów. Od 1855 r. mieszkał w Nicei, gdzie oddawał się kwiaciarstwu; Encyclopædia Britannica, 1911, vol. 15, s. 682.

240 Place aux dames et n’oubliez pas Monsieur Karr que je suis le petit fils du caporal Bernadot-te (franc.) – Miejsce dla Pań i nie zapomnij, Panie Karr, że jestem wnukiem kaprala Bernadotte.

241 Francesco I Doria d’Angri (1797–1874) książę, minister Franciszka II Bourbona, ostatniego króla Obojga Sycylii (1859–1860).

50. Frederick Oscar Bernadotte (Oskar II), 1862

— 124 —

wi wygnańcy – teraz zapewne musieli do kraju wrócić i odzyskać prastare zamczyska swych praojców. Otóż młodszy syn tej licznej rodziny, Carlo, [dwudziestodwu]letni młodzieniec, już nie wiem, jakim sposobem poznał się z Przezdzieckimi, a przy nich z całym polskim towarzystwem. Dziwnie silna sympatia złączyła nas wkrótce, i staliśmy się z Czapskim i Dorią nieroz-dzielnymi przyjaciółmi. Poznawszy tę piękną duszę, szczerzem go pokochał, a na samo wspomnienie smutnej katastrofy, której wkrótce uległ mój biedny Carlo, łzy w oczach mi stają, a ból serce mi ściska. Nie zdarzyło mi się ni-gdy już spotkać tak szlachetną i czystą duszę, charakter tak wzniosły. Ale bo też jego powierzchowność przepyszną była! Wysoki, wysmukły, a jak lew silny, światłowłosy, z czarnymi, dużymi, włoskimi oczyma, z nosem nieco orlim, Carlo miał w sobie coś prawdziwie książęcego – toteż mawiano o nim w świecie, że wchodząc na bal lub na liczniejsze jakieś zebranie, „qu’il fond la foule en prince”242. Panie wszystkie traciły głowy dla niego, lecz bied-ny mój druh padł wkrótce ofiarą powabnych wdzięków kokietującej go pani Lizy i pokochał ją całą siłą pierwszej, czystej miłości. Gdym chciał oczy mu otworzyć i wytłumaczyć, co to za syrena, lubiąca jak najliczniejsze otoczenie wielbicieli, dzieli między nimi obszerne swe serce, on się na mnie zżymał i mówić o tym zakazywał. Tak trwało całą zimę, nim się nie przekonał i roz-czarował.

Były to czasy bojowych wycieczek Garibaldiego243. Carlo nie podzielał politycznego zdania rodziców i należał do Młodych Włochów, czyli partii prowadzonej przez dom sabaudzki244. Zawiedziony w miłości, zdesperowa-ny, rzucił się w bojowe szeregi bohatera z Caprery245. Matka, zagorzała Ne-apolitanka z domu księżniczka Carracioli246, wyklęła go jakoby. Powiadano mi, że po bitwie pod Mentaną Carlo Doria z trzydziestoma innymi realnymi garibaldczykami złożony do stodoły [i] został przez papistów żywcem spa-

242 Qu’il fond la foule en prince (franc.) – szedł przez tłum jak książę.243 Giuseppe Garibaldi (1807–1882), włoski generał, polityk, bohater walk o zjednocze-

nie Włoch. Wraz z Giuseppe Mazzinim stał na czele republikańskiego ruchu, mającego na celu zjednoczenie Włoch. W 1860 r. po walkach na terenie całych Włoch doprowadził po porozumieniu z Camillo Cavourem do powstania Królestwa Włoch; zob.: SB XIX, s. 228.

244 Tu autor nie był dobrze poinformowany. „Młode Włochy” – stowarzyszenie zało-żone przez Giuseppe Mazziniego, działało w latach 1831–1848. Zarówno ono, jak i or-ganizacje kontynuujące jego działalność miały na celu zjednoczenie Włoch i utworzenie liberalnej republiki.

245 Caprera – włoska wyspa na Morzu Tyrreńskim u północno-wschodnich wybrzeży Sardynii. Znana jest głównie z tego, że mieszkał tu i zmarł Giuseppe Garibaldi.

246 Giulia Doria d’Angri z domu Caracciolo (1807–1890), córka Marino Francesco, księcia Avellino i Eugenii Doria d’Angri.

— 125 —

lony247. Straszny to koniec, a dla mnie najboleśniejsze wspomnienie. Kilkana-ście lat potem dowiedziałem się od generałowej Lachnickiej z Lachnowa248, iż ta, zwiedzając okolice Neapolu, była też w zamku Andrè, gdzieś za Castellam-mare położonym, a będącym własnością książąt Doria, i widziała tam prze-pyszne marmurowe popiersie syna domu księcia Carlo na wojnie zabitego. Ja zaś, zwiedzając w 1882 r[oku] Campo Santo w Genui, przechodząc długim krytym krużgankiem, gdzie się grzebią znaczniejsze miejscowe rodziny, jak wryty stanąłem widokiem grobowca z popiersiem, w którego przepięknych rysach poznałem drogiego mi przyjaciela. Był to pomnik na grobie księcia Carlo Doria, a na nim stał napis: „Morto pro Patria”. Przekleństwo matki wi-docznie się spełniło, lecz ustąpić musiała przed chlubą Włoszki.

247 Chodzi o bitwę pod Mentaną (3 listopada 1867), do której doszło podczas próby nieudanego zajęcia Państwa Kościelnego przez ochotników Garibaldiego. Oddziały wło-skie zostały rozbite przez armię papieską, wspartą przez oddziały francuskie, wysłane tu przez Napoleona III.

248 Wilhelmina Maria Leopoldyna z domu Tamman (1835–1889) – małżonka generała--majora armii rosyjskiej Ignacego Lachnickiego. Była adoptowaną córką Bergów, rodziny niemieckiej mieszkającej w Estonii. Do ślubu używała w związku z tym nazwiska „von Berg”; Genealogisches Handbuch. Verband der Baltischen Ritterschaften, t. 1, Marburg 1951, s. 57.

51. Bitwa pod Mentaną (mal. Archimede Tranzi)

— 126 —

Lecz czas mi wrócić do Nicei – pod koniec karnawału był wielki bal ma-skowy u prefektów, na który pani Gavini najusilniej zaprosiła państwa Czap-skich. Hrabina Olga, czując się nieco lepiej, a chętna popatrzeć na cały ni-cejski świat w salonach prefektury zebrany, dała się namówić i na balu była. Fatalne jednak skutki dały się we znaki, dostała zapalenia płuc, a piersiowa choroba, tlejąca w niej dotąd szybko się rozwinęła. Z tych czasów to datuje się piękna jej miniatura, którą posiadam, a którą po śmierci Stanisława Czapskie-go jako najdroższą pamiątkę mi dała [jego matka]. Jest ona bardzo [na niej] podobna i prześlicznie [portret] zrobiony na słoniowej kości przez panią de Pomerac, uczennicę sławnej miniaturzystki pani de Mirbel.

Ostatnich dni kwietnia gorąco w Nicei było nieznośne. Wyruszyliśmy więc z Czapskimi, z księżniczką Idalią Czetwertyńską249, ich siostrą, i doktorem Jouffroy do Paryża, lecz stan naszej chorej tak się pogorszył pierwszym prze-jazdem, że przymuszeni byliśmy zatrzymać się w Marsylii i cały maj tam przebawić. Ten, kto sercem cierpieć umie; ten, kto patrzał na gasnące drogiej mu osoby życie, ten łatwo pojmie całą okropność ostatnich miesięcy suchot-nika i boleść otaczających [go] przyjaciół. Wolnym, męczeńskim krokiem do-jechaliśmy do Paryża i zamieszkali w Auteuil w willi Monmorency. Choroba się wzmagała – tak trwało do połowy lipca; wtem siły raptem spadają, a duch i wola się podnoszą. Błagamy na większą nad zdrowiem uwagę, próżne stara-nia; opieramy się łudzącym zachceniom, łzy nam odpowiadają: „Ach jedźmy jeszcze raz na spacer do lasku bulońskiego”250. Mąż i siostra, znużeni nocnym czuwaniem, w domu zostają i choć z bolącym sercem towarzyszyć muszę w tej iście krzyżowej drodze i wkrótce odwożę już prawie konającą przyja-ciółkę – w nocy już nie żyła!... Złożono ją w Paryżu w grobie, do którego po dwudziestu latach męża wezwała.

W parę tygodni wywiozłem Czapskiego z Paryża – jam się w Dreźnie zatrzymał, on do domu podążył, gdzie po śmierci ojca dużo miał zajęć i nie-mniej trudnych i nieprzyjemnych zajęć familijnych. W Dreźnie zastałem licznie zebranych rodaków uszłych przed zawieruchą [i] panującą w bied-nym naszym kraju anarchią. Była między nimi babka nasza Woyczyńska, która Drezno tak polubiła, że w nim mieszkała całe lat sześć w jednym i tym samym mieszkaniu w „Goldener Engel”. Zdążył tam i pan Woyczyński, jej mąż rozwiedziony, lecz aby pod jej okiem, doznając od niej dowody ni-czym niezatartej przyjaźni i poświęcenia, dokonać bolesnej choroby; umarł

249 Idalia Brykczyńska ze Światopełk-Czetwertyńskich (1840–1867), od 1860 r. żona Stanisława Brykczyńskiego, siostra Olgi Hutten-Czapskiej.

250 Bois de Boulogne (franc.) – Lasek Buloński, zwany Bois, malowniczy i różnorodny park (872 ha) na zachód od centrum Paryża; modny teren rekreacyjny.

— 127 —

bowiem ze skira251 i mogę powiedzieć, że na moim ręku Bogu ducha oddał. Widać, że to dobrze usposobiło dla mnie babkę Woyczyńską, gdyż od tego czasu zaczęły się bliższe nasze, a z jej strony łaskawsze stosunki.

251 Skir – w ówczesnym nazewnictwie rak piersi.

ROZDZIAŁ III

Powstanie na Litwie (1863–1864)

Uwięzienie mego brata Aleksandra

Wkrótce doszła do nas okropna wiadomość o uwięzieniu brata mego Alek-sandra i wysłaniu jego do Ufy, tudzież o nałożeniu na ordynację sekwestru1 . Straszny to był cios dla nas, a niezasłużony, gdyż znając polityczne poglądy brata mego, pewni byliśmy, że jest niewinien i że padł ofiarą intrygi czerwoń-ców, w samej rzeczy tak było i na ich pamięć i głowę miotam przekleństwo brata i Polaka. Brat mój Aleksander, jako ordynat, majętny i śmiało przeciw powstaniu idący, zbyt stał im w oku, aby fałszywym nikczemnym donosem nie miał być zgubionym. Zbyt łatwo to im przyszło – towarzysz z uniwersy-teckich czasów, a jego przyjaciel Anderson2 przy nim na Litwie bawiący, za powód im przysłużył. Przekupili dwóch nikczemników, donosu usłuchano, a mego brata schwytano, osądzono i wysłano. Anderson, do granicy żandar-mami dostawiony, przybywszy do Anglii, zjadliwą broszurą opisującą to zda-rzenie sowicie się zemścił i wywołał interpelację w parlamencie3. Z czasem poszło to w zapomnienie, przeklęty czerwońców motłoch coraz bardziej się szerzył i krajem owładnął, pchnął go w otchłań powstania, aby w krwawej zawierusze w mętach nierządu łatwiej obłowić się mogli. Szlachta zawiniła słabością, mając na czele zacnego hrabiego Andrzeja Zamoyskiego4, który

1 Sekwestr (z łac. sequester) – w tym przypadku przymusowe przejęcie zarządu ma-jątku przez państwo.

2 Fortescue L. M. Anderson (1832–1870), pastor związany z kościołem baptystów. 3 Chodzi o broszurę F. Andersona, Seven months’ residence in Russian Poland in 1863,

London–Cambridge 1864 (wydanie polskie: Siedem miesięcy w rosyjskiej Polsce roku 1863, Kraków 2014).

4 Andrzej Artur Zamoyski (1800–1874), syn Stanisława Kostki (1775–1856) i Zofii z Czartoryskich, brat generała Władysława Zamoyskiego. Ziemianin, działacz gospodar-czy i polityczny w Królestwie Polskim. Od 1825 r. dyrektor Wydziału Rolnictwa i Handlu w KRSWP Królestwa Polskiego. Po powstaniu listopadowym jeden z głównych rzeczni-ków pracy organicznej. Prezes Towarzystwa Rolniczego (1858–1861). Przeciwnik Alek-sandra Wielopolskiego, domagał się autonomii dla Królestwa Polskiego i pozostałych ziem Rzeczypospolitej włączonych do Rosji. W 1862 r. wydalony przez Rosjan z Króle-stwa; przebywał na emigracji w Paryżu i Dreźnie. Od 1868 r. mieszkał w Krakowie. Od

— 130 —

w popularność się bawiąc, nie miał najmniejszych politycznych zdolności ani przewidzenia. Margrabiego Wielopolskiego5 nie pojęto i nie oceniono, wreszcie za zdrajcę uważano, a on jedyny przecie, jako mąż stanu, żeby miał w kraju poparcie, z rządem prawym do porozumienia by doszedł i wszystko uratował. Lecz Bóg chciał widocznie Polskę ukarać, odejmując jej wszelki rozsądek i oddając ją w ręce ohydnej tłuszczy czerwońców. Łzawa, ciężka to kara, równa przewinieniu! Do dna myśmy ją spełnili – grzechy, krwią na-szą zmazane, wołają o litość do nieba. Miłosierdzie Boże, nigdy nieustające usłyszy jęki całego Narodu i natchnie łagodnym zapomnieniem tych, co nami rządzą, a piekielne ognie otworzy dla czerwońców, bezwyznaniowców i so-cjalistów, tych największych wrogów naszych.

W listopadzie 1863 r[oku] wezwany do kraju, do zastąpienia brata mo-jego Aleksandra w zarządzie ordynacją, opuściłem Drezno, a ponieważ tę-skno mi było za przyjacielem moim Stanisławem Czapskim, wstąpiłem do niego do Bukowca, położonego w Prusach Zach[odnich] między Bydgoszczą a Gdańskiem. Bolesne było nasze spotkanie, obudzające tyle cierpień serca, tyle smutnych wspomnień, ale dobrze nam było spędzić kilka dni z sobą, co-śmy się rozumieli i w stracie naszej podwójnie się pokochali. Boleść podnie-ca zwykle przyjaźń, a w smutku najlepiej przyjaciela się poznaje. Bukowiec, choć wówczas w żałobie, był dość ożywiony, bo cała rodzina Czapskiego w nim jeszcze przemieszkiwała. Poznałem więc matkę jego i trzy jego siostry: Matyldę, Jadwigę i Józefinę. Stara hrabina Michalina Czapska, żona Fran-ciszka z pruskiej linii Czapskich, a córka Stanisława Czapskiego6 pułkownika

1824 r. mąż Róży z Potockich (1802–1862), z którą miał pięciu synów, m.in. Władysława, oraz trzy córki; SB XIX, s. 663.

5 Aleksander Wielopolski (1803–1877), syn Józefa (1777–1816) i Eleonory z Dem-bińskich. Odbył studia prawnicze i filozoficzne w Warszawie, w Paryżu i w Getyndze. Zwolennik polityki „rozumnej” ugody z Rosją. Naczelnik Rządu Cywilnego w Królestwie Polskim (1862–1863). Zreorganizował i spolonizował administrację, przywrócił szkolnic-two polskie oraz Szkołę Główną w Warszawie. Z jego inicjatywy wprowadzono oczyn-szowanie chłopów i równouprawnienie Żydów. Jego polityka poniosła klęskę w wyniku wybuchu powstania styczniowego. W lipcu 1863 r. zrezygnował ze stanowiska i wyje-chał do Drezna, gdzie mieszkał aż do śmierci. Dwukrotnie żonaty: z Teresą z Potockich (1806–1831) i Pauliną z Potockich (1813–1895), z którą miał trzech synów: Zygmunta (1833–1902), Józefa (1834–1901) i Władysława (zm. w 1849); SB XIX, s. 646.

6 Stanisław Hutten-Czapski (1779–1844), syn wojewody chełmińskiego Franciszka i Weroniki z Radziwiłłów, siostry księcia „Panie Kochanku”. W 1811 r. otrzymał w spad-ku po matce dobra kiejdańskie. W 1812 r. wystawił 22. Pułk Piechoty i na jego czele wziął udział w wyprawie na Moskwę. Walczył m.in. w bitwie nad Berezyną. Kawaler Virtuti Militari i Legii Honorowej. Przebywał do 1815 r. w Paryżu. Zagrożony sekwestrem ma-jątków, powrócił do Kiejdan. Żonaty z Zofią z Obuchowiczów, z którą miał trzech synów: Mariana (1816–1875), Edwarda (1819–1888) i Adolfa (1820–1878), oraz córkę Michalinę

— 131 —

wojsk litewskich w 1812 [roku], kolegi mego dziada, była cioteczną wnucz-ką księcia Radziwiłła „Panie Kochanku”7, gdyż jej ojciec z sióstr księcia się rodził. Wielkich zalet ta pani, najlepszego serca, lecz szalonej patriotycznej egzaltacji. Uroiła sobie, że jej córki powinny [się poświęcić] dla dobra kraju i jego obrońców, i wszystkie za obskurnych powstańców wydała, nie wartych tak pięknie urodzonych, miłych i uprzejmych panien, toteż wszystkie trzy naj-nieszczęśliwsze mają pożycia, a Jadwiga, co za Ordęgę wyszła, dawno już nie żyje8 .

Był też wówczas w Bukowcu Kazimierz Czapski9 brat młodszy Stanisła-wa, odpoczywający na świeżych laurach eksgenerał powstańczy, tęgi a dziel-ny, przystojny dwudziestoletni chłopak, mój rówieśnik, a już bojowa powaga lesistych zastępów. Choć byliśmy zupełnie przeciwnego zdania [w] politycz-nych naszych przekonaniach, nie można było nie kochać i nie cenić tego mło-dego człowieka, tak pięknej duszy i tak mężnego, szlachetnego charakteru. W parę lat później ożenił się z hrabiną Marią Grabowską10 z pruskiej linii; przecudnej urody, rzadkich wdzięków, niepośledniego rozumu i wielkich cnót kobietą. Miał z nią czworo dzieci, a sprzedawszy rodowe swe Poledno, osiadł w Księstwie [Poznańskim] w majątkach żony. Straciwszy zaś prawie wszyst-ko na niepotrzebnych niefortunnych gospodarskich przedsięwzięciach, tak do serca przejął, że dostawszy pomieszania zmysłów, w parę lat umarł nieborak w kwiecie wieku, ogólnie kochany i ceniony.

Wróciwszy na Litwę, zastałem w Grodnie wielki zjazd ościennych oby-wateli, osiadłych tam dla uniknięcia wiejskich niepokojów. Powstanie było

(1818–1889), żonę Franciszka Hutten-Czapskiego; J. Iwaszkiewicz, Czapski Hutten Sta-nisław (1779–1844), w: PSB, t. 4, s. 194.

7 Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku” (1734–1790), wojewoda wileński, generał-lejtnant, starosta lwowski, X ordynat nieświeski, VIII ordynat ołycki, VII pan na Białej, właściciel Birż, Dubinek, Kiejdan. Był najzamożniejszym magnatem w I Rze-czypospolitej. Jego majątek obejmował m.in. 16 miast, 683 wsie i 25 wójtostw; J. Michal-ski, Radziwiłł Karol Stanisław zw. Panie Kochanku (1734–1790), w: PSB, t. 30, Wrocław 1987, s. 248–262.

8 Jadwiga Ordęga z Hutten-Czapskich (1843–1869), córka Franciszka i Michaliny z Hutten-Czapskich, żona Władysława Symforiana (1828–1896). Zmarła, rodząc córkę Michalinę (1869–1922), żonę Aleksandra Laskiego.

9 Kazimierz Hutten-Czapski (1842–1879), syn Franciszka i Michaliny z Hutten-Czap-skich, brat Stanisława i Aleksandra. Podczas powstania styczniowego dowodził oddziałem strzelców w randze podpułkownika. Ziemianin, właściciel Poledna, a po śmierci brata tak-że Bukowca. Po ożenieniu się w 1866 r. z Marią z Goetzendorf-Grabowskich zamieszkał w jej rodzinnych majątkach w Poznańskiem. Miał z nią trzech synów.

10 Maria Hutten-Czapska z Goetzendorf-Grabowskich (1838–1893), córka Edwarda i Józefy z Kościelskich, właścicieli Grabowa.

— 132 —

stłumione, lecz zdarzało się jeszcze spotykać resztki band rozbitych, a tak na-zwane „kozackie letuczyje otriady”11 zmiatały z nich kraj cały, rabując i paląc dwory, wsie i szlacheckie osady, gdzie się mieli powstańcy ukrywać. Ta zima i cały rok przyszły, czyli 1864, były [to] najcięższe chwile dla biednej naszej Litwy, chwile odwetu i kary, panowanie szubienicy, całoroczne jęki w więzie-niach, srogie sądy i zsyłki na Sybir tysiąca biedaków, wreszcie ruina mienia publicznego, sekwestry i konfiskaty. Dużo księży padło też ofiarą, choć po większej części sami winni byli, gdyż wojowali intrygą i mieczem, zaparłszy się powołania swego, czyli duszpasterstwa w cichości i miłości Boga i bliź-niego.

Ciężkie, mozolne, kosztowne, a nad mój wiek trudne przejść musiałem starania, nim zdołał[em] wyrwać ordynację spod sekwestru i spod ogólnego prawa przymusowej sprzedaży dóbr osób politycznie skompromitowanych.

11 Kozackie letuczyje otriady (ros.) – kozackie oddziały lotne.

52. Kazimierz Hutten-Czapski, 1863

— 133 —

Kosztowało to przeszło dwanaście tysięcy rubli, wydane na częste podróże do Wilna i sześciomiesięczny mój pobyt w Petersburgu. Winienem przy tej okoliczności pochlebne wspomnienie dla generała Aleksandra Swieczyna12, dalekiego naszej rodziny koligata, dla bliskiego mego krewnego hr[abiego] Konstantego Ożar[ow]skiego13, wiele mogącego u Murawiowa, przy którym służył, jako krewny; dla gen[erała] Dochturowa, szefa ówczesnego kancelarii generał[a]-gubernatora14, wreszcie dla samego litewskiego rządcy gen[era-ła] Potapowa15, gdyż od tych panów doznałem wiele dobrych rad i pomocy.

12 Aleksander Aleksiejewicz Swieczyn (1823–1896), generał, uczestnik wojny krym-skiej i podboju Kaukazu. Z Bispingami spokrewniony przez Golicynów.

13 Konstanty Ożarowski (1795–1893), kamerjunkier dworu cesarskiego, urzędnik do specjalnych poruczeń generała-gubernatora wileńskiego.

14 Dmitrij Pietrowicz Dochturow (1838–1905), generał kawalerii, uczestnik wojen na Kaukazie i przeciw Turcji. Jako podpułkownik był oficerem do specjalnych poruczeń do-wódcy Wileńskiego Okręgu Wojskowego. Szefem kancelarii wileńskiego generałguberna-torstwa był w tym czasie radca stanu Aleksandr Dimitriewicz Tumanow.

15 Aleksandr Lwowicz Potapow (1816–1886), generał-major. Uczestniczył w kampa-nii węgierskiej 1849 r. i w wojnie krymskiej. Oberpolicmajster Petersburga, reorganizo-wał policję w Warszawie (1860). Szef sztabu Korpusu Żandarmów i zastępca generała--gubernatora Murawiowa w Wilnie (1864–1865) i jego następca (1868–1874). W latach 1874–1876 kierował III Oddziałem i Korpusem Żandarmów.

53. Michaił Nikołajewicz Murawiow (Wieszatiel) w Wilnie (około 1863)

— 134 —

Gen[erał] Dochturow, będąc ze mną w przyjaznych stosunkach, sam mi na przykład podyktował prośbę, którą uwzględniając, gen[erał] Potapow z nie-sprawiedliwego prześladowania ordynację naszą wyratował.

W Grodnie jako krwiożerczy satrapa panował gen[erał] Skworcow16, tym bardziej niebezpieczny, że to był człowiek niepospolity, administracyjnych talentów, były żandarm, wreszcie nieustannej i najbardziej szczegółowej pracy urzędnik. Wszystko więc przez niego przechodzić musiało, a nic oka jego nie uszło. Chętnie się pastwił nad ofiarami i miał sobie za najwięk-szą przyjemność oznajmiać na publicznych audiencjach osobiście: „Że pani męża powieszą lub ojca pańskiego do ciężkich robót ześlą”. Czasem nawet przesadzał srogość kary, aby pastwić się widokiem łez i boleści u ofiar nie-winnych. Jest to człowiek, który w całym mym życiu najwięcej krwi mi zepsuł, a ciągłe z nim spotkania z powodu interesów brata mego Aleksandra musiałem opłacać tysiącznymi upokorzeniami lub o własne życie nieustan-ną obawą. Raz tylko udało mi się mu odpłacić najbardziej srogiej pogardy wejrzeniem. Było to w Petersburgu, nazajutrz po nominacji następcy jego księcia Kropotkina17, nader ujmującego człowieka, a dobrze mi znanego, który dziwnym trafem w tychże gwardyjskich kazarmach18 miał mieszkanie i tychże samych schodów używał co i Skworcow. Otóż gdym wszedł na au-diencję do księcia Kropotkina, spotkawszy tam ohydnego tego człeka, dłu-gom patrzał w oczy szyderczym moim wzrokiem i ani mu się skłoniwszy, dumnie koło niego przeszedłem.

Lecz wracam do chwili powrotu mego z zagranicy do Grodna. Forma wówczas wymagała, że wracający do kraju musieli natychmiast gubernatoro-wi miejscowemu się jawić. Otóż skorom przed Skworcowem stanął, pierwszy raz w życiu miałem do czynienia z podobnym autokratą, a nie umiejąc dobrze po rusku się wysławiać, istne męki przechodzić musiałem podczas wopro-sow19, które gubernator osobiście mi zadawał.

– Zaczął od tego – „brat pański Aleksander do głębi Rosji do Ufy wysłany, majątek mu zabrany, i pana wyślę, bo pewno byłeś w szajce”.

16 Autor używa form: Skwarcoff, Skwarcow; właśc.: Skworcow. Chodzi o Iwana Niko-łajewicza Skworcowa (1817–1882), który od 1835 r. służył w armii rosyjskiej. Od 1848 r. w Korpusie Żandarmów, gdzie w 1863 r. został dowódcą 4. okręgu żandarmerii w Wilnie. Jako generał-major był gubernatorem guberni grodzieńskiej (1863–1868). Od 1874 r. jako generał-lejtnant służył w sztabie generalnym.

17 Dmitrij Nikołajewicz Kropotkin (1836–1879), książę, służył w armii, w 1868 r. mia-nowany generałem-majorem. Gubernator grodzieński (1868–1870) i charkowski (1870–1879). Zabity w zamachu.

18 Kazarmy (ros.) – koszary.19 Woprosow (ros.) – pytań, nagabywań.

— 135 —

– Ja na to: „wszak paszport mój jawiony20 wczoraj przy przejeździe grani-cy najlepiej zbija pańskie mniemanie, wreszcie od roku mieszkałem zagrani-cą, a dowodem tego wiza ambasady ruskiej w Paryżu”.

– „To pewnie drugi brat pański [Józef] był w powstaniu?”.– „I na to przystać nie mogę, odrzekłem, bo wiem przez listy, że brat mój

najmłodszy do powstania wcale nie należał, również jak i ordynat, który za-wsze był przeciwny rewolucyjnemu powstańczemu ruchowi i padł ofiarą fał-szywych, złośliwych czerwońców donosów”.

– A Skworcow w popędliwym tonie wykrzyknie: „Po co miał przy sobie Anglika, który z nim jeździł do lasu, a potem, jakeśmy za granicę Rosji wy-rzucili, szkalował nas wszystkich?”.

– Ja mu na to rzekłem: „Jeśli jeździli do lasu, to pewno przez amatorstwo polowania, a co do pana Andersona, uniwersyteckiego kolegi mego brata, jego przyjaciela, to nie nasza wina, że w broszurze przez niego w Londynie wydanej, a wskutek jego więzienia w Grodnie i w interpelacji w angielskim parlamencie czynionej, były wzmianki o tutejszych rozruchach i karach za takowe wymierzanych”.

– „Ja za panem będę najsrożej śledził, a za najmniejsze polityczne przekro-czenie zginiesz jak brat”.

Po tym dictum acerbum21 odprawił mnie dość grzecznie.

Stosunki w Grodnie

Podczas tej zimy wcale z Grodna nie wyjeżdżałem, a wkrótce odwiedził mnie mój brat Józef i czas jakiś ze mną zabawił. Grodno było przepełnione naszymi krewnymi i znajomymi. Marszałkiem gubernskim był Julian Krzy-wicki, pierwszy marszałek z ręki rządu22, a nie od wyboru szlachty, jak ostat-ni Kalikst Orzeszko23. Ze wszech miar zacny człowiek, lecz bez hartu du-

20 Jawiony – przedstawiony.21 Dictum acerbum (łac.) – gorzka prawda.22 Julian Krzywicki (1806–1869), syn Ksawerego, dziedzic dóbr Wola Sapieżyńska

i Zelwiany. Radca stanu, marszałek guberni grodzieńskiej (1863–1867). 23 Kalikst Orzeszko (1822–1891), syn Nikodema. Ziemianin, właściciel dóbr Zakozie-

le i Dolsko, liczących ponad 15 000 ha. Kamerjunkier Aleksandra II (1853–1861), radca dworu i marszałek guberni grodzieńskiej (1853–1861). Członek głównej komisji kwestii włościańskiej w 1858 r. Wspierał powstanie styczniowe. Dzięki stosunkom w Petersburgu uniknął zesłania; pozwolono mu spieniężyć majątek i wyjechać do Włoch, gdzie spędził

— 136 —

szy i nieodpowiedni, trudnemu wprawdzie na te straszne czasy obowiązkowi przedstawiciela szlachty, która wówczas w naszych guberniach za najpośled-niejszą kartę ruskiego społeczeństwa uchodziła.

W hotelu Römera, gdziem osiadł, mieszkała też ciotka moja Gabriela z Bi-spingów Włodkowa z dwoma młodszymi córkami, Teresą24 i Leontyną, Alek-sandrostwo Radowiccy z Krasnej25, Władysław Wołłowicz z Rohoty, Ksawe-ry Grabowski26, January Mikulski i wielu innych. W mieście zaś [przebywali:] książę Konstanty Czetwertyński, największa w kraju powaga27, Michałowie Wołłowiczowie ze Świacka28, Krasiccy z Samojłowicz29, Konstant[yn]owie Krzywiccy z Zelwian30, Konstant[yn]owie Niezabytowscy z Oleszewicz31, Szyrmowie ze Sporowa32, Pileccy, Tarasowicze, Ryszard Daszkiewicz33 z żoną Teresą z Jundziłłów34 i wiele innych obywatelskich domów, z którymi się znano i codziennie obcowano.

resztę życia. Żonaty z Emilią ze Skirmuntów (1833–1905), z którą miał córkę Emilię Hor-tensję (1864–1937). Zmarł w Mediolanie. Jego stryjecznym bratem był Piotr Orzeszko, mąż Elizy Orzeszkowej.

24 Teresa Włodek, córka Feliksa i Gabrieli z Bispingów.25 Aleksander i Aniela Radowiccy, właściciele Krasnej. W 1863 r. udzielali pomocy

powstańcom. Mieli córki Alicję i Gabrielę.26 Ksawery Grabowski (1827–1871), właściciel Teolina, Ostaszyna i Raśnej.27 Konstanty Światopełk-Czetwertyński (1792–1871), syn Antoniego i Kolety z Cho-

łoniewskich. Właściciel licznych majątków m.in. dóbr Skidel. W 1813 r. mianowany przez naczelnika Wileńskiego Okręgu Szkolnego Adama Jerzego Czartoryskiego wizytatorem guberni wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej. Współpracując z Tadeuszem Czackim, przy-czynił się do rozwoju polskiego szkolnictwa na Wołyniu. Kamerjeger cara Mikołaja I. Rze-czywisty radca stanu, w latach 1824–1834 marszałek guberni grodzieńskiej, przeciwnik powstania listopadowego. Ożeniony w 1824 r. ze swoją kuzynką Karoliną (1804–1859), córką Dymitra Światopełk-Czetwertyńskiego (1772–1859). Miał z nią trzech synów i trzy córki.

28 Michał Wołłowicz (1812–1879) z żoną Teresą z Ronikierów (1845–1900), właści-ciele majątku Świack i Jasionówka oraz znanej stadniny.

29 Wacław Krasicki (1823–1897) i Helena z Oskierków (1834–1902), właściciele Sa-mojłowicz, gdzie w 1864 r. znajdował się jeden z ośrodków ruchu powstańczego.

30 Konstanty Krzywicki (1805–1865) i Pamela z Oskierków, właściciele majątku Ze-lwiany. Konstanty był kuratorem gimnazjum grodzieńskiego (1851).

31 Konstanty Niezabytowski (1840–1883) i Celestyna z Kamieńskich (1830–?), wła-ściciele majątku Oleszewicze.

32 Stefania z Włodków i Ignacy Szyrmowie, właściciele majątku Sporów.33 Ryszard Daszkiewicz (1804–1873), ziemianin, właściciel majątku Wojciechowsz-

czyzna.34 Teresa Daszkiewicz (1830–1909) z Jundziłłów, córka Wiktora (1790–1862) i Teresy

z Cichockich (1799–1858), od 1850 r. żona Ryszarda, z którym miała syna Dymitra i cór-kę Teresę Małgorzatę.

— 137 —

54. Grodno – ulica Dominikańska z hotelem Römera, 1867 (rys. Napoleona Ordy)

Choć skutki powstania fatalnie na fortunę odczuwać się dawały, dawnego hulaszczego życia zwyczaje od razu ustać nie mogły, a gra [w] kart[y] w ho-telu Römera była karygodną. Właściciel hotelu Seweryn Romer, grodzieński powiatowy marszałek35, był gry wielkim zwolennikiem, a January Mikulski niemniej wyciągał całą naszą młodzież. Typ to był iście hulaszczy, jaki nie-łatwo i nieprędko wrócić może. W kilku więc słowach wam go naszkicuję. January Mikulski, syn Stefana i Marii z Felkerzambów, primo voto Wołło-wiczowej, matki Michała powieszonego w 1832 r[oku], secundo Mikulskiej, urodził się w 1824 r[oku] – [zmarł w] 1889 r[oku]. Cioteczny brat ojca mego, był typem dawnego bałaguły36 i birbanta, gracz namiętny i niepoprawny, lecz przy tym, jak to zresztą nieraz w podobnych bywa charakterach, najlepszego serca człowiek, uczciwy, niesłychanie uczynny, przyjacielski, popularno-ru-

35 Seweryn Romer (1819–1906), ziemianin, właściciel majątku Terliszki i Janopol oraz Dowgieliszki. Marszałek szlachty powiatu grodzieńskiego. Mimo że nie brał udziału w powstaniu 1863 r., został skazany na zesłanie do Kostromy. Po wstawiennictwie rodziny i przyjaciół kara została anulowana.

36 Bałaguła (starop.) – hulaka, zawadiaka.

— 138 —

baszny, toteż ogólnie był lubiany i wielu miał przyjaciół. Taki człowiek żenić się nie powinien, jednak dał się do tego kroku namówić. W 1850 r[oku] stanął u ołtarza z Kamilą Kieniewiczówną, z Horwat[t]ównej rodzącą się, panną na-der starannie wychowaną, lecz w najwyższym stopniu egzaltowaną. Niedo-brane było to też stadło, a po stracie małej dzieciny January żonę opuścił i do rodziców w Mozyrskie odesłał. Posag na ten czasy pokaźny, bo [czterdzieści] tysięcy rubli czyniący, pewnego wieczora był przegrany, nie było więc innej rady jak majątek sprzedać, aby żonę skwitować, i tak też się stało. Nie pozo-stało mu wówczas nad paręset rubli, czwórkę tęgich koni, natyczankę37 i wier-nego sługę Antoniego. Odnowiło się więc hulaszcze życie, z jedyną podstawą zielonego stolika i rozlicznych romansików. Tak było do 1857 r[oku], w któ-rym January Mikulski stracił matkę i osiadł w odziedziczonym rodzinnym Zdzitowie. Rządził nim z lat ze dwadzieścia i wzorowym gospodarstwem znacznie wartość tej ziemi podniósł. Zbrzydziwszy potem wiejski spokój, najnierozsądniej pozbył się Zdzitowa, gdzie były groby rodziców i tylolet-nia gościnność panowała. January Mikulski z niemałym kapitałem tułał się między Grodnem a Warszawą, wreszcie kupił dom w Pińsku i na stałe miesz-kanie miał się tam przenieść, gdy śmierć prawie niespodziewanie w oczy mu zajrzała. Zmarł w Warszawie, lecz przedtem najprzykładniej z obowiązkami dobrego katolika się pogodził, błędy swe retraktował38, żonę przeprosił i miał tę pociechę, że ta zacna kobieta, która go kochać nie przestała, zjechała z Rzy-mu, gdzie stale mieszkała, aby ostatnich dni kilka mężowskich pielęgnowa-niem otoczyć i oczy mu zamknąć. Fakt to iście rzadki i ciekawy.

Lecz wracam do Grodna i do zimy 1864 r[oku], i do strasznych tych cza-sów, a że były ohydne, to wam powiem, że z rozkazu Skworcowa wydano wielki bal składkowy w dniu powieszenia kilku powstańców i zmuszono nas policją do brania w nim udziału. Córki gubernatora same nas do tańca prosiły, a jak w tym razie odmówić! Nigdy nie zapomnę obrzydzenia naszego i konfu-zji, żeśmy się w podobnym znajdowali towarzystwie.

Muszę wam nadmienić, jak ten człowiek skończył, aby już nigdy o nim nie wspominać – trzeba w dalsze czasy nieco się cofnąć i wam powiedzieć, że żył jeszcze w początkach bieżącego stulecia sławny podstoli Walicki39, który szczęśliwą, a jak powiadano, nie zawsze uczciwą grą wielki zrobił majątek

37 Natyczanka – rodzaj czterokołowego pojazdu konnego, często resorowanego, z nad-woziem wyplatanym, niekiedy z budą, używanego na Kresach Wschodnich w XIX w.

38 Tu: naprawił.39 Michał Walicki (1746–1828), w latach 1789–1791 podstoli koronny. Awanturnik,

karciarz i polityk, od 1801 r. członek Warszawskiego TPN i filantrop. Zaufany domu Soł-tyków, pozostający w bliskiej przyjaźni z królem Stanisławem Augustem.

— 139 —

i przepysznych rzeczy stał się wła-ścicielem. Miał znaczne dobra pod Grodnem, Jeziory, i tam chował wszystkie swe skarby. Umierając bezdzietnym, wszystko zostawił swemu krewnemu Kornelowi Wa-lickiemu40, wielkiemu dziwakowi, niesłychanie gwałtownego tempera-mentu, który pobudzał go nawet do okrucieństw nad podwładnymi swy-mi. Powiadali naoczni świadkowie, że pan Kornel popadłby o to pod sąd, żeby nie powstanie, w którym nie wiem czy był zamieszany. Z aureolą męczennika wywieziono go na Sy-bir, a majątek z przepięknymi zbio-rami skonfiskowano. Isprawnik41 grodzieński Magnus i gubernator Skworcow wykradli najpiękniejsze sprzęty, a szczególnie brylantami wysadzane tabakiery z czasów Ma-rii Antoniny. Wyratowano jedynie przepiękny i jakoby jedyny w swoim ro-dzaju brylant różowy; widziałem go w Grodnie w ręku pani Czechowskiej, wielkiej Walickiego przyjaciółki, która gdzieś za granicą spieniężyć [go] ka-zała i tym utrzymywała do późnych lat zesłanego przyjaciela42. Otóż Walicki, dowiedziawszy się o splądrowaniu swych skarbów, udał w drodze chorego i zatrzymał się w Petersburgu. Tam w więzieniu podał prośbę do ministra Wałujewa43, że ma ważne mu rzeczy wyjawić. Stawiono go przed ministrem.

40 Leopold Kornel Walicki (1828–1876), właściciel fabrycznego miasteczka Jeziory i kilku wsi w guberni grodzieńskiej. W 1863 r. skazany na konfiskatę majątku i osiedlenie w Wiercholeńsku w guberni irkuckiej. Wskutek starań rodziny i przyjaciół przeniesiony do Irkucka, gdzie został bibliotekarzem biblioteki syberyjskiej.

41 Isprawnik (ros.) – urzędnik policyjny.42 O historii tego kamienia inaczej (szafir ten miał być sprzedany w 1850 r. Czartory-

skim) zob.: J. Pezda, Młodzieniec z szafirem. O nieudanej próbie sprzedaży obrazu Rafa-ela Portret młodzieńca, „Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie”, t. 5, s. 169–171.

43 Piotr Aleksandrowicz Wałujew (1815–1890), od 1831 r. służył w administracji państwowej, m.in. gubernator Kurlandii (1853–1858), dyrektor departamentu w Mini-sterstwie Skarbu Państwa, minister spraw wewnętrznych (1861–1868), skarbu państwa (1872–1879) i premier rządu rosyjskiego (1879–1881); Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, t. 5, Санкт-Петербург 1891, s. 437–440.

55. Piotr Aleksandrowicz Wałujew (mal. Iwan Kramskoj)

— 140 —

Walicki, czując się zgubionym i na wieki z Jeziorami się pożegnawszy, całą ohydę Skworcowa postępków wyjawił i całość swych wielkiej wartości zbio-rów do Ermitażu44 ofiarował. Posłano na zjazdy do Grodna i Jezior pewnego urzędnika, złodziejstwo Skworcowa stwierdzono i to ostatecznie go zgubiło odebraniem gubernatorstwa. Zmarł on w rok [później] w niełasce.

Seans spirytystyczny Ronikiera

Otóż podczas zimy 1864 r[oku] różnie nam czas w Grodnie chodził, a czasami zajmujące były chwile – między innymi pamiętam wieczór w ho-telu Römera, na którym poznałem hr[abiego] Adama Ronik[i]era, sławnego magnetyzera45. Młodzież, ciekawa widzieć osoby uśpione snem magnetycz-nym, uprosiła hr[abiego] o małe tego próby, lecz wkrótce się okazało, że nikt stanąć do tego nie śmiał. Czując w sobie siłę oporu, jak zwykle u osób nerwowych bywa, chętnym przystał na sen magnetyczny, nie wierząc mu wcale. Roniker usadowił mnie na wygodnym fotelu, stanął naprzeciw mnie, potem nawet ukląkł, a wpatrując się we mnie iście szatańskimi, dużymi swymi czarnymi oczami, dokonywał zwykłych magnetycznych ruchów rę-kami, ściskał mi skronie, nakazywał mi usnąć, a coraz głębiej się we mnie wpatrując, chciał całą swą siłą, duchem i ciałem mym zawładnąć. Trwało to kwadrans cały – hrabia widocznie z sił opadł, potem się oblewał, jam wal-czył z jakimś dziwnym nieprzyjemnym uczuciem, jakby z bojem o życie – skronie mnie biły, krew zdawała się podwójnie we mnie jakby ogniem krą-żyć, alem i zwyciężył. Ronik[i]er ustąpił, wyznając swą niemoc nade mną. Lecz co się w salonie dziać zaczyna! Oto siła wydanego magnetyzmu tak ogólnie działała, że kuzynki moje Włodkówny, młody oficer baron Oskar von Stempel, brat mitawskiego mego przyjaciela (obecnie generał kawale-rii), mimo woli usnęli. Wielki stąd popłoch i śmiech ogólny – Lila Włodek,

44 Ermitaż – jedna z największych na świecie galerii sztuki w Petersburgu ufundowana przez Katarzynę II.

45 Adam Aleksander Ronikier (1812–1873), ziemianin, właściciel folwarku Rozbrat w Warszawie oraz majątku Korytnica w Siedleckiem. Był głośnym okultystą, który w dru-giej połowie lat trzydziestych XIX w. nabył bibliotekę Załuskich z Trzeszczan. Przyjęty w 1839 r. w Rogalinie przez Rogera Raczyńskiego do Zakonu Różokrzyżowców. Po po-bycie w latach 1841–1845 we Włoszech urządził laboratorium alchemiczne. Organizował także seanse spirytystyczne; L. Hass, Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821–1999. Słownik biograficzny, Warszawa 1999, s. 422.

— 141 —

napiwszy się nieco wody zamagnetyzowanej przez Ronik[i]era, również i baron, zaraz się ocknęli, ale panna Teresa wciąż spała i spała. Stała się jasnowidzącą – przepowiadała, że spać będzie do dziewiątej godziny na-zajutrz, lecz że ten jej sen magnetyczny wracać będzie przez dni dziewięć w tych samych godzinach. Przeniesiono więc pannę do salonu matki i po-łożono na dwóch fotelach, aby wygodnie spoczywała – sen miała nieprze-rwany, lecz ciężki! Nieraz wydawała jęki, jakby cierpiała – przy tym była blada, zimna, jakby kataleptyczną siłą skostniała. Rodzeństwo, nie dając temu wiary, budziło ją, lecz nadaremnie – brat nawet wepchnął jej szpilkę w prawą nogę, lecz ani krwi, ani jęku nie wydała. Ronik[i]era nie chcia-ła ani na chwilę od siebie uwolnić, trzymając go za rękę, tak że biedny magnetyzer nie mógł temu dać rady i całą noc przepędził na krześle przy uśpionej ofierze. Śpiąca była jasnowidzącą do takiego stopnia, że Ronik[i]er, rozkazując jej przenieść się duchem w oddalone miejsca, dał nam dowo-dy tej niezrozumiałej potęgi magnetycznego wpływu. Widziała na przykład kilka osób w Paryżu zamieszkałych i za ich krokami śledziła – między in-nymi i starszego swego brata Szczęsnego Włodka, wychodzącego z jednej z najsławniejszych kawiarni paryskiej, co się potem listownie sprawdziło. Nareszcie wyrzekła – nie przebudzajcie mnie, bo spać muszę i dziewięć dni będę. Ten sen uchroni mnie od ciężkiej choroby. Skoro nazajutrz dziewią-ta rano nadeszła, raptem się ocknęła i w niemałej była konfuzji, skoro się dowiedziała, jakiej zabawnej awantury była heroiną. Wieczorem nazajutrz dużo osob u [Stefanii i Ignacego] Szyrmów się zebrało, a wszyscy ciekawi szczegółów magnetycznych seansów i zapowiedzianego dziewięciodniowe-go snu panny Teresy. I cóż wy na to, moi drodzy, powiecie? Może posądzi-cie mnie w mym opowiadaniu o przesadę, gdy się dowiecie; skoro ścienny w jadalni zegar dziewiątą wybił, sen magnetyczny ogarnął heroinę i znowu jasnowidzącą się stała. Dopiero potęga Ronik[i]era w całej swej mocy się pokazała, a ponieważ to była jego największa przyjemność, wpadł w parad-ny humor i dawaj dokazywać z magnetyzmem iście czarodziejskie sztuki. A sekretnie zamagnetyzował fortepian; pani Szyrmina, nic o tym nie wie-dząc, siada i gra z takim uczuciem i muzyki pojęciem, jakich na jawie nie była wcale zdolna – wreszcie sama usypia, a wciąż gra ładniej i czulej. To trwało pewno godzinę, nim Ronikier największym wysileniem woli od snu tego ją uwolnić zdołał. Tak moi drodzy, wszystko tom widział i całe towa-rzyskie nasze grono świadkiem tego było – jakże temu nie wierzyć! Jak to zwykle we wspomnieniach bywa, przeróżne fakty najbardziej do siebie nie-podobne duchem i zdążeniem i w ślad idą za sobą – to co piszę, niech wam służy do poznania kraju i ludzi, z którymi żyłem, niech was uświadomi, co generacja nasza widzieć i przecierpieć musiała.

— 142 —

Brzostowica

Niejeden z was nieraz przejedzie przez rynek w Brzostowicy i spojrzy na wspaniałą świątynię nad całym miasteczkiem górującą. Otóż wiedzcie, że to prastara fundacja Mniszchów i dawniejszy kościół katolickiego obrządku. Za-raz po powstaniu zabrano go na cerkiew. Jak złe duchy, diejatieli46 owcześni, czyli isprawnicy, a głównie pośrednicy, włościańscy komisarze tym kierowa-li. Wyrzuciwszy ze sklepów kościoła prastare prochy fundatorów Mniszchów, idących po nich Chodkiewiczów, Potockich i Kossakowskich, których kil-kanaście pokoleń tam się chowało, kazali te liczne trumny na środku rynku miasteczka w stos złożyć i podpalić. Możecie [sobie] wyobrazić grozę chwili, w której tyle ciał balsamowanych, tyle złotogłowów, sukien i różnych śmier-

46 Diejatiel (ros.) – działacz.

56. Brzostowica Wielka – ruiny kościoła Nawiedzenia NMP, widok obecny

— 143 —

telnych opon47 ogarniętych ogniem zostało! Naoczni świadkowie mi mówili, że dla strasznego widoku palących się trupów i okropnej woni mieszkańcy miasteczka na pole uciekali, a nawet Żydzi barbarzyństwu temu złorzeczy-li. Na koniec ścięto krzyż na rynku stojący i figurę św[iętego] Jana nad sta-wem od wieków będącą, a zawiązawszy za nie sznury, ciągano końmi po uli-cach miasteczka dla urągania. Bóg bluźnierstwu temu jednak nie przebaczył, a rząd, widząc faktu tego ohydę, kazał głównych tego sprawców sądownie ścigać i uwięzić. Szczerbow i Żydkowie pośrednicy i kilku zaciętych łotrów w więzieniu śmiercią i wysłaniem na Sybir odpokutowali.

Niebawem nadeszła wiosna, a z nią dużo osób na wieś z Grodna wróciło – tęskno mi było za Strubnicą i za rodzeństwem – pojechałem więc w wołkowy-skie strony, a siostra nasza [Teresa] z panną [Marią] Martin i kochaną naszą Weruleczką przybyły do Strubnicy na lato. Smutno nam było nie widzieć mię-dzy nami brata naszego Aleksandra i myśleć, że gdzieś tam pod Uralem wśród dziczyzny tuła się samotnie.

Aresztowania w Grodzieńskiem

Wtem 16 maja [1864 roku] jak grom spada na nas wiadomość, że mnóstwo osób poaresztowano: ciotkę [Aleksandrę] Sieheniową, wujów: Florentego Mikulskiego, Edwarda Twardowskiego48 i Adama Bychowca49, i wielu, wielu innych żandarmami do Grodna uchwycono, wreszcie, że posłano z całej Rosji sprowadzić wszystkie osoby tam wygnane, a donosami skompromitowane. Między nimi był też brat nasz Aleksander50; nam błysnęła nadzieja, że może go uniewinnią, skoro śledcze wojenne komisje się przekonają, o ile on niewi-

47 Opona (starop.) – okrycie, tkanina.48 Edward Twardowski (?–1866), syn Piotra, brata Józefa, rektora Uniwersyte-

tu w Wilnie, mąż Heleny ze Strawińskich. Ziemianin, właściciel dóbr Hołowiszcze. Za udział w powstaniu 1863 r. jego majątek został skonfiskowany, a on zesłany do Omska. Od 1864 r. przebywał w guberni tomskiej, gdzie zmarł na apopleksję.

49 Adam Bychowiec (1810–1868), syn Józefa (1778–1845) i Rozalii z Bispingów. Zie-mianin, z wykształcenia prawnik. Od 1840 r. mąż Izabeli z Jelskich (1820–1896). Pro-wadził postępowanie przeciw rządowi USA, próbując dochodzić swych praw do spadku po Tadeuszu Kościuszce. Właściciel dóbr majątku Adamków, Łysków, Zelzin, skonfisko-wanych w 1865 r. przez władze rosyjskie i sprzedanych na aukcji. Zesłany na osiedlenie w głąb Rosji, gdzie zmarł.

50 Aleksandra Bispinga władze policyjne rzeczywiście odesłały w czerwcu 1864 r. z zesłania do Grodna w celu dalszego śledztwa.

— 144 —

nien i sprawom powstańczym obcy. Natychmiast wróciłem do Grodna dla po-wzięcia języka, lecz wówczas niestety najsroższa prawda się pokazała. Cały grodzieński ostróg51 naszymi był przepełniony, pochwycono bowiem jednora-zowo przeszło sto osób z obywatelstwa, niby to w przeklętej sprawie powsta-nia zamieszanych. Zamieszkałem w Grodnie u Tadeusza Siehenia (w domu Beymana obok fary, tam gdzie umarł król nasz Batory), obaj dla ratowania, ile można było, najdroższych nam osób, on matki, ja brata. Dostęp do więzienia był najsrożej wzbroniony, a raz tylko na tydzień wskutek specjalnego pozwo-lenia gubernatora pozwalali nam widzieć się z więźniami w małej celi na to przeznaczonej, wobec kozaków i oficera dyżurnego. Bolesne, okrutne to były chwile; ile tam łez, ile jęków, ile ostatnich pożegnań, a przy tym ile nędzy.

51 Ostróg – twierdza, więzienie.

57. Grodno – Rynek z ratuszem i kościołem farnym Wniebowzięcia NMP, 1861 (mal. Napoleon Orda)

— 145 —

Tadeusz wziął na siebie staranie oswobodzenia naszych więźniów, a mnie dostało się w podziale pamiętanie o ich potrzebach finansowych, osobistych, wreszcie o karmieniu. Pozwolono nam posyłać im jedzenie do więzień i tam sposobem brat mój karmił ze swej kieszeni dwadzieścia przeszło osób. Żan-darmi strzegący naszych więźniów byli najbardziej przez nich użyci do ko-munikacji z nami. Poczciwi ci ludzie, godni szczerej od nas wdzięczności, przynosili nam codziennie karteczki i listy, a od nas brali ostrzeżenia potrzeb-ne dla naszych biedaków w tłumaczeniu się przed komisją. Niemało to nas wprawdzie kosztowało, bo trzeba było dobrze usługę ozłacać.

W jesieni, z powodu jeszcze większego napływu więźniów, przeniesio-no naszych z ostrogu do innych lokat – i tak mój brat i ciotka [Aleksandra] Sieheń osadzeni byli z wielu innymi u [sióstr] brygidek, których klasztor był ad hoc zabrany. Tam żeśmy mogli łatwiej i dłużej widywać [się] z nimi, bo przystęp, choć zawsze opłacony sowicie, nie był tak trudny. Pamiętam, że poczciwe s[iostry], widząc swą klauzurę zgwałconą, co nie bywało od cza-sów napoleońskich zastępów, rade były nam ułatwić spotkanie z drogimi nam osobami, a to w najdziwaczniejszy sposób, bo najczęściej w jakiejś ukrytej framudze lub w malutkiej celi, łącznie z kościołem, gdzie schodzą do przej-mowania przez kratę świętej komunii.

Muszę też wspomnieć w tym miejscu o pannie W..., tej zacnej, pełnej po-święcenia i energii kobiecie, która podczas tych smutnych czasów, mając sto-sunki przyjazne ze sławnym U...52, główną sprężyną śledczej komisji i rząd-cą więzień, nieopisaną niosła pomoc uwięzionym w protekcji i ulżeniu kary, wreszcie duszą była wszystkich składek na potrzeby biedniejszej między nimi klasy. Ona to przy wysyłce każdej kategorii więźniów odziewała ich, otulała jak mogła ciepłą odzieżą, dawała im wreszcie o tyle pieniędzy na daleką ich podróż, o ile składki na to pozwalały. Naraziła się ona nieraz na żarty naj-bardziej niedelikatne, na uszczypliwe przycinki, nieraz prosząc dla drugich, dla nieszczęśliwych współbraci, odeszła ze łzą w oku z próżnymi rękami, a jednak wiedziona li tylko miłością ludzkości nie brała tych obelżywych przykrości do serca i dalej postępowała drogą poświęcenia i najkompletniej-szego zaparcia się samej siebie. Wiem, że teraz w biedzie jest guwernantką w Moskwie, w nędznej, przyjaznej dla niej rodzinie, którą karmić dopomaga lekcjami prywatnymi dawanymi w mieście.

Smutno, a trzeba przyznać, choćby dla potępienia, że nie wszystkie nasze panie pamiętały i strzegły swojej godności i honoru kobiecego w tych strasz-

52 Chodzi o przewodniczącego grodzieńskiej komisji śledczej, pułkownika lejb-gwar-dii pułku siemionowskiego Ustiugowa (za tę informację dziękujemy panu Aleksandrowi Radziukowi).

— 146 —

nych czasach. Nie były to chwile do umizgów, kiedy rodziny całe tonęły we łzach i krwi, kiedy każda rodzina zabierała nam najdroższe istoty na długich lat męczarnie, a przecież te panie (których imiona wymieniając, mógłbym rzucić na wiekopomne potępienie, a przemilczam dlatego, że żyją jeszcze, a niektóre w bliskim są pokrewieństwie), pozbywszy się wszelkich uczuć przyzwoitości, szalały po mieście ze swymi ulubieńcami oficerami, a niejedna i w więzieniu romansami się bawiła, nie nazbyt przebierając. Powiadające, tak zwykle bywa w czasach naprężeń rewolucyjnych, ale tłumaczeniem tym nie dochodziły wcale do uniewinnienia.

Pierwszych dni grudnia ogłoszono więźniom wyrok sądu wojennej komi-sji. Ci, co byli przytomni temu ogłoszeniu, które się działo w głównej sali ko-misji, a odczytane zostało wobec zebranych wszystkich oskarżonych w głów-nym dziele rządu narodowego, powiadali mnie, że można było porównać okropność tej chwili do Sądu Ostatecznego, cała bowiem prawda wówczas się okazała, prawda oskarżeń z obopólnych wyjawień całej tej szatańskiej or-ganizacji rewolucyjnej przez zacnych jej członków. Dowiedział się wówczas każden, komu winien swe nieszczęście, kto go zdradził, kto kogo oczernił. Chwila publicznego obrzydzenia! Chwila podłości! A to przecież działo się tylko między obywatelami jednej guberni.

Ciotka [Aleksandra] Sieheń została uniewinniona, brat mój znowu do Ufy wysłany dla tej samej nieszczęsnej przyczyny, że po co miał przy sobie An-glika. Murawiow, skoro mu przedstawiono dzieło mego brata, własnoręcznie na nim napisał: „Wiem, że on nie [jest] winien ale trzeba malczyszkę53 na-uczyć nie mieć przy sobie Anglików, którzy czernią Rosję i błotem rzucają na jej urzędników, wrócić go więc do Ufy”. Mniej winni więźniowie uwolnieni byli na parę tygodni na porękę; mój brat był między nimi, a ten czas krótki, który z nami przepędził, były ostatnie chwile, w których mogliśmy nim się pocieszyć. [Dnia] 15 grudnia 1864 r[oku] wyjechał powtórnie do Ufy i ani mój brat Józef, ani moja siostra więcej go już nie widzieli; jam go raz w Grod-nie spotkał w l867 r[oku], ale chwilowo i w zbyt bolesnych okolicznościach, o których może lepiej wam nie wspominać!

Święta Bożego Narodzenia przepędziliśmy w Strubnicy, a zaraz potem wyjechałem na resztę zimy do Drezna, dokąd powoływała mnie babka Woy-czyńska. Wstąpiłem po drodze do Bukowca, a spotkanie z u[ko]chanym przy-jacielem równie było mi miłe, jak smutne, wznawiając w pamięci bolesną stratę.

53 Malcziszka (ros.) – chłopaczek.

ROZDZIAŁ IV

Po powstaniu (1865–1866)

Pobyt w Dreźnie

Była to zima 1865 r[oku]; minęło więc dwa lata od powstania, a Drezno przepełnione zastałem towarzystwem polskim – liczono tam przeszło 300 ro-dzin polskich, z różnych naszych prowincji przybyłych. Naturalnie, że nie mogliśmy [stworzyć] jednego koła, bo zbyt odrębne były odcienia towarzy-skie. Znalazłem w domu księżnej Borysowej Czetwertyńskiej najprzyjaźniej-sze przyjęcie, a księżniczka Idalia żywo mnie wznowiła miłe chwile spędzone razem w Nicei i w Paryżu. Niektóre domy zaczynały się starać o trochę za-bawy dla młodzieży – zbierano się więc wieczorami, a czasami tańczono, co wzniecało gniew u panów czerwońców.

Najchętniej bywałem u pani Łoś, dobrej mej znajomej jeszcze z Hyères, u jej siostry baronowej Hoyn1, u Szydłowskich, u Janów Tyszkiewiczów2, u Bolesławów Starzyńskich3, u Maksymilianów Grabowskich4, u Hausnerów, u Brezych, Hofmanów, Engelstrómów i Kownackich. Szczególnie te dwa ostatnie domy starały się o najmilsze i najbardziej wyborowe zbiory u sie-bie i przyznać muszę, że zachowuję dla tej i dwóch przyszłych zim spędzo-nych w Dreźnie najmilsze wspomnienia. Nic w tym dziwnego; byłem młody, w latach, gdzie ani smutek, ani żałoba serca nie mogą na długo zabić szału wiosennego, bawiłem się jak mogłem, a było z kim, bo mieliśmy w Dreźnie ze [dwadzieścia] panien, i ładnych, i uprzejmych, a spragnionych zabaw po trzyletniej narodowej żałobie. Masa też była męskiej młodzieży, po części

1 Klementyna Hagen-Schwerin z Kownackich (1808–1876), od 1830 r. żona barona Gustava Hagen-Schwerin (1800–1868).

2 Jan Tyszkiewicz (1831–1892), syn Józefa Medarda i Anny z Zabiełłów. Ziemianin, właściciel dóbr Waki i ordynacji birżańskiej. Marszałek szlachty powiatu wileńskiego (1859–1862); usunięty ze stanowiska przez władze rosyjskie. Aresztowany w styczniu 1862 r. Jego żoną była Izabela z Światopełk-Czetwertyńskich (1837–1907).

3 Bolesław Starzyński (1834–1917), artysta amator, bibliofil, kolekcjoner, od 1860 r. ożeniony z Heleną z von Weyrauch (1830–1904); J. Daranowska-Łukaszewska, A. Rysz-kiewicz, Starzyński Bolesław (1834–1917), w: PSB, t. 42, s. 452–455.

4 Maksymilian Grabowski (1797–1868) i Maria (1813–1868) z Rosenów.

— 148 —

zbiegłej z kraju lub przybyłej do Drezna dla zabaw, które w tych latach nie dawała Warszawa ani Kraków.

Najlepiej się zaprzyjaźniłem z Julianem Puzyną5, który się potem z pan-ną Łoś ożenił i osiadł w Galicji, z Bystramem6, z Ireneuszem Załuskim7, z Cieleckim, z Kownackim, z Mielżyńskim Maciejem, z Brykczyńskim8, z Rzewuskim, Hartingiem i wielu innymi. W wielkiej było modzie grywanie

5 Julian Puzyna (1843–1918), ziemianin i poseł do Sejmu Krajowego Galicji (1889–1901); ożenił się w 1872 r. z Marią (1845–1879) z Łosiów.

6 Władysław Bystram (1839–1918), syn Karola (1812–1887) i Zofii z Mineyków (1819–1894), kamerjunkier dworu rosyjskiego, właściciel Bystrampola i Żmujdki. Żonaty z Marią z Kamieńskich.

7 Ireneusz Załuski (1835–1868), syn Karola, marszałka powiatu upickiego, i Amelii z Ogińskich. Rzeźbiarz i powstaniec styczniowy.

8 Stanisław Brykczyński (1841–1912), syn Stanisława i Wandy z Zamoyskich. Był ofi-cerem w armii rosyjskiej. W 1863 r. przeszedł na stronę powstańców; brał udział w bitwie pod Kobylanką pod wodzą Antoniego Jeziorańskiego. Aresztowany przez Austriaków we Lwowie. Po wyjściu z więzienia przebywał w Dreźnie i Paryżu, następnie w Galicji. Wła-ściciel dóbr Czarny Ostrów, Dydiatycze i Pacyków. Wiceprezes i prezes Galicyjskiego To-warzystwa Gospodarczego. Poseł do Sejmu Krajowego (1885–1912). Od 1860 mąż Idalii

58. Drezno – widok miasta w drugiej połowie XIX wieku (fot.)

— 149 —

teatrów amatorskich i do tego posunięto udoskonalenie przedstawień na cele dobroczynne, że nie wahano się najmować mały teatr i zapraszać królewską familię i ambasady. Król Jan9 grzecznie, ale bezskutecznie [zaproszenie] przyjął, ale stara królowa10 i książę Jerzy11 nieraz honorowali polskie przed-stawienia. Najlepiej grały panny Kleber, Kownacka, Hofmann późniejsza pani Dembowska, i pani Rzewuska; z mężczyzn Leon Zieni[e]wicz12, brat przyrodni księżnej Borysowej, dwaj Andrzeykowicze13, Michał14 i Leon Rzewuski15. Całe to kółko artystyczne [pełne] było pierwszorzędnych talen-tów, toteż grano z zapałem i z wielką dla słuchaczy przyjemnością. Przed-stawienia w małym teatrze bywały w języku francuskim, a rzadko w pol-skim, w sali zaś Maerholdu przeważnie polskie i zawsze uwieńczone balem składkowym.

Ale muszę tu wspomnieć o odcieniu towarzystwa bardziej poważnym; mieliśmy takich domów kilka, ale przeważnie odznaczały się: salon mo-jej babki Woyczyńskiej, pani Elizy Szyrminy, pani Maksymilianowej Grabowskiej16 i Adolfów Czapskich17, wreszcie i pani Izabelli Starzyń-

z Czetwertyńskich, z którą miał syna Mieczysława; Z. Próchnicki, Brykczyński Stanisław (1841–1912), w: PSB, t. 3, s. 28–29.

9 Jan I (1801–1873), król Saksonii (1854–1873) z dynastii Wettinów. Początkowo sprzymierzeniec Austrii, po jej klęsce w 1866 r. przystąpił do Związku Celnego i wziął udział po stronie Prus w wojnie z Francją (1870–1871); SB XIX, s. 313.

10 Chodzi o żonę Jana I, Amelię Augustę Wittelsbach (1801–1877), córkę króla Bawa-rii Maksymiliana I Józefa i jego drugiej żony Karoliny Fryderyki Badeńskiej.

11 Jerzy I (1832–1904), król Saksonii (1902–1904). Objął tron po swoim zmarłym bra-cie Albercie I i panował tylko dwa lata; H. Körner, Georg, König von Sachsen, w: NDB, t. 6, s. 227.

12 Leon Zieniewicz (1828–1902), ziemianin, właściciel majątków w powiecie droho-byckim.

13 Prawdopodobnie chodzi tu o Józefa Andrzeykowicza-Butowtta (1825–1885) i Alek-sandra Andrzeykowicza-Butowtta (1824–1887), ziemian z guberni grodzieńskiej.

14 Michał Rzewuski, osoba niezidentyfikowana. Prawdopodobnie błąd w zapisie, są-dząc z kontekstu, może chodzić o szwagra Leona Rzewuskiego, Michała Caetani (1804–1882), męża jego siostry Kaliksty.

15 Leon Rzewuski (1808–1869), syn Wacława i Rozalii z Lubomirskich, ziemianin, wła-ściciel m.in. Podhorców i majątków w powiecie krakowskim. Konserwatysta, ultramontanin i publicysta związany z krakowskim „Czasem” Członek Towarzystwa Naukowego Krakow-skiego; S. Kieniewicz, Rzewuski Leon (1808–1869), w: PSB, t. 34, s. 127–129.

16 Maria Grabowska z Rosenów (1813–1868), córka Aleksandra i Albertyny z Gra-bowskich, od 1840 r. żona Maksymiliana, z którym miała dwóch synów i dwie córki.

17 Adolf Hutten-Czapski (1819–1883), ziemianin, właściciel Józefowa w powiecie telszewskim. W latach 1843–1847 służył jako prosty żołnierz w armii rosyjskiej na Kau-kazie. Wybierany dwukrotnie marszałkiem szlachty powiatu telszewskiego (1849–1855

— 150 —

skiej18, która zestarzawszy się, wielkiej nabrała powagi i prawa dyktuje do-bremu tonowi w Dreźnie. Babka Woyczyńska mieszkała w hotelu „Zum Gol-den Engel” na Wilstruwerstrasse. Wieczorami prawie nikogo nie przyjmo-wała, ale od drugiej do szóstej po p[ołudniu] wysznurowana, wyróżowana, wyprostowana, jak to dawniejsza jej czasów moda wymagała, najchętniej, najuprzejmiej całe Drezno polskie widywała w swym salonie, a obdarzona w dziwnie żywy i trafny umysł, umiała do każdego stosownie przemówić, każdego grzecznością swą ujęła i dużo miała przyjaciół. Nie można było nie bywać u pani szambelanowej, a szczególnie w niedzielę, wracając z kościoła, dokompletow[yw]ano nabożeństwa, zachodząc na gawędę do „Goldener En-gel”; bywały tam czasami nieliczne obiady.

Zupełnie odrębny był rodzaj salonu pani Elizy Szyrminy. Tam panowała cichość poważna, nastrój poważnie religijny; tam się chodziło dla podnie-sienia ducha, dla pociech serca, dla przykładu pod każdym względem. Nie każdemu był tam wstęp wolny. I tylko dla wybranych, dla krewnych, dla daw-nych krajowych litewskich znajomych. Wyznaję z dumą serca, żem był za-wsze w wielkich łaskach u pani Szyrminy, czego najlepszym było dowodem, żem był zapraszany na branie udziału w nabożnych ćwiczeniach, które chęt-nie w salonie swym widziała odbywane. I tak n[a] p[rzykład w] piątki Wiel-kiego Postu zbieraliśmy się do niej na Drogę Krzyżową; na czele był o[jciec] Jastrzębski, eksbernardyn, emigrant19. Wielki miał tam wpływ aż do śmier-ci pani Szyrminy. Nieszczęsna ta kobieta, prawdziwy przykład osierocenia i smutku. Sierota, niezupełnie szczęśliwa w domowym pożyciu. Traci dwie ukochane córki w kwiecie wieku, traci męża – na wszelką pociechę zostaje jej syn jedyny, ale i to źródło boleści, bo syn dostaje pomieszania zmysłów i w tym stanie żyje lat dziesięć. Pani Szyrmina otacza się w swym smutku osobami z rodziny i daje przytułek jeśli nie nędzy, to przynajmniej trudnym im pozycjom, ale nieszczęście, jakby fatalizm, prześladuje ją do końca – traci jedną po drugiej te swoje towarzyszki – dwie panny Strawińskie, nareszcie

i 1858–1863). Był także marszałkiem szlachty guberni kowieńskiej (1855–1857). Żonaty ze Stanisławą z Górskich (1820–1878).

18 Izabela Starzyńska z Mostowskich (1807–1897), córka Tadeusza, ministra spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, i Marianny z Potockich. Żona najpierw Aleksandra Potockiego (1778–1845), z którym miała syna Stanisława, a od 1827 r. Edwarda Starzyńskiego (1800–1864) z którym miała dwóch synów: Bolesława i Witolda.

19 Bonifacy Franciszek Jastrzębski (1822–1894), bernardyn. Uczestnik powstania styczniowego. Potem na emigracji. Autor Nabożeństwa Drogi Krzyżowej oraz zbioru ka-zań. Z ramienia biskupa krakowskiego Albina Dunajewskiego długoletni kapelan w klasz-torze bernardynek w Krakowie. W 1884 r. przeprowadził reformę tego zgromadzenia.

— 151 —

sama osiada w Krakowie i tam przedwcześnie umiera, niosąc Bogu zbolałe swe serce, duszę najczyst-szą, najbardziej zasłużoną, a uświę-coną poświęceniem bez granic dla cierpiącej ludzkości. Istny to filar Kościoła, Matka chrześcijańska!

Mówiąc o towarzystwie drez-deńskim, niepodobna nie przypo-mnieć o Aleksandrze Potockim20, tym odrodzonym synu Szczęsnego, a dawnym panie Humania i Zofiów-ki. Zacna to była dusza, a charakter rzadkiej godności i prostoty; wiele czynił dobrego między ubogą klasą emigrantów, a miał za całą fortunę część dochodu, który mu uczci-wy rządca z Humania wyratował. Wynosiło to milion zł[otych] p[ol-skich]. Przy tym oryginał, jakiego spotkać się już nie przyjdzie. Kilkanaście lat ostatnich przepędzał zimy w Dreźnie, a latem bywał w Hamburgu, gdzie spotykał się zwykle ze swą siostrą panią Kisieleff21, a potem odbywał swą kurację w Karlsbadzie. Otoczony był trzema babami kolosalnej postury, które dobierał li tylko dla ich siły, a jedną z nich nazywał Lichtputz, bo wziął ją z ja-kiegoś teatrzyku, gdzie kinkiety czyściła. Wielki był z niego abnegat i brudas, toteż wyglądał na żebraka. Miewał zwykle kieszenie przepełnione ciastkami, cukierkami; czasami mieściły się tam lody w papierze zawinięte, i to rozdawał swym znajomym w codziennie oddawanych wizytach i wymagał, aby przy nim te łakocie zjadano. W Karlsbadzie był niesłychanie popularny z powodu sowitych jałmużn i zabawnych swych dziwactw – szczególnie roje ubogich

20 Aleksander Potocki (1798–1868), syn Szczęsnego i jego trzeciej żony Zofii z Wit-tów. Pułkownik gwardii rosyjskiej; m.in. brał udział w wojnie tureckiej (1828–1829). Następnie uczestnik powstania listopadowego. Właściciel rozległych dóbr na Ukrainie, skonfiskowanych przez rząd rosyjski. Na emigracji mieszkał głównie w Dreźnie i Rzymie; B. Konarska, Potocki Aleksander (1798–1868), w: PSB, t. 27, s. 759–760.

21 Pani Kisieleff – właśc. Zofia Kisielew (1801–1875) z Potockich, od 1821 r. żona Pawła Kisielewa (1788–1872), generała, ministra dóbr państwowych, a po 1856 r. amba-sadora w Paryżu. Od 1829 r. pozostawała z mężem w separacji, mieszkając głównie we Francji. Blisko związana z rodziną Walewskich i Matyldą Bonaparte; J. Zdrada, Kisiele-wowa z Potockich Zofia (1801–1875), w: PSB, t. 12, s. 492–493.

59. Aleksander Potocki, 1846 (litografia Nicolasa Eustachego Martina)

— 152 —

rzemieślniczych dzieci ubóstwiały go, bo codziennie rozdawał im kawę „Pod Elefantem” i nie pozwalał do filiżanek się zbliżać, nim je wszyst-kie nie pomieszał jedną łyżeczką. Potem rzucał im w powietrze bu-łeczki niewielkie, nazywane dotąd w Karlsbadzie Potocki Semmeln. Całą swą fortunę zapisał swym ubo-gim przyjaciołom lub mniej zamoż-nym członkom potężnej swej fami-lii.

Letnie miesiące w [latach] 1865–1866 spędziłem na Litwie i ze wspo-mnień moich zanotuję tylko ślub Maryni Twardowskiej22, która w li-stopadzie 1865 r[oku] poszła za mąż za świeżo owdowiałego Henryka Skirmunta23, który stracił pierwszą żonę Mierzejewską w najsmutniej-

szy sposób, bo utonęła w kąpieli24. Zjazd familijny nie był liczny, bo ani czasy, ani usposobienie domu nie były do zabaw. Ślub odbył się w sali jadalnej urzą-dzonej ad hoc pod moją dyrekcją, a nazajutrz po rannym śniadaniu państwo młodzi odjechali do Mołodowa.

Chocieszewice Mycielskich

Podczas wojny prusko-austriackiej25 Drezno było w takim niebezpieczeń-stwie, że babka Woyczyńska pojechała na mieszkanie w Księstwo Poznańskie do Chocieszewic Mycielskich. Goszczono ją tam dziewięć miesięcy, jak to

22 Maria Skirmunt z Twardowskich (1840–1912), córka Kazimierza i Michaliny z Woł-łowiczów. Od 1865 r. druga żona Henryka (1835–1916), z którym miała synów Henryka i Konstantego oraz córki Marię i Jadwigę.

23 Henryk Skirmunt (1835–1916), ziemianin, właściciel majątku Mołodowo koło Ko-brynia, wraz z działającą tam fabryką sukna, cukrownią i nowoczesną gorzelnią.

24 Maria Stefania Skirmunt z Mierzejewskich (1839–1864), od 1863 r. żona Henryka (1835–1916).

25 Wojna prusko-austriacka w 1866 r.

60. Zofia Kisielew (mal. George Hayter)

— 153 —

zwykle bywa ze złotą ciocią – mile wspominała czas tam spędzony, ale w je-sieni wojna ucichła, a babuni zachciało się swobodniejszego życia drezdeń-skiego. Wezwała więc mnie z domu do siebie – przybyłem do Chocieszewic już mnie znajomych, [a] zmienionych [od ostatnich] odwiedzin, a zawsze peł-nych ożywienia i różnorodnych oryginalnych rozmaitości, jakich już pew-no nigdzie nie spotkam. Jest to wspaniała rezydencja z końca osiemnastego wieku, pałac dwupiętrowy połączony z oficynami, kolumnadą, przypomina to trochę Różankę26, ale w znacznie mniejszych rozmiarach. Z tyłu pałacu jest ogród niewielki, ale stary, pięknie kwiatami przybrany, a wyśmienicie utrzy-many. Wszystkie budynki gospodarskie są kolosalnej wielkości, niby koszary, niby kościoły lub jakie gotyckie ratusze. Tak to zwykle w Księstwie, a to na sposób niemiecki, tylko z tą różnicą, że Niemcy, stawiając przepyszne go-

26 Różanka – rezydencja rodziny Pociejów powstała na początku XVIII w. Po pożarze w 1850 r. odbudowana przez ówczesnego jej właściciela Augusta Potockiego.

61. Pępowo. Pałac Mycielskich – widok od podjazdu, 1878 (akwarela Napoleona Ordy)

— 154 —

spodarskie gmachy, rzadko się kiedy przeliczą i na nich zrujnują, mając przy tym stosowne zasoby z dochodów majętności. Polak zaś zapali się, weźmie landschaft27, gmachy wzniesie, murami się otoczy, gospodarstwo fikcyjnie podniesie, nareszcie od tych wszystkich wybryków ostatecznie zginie. Wów-czas Niemiec przychodzi, majątek nabywa i korzysta z głupoty pana szlach-cica. Takim sposobem wzmaga się rokrocznie ilość właścicieli niemieckich, a Drang nach Osten28 najwięcej w Księstwie nabiera prawdziwości, o cofnię-ciu się ani myśli, ani go wypuszcza.

Chocieszewice przepyszna to rezydencja i centrum wielkiej posiadłości wuja mego Teodora Mycielskiego, których wartość dziesięćkroć on podniósł i zwiększył rozumnym, wytrwałym zagospodarowaniem i długoletnią pracą. Wielkie to obszary, a sam wuj powiadał mi, że miewa w nich do [dwunastu] tys[ięcy] owiec. W chwili pobytu w Chocieszewicach babki Woyczyńskiej fortuna ta stała na swym zenicie. Pan Teodor, choć już stary, ale jary, jak przy-padło wojakowi z [18]30 roku, wszystko żelazną ręką dzierżył. Ciotka Ludwi-ka, ukochana jego Kolasia, tak ją bowiem nazywał, jeszcze piękna kobieta, a wspaniała słodka pani domu, matka [pięciorga] dzieci. Przy niej [dwie] pa-sierbice – hr[abina] Józefina i Maria córki z pierwszego małżeństwa, oby-dwie śmiało i dumnie dźwigające po [cztery] już krzyżyki, ale jeszcze piękne kobiety, ale okazałe i mało śmiertelnikom przystępne, jak należy boginiom z nadziemskich krain przybyłych.

Miały te panie osobne apartamenty, osobną usługę, osobną kuchnię, włas- ne konie, własnych masztalerzy; wszystko własne, bo są bogate z ojca i matki. Tatkiem władają, zmuszając go do płacenia długów po magazynach berliń-skich za brylanty i sajety29 – macochę nienawidzą, stanowią niczym nieugiętą w domu opozycję, bo mają nawet swą przyjacielską partię, która do salonów ciotki mojej nie raczy zawsze uczęszczać, a prosto rusza do apartamentów hrabianek. Ale jak to powiadają, w starym piecu diabeł pali, tak też bywa i w sercach tych pań już nieco przystarych – miłość więc idylliczna kwitnie tam na potęgę, a uprawiana jest starannie, aby uwieńczyła skronie przy ołta-rzu. Kochano się w księciu kuzynie, ale książę goły, choć przyszły ordynat, i wielkie przy tym ladaco; wada takiego męża, miłość zamilknie, a weźmie się arcybogatego, arcypysznego szlachcica, bankiera, który swój pałac Pila-wą ozdobił. I tak się realnie w parę lat później stało, bo panna Józefa raczy-ła przyjąć rękę pana Bolesława Potockiego z Będlewa. Przecież coś znaczą

27 Landschaft (niem.) – obraz, pejzaż.28 Drang nach Osten (niem.) – parcie na wschód. Pojęcie historyczne określające poli-

tykę niemieckiej ekspansji terytorialnej na tereny słowiańskie i nadbałtyckie.29 Sajety – ubiory z przędzy czesankowej.

— 155 —

w Chocieszewicach i dzieci z drugiego małżeństwa; starsza hrabianka, choć trzecia z rzędu, i młodziutkie lipkie (?!) dziecko, już zaręczona za hrabiego Bnińskiego, druga chodzi w spodenkach, to mała niezgrabna i brzydka Tere-nia, przyszła wspaniała i wcale przystojna a przyjacielska i kochana hr[abina] Maciejowa Mielżyńska.

Są też młodzi hrabiowie, panicze jeszcze niedopieczeni, nieokrzesa-ni, mało co umiejący pomimo licznego zastępu nauczycieli, guwernantek, księdza proboszcza z bliskiego Pępowa30, który ich uczy religii i matematy-ki, a codziennie służyć musi do partii starego hrabiego. A wspomnijmy też o rezydentach, o całej wyższej administracji, o starych zasłużonych wielkich faworytach pana domu, i to potęga, i to zasiada na szarym końcu w pałacu. Licznie więc i gwarno w Chocieszewicach, a gości multum, bo kraj ościenny osiadły, a krewnych dużo.

Wtem bicie z batów, łoskot na dziedzińcu daje się słyszeć. A to najstarszy z młodych hrabiów, pan Ignacy, co z Moszczyńską się ożenił i wziął z nią milion talarów i sławne lasy pod Bydgoszczą; przyszły to pan Chocieszewic, a może i ordynat, jeśli król pozwoli31. I tak to trwało jeszcze z lat dziesięć, aż do śmierci pana Teodora – złożono starego ojca w grobach familijnych w Gostyniu i wzięto się do fortuny; jest się czym dzielić, jest co marnować tym, którzy mają gust do tego. Pan Ignacy bierze Chocieszewice, bo tak chciał ojciec, ale już żoninej fortuny nie stało na spłatę rodziny, poszła z kląskiem bi-czów na utrzymanie licznie zebranych małp w menażerii, na wyścigowe konie i tym podobne wybryki nie warto już króla prosić o ordynację, bo nie ma już na czym osiadać. Chocieszewice się sprzedają – osiada tam Radziwiłł; dzię-ki Bogu, że nie Niemiec, choć wnuk Fryderyka32. Pani Teodorowa opuszcza swój kochany pałac, osiada w Zimnowodzie i tak wszystko jak cień chiński znika na wieki – nie ma już Mycielskich w Chocieszewicach.

Wróciliśmy z babką do Drezna i całą zimę tam przebyłem; wojenna za-wierucha minęła, a towarzystwo polskie z małymi wyjątkami, to same co lat uprzednich znaleźliśmy. Tej zimy na dobre się już bawiono, zrzuciwszy w pokrzywy wszelkie krajowe żałoby, a niewłaściwe to było, [...] niejednemu

30 W oryginale Pempowo.31 Ignacy Mycielski (1842–1884), syn Teodora i Anieli z Mielżyńskich. Brał udział

w powstaniu styczniowym, później został oficerem w armii pruskiej. Ziemianin, właści-ciel Chocieszewic, Pępowa, Zimnowody i Smogorzewa. Ożeniony z Jadwigą z Moszczeń-skich (1848–1894).

32 Antoni Wilhelm Radziwiłł (1833–1904). Był XIV ordynatem na Nieświeżu, XI or-dynatem na Klecku i generałem pruskim. W 1880 r. kupił majątek Chocieszowice, który odsprzedał berlińskiemu bankierowi Adolfowi Hansemannowi; A. Galos, Radziwiłł Anto-ni Wilhelm (1833–1904), w: PSB, t. 30, s. 160–161.

— 156 —

z nas, Litwinom, Koroniarzom lub Wołyniakom, serce bolało na wspomnienie okrutnych katuszy, jakie kraj wtenczas cierpieć musiał. Były to szczególnie czasy prześladowań religijnych, kasowano klasztory, zabierano kościoły, lud zostawał pozbawiony parafialnych religijnych obrządków i usług bożych. Ale to wszystko było daleko i w Dreźnie o tym nie myślano.

Śmierć brata Aleksandra i pobyt w Petersburgu

Przypominam, że wróciwszy wiosną do kraju, jeździłem do Wilna prosić Kauf[f]mana33, następcę Murawiowa, o zwrócenie nam kościoła wereykow-skiego jako fundacji i własności naszej familii. Nikczemny ten, właściwszy prokonsul nad dzikim Turkiestanem (dokąd go przeniesiono) niż rządca cywi-lizowanych prowincji państwa, przyjął mnie z cynicznym uśmiechem, skoro się dowiedział o celu mojej prośby. Potem pyta mnie, kiedy kościół zabrano; ja mu na to, [że] przed kilku miesiącami. Ach, to za moich rządów, wiedzże pan, że co robię, to dobrze robię, i na tym zawrócił się i odszedł. Taka to była sprawiedliwość i takie obejście tego nikczemnika. Jakoby był on rzezanym [!] jeszcze Żydem i pochodził z mohylewskiej guberni.

Święta wielkanocne 1867 r[oku] spędziliśmy z bratem Józefem i siostrą [Teresą] w Weleśnicy, którą uważamy za drugą rodzinną strzechę, tak bowiem nam tam dobrze i takie synowskie uczucie niesiemy względem wuja i ciotki Twardowskich. Wtem jak grom spada depesza gubernatora grodzieńskiego Skworcowa, że brat nasz Aleksander 24 kwietnia skończył życie w Petersbur-gu! Rzuciwszy w zapomnienie ciernistą przeszłość, pokrywam milczeniem całą naszą boleść, szczery żal za naszym biednym bratem; to są bowiem oso-biste krzyże, które was ominą, drogie moje dzieci!

Nie tracąc czasu, wypadało jechać do Petersburga dla powzięcia szcze-gółów; zastaliśmy tam Okulicza poczciwego, ówczesnego administratora or-dynacji34, który nam wszystko opowiedział i wyjaśnił. Z powodu spraw suk-

33 Konstanty Pietrowicz von Kauffman (1818–1882), potomek rosyjskiej gałęzi au-striackiej rodziny szlacheckiej. Ukończył szkołę inżynierską. Zawodowy oficer armii rosyjskiej. W 1864 r. mianowany generałem adiutantem. Następnie generał-gubernator wileński (1865–1866), potem Turkiestanu (1867–1882); kierował podbojem wojskowym i kolonizacją Azji Środkowej. W 1874 r. mianowany generałem inżynierii; Энциклопеди-ческий словарь Брокгауза и Ефрона, t. 14a, Санкт-Петербург 1895, s. 775.

34 Stefan Okulicz (1839–1918) uczestnik powstania styczniowego, administrator or-dynacji massalańskiej.

— 157 —

cesji i miejscowych okoliczności pierwszy raz w życiu musiałem stanąć na publicznych sądach i przejść przez zwykłe formuły indagacji. Pomimo żem się nader słabo po rosyjsku objaśniał, czułem, [że] moje świeże nieszczęście, pozycja socjalna, wreszcie godność i duma, śmiałość odpowiedzi musiały po-działać na sędziach, bo najgrzeczniej się ze mną obeszli, prawa moje uwzględ-nili i dzieło rychło się skończyło35. Zabawiliśmy z bratem Józefem przeszło parę tygodni w Petersburgu, a ponieważ miasto było nam zupełnie niezna-

35 Starania o sukcesję po bracie Jan Bisping podjął w listopadzie 1867 r. Wówczas udał się do Petersburga, gdzie zamieszkał przy ul. Małej Morskiej i podjął starania o zdjęcie sekwestru z ordynacji. W grudniu 1867 generał-gubernator Eduard Trofimowicz Baranow postanowił o wyłączeniu Massalan z listy majątków przeznaczonych do sprzedaży. W wy-niku dalszych starań sprawa decyzją Aleksandra II została przekazana do Ministerstwa Sprawiedliwości, a następnie do sądu w Grodnie. Ostatecznie w 1870 r. Jan Bisping został uznany za prawnego właściciela Ordynacji Massalańskiej; LVIA, f. 378, 1867, sygn. 843, Дело по описи и оценки имений помещика Биспинга..., k. 68, 82, 99, 104; „Дело начинается с рассмотрения просьбы Александра Биспинга об исключении его име-ний из списка предназначенных к обязательной продаже в 2-х годичный срок. После самоубийства Александра, этот же вопрос старался решить Ян Биспинг. В ноябре 1867 г. он едет в Санкт-Петербург (останавливается на ул. Малой Морской в доме Гамса)” – k. 68.

62. Parada na Placu Marsowym w Sankt Petersburgu, 1859 (mal. Joseph-Maria Charlemagne-Baudet)

— 158 —

ne, zwiedziliśmy wiele ciekawości. Ale smutne moje ówczesne uspo-sobienie tak mą pamięć gnębiło, że zaledwie o jednym tylko wrażeniu wspomnieć mogę, a to mianowicie o sławnej paradzie majowej, którą sam cesarz prowadził.

Odbywa się ona na Placu Mar-sowym, z rozwojem całej gwardii w Petersburgu stojącej i przybocz-nych cesarskich konwojów wojsk kaukaskich i azjatyckich. Pod względem przepychu, doborowych żołnierzy mundurów służących złotem, koni sierścią i wzrostem dobranych; pono nic podobnego w całej Europie nie daje się widzieć. Widziałem paryskie napoleońskie rewie w pięknej okolicy, pod goręt-szym niebem, z przepychem „des cent es gardes”36 i urokiem malow-niczej afrykańskich Spahon i Turco-

sow37. Tam więcej porywczości wojennej, więcej śmiałości w ruchach żołnie-rzy, zdaje się, że na świat cały się targnął i świat podbijał; w Petersburgu zaś więcej imponująca potęga, więcej karności, więcej niezłamanej siły – to pany, to gnębiciele świata, oni zajmą, zabiorą i nigdy nie ustąpią.

Całe przyszłe lato przeszło mi między Grodnem a Wilnem w mozolnej pracy ratowania ordynackiego funduszu. W listopadzie zaś wróciłem do Pe-tersburga w tym celu i zamieszkałem tam całą zimę. Miałem przy sobie Juliu-sza Oleńskiego38, przyjaciela mego brata Aleksandra, niedawnego wygnańca z Syberii, teraz wolnego i starającego się o polityczną karierę. Dobrze był on znajomy ministrowi Wałujewowi i byłemu gubernatorowi tobolskiemu De-spodienowiczowi39, za jego łaskawą protekcją dostał naprawdę posadę w Mi-

36 Des cent es gardes (franc.) – setka straży.37 Spahon i Turcosów – właśc. Spahisów (lekka kawaleria francuska rekrutowana głów-

nie z mieszkańców północnoafrykańskich kolonii) i Tuaregów (wojowników pustyni).38 Juliusz Oleński, uczestnik konspiracji na Litwie, powstaniec 1863 r., zesłany do Ufy.39 Despodienowicz – właśc. Aleksandr Iwanowicz Despot-Zenowicz (1828–1895).

Ukończył gimnazjum w Wilnie i prawo na uniwersytecie w Moskwie. Od 1848 r. służył w administracji rosyjskiej. Gradonaczalnik w Kiachcie (1859–1862) i gubernator w Tobol-

63. Aleksandr Iwanowicz Despot-Zeno-wicz (fot.)

— 159 —

nisterium Spraw Wewnętrznych – niedługo to trwało; poznał jakąś bogatą Greczynkę czy Włoszkę, z nią się ożenił, długów swych nie popłacił i osiadł na Wołyniu w dobrach swej żony, jak to mówią, na fartuszku. Szatański to rozum i jedyny to człowiek, któremu się dałem oszukać na grube pieniądze nasze, ale to na całe życie służąca frycówka.

W Petersburgu czas mnie dość mile przechodził; największą miałem roz-rywkę w przepysznej włoskiej operze i przewybornym Theatre Michel40 – równych nie posiada cała Europa, bo wielkie płace ściągają do Petersburga największych z całego świata artystów. Za moich czasów śpiewały tam divy: Patti41, Nilson42, Wolpini43, [a] ze śpiewaków był jeszcze Marie Tomberlin44, sławny jeszcze, ale prastary Tamburini45, w Teatrze Michel bawili nas pani Paska, Neptal, Armand46, [Michael] Legrange, Werius i wielu innych, a wszy-scy wyborowi.

Znajomości miałem aż zanadto, petersburskie szczególnie wielkie odległo-ści czyniły me wizyty uciążliwymi. Najczęściej bywałem w domach państwa Hołoniewskich, Bolesława Potockiego47 wielkiego mistrza Dworu, u ministra Tymowskiego48, pani Ciechanowieckiej z domu Richitz49, u generała Despot--Zenowicza, u generalstwa Klementy, gdzie bywały małe wieczorki tańczące,

sku (1862–1867). W latach 1867–1894 urzędnik MSW w Petersburgu; А. В. Ремнев, То-больский губернатор А. И. Деспот-Зенович, w: Таре 400 лет, cz. 1, Омск 1994, s. 22–27.

40 Theatre Michel – Teatr Michajłowski; teatr opery i baletu, jeden z najważniejszych w Rosji, otwarty w 1833 r. z polecenia Mikołaja I. Znajduje się w zabytkowym pałacu w centrum Petersburga.

41 Adelina Patti (1843–1919), włoska śpiewaczka operowa (sopran).42 Christina Nilsson (1843–1921), szwedzka śpiewaczka operowa (sopran).43 Elisa Wolpini (1840–1917), włoska śpiewaczka operowa.44 Tomberlin – właśc. Alessandro Tamberlini (1845–1907), włoski śpiewak operowy

(tenor).45 Antonio Tamburini (1800–1876), włoski śpiewak operowy (baryton).46 Johann Armand (1836–1912), francuski śpiewak operowy (tenor).47 Bolesław Potocki (1805–1893), ziemianin, m.in. właściciel Bohopola i Niemirowa.

Fundator szkół oraz wielki podczaszy dworu rosyjskiego. Ożeniony z Marią Aleksan-drowną z Sałtykowów (1807–1845); E. Kozłowski, Potocki Bolesław (1805–1893), w: PSB, t. 27, s. 800–801.

48 Józef Tymowski (1791–1870), od 1815 r. kamerjunkier, od 1819 r. szambelan ro-syjskiego dworu cesarskiego, zwolennik ugody z Rosją. Pełnił wysokie funkcje w admi-nistracji centralnej Królestwa Polskiego (1820–1832), następnie minister sekretarz stanu do spraw Królestwa Polskiego w Petersburgu (1833–1854). Od 1855 r. członek Rady Ad-ministracyjnej, a od 1856 r. członek rosyjskiej Rady Państwa. Prezes Banku Polskiego (1842–1855) i Heroldii Królestwa Polskiego (1857–1870).

49 Aleksandryna Ciechanowiecka z Rizniczów (1831–1884), córka Jana (1792–1861) i Pauliny z Rzewuskich (1808–1866), żona Pawła (1815–1888), właściciela klucza w Bo-czejkowie i marszałka szlachty powiatu lepelskiego guberni witebskiej.

— 160 —

najmilszym zaś damskim towarzystwem były panie Kruszczyńskie50 i pan-ny Pirling51, u których spędzałem wieczory jak w familijnym przyjacielskim kółku; są [to] córki i wnuczki bankiera Pirlinga52, a siostry generała jezuitów w Rzymie53, prawdziwe centrum katolickie w Petersburgu.

Te panie mieszkają w domu należącym do kościoła dominikańskiego św. Katarzyny54, a ich familia zajmuje to samo mieszkanie od lat przeszło stu. Wielkie i obszerne mają stosunki, wielu rzeczy są świadome, a ponieważ

50 Kruszczyńskie: Zofia (1848–1874) i Lidia (1846–1893).51 Renate i Klara Pirling.52 S. F. Pirling, bankier, prowadził w latach czterdziestych XIX w. w Petersburgu Bank

Północno-Zachodni.53 Chodzi o Pawła Pirlinga (1840–1922), członka zakonu jezuitów, historyka i archiwi-

stę, dyrektora Biblioteki Słowiańskiej w Paryżu (1877–1922), autora wielu prac w języku francuskim i rosyjskim na temat historii Rosji. Nigdy nie był generałem zakonu jezuitów.

54 Kościół św. Katarzyny – znajduje się w Petersburgu przy głównej ulicy miasta, Newskim Prospekcie. Jest jedną z najstarszych świątyń katolickich w Rosji. Jego patron-ką jest św. Katarzyna Aleksandryjska z Egiptu. W kościele został pochowany ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski.

64. Teatr Michajłowski, 1860

— 161 —

wszystkie cztery bardzo są miłe, grzeczne i sprytne, stanowią oryginalny kle-rykalno-światowy rosyjski, polski, kosmopolityczny salon.

Było też wonczas w petersburskim uniwersytecie kilku nader miłych mło-dych ludzi, których poznałem i chętnie się nimi otaczałem. Szczególnie Józef Puzyna55 i Staś Czapski56, syn Mariana57, codziennymi byli mymi towarzysza-mi, a jak to zwykle bywa, że kasa studentów pusta, jam ich na obiadki i teatr prowadził, a oni mnie się odpłacali szczerą przyjaźnią i dykteryjkami do roz-puku śmiesznymi ze świata kulis lub koleżeńskich miłostek.

Przyszło i Boże Narodzenie, a z nim i kutia, ten zwyczaj tradycyjny polski, i jakoś nam młodym tęskno się zrobiło, żeśmy tak sami od swoich oddaleni. Mnie przychodzi na myśl wydać kutię i zebrać w jedno ogniwo wszystkich moich znajomych i krewnych, a ponieważ i Stefan Potocki z Rosi58 był naten-

55 Józef Adolf Puzyna (1846–1814), książę, właściciel Kozielska i Hryniacz.56 Stanisław Hutten-Czapski (1848–1932), hrabia, miał dobra na Wołyniu.57 Marian Hutten-Czapski (1816–1875), syn Stanisława, właściciel Kiejdan, marszałek

szlachty guberni wileńskiej (1852–1863). Uczestnik powstania styczniowego, zesłany na trzy lata do Tomska (1864–1867). Wykładowca pszczelarstwa w Dorpacie (1867–1871); M. Czapska, Czapski Marian, w: PSB, t. 4, s. 191.

58 Stefan Potocki (1823–1910), syn Hermana, od 1853 r. właściciel dóbr Roś w Woł-kowyskiem (9500 ha), które w 1906 r. ukazem Mikołaja II zostały ordynacją. Kolekcjoner dzieł sztuki, posiadacz znanej galerii liczącej ponad 150 obrazów.

65. Sankt Petersburg – kościół św. Katarzyny, 1830 (rys.)

— 162 —

czas w Petersburgu, zaczynam od niego, zapraszam potem Stanisława Bychowca59, Adama Ordę60, moich przecie bliskich krewnych służą-cych w gwardii; Stasia Czapskie-go, Józia Puzynę z młodszym jego bratem, wówczas [piętnasto]letnim chłopcem, wreszcie i Oleńskiego. I tak zebrało się nas osób z osiem w Hotelu de France, gdziem zwykle jadał, i pani Croiseade, wielka moja przyjaciółka, wydała nam w cabinet particulier61 wspaniałą ucztę, a po-nieważ między jej kuchmistrzami był jakiś Polak, udało się coś na kształt kutii, a i siana pod obrusem nie brakowało, i mieliśmy udzielo-ny nam przez panie Kruszczyńskie opłatek.

Częstym byłem gościem w Er-mitażu; to wspaniała galeria, która z każdym panowaniem wzbogaca się pierwszorzędnymi arcydziełami sztu-ki, a to, co nie dano, nabyto po Camponie62; równie piękna jak druga część, kupiona do Luwru63 przez Napoleona III. Kolekcja szkoły flamandzkiej jest pono[ć] najbogatsza w Europie, włoska zaś dość słabo przedstawiona. Żadne zaś muzeum prócz neapolitańskiego nie posiada tyle przepysznych złotych

59 Stanisław Bychowiec (1829–1883), syn Aleksandra i Domicelli z Buczyńskich. Ukończył Akademię Wojenną (1852); uczestnik wojny krymskiej, brał udział w obronie Sewastopola. Od 1869 r. generał-major armii carskiej i dowódca 5. korpusu w Odessie. Dziedzic dóbr Mohylowce. Ożeniony z Jadwigą z Druckich-Lubeckich.

60 Adam Orda (1835–1897), uczestnik wojny krymskiej, odznaczył się podczas oblę-żenia Sewastopola. Od 1868 r. wykładowca w Mikołajewskiej Akademii Wojskowej Inży-nierii. Od 1883 generał-major; Военная энциклопедия, t. 17, s. 142–143.

61 Cabinet particulier (franc.) – prywatna jadalnia.62 Chodzi o kolekcję Giampietro Campany (1808–1880), który zebrał największy

w XIX w. zbiór rzeźby greckiej, hellenistycznej i rzymskiej. Po bankructwie jego właści-ciela części tej kolekcji znalazły się w muzeach, m.in. w Ermitrażu.

63 Luwr (franc. Louvre, Musée du Louvre) – dawny pałac królewski w Paryżu, obecnie jedno z największych muzeów sztuki na świecie, otwarte w 1793 r.

66. Bolesław Potocki (mal. Moritz Micha-el Daffinger)

— 163 —

i srebrnych starożytności, zabytków greckich kolonii, jak muzeum powstałe z wykopalisk grobu Mitrydata64 i to, co znaleziono w Kerczu65 .

Są tam ozdoby kobiece, różnych form naczynia, szczerozłote korony i wieńce triumfatorów, tiary królewskie Scytów i cały sarkofag Mitrydata z drzewa, misternie rżnięty i malowany. W nim te bogactwa były znalezione, bo w nim spoczywał ów król bohater z kilku swoimi żonami. Wielkie to ar-tystyczno-historyczne wrażenie robi, bo wspomnienia świetne, a wykonanie mistrzowskie. Jest tam szczególnie duże, [na] 1,5 arszyna66 wysokie srebrne naczynie o formie wazona, z wypukłościami złoconymi, przedstawiającymi naokoło polowanie Scytów na dzikie konie. Wszak to istne typy teraźniej-szych ludzi i koni stepów południowej Rosji. To dzisiejszy koń kozacki lub doński, z zapadłą szyją i niezgrabną głową, a Scyta co arkanem łowi czy niedzisiejszy burłak brodacz, o włosach długich, z rubaszką na ukos zapiętą. Dziwna to długotrwałość typów i ras.

64 Mitrydates VI Eupator (132–63 p.n.e.), król Pontu i Bosforu.65 Chodzi o zabytki hellenistycznego Królestwa Bosporańskiego, położonego na Pół-

wyspie Krymskim, którego stolicą był Pantikapajon (Kercz). Zabytki zostały odkryte w 1858 r.

66 Arszyn = 0,711167 m.

67. Wnętrze Ermitażu – dział malarstwa flamandzkiego, 1860

— 164 —

68. Sobór św. Izaaka Dalmatyńskiego, 1860

Miłym też wspomnieniem z pobytu mego w Petersburgu [jest] to, żem słyszał w cerkwi Izaaka67 śpiewy sławnych chórów cesarskich i magnackich cerkwi zebranych w liczbie pięćset, in gracjam68 nabożeństwa wydanego dla deputacji Słowian i Czechów przybyłych do Petersburga w celach panslawi-stycznych69. Słyszałem sławnych rzezańców rzymskich i ich anielskiej czy-

67 Cerkiew Izaaka – Sobór św. Izaaka Dalmatyńskiego, największa prawosławna świą-tynia w Petersburgu oraz druga co do wielkości w Rosji. Może pomieścić 14 000 wiernych.

68 In gracjam – właśc. in gratiam (łac.) z łaski.69 Panslawizm – ruch ideowo-polityczny dążący do zjednoczenia Słowian. Pojęcia

panslawizmu użył po raz pierwszy Czech Ján Herkel w 1826 r. W Rosji słowianofile opie-rali swe teorie na trójjedynej zasadzie sformułowanej przez carskiego ministra oświaty

— 165 —

stości dźwiękami chwalących niebo mistycznymi tony utworów Paisiello70 i Palestriny71 lub gregoriańskiego śpiewu, ale przyznać muszę – ci, co byli na tym cerkiewnym koncercie (bo tam namaszczenia ducha wcale nie dawało się spostrzegać[)], że dusza zadrżała, a zmysły błogo odczuły, gdy pięćset głosów w jedność zebranych potęgą zanuciły lub zagrzmiały piękne melodie greckiego obrządku.

Pobyt we Francji

Wróciłem do Massalan w marcu; Święta Wielkanocne spędziliśmy w We-leśnicy z bratem i siostrą, a pierwszych dni czerwca wyjechałem z nią do wód kreuznachskich72 w towarzystwie panny [Marii] Martin. Kreuznach, okrzy-czane jako jedno z najmodniejszych wód w Niemczech, wydały się nam na-der miłe, bośmy zastali przyjemne towarzystwo dawnych moich znajomych, a wycieczki w okolicy pięknego i żyznego Palatynatu niemało miały w sobie uroku. Byli wówczas w Kreuznach Kazimierostwo Jeleńscy z córkami73, ksią-żę August Sułkowski z synem Antonim, pani Maria Przezdziecka z synami, dawny mój przyjaciel książę Mouchy i wielu innych.

Portret siostry mojej, który wisi nad moim biurkiem, a który po mojej śmierci należeć będzie do mego drogiego siostrzeńca Franciszka Buyno74, był wówczas wymalowany przez Meyera75 w Dreźnie. [Piętnaste]go sierpnia na

Siergieja Siemionowicza Uwarowa: „prawosławie, samowładztwo i ludność (naród)”. Jej zwolennicy głosili teorię o możliwości samoistnego, niezależnego od Europy istnienia Rosji i zakładali potrzebę powstania Związku Wszechsłowiańskiego, z carem rosyjskim sprawującym władzę absolutną.

70 Paisiello Giovanni (1740–1816), włoski kompozytor epoki klasycyzmu. Był nadwornym kompozytorem Katarzyny II, Ferdynanda IV i Napoleona I. Skomponował ponad 100 oper. Większość z nich stanowią opery buffa. Poza tym tworzył utwory kościelne, koncerty i utwory na harfę.

71 Palestrina Giovanni (1521–1594), włoski kompozytor epoki renesansu. Kompo-nował przede wszystkim muzykę religijną; stworzył 104 msze (cztero-, ośmiogłosowe), około 370 motetów i 70 hymnów, 35 magnificatów, po kilka lamentacji i litanii oraz około 140 madrygałów.

72 Kreuznach (Bad Kreuznach) – uzdrowisko w Palatynacie, w zachodnich Niemczech.73 Kazimierz Ignacy Jeleński (1826–1893) i Teresa z Borzęckich (1830–1871), ich cór-

kami były: Maria (1850–1941) i Teresa Petronela (1859–1941).74 Franciszek Buyno (1870–1925), syn Stanisława i Teresy z Bispingów, ostatni wła-

ściciel dóbr Broszków.75 Friedrich Carl Mayer (1824–1903) ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Mona-

chium. Niemiecki malarz, twórca obrazów przedstawiających architekturę.

— 166 —

dzień imienin Napoleona zdążyliśmy do Paryża, bo chciałem pokazać siostrze sławne fety i publiczne zabawy, jakimi cesarz odurza i oczarowuje burzliwych Francuzów. Starałem się też obeznać ją [z] ciekawościami Paryża, których wcale nie znała, bywając w tym mieście jako dziecko. Pokazałem jej więc Lo-uvre, Cluny, Luxemburg, Inwalidy76, Panteon i kilka ciekawszych kościołów paryskich, choć te prócz Panny Marii77 nic w sobie nie posiadają z prawdziwie mistrzowskich zabytków.

Przedstawiłem moją siostrę [wśród osób] znanych mi uprzednio w Paryżu, a najczęściej bywaliśmy u księżnej ministrowej Lubeckiej, zawsze dla nas na-der łaskawej. Oryginalny był to jej salon w składzie swego towarzystwa: sama księżna, choć stara, ślepa i kulawa, pełna życia i sprytu, zagorzała wielbiciel-ka cesarza Mikołaja, pod którym jej mąż minister tyle lat chwalebnie służył, a ona niepoślednie zajmowała przy nim miejsce. Przy tym przyjaciółka wielu emigrantów [w] Paryżu osiadłych, tak zawsze zapalczywie nienawidzących wszystkiego co moskiewskie, toteż jej dom stał się prawdziwie rodzinną dla

76 Inwalidy – właściwie: Hotel Inwalidów.77 Kościół Panny Marii – właśc. katedra Notre Dame.

69. Paryż – Louvre, 1860 (litografia Philippe’a Benoista)

— 167 —

nich strzechą, gdzie mieli przyjacielskie przyjęcie, nieraz hojną pomoc, a za-wsze czas mile spędzony na gawędach o stronach rodzinnych lub politycznych dysputach. Przy księżnej ministrowej mieszkały dwie jej najmłodsze córki, pani Seweryna Zaleska78 i księżniczka Jadwiga79, która po osiemnastoletniej miłości, a dźwigając już czwarty krzyżyk, oddała swą rękę memu kuzynowi, generałowi Stanisławowi Bychowcowi.

Z rozkazu sławnego Trousseau pojechaliśmy do kąpieli morskich, a chcąc wypocząć po znużeniu, jakie czuliśmy po miesięcznym pobycie w Paryżu, wybraliśmy miejscowość nadmorską najbardziej oddaloną i cichą, sławną swym brzegiem. Osiedliśmy więc w Sablez Dólonne80 w Vandee81, wśród wspomnień i miejsc sławionych heroicznymi zwolennikami Bourbonów. Piękny, żyzny to kraj, a lud jeszcze piękniejszy, z wyrazistymi szlachetny-mi rysy – widziałem tam kobiety, godne przedstawicielki dawnych Galek82, a każda z nich jakby bogini wojny, tak śmiałe, dumne i okazałe.

Cała Wandea poprzecinana szeregiem drzew dzielących pola i łąki; daje to dużo świeżości widnokręgowi, ale zbyt go zasłania i psuje krajobraz – zowią tę część kraju le Bocage. Wandea cała gorliwa w katolicyzmie, kościoły prze-pełnione w święta i niedziele ludem szczerze nabożnym, klasztorów dużo, a na rozstajnych drogach widzi się tam figury świętych lub wysokie drewnia-ne krzyże, tak jak u nas na Litwie. Zwiedziliśmy kilka zamków wsławionych w bojach Wandejczyków, a między innymi la Grange83 i Talmond84 blisko morza wzniesiony, a rzadkiej okazałości, [o] wysokich, stojących dotąd mu-rach i śmiałych basztach. Nie pamiętam, abym widział gdzie [indziej] starsze i większe bluszcze jak w Talmond, sięgają bowiem [trzecie]go piętra zamku, co stanowi pewno z sześć sążni wysokości85 .

Wracaliśmy do kraju na Drezno i zabraliśmy ze sobą babkę [Józefę] Woy-czyńską, której interesy wymagały bytności w Warszawie. Zrobiła tam bo-

78 Seweryna Zaleska z Druckich-Lubeckich (1824–1881), żona Jana Ignacego Zale-skiego.

79 Jadwiga Bychowiec z Druckich-Lubeckich (1836–1911), córka Franciszka Ksawe-rego i Marii Scipio del Campo, żona generała Stanisława Bychowca.

80 Sablez Dólonne – właśc. Les Sables-d’Olonne, miejscowość wypoczynkowa, poło-żona bezpośrednio nad Oceanem Atlantyckim.

81 Vandee – właśc. Wandea, departament w południowej Francji.82 Galki – właśc. kobiety galijskie, Francuzki.83 Chodzi o Chateau des Granges-Cathus, szesnastowieczną rezydencję wybudowaną

przez Jeana Cathusa.84 Talmond – właśc. Talmont, średniowieczny zamek z XI w., wybudowany przez Ele-

onorę Akwitańską.85 Sążeń – zapewne autor miał na myśli tzw. sążeń litewski mający 194 cm.

— 168 —

wiem codicillum86 do swego testamentu, uprzednio w Dreźnie napisanego. Na zimę odwiozłem ją do Drezna, a sam wróciłem do Strubnicy. Czas był, aby siostra moja użyła nieco przyjemności świata i dała się w nim poznać. Uradziliśmy więc z ciotką Niezabytowską, że przy niej całej zimę przepędzi. Brat mój zawiózł ją i wówczas to, naraziwszy się na chłód, dostał silnego reu-matyzmu, który tyle lat srodze dawał mu się we znaki, a trzymał go obłożnie chorym przez pięć miesięcy.

Ślub mojej siostry Teresy

Całą tę zimę przemieszkałem w Strubnicy, pilnując brata i zastępując go w zajęciach gospodarskich. W poście w połowie marca uważaliśmy z listów, które nam z Warszawy dochodziły, że kilku młodych ludzi zamyślało o naszej siostrze, która miała szczęście podobania się całemu warszawskiemu towa-rzystwu, co dowodziło o wielkim jej takcie, bo przecież ani zbyt wielkim posagiem lub odznaczającą się urodą nie mogła do siebie młodzieży przycią-

86 Codicillum (łac.) – dodatek.

70. Les Sables d’Olonne – widok ogólny kąpieliska, 1860 (rys. Frank Mutley)

— 169 —

gać lub zniewalać ku sobie złośliwe mamusie, najniebezpieczniejsze w swych stanowczych sądach o każdej nowo przybyłej pannie. Ciotka Niezabytowska gorliwie się zajmowała ustaleniem losu jedynej swej synowicy, na którą od dzieciństwa była bardzo łaskawa. Toteż pierwszych dni kwietnia uwiadomieni zostaliśmy depeszą, że pan Stanisław Buyno87, właściciel Broszkowa, oświad-czył się o rękę naszej siostry i że ta, przyjmując jego oświadczyny, zostawiła nam i wujowi Twardowskiemu jako opiekunowi ostateczną decyzję. W parę dni później przybył do Strubnicy pan Buyno i od razu podbił nasze serca, tak żeśmy najchętniej do rodzeństwa go naszego przyjęli. A traf to uczynił, że jednocześnie przyjechał wuj Twardowski dla odwiedzenia Józia i najzupeł-niej podzielił nasze zdanie co do przyszłego naszego szwagra. Przyzwoitość jednak wymagała, abym zawiózł Buynę do Weleśnicy po błogosławieństwo ciotki Michaliny, która była dla mej siostry jakby drugą matką. Wuj Kazi-mierz wyprzedził nas, a myśmy w kilka dni po nim zdążyli do Weleśnicy. Nie arcy[-] to była wygodna wycieczka, bo wiosenne drogi są wszędzie uciążliwe, tym bardziej w Pińszczyźnie, toteż dały się one we znaki Buynie, jako nowi-cjuszowi w naszych podróżach, a zdrowia dość wątłego. Prosto z Weleśnicy zdążyliśmy na Kabaki, Brześć do Warszawy na zaręczyny, które odbyły się [piętnaste]go kwietnia w sposób najbardziej cichy, po mszy św[iętej] odpra-wionej na intencję młodej pary.

W parę dni później wróciłem z siostrą do Strubnicy na Święta Wielka-nocne, które przebyliśmy tam pierwsze od lat dwunastu. Żywo to nam i bo-leśnie przypomniało nasze dziecinne lata i te wszystkie drogie nam osoby, pod których skrzydłami rośliśmy, a które niestety w grobach już spoczywały. Lato zeszło nam w pożegnalnych wizytach familijnych, które siostra moja staropolskim zwyczajem musiała i życzyła [sobie] odbyć, a na miesiąc lipiec zawiozłem ją raz drugi do Kreuznach. Buyno raz nas jeszcze na Litwie odwie-dził i odprowadził nas do Chrząstowa Potockich, gdzieśmy pierwszy raz byli dla odwiedzenia Rodrygostwa88 .

Ponieważ dzień ślubu naznaczyliśmy na święty Michał, dla uczczenia ciot-ki Twardowskiej, a wesele miało się odbyć w Strubnicy, z wielkim familijnym

87 Stanisław Buyno (1830–1909), syn Franciszka (1803–1868) i Laury z Rautenstrau-chów. Dziedzic Broszkowa. Od 1868 r. mąż Teresy z Bispingów, z którą miał dzieci: Franciszka (1870–1925), Laurę (1875–1939), Marię (zakonnicę) i Jana.

88 Rodryg Potocki (1834–1910), ziemianin, właściciel majątków Chrząstów, Koniecpol i Piotrkowice, zakładów hutniczo-metalowych w Koniecpolu. Członek Komitetu Towa-rzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Referendarz stanu za rządów Aleksandra Wielopolskiego w Królestwie Polskim. Od 1867 r. jego żoną była Maria z Niezabytow-skich, z którą miał syna Henryka Stefana (1868–1958) oraz córkę Elżbietę (1874–1960), od 1891 r. żonę Feliksa Broel-Platera.

— 170 —

zbiorem, dużo pozostawało nam mozolnego zajęcia do urządzenia i przybra-nia starego naszego gniazda, aby godnie przyjąć tak zacnych gości. Pośpie-szałem więc z powrotem do domu, a wracając na Drezno, zabraliśmy ze sobą babkę [Józefę] Woyczyńską, która ostatecznie wracała na Litwę do ukocha-nych swych Massalan. Wyprawa zrobiła się po części w Paryżu i w Dreźnie, srebro zaś nader piękne w stylu wschodnim w Berlinie u Frygerga, futra przy-szły z Petersburga. Całość wyprawy kosztowała mnie dziewięć tysięcy rubli, a koszty weselne doszły do dwóch tysięcy.

Tego lata równocześnie z siostrą naszą ożenił się Feliks Włodek89 z panną Podoską90, nader majętną osobą z Płockiego, a [także] Leontyna Włodków-na, oczarowawszy wdziękami swymi młodszego od siebie Franciszka Pu-słowskiego91, wbrew okrzykom całej familii Pusłowskich, którzy by pragnęli

89 Błąd autora; chodzi o Szczęsnego Włodka.90 Maria Włodek z Podoskich (1840–1902), od 1869 r. żona Szczęsnego Włodka.91 Franciszek Pusłowski (1843–1908), syn Władysława (1801–1859) i Genowefy

z Druckich-Lubeckich (1821–1867), bratanek Wandalina. Dziedzic wielkich dóbr, m.in. Szydłowicz z Albertynem, Synkowicz, Szulaków, Piesków, Telechan, Plant i Kuźliczyn oraz części Hotelu Europejskiego w Warszawie. Należący do niego Albertyn stanowił cen-

71. Chrząstów – pałac Potockich, 1878 (akwarela Napoleona Ordy)

— 171 —

większego aliansu dla swego bratanka i posażniejszej panny. Bardzo nam po-służył do pomieszczenia gości świeżo postawiony dom folwarczny, z pięciu dobrymi pokojami i ze stancjami dla służby. W gorzelni miałem również, jak w oficynie i w łaźni, sześciu pokoi gościnnych, niewielkich wprawdzie, ale dostatecznych do mieszkania, w ogóle ze trzydzieści łóżek męskich. Panie zaś miały przywilej exclusive92 mieszkania w domu i miały tam dwadzieścia dwa łóżka, fraucymer miał do swego rozporządzenia oranżerię i, uważaliśmy wiel-kich niedyskretnych przez to okien, panny kryły się pod parasolami w chwi-lach krytycznych zmian bielizny.

Dom cały musieliśmy odświeżyć i nieco umeblować, a ponieważ przywio-złem był z Drezna przeszło 400 metrów różnorodnych, a ładnych kretonów,

trum przemysłowe Nowogródczyzny; byly tam m.in. fabryki sukna i gobelinów, fabryka papieru, smarów. Współzałożyciel Warszawskiego Banku Hipotecznego. Od 1869 r. mąż Leontyny z Włodków(1844–1915), z którą miał dwóch synów: Władysława (1871–1964), Wojciecha (1877–1961) i córkę Marię (1870–1965), żonę Karola Hutten-Czapskiego (1860–1904).

92 Exclusive (ang.) – wyłączność, zastrzeżony.

72. Massalany – pałac Bispingów, 1877 (akwarela Napoleona Ordy)

— 172 —

które w owe czasy były „le suprême de l’élégance fraicheur”93, jakoś się nam udało jakoś przystroić i przeistoczyć nasze stare domisko, że zasłużyliśmy na aplauz ogólny. Pięciu stolarzy pracowało przez dwa miesiące, aby zrobić po-trzebną ilość łóżek, stołów, stołków i stołeczków i tym podobnych przyborów. Jakoś znalazło się miejsce na ulokowanie koni gościnnych po różnych obo-rach i wozowniach, a było ich multum, jak to zwykle na polskich zjazdach. Karmiono przez sześć dni [sto siedemdziesiąt] koni stałych oprócz kilku-dziesięciu należących do sąsiadów, którzy na dzień odjeżdżali, a całą noc się bawili. Piwnicę z winem zawczasu sowicie opatrzono, a było w niej oprócz wódek i likworów ze trzysta butelek drogich win zagranicznych i niemało zwykłego stołowego. Różne kordymoniła94 i przysmaki przyszły z Warszawy, cukier zaś, herbata, świece i t[ym] p[odobne] braliśmy w sąsiedzkim mia-steczku w Pieskach u sławnego Gitlowicza, wielkiego faworyta mego brata, aby handel jego mógł skorzystać. Cały zarząd i ugoszczenia podzieliliśmy na trzy części – brat mój miał baczność, aby nie brakło nic dla mężczyzn, od rannych śniadań do cygar i kart, mnie się dostała dyspozycja kuchni i główne oko nad całym domem, Borkowski95 miał udział w baczności nad potrzebami służby. Paweł nad końmi. Miałem zaś przyrzeczenie od ciotki Twardowskiej i Niezabytowskiej, że będą gospodyniami wesela.

Tak więc o wszystkim obmyśliwszy, spokojni byliśmy, że nic brakować nie powinno, ale przyznam szczerze, że nie ufałem, aby się wszystko tak prawdziwie udało i ciągle polecałem boskiej opiece i wstawieniu się naszych rodziców, w sprawie tak bardzo ich też interesującej. Ponieważ piszę te wspo-mnienia dla własnej przyjemności, a uważam, że czytanie ich może Was zaj-mować, dam więc wszystkie szczegóły wesela, zaczynając od sposobu, [w] jakim umieściliśmy licznie zebraną familię. I tak ciotka [Celina] Niezaby-towska z córkami Marysią Potocką96 i Elizą, wówczas jeszcze panną97, zajęła pokój naszej matki. Babka [Józefa] Woyczyńska z panną [Leontyną] Heltman

93 Le suprême de l’élégance fraicheur (franc.) – najwyższa świeżość elegancji.94 Kordymoniła – zniekształcona forma; prawdopodobnie: kordymonia, kardamon

(staropolskie) przyprawy.95 Michał Borkowski (1814–1891), administrator majątku Werejki w ramach ordynacji

massalańskiej (1863–1866), a następnie główny administrator ordynacji w Massalanach (1874–1891). Właściciel folwarku Rodziewicze, na którym gospodarował w latach 1866–1874. Od 1849 r. mąż Karoliny ze Spirydowiczów (1829–1867). Zmarł 21 lipca 1891 r.; pochowany z żoną w Ejsmontach Wielkich.

96 Maria Potocka (1841–1926) z Niezabytowskich, córka Stefana (1805–1890) i Celi-ny z Bispingów, starsza siostra Elżbiety; od 1867 r. żona Rodryga.

97 Elżbieta (Eliza) Ostrowska (1857–1924) z Niezabytowskich, córka Stefana i Celiny z Bispingów, młodsza siostra Marii. Od 1870 r. żona Augusta Ostrowskiego (1836–1898), a po jego śmierci Zygmunta Wielopolskiego.

— 173 —

wybrała mały pokoik, teraźniejszą ubieralnię mojej bratowej. Pani Włodek z córkami Radowicką98, [Stefanią] Szyrminą99 i Teresą pokój Werulki, ciot-ka [Maria Drucka]-Lubecka sama w dawnym panny [Marii] Martin pokoju. W wielkim pokoju, dzisiejszej klasie, ciotka Michalina Twardowska, Eliza Ślizień i panna młoda, obok w dawniejszej garderobie ciotka Dziekońska, kochana nasza Weruleczka, panna Martin, miss [Martina] Webb, guwernant-ka Marysi Potockiej i Elizy Niezabytowskiej. W oficynie pan młody z całym swoim orszakiem, czyli z braćmi Ludwikiem100 i Tadeuszem101 oraz Józe-fem Karnickim102. W gorzelni wujowie [Stefan] Niezabytowski, [Aleksander Drucki-]Lubecki i Rodryg Potocki, w domie folwarcznym, w dwóch stan-cjach ekonomskich wujowie Kazimierz Twardowski, Henryk Wołłowicz, pan [Ignacy] Szyrma103, Olgierd Tyszkiewicz, Aleksander Radowicki, Aleksander Andrzeykowicz104, generał Stanisław Bychowiec, w dwu stancjach na lewo Kamil i Władysław Włodek, January Mikulski, Ksawery Grabowski, Waluś Mikulski, Aleksander Sieheń, Zdzisław Bychowiec105, Henryk Święcicki106, a mieszkanie to zwaliśmy jaskinią łotrów. Mój brat spał sam w stancyjce na-miestnika, ja w dawnym pokoiku księdza w oficynie. [Michał] Borkowski zaś z [Edwardem] Sasuliczem107 i Włodzimierzem Mikulskim osiedli w łaźni. W każdym mieszkaniu był osobny służący, z przyborem do śniadań i wszel-kich wygód. W kuchni królował sławny Niezabytowskich kuchmistrz Janek,

98 Helena Radowicka z Włodków, żona Aleksandra.99 Stefania Szyrma z Włodków (1850–1902), od 1868 r. żona Ignacego Szyrmy.100 Ludwik Stanisław Buyno (1841–1902), syn Franciszka i Laury z Rautenstrauchów.

Ziemianin, posiadał dobra w powiecie liwskim.101 Tadeusz Buyno (1842–1921), syn Franciszka i Laury z Rautenstrauchów. Ziemia-

nin i szambelan dworu rosyjskiego, od 1871 r. żonaty z Zofią z Platerów.102 Józef Karnicki (1841–1914), dziedzic majątku Landskorona. Prawnik, początkowo

referendarz w Radzie Administracyjnej Królestwa Polskiego. Następnie podprokurator Trybunału Cywilnego w Warszawie. Od 1882 r. wicedyrektor departamentu w rosyjskim Ministerstwie Sprawiedliwości. Od 1896 r. senator kasacyjnego departamentu cywilnego Rady Państwa; Z. Dłużewska-Kańska, Karnicki Józef Marcin (1841–1914), w: PSB, t. 12, s. 68.

103 Ignacy Szyrma (1814–1891), dziedzic Nowosiółek i Sporowa. Od 1868 r. mąż Ste-fanii z Włodków.

104 Aleksander Andrzeykowicz-Buttowt (1824–1903), syn Michała (1778–1830), gu-bernatora cywilnego grodzieńskiego, i Salomei z Ławcewiczów. Żonaty z Klotyldą ze Starzyńskich. Radca stanu, właściciel Starzynek, pochowany w Druskiennikach.

105 Zdzisław Bychowiec (1840–1923), syn Adama i Izabeli z Jelskich, właściciel Adamkowa i Liskowa, powstaniec styczniowy. Żonaty z Dorotą z Oraczewskich.

106 Henryk Święcicki, syn Hipolita i Melanii z Wołłowiczów.107 Edward Sasulicz, ziemianin i prawnik. Prowadził kancelarię adwokacką w Grod-

nie. Jego brat Ksawery był powstańcem 1863 r. i zesłańcem syberyjskim.

— 174 —

uczeń paryskiego Filipa z rotszyldowskiej kuchni, i miał pod sobą sześciu kucharzy. Dwóch zaś było specjalnie przeznaczonych dla kuchni służących i stangretów, urządzonej ad hoc w piekarni folwarcznej.

Tydzień przed ślubem przybyli wujostwo Twardowscy, a potem Niezaby-towscy, Potoccy i reszta familii, tak że w sobotę, czyli w dzień dziewic wie-czoru wszyscy byli zebrani. Zabawne miał zdarzenie pan młody, który jadąc pocztą z Grodna na Czerlonę, dwa razy miał bryczkę złamaną, a nareszcie jak dzielny rycerz dawnych wieków konno przyleciał po swoją bohdankę. Ślub miał być w niedzielę, a już w czwartek młodzież nie wytrzymała „et au son de piano”108 [i] trochę potańczyła, niby to dla odświeżenia nóg i przypomnienia figur.

W sobotę przypadł dzień spowiedzi, a ponieważ jam chciał brać w niej udział, pojechaliśmy rano do kościoła w towarzystwie ciotki Twardowskiej i Elizy Ślizień. Spowiedź trwała pewno ze trzy godziny i z wielkim moim przerażeniem stary nasz proboszcz, już wówczas ociemniały ks[iądz] Narbutt, mój zwykły spowiednik, dowiedziawszy się, że tego dnia mamy jeść z mię-sem, zabronił mi to formalnie pod utratą rozgrzeszenia. Nie była to chwila certacji109 – przyrzekłem więc wstrzymać jedzenie mięsne i do komunii św[ię-tej] przystąpiłem, ale wyznaję szczerze, że mając ze czterdzieści osób gości [i] na wpół gotowy [obiad], a [zarazem] ani jednej ryby w spiżarni, wróciłem do domu z wielkim przerażeniem. Siła woli, energia mego brata, a głównie cudowny, że tak powiem, połów ryb w stawie ogrodowym to uczyniły, że o [szós]tej wieczorem bez najmniejszej chwili opóźnienia całe moje towarzy-skie grono zasiadło do rybnego przewybornego obiadu. Wuj Niezabytowski na nim prezydował, bo mnie wypadło pojechać do Dylewszczyzny na spotka-nie babki Woyczyńskiej, która użyła tam trochę wypoczynku po przyjeździe z Massalan i odświeżała swoje stroje. Babka prawdziwie rozczulona była tą moją atencją, bo znalazła tam wszystko dla siebie przygotowane, bo i rosół z kury, i kawałek pieczystego z kompotem, które najchętniej jadała. Wieczo-rem, już przy oświeceniu, przyjechaliśmy do Strubnicy, a gdy babka weszła do salonu, wszystkich czoła uchyliły się przed stuletnim majestatem i potęgą milionów.

Młodzież wrzała chęcią zabaw, dałem więc hasło muzyce sprowadzonej z Grodna, a wcale dobrej; a tańce otworzone przeze mnie i przez Marysię Potocką (dla ugoszczenia jej w pierwszych odwiedzinach, które nam zrobiła po swoim zamążpójściu) trwały najzawzięciej do białego dnia. Siostra moja w[y]stąpiła jako panna młoda w różowej muślinowej sukni pokrytej białą po-

108 Et au son de piano (franc.) – na dźwięk fortepianu.109 Certacja (starop.) – nieszczere wymawianie się od czegoś.

— 175 —

włoką, a wyraz szczęścia i rozkochania dodawały jej niemało wdzięku. Tegoż wieczora przybyli Ciechanowieccy, Krasiccy, Konstantowie Niezabytowscy, wreszcie Aleksandrostwo Andrzeykowiczowie z córką; ci ostatni jedyni obcy, zaproszeni jako starzy przyjaciele rodziców naszych.

Tańczono w sali jadalnej, a było par dwanaście; dziwiliśmy się, że dość było miejsca dla licznie zebranych gości, a siedząca kolacja, którą kazałem przybrać na małych stolikach w trzech salonach, najwygodniej umieściła sześćdziesiąt osób. Dla ubawienia was, moi drodzy, opowiem wam, co było na kolacji; otóż podano dwa półmiski szynki, tyleż galantyny, dwa pasztety na gorąco, cztery półmiski pieczystego z młodych indyków, wreszcie „des pom-mes mélange”110 z konfiturami. Wina Chambertin, Rudesheimer, Champagne Frapèe. Po kolacji tańce z większym animuszem wiły się i wiem, że jako gospodarz domu, wyszedłszy ostatni, ledwie o szóstej rano mogłem nieco wypocząć i przygotować się w zaciszu do ważnych chwil, które na[s] czeka-ły. Rzecz dziwna, że wesele każde, pomimo że najczęściej pożądane, a przez niektórych gorąco oczekiwane, ma coś w sobie niepokojącego, smutnego i do łez rozczulającego.

W dzień ślubu o dziesiątej rano byłem już w odwiedzinach u każdego z łaskawych gości, zacząwszy od płci pięknej, dla niesienia mych należytych usług. Damy wszystkie zastałem gorączkowo zajęte ubiorami, jednak o jede-nastej wszyscy zebraliśmy się w kościele na mszy świętej niedzielnej. Stary nasz kościół wyglądał jak rówiennik111 z najbardziej okazałych kwiatów, tyle tam panie nasze zajaśniały niepotrzebną dla nabożeństwa elegancją, jeszcze bardziej odróżniającą się od prostoty ludu naszego. Usłyszeliśmy ostatnią za-powiedź pierwszej parafianki strubnickiej, a tylko kilka godzin odłączało nas od chwili, kiedy należąc już nazwiskiem do męża, siostra nasza podlegać już będzie innym prawom, innej rodzinie.

Wróciwszy do domu, zastaliśmy śniadanie na stole, ale musieliśmy ścier-pieć godzinę głodu nim nasze panie raczyły wystąpić w nowych strojach, ad hoc przygotowanych. Zasiedliśmy w sali przy dwóch stołach podłużnych i przy trzech małych przed oknami. Dano majonezy z kapłonów, kotlety bara-nie a lá subise, jarząbki po polsku, puddingi angielskie, wina hiszpańskie, bur-gundzkie, Bordeaux, reńskie, piwo Pall-Ale, porter. Panna młoda wcale się nie pokazała przy śniadaniu, a Buyno, choć rezonem nadrabiał, zdradzał jednak wielkie wzruszenie i śmiało mógł być porównanym do posągu del Penciero112 .

110 Des pommes mélange (franc.) – mieszanina jabłek.111 Rówiennik – właściwie równianka – dawniej: wiązanka, bukiet.112 Właśc. Il pensatore (franc. – Le Penseur) – Myśliciel; aluzja do znanego dzieła

Augusta Rodina (1840–1917), odlanego w brązie.

— 176 —

Po śniadaniu każdy poszedł odpocząć u siebie i przygotować się do wyjazdu weselnego, naznaczonego na godzinę czwartą.

Kościół ubrano kwiatami, a całe przejście od powozu i przy pomniku na-szych rodziców był[o] suknem i dywanami wysłane, jak również cała posadz-ka kościelna. Nowy proboszcz ks[iądz] Ławrynowicz113 grzecznie się tym za-jął i oświecił kościół tysiącami świateł. Obejrzawszy to wszystko, wróciłem do domu i zamknąłem się na chwilę w małym moim pokoiku, czułem bowiem potrzebę modlitwy i skupienia myśli. Od dzieciństwa będąc bez rodziców, wzmocniliśmy sieroctwo nasze siłą braterskiego przywiązania, smutne nasze rodzinne przejścia, jak każda niezasłużona boleść, zbliżyły nas i przyznać mogę, że w rodzeństwie naszym była jedna dusza, jedno biło serce. Jako bratu starszemu siostra zawsze ulegała mi, skoro się przekonała, że się powodu-ję najserdeczniejszymi dla niej chęciami i chłodnym rozsądkiem. Dzisiaj zaś przychodziło mnie przelać te prawa w absolutną władzę męża, przez Kościół pobłogosławioną, a przez to świętą.

Gdym wszedł do pokoju naszej matki, gdzie ubierano do ślubu pannę młodą, łzy mi się potokiem polały i błogosławiłem jej z całej duszy w swoim i rodziców imieniu. Rozrzewniająca też była chwila, gdy siostra moja padła do nóg ciotce i wujowi Twardowskim, którzy sieroce jej lata otoczyli ser-deczną rodzicielską pieczołowitością! I myśmy z bratem, z panem młodym do nóg im upadli, z podziękowaniem za wielką stałą ich opiekę nad nami. Wsparta na moim ręku wyszła siostra nasza z rodzicielskiego domu do oł-tarza, do którego zawiozła ją ciotka [Michalina] Twardowska w asystencji obydwóch druhen, Teresy Włodek i Elizy Niezabytowskiej. Moja mała ka-reta zawiozła pana młodego z bratem Tadeuszem. Po gorącej modlitwie na grobie Rodziców, stanęliśmy wszyscy u ołtarza i przysięga była dokonana głosem śmiałym, ale drżącym ze wzruszenia. Od ołtarza pani młoda odpro-wadzoną została przez wuja Kazimierza Twardowskiego i Rodryga Potoc-kiego, proszonego przez [Stanisława] Buynę, a pan młody przez ciotkę [Mi-chalinę] Twardowską i [Gabrielę] Włodkową. Młoda para pierwsza wróciła do domu, gdzie była przyjęta przez babkę [Józefę] Woyczyńską i przez wuja Stefana Niezabytowskiego, jak to staropolski zwyczaj wymagał. O szóstej zasiedliśmy do obiadu przy dwóch wielkich stołach, co zaś nie zmieściło się z mężczyzn, znalazło nakrycie w kancelarii dawnej mego dziada, urządzo-nej chwilowo na pokój męski do kart i cygar. Panie [Celina] Niezabytowska, [Gabriela] Włodkowa, [Aniela] Radowicka i [Maria] Potocka były przez nas proszone za gospodynie i łaskawie się tym zajęły. Zawdzięczam głównie

113 Ksiądz Zygmunt Ławrynowicz, proboszcz parafii w Narewce (1864–1866), Strub-nicy (1867–1882) i Różanie (1883–1890).

— 177 —

73. Strubnica – kościół Trójcy Przenajświętszej, widok obecny

ciotce Celinie, która była prawdziwie moją egerią114, że całe przyjęcie naj-przewyborniej się udało. Usługę miałem doskonale wyuczoną, a na jej czele ukochanego mego kamerdynera Wincentego Adamowicza, świeżo przyjęte-go od Benedykta Tyszkiewicza115 .

Takie było uplasowanie gości przy dwóch stołach:

PIERWSZY STÓŁP[ani] Eliza Niezabytowska : Hr[abia] Wacław Krasicki.P[an] Ignacy Szyrma : P[ani Michalina] Twardowska.Książę Aleksander Lubecki : P[an] Stefan Niezabytowski.P[ani] Klotylda Andrzeykowicz116 : Babka [Józefa] Woyczyńska.P[an] Henryk Wołłowicz : Pan Młody.Księżna [Maria Drucka-]Lubecka : Pani Młoda.Hr[abia] Stefan Potocki : P[an] Kazimierz Twardowski.P[ani] Celestyna Niezabytowska : P[ani] Anna Dziekońska.Hr[abia] Olgierd Tyszkiewicz : Hr[abia] Ksawery Grabowski.

Panna [Leontyna] Heltman

114 Egeria – nimfa wodna; tu inspiratorka, doradczyni, powiernica.115 Benedykt Emanuel Tyszkiewicz (1801–1866), syn Michała i Joanny z Karpów. Zie-

mianin, właściel m.in. Niemieży i Czerwonego Dworu (około 15 000 ha). Znany mece-nas i kolekcjoner, marszałek szlachty guberni kowieńskiej (1846–1849). Żonaty z Wandą z Wańkowiczów.

116 Klotylda Andrzeykowicz-Buttowt ze Starzyńskich, żona Aleksandra.

— 178 —

DRUGI STÓŁP[ani] Teresa Włodek : Hr[abia] Stefan Grabowski.P[an] Tadeusz Buyno : Miss [Martina] Webb.Hr[abina] Maria Potocka : Kamil Włodek.P[ani] Celina Niezabytowska : Konstanty Ciechanowiecki117 .Szambelan Karnicki : Hr[abina] Eliza Ślizień.P[ani] Gabryela Włodek : P[an] Aleksander Radowicki.Hr[abia] Rodryg Potocki : Hr[abina] Helena Krasicka.P[ani] Aniela Radowicka : Generał St[anisław] Bychowiec.P[an] Józef Jelski118 : Panna Martin.

P[ani] Weronika Mikulska.

Powtarzam, że reszta gości jadła w kancelarii i mocno była z tego odda-lenia uradowana, gdyż humor i niejedna czupryna odczuwały licznie powta-rzane, a wszelako nieodmawiane libacje. Wielkie miałem mozoły, nimeśmy z Rodrygiem Potockim dobrali pary obiadowe stosownie idące wiekiem, na-zwiskiem, pokrewieństwem lub osobistym usposobieniem, a porządne posu-wanie się par i ich usadowienie w dość ciasnej strubnickiej sali było najtrud-niejsze. Toteż wypadło mnie z bratem wcale przy stołach nie siedzieć, miejsca gościom wskazywać i nad biegiem uczty nieustannie mieć oko.

Obiad był następny: 1. canapes, 2. zupa neapolitańska i printanier, 3. pasz-teciki, 4. sarnina z oliwkami, 5. ryby i ponchè glasseè, 6. chartreuse de can-netons, 7. jarząbki z kompotami, 8. groszek francuski i kalafiory algierskie, 9. gateau a la bechamell, 10. galarety, 11. dessert. Wina hiszpańskie i z wysp, Bordeaux, burgundzkie, sławne chateaux Filoths sprowadzone przed dziesię-ciu laty z Francji po dwadzieścia franków butelka, węgrzyn, szampańskie. Mój brat przewybornie wywiązał się z niemałego zadania wykrzykiwania zdrowia P[aństwa] Młodych i całej rodziny Buynów, i ich asystencji. Obiad nie trwał nad godzinę dzięki porządkowi i dwudziestu pięciu lokajom dyrygo-wanym przez Wincentego [Adamowicza], a widok stołu, świetnie osadzonych pięknymi damami w bogatych strojach, był przepyszny.

Około dziewiątej, gdy towarzystwo trochę po obiedzie wytchło, a salę oczyszczono ze stołów, odgłosy staropolskiego tradycyjnego poloneza dały się słyszeć, a ma się rozumieć, że panna młoda wystąpiła w pierwszej parze

117 Konstanty Ciechanowiecki (1820–1880), syn Stanisława. Absolwent uniwersytetu w Dorpacie, ziemianin.

118 Józef Jelski (1830–1879), syn Franciszka i Marii z Sadowskich. Ziemianin, właści-ciel dóbr w powiecie słonimskim. Mąż Cecylii z Wołłowiczów.

— 179 —

z wujem [Kazimierzem] Twardowskim, pan młody zaś poprowadził babkę [Józefę] Woyczyńską. Tańczono potem szalenie, ale niedługo, bo każdy czuł się zmęczony wrażeniami dnia całego. Nad rankiem podano cukrową kolację, która była ustawiona w pierwszym salonie, a dziś buduarze mojej bratowej, i zwykłym staropolskim zwyczajem państwo młodzi ugaszczali nią całe ze-branie, a goście, szczególnie damy, skwapliwie zbierały zapasy cukrów, mar-cepanów i łakoci, aby je najdalszym a nieobecnym członkom familii rozesłać. Oprócz przyboru kolacyjnego przywiezionego z panem młodym i naszych trzydzieści butelek szampana, dziesięć butelek starego węgrzyna i kilkana-ście butelek innych win, sporo poszło cukrów i win, które wypito przy cukro-wej kolacji. Cukierków zjedzono i rozebrano dwa pudy, poszła cała beczka winogron, sześć kóp pomarańcz, dwanaście ananasów, dwie kopy gruszek Duchesse.

Nazajutrz po ślubie przypadały imieniny ciotki [Michaliny] Twardowskiej, któreśmy starali [się] najsolenniej obchodzić. Toteż po rannych powinszowa-niach nastąpiły huczne toasty dla solenizantki przy świetnym wieczornym obiedzie, którego ani porządku, ani szczegółów opisywać wam nie będę, bo oprócz zmiany potraw w niczym się nie różnił od weselnego.

Choć to był koniec septembra, czas był prześliczny i suchy, urządziliśmy więc po południu spacery powozami ku stronie Piesek, przez uroczą naszą Deraźnę, nad której widokami słusznie się wszyscy goście zachwycali; wra-cając, żeby [była] niespodzianka, zaskoczyła nas na górce banda lokai z ko-szyczkami, z których młodzież z wielkim zadowoleniem powyciągała pasz-tety strasburskie, sandwicze, winko szampańskie i tym podobne przysmaki. Wszystko to w mgnieniu oka znikło, podwoiwszy dobre humory i weselny nastrój całego towarzystwa.

Wieczorem i całą noc znowu tańce, i to do upadłego, bo wiedziano, że ostatnie. Tylko biedna muzyka była godną litości, bo od grania przez dwie doby tak palce Żydziskom popuchły, że jęki prawdziwe towarzyszyły odgło-sem nieskończonego białego mazura, a nam śmiech pusty z tych żydowskich lamentów, bo wiedzieliśmy dobrze, że i na plastry zbiorą z licznych gościń-ców, które się im od młodzieży sypały.

We wtorek i we środę całe grono naszych łaskawych gości rozjechało się, a i te wyjazdy licznymi i przeróżnymi powozami i brykami miały oryginalną swą cechę. Niezabytowscy na przykład mieli z[e] sobą trzy powozy i trzyna-ście furmanek pod rzeczami. Ciotka [Maria Drucka-]Lubecka dla siebie i dla księcia [miała] dziesięć koni pod powozami i cztery furgony. Najzabawniej było patrzeć na wybieranie się w odjazd ciotki [Anny] Dziekońskiej, nader już ociężałej i nieco sparaliżowanej damy, która z trudnością wsiąść zdołała do swej landary przedpotopowej, wysoki[ej], o czterech latarniach, z równie

— 180 —

starą jak ona służącą Kasią, wielką jej faworytą, a przecież sławną pijaczką; a skoro się już w niej usadowiła, kazała naokoło dziedzińca objechać i z okna nam wszystkim nieustannie się kłaniała, jakby przeczuwając, że już nigdy nie będzie brać udziału w tak licznie zebranym familijnym gronie.

Państwo młodzi opuścili nas dopiero we czwartek i pojechali na noc do Grodna; przemilczam nad boleścią rozstania z kochaną siostrą, chociaż wie-dzieliśmy, że prawdziwe ją tam szczęście czeka, bo oddaliśmy ją w ręce tak ze wszech miar godnego, dobrego i miłego człowieka. Ale małżeństwo to za-wsze ślepa loteria, a tyle nieprzewidzianych okoliczności przeważnie wpły-wać może na nasze szczęście. Trudno opisać pustki, zamieszania, smutnego osamotnienia, jakie nam się z bratem w podziale zostało i żeby nie koniecz-ność ukończenia wszelkich rachunków i miłość nasza wrodzona porządku, najrozumniej w podobnym razie za ostatnim gościem z domu wyjeżdżać. Wszystkiemu żeśmy jednak wydołali i cały miesiąc october przebawiłem w Strubnicy, i ledwie na zimę zjechałem do Massalan na stałe mieszkanie przy boku babki [Józefy] Woyczyńskiej.

ROZDZIAŁ V

Ordynat massalański

Massalany od 1869 roku

Uczucie obowiązku najgłębiej nakazywało mnie otoczyć babkę wszelką możliwą atencją i pieczołowitością, a naturalne centrum fortuny i ordynac-kich interesów zrobiły, to żem już na zawsze w Massalanach osiadł. Dla wa-szej, moi drodzy, wiadomości muszę tu opowiedzieć, jaki to był nasz dwór i jaki sposób życia! Niejedną możecie i sobie powziąć z tego naukę, bo te dziesięć lat, które z babką przemieszkałem, niejedną miały trudność do znie-sienia, niejedne się poddanie, bez uszczerbku jednak swej godności. Łaska boska widocznie była ze mną, choć z niegodnym, i też z nią wytrwałem do końca, i zdaje mi się, żem zasłużył na przyjaźń i uznanie ogólne. Do Massalan zaś tak przywykłem, tak je ukochałem, że rad bym do śmierci w nich przeby-wać, lubując się widokiem tyloletniej pracy mojej i starań dla ich upiększenia. Moja babka pani [Józefa] Woyczyńska, pomimo wielkiej swej skrzętności lu-biła zawsze życie porządne, jak sama mawiała, eleganckie, toteż dbała, aby dom jej dwornie wyglądał i przyjęcia były staranne. Mieliśmy więc dwóch kamerdynerów, lokaja do liberii i dwóch froterów1, co na mały wówczas dom massalański zbytecznym nawet było. Kuchnia massalańska zawsze była pierwszorzędna, gdyż oboje żeśmy do tego z dawna przywykli. Toteż licz-ne zjazdy nam nie brakowały, tym bardziej że pod koniec swego życia moja babka lubiła mieć częstych gości i rada widzieć całą plejadę nadskakujących spadkobierców z tak bardzo rozrodzonej naszej familii.

Od czasu powstania [1863 roku] okolica nasza bardzo się zaludniła, dużo rodzin na wieś wróciło, młoda generacja dorosła, przed czasem dojrzała, gwarno więc było, a gości miewaliśmy do znużenia. Ponieważ wspomnie-nia moje są spisywane dla waszej przyjemności i wiadomości, kochani moi synowcowie, nadmienię wam o sąsiedzkich tutejszych domach, abyście wie-dzieli, z kim prababka wasza, a i wasz stryj długie lata przebyli. Mieliśmy około dwadzieścia domów sąsiedzkich, a z małym wyjątkiem ze wszystkimi w dobrych stosunkach przetrwaliśmy, bo są to ludzie zacni, najlepszego du-

1 Froter – czyściciel posadzek.

— 182 —

cha, warci waszego szacunku. O pięć mil mieliśmy za Niemnem Skidel, dom księstwa Czetwertyńskich; mieszkał tam ogólnie poważany jakby przedstawi-ciel całego naszego obywatelstwa, mądry, a niesłychanego uroku stary książę Konstanty Światopełk-Czetwertyński syn kasztelana przemyskiego Antonie-go Czetwertyńskiego, w 1794 r[oku] straconego2 i Kolety z Chołoniewskich3 . Wielkie on krajowi zasługi poniósł długoletnim swym przed 1830 r[okiem] marszałkowaniem, a wielką swą godnością, nieposzlakowanym postępowa-niem i ujmującym obejściem taką sobie zjednał popularność i uznanie, że ubóstwiano go w obywatelstwie i słusznie za najgodniejszego przedstawiciela swego kraju uchodził. Był to przy tym wielki pan, w całej mocy tego znacze-nia, lecz jak mówiono, i nieraz tego świadkiem bywałem, niemiły w rodzin-nym pożyciu. Umarł w Skidlu [w] 1871 r[oku].

2 Antoni Światopełk-Czetwertyński (1748–1794), kasztelan przemyski. Zausznik am-basady rosyjskiej, przeciwnik Konstytucji 3 maja, marszałek konfederacji targowickiej od marca 1793 r. W czasie insurekcji kościuszkowskiej został wywleczony z więzienia i bez sądu powieszony jako zdrajca przez tłum warszawski.

3 Koleta Światopełk-Czetwertyńska z Chołoniewskich (1774–1840), żona Antoniego.

74. Skidel – dwór Światopełk-Czetwertyńskich, 1860 (akwarela Napoleona Ordy)

— 183 —

Po śmierci księcia Konstantego osiadł w Skidlu książę Stanisław Czetwer-tyński4, syn jego, wkrótce ożeniony z uroczą i wielce zacną hrabianką Marią Broel-Plater, córką Cezarego5. Prawdziwa przyjaźń łączy mnie z tym domem, a pod wielu względami uważam księcia Stanisława za godnego naśladowcę ks[ięcia] Konstantego. On był egzekutorem testamentu ś[więtej] p[amięci] babki mojej pani [Józefy] Woyczyńskiej, a pomimo trudnych przejść do ure-gulowania spadku, przechodzącego 750 tys[ięcy] rub[li] i mając do czynie-nia z 50 przeszło sukcesorami, ważną tę sprawę w przeciągu półtora roku jak najporządniej i najskrupulatniej przeprowadził. Winniśmy mu za to naszą wdzięczność.

Idzie potem Czerlona6 o trzy mile odległa, nad ramieniem Niemna poło-żona, a zamieszkała przez książąt Druckich-Lubeckich. Księżna Maria z Sze-miotów jest przez swą matkę [Ludwikę] Mikulską, siostrę mej babki Teresy Bisping, bliską moją krewną. Ukochani to ludzie ci oboje księstwo, zawsze uprzejmi, gościnni, każdemu radzi; daj Boże, aby i młoda ich synów gene-racja również na miłość ludzką zasłużyła. Wuj mój [Aleksander] Lubecki, syn księcia Ksawerego, Ministra Królestwa Polskiego7, rzadkich zdolności i wielkiej erudycji, zagorzały gospodarz, umiejętny i szczęśliwy lekarz, tym bardziej że czyni te jedynie przez miłość ludzkości i przez chrześcijańskie poświęcenie, ratując codziennie seciny ubogich chorych, własną pracą, włas- nymi lekarstwami, z narażeniem zdrowia, z odrazą najdelikatniejszych uczuć

4 Stanisław Światopełk-Czetwertyński (1838–1916), ziemianin, właściciel majątku Skidel, kamerjeger dworu rosyjskiego, członek gubernialnego komitetu ochrony lasów z ramienia ziemian.

5 Maria Światopełk-Czetwertyńska (1845–1895), córka Cezara Broel-Platera (1810–1869), właściciela majątków Góra, Szymanowo i Psarskie w Wielkopolsce. Żona Stani-sława.

6 Czerlona – majątek nabyty w XVIII w. przez Franciszka Druckiego-Lubeckiego (1741–1806) od Sapiehów; J. Szczepański, Książę Ksawery Drucki-Lubecki (1778–1846), Warszawa 2008, s. 34.

7 Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki (1778–1846), syn Franciszka (1741–1802) i Genowefy z Olizarów. W latach 1821–1830 minister przychodów i skarbu w Królestwie Polskim. Zlikwidował deficyt budżetowy; twórca długofalowego planu industrializacji Królestwa Polskiego, popierał rozwój górnictwa i hutnictwa oraz rozbudowę infrastruk-tury gospodarczej. Przeciwny powstaniu listopadowemu, dążył do porozumienia z carem Mikołajem I. Od 1832 r. był członkiem rosyjskiej Rady Państwa. Od 1814 r. mąż swojej siostrzenicy Marii ze Scipio del Campo (1793–1876), z którą miał dwóch synów: Józefa (1817–?) i Aleksandra (1827–1908), oraz pięć córek: Augustę (1808–1852), żonę Leona Siemieńskiego, Julię (1811–1888), żonę Ksawerego Pusłowskiego, Genowefę (1821–1867), żonę Władysława Pusłowskiego (1801–1855), Sewerynę (1824–1881), żonę Jana Zaleskiego i Jadwigę (1836–1911), żonę Stanisława Bychowca; J. Szczepański, Książę Ksawery Drucki-Lubecki, passim .

— 184 —

czystości i powonienia, gdyż wiemy aż nadto, co to być może za obrzydzenie bliższe z Żydami i naszymi włościanami obejście. Toteż Czerlonę za czasów ks[ięcia] Aleksandra uważać można za przybytek miłosierdzia i cnót chrze-ścijańskich.

Ciotka moja Maria Lubecka, sławna piękność, pełna uroku, nawet wpły-wowi lat nie poddająca się, ogólnie kochana, całemu światu znana, gdyż nie ma wód, wielkiego miasta lub światowego centrum, gdzie by ks[iężna] Lu-becka najmilszych nie zostawiła po sobie wspomnień i przyjaznych stosun-ków nie zawarła. Przyjaźni te we wszystkich narodowościach zakwitają, bo nawet w Watykanie, czego osobiste miałem najmilsze dowody, szczególnie u dworu saskiego, gdyż najściślejsze stosunki, od [trzydziestu] lat trwające, łączą księżnę Marię z królową saską Karolą8. Sięga to razem odbytej kuracji w Würzburgu u sławnego akuszera Scanzoniego9, a nieustająca koresponden-

8 Chodzi o księżniczkę szwedzką Karolę I Wettin z Wazów (1833–1907), która była żoną króla Saksonii Alberta I Wettina.

9 Friedrich Wilhelm von Scanzoni (1821–1891), znany niemiecki ginekolog. Lekarz szpitala położniczego i profesor na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu w Würzburgu;

75. Aleksander Drucki-Lubecki (fot.) 76. Maria Drucka-Lubecka z Szemiotów (fot.)

— 185 —

cja z królową saską i coroczne prawie odwiedziny w Dreznie przyjaźń tą, również szczerą jak rzadką, podtrzymują. Choć to jakoś niezręcznie przejść od przyjaciółki królewskiej do zwykłej marszałkowej, jednak pozycja miej-scowości tego wymaga.

Otóż z naszej strony Niemna mamy Wolę zamieszkałą przez marszałkostwo Krzywickich. Pan Julian Krzywicki, pierwszy marszałek gubernski grodzień-ski z ramienia rządowego, wszedł w swe urzędowania po Orzeszce, ostatnim marszałku elekcyjnym. Działo się to w najkrytyczniejszej chwili powstania 1863 r[oku] przeklętej pamięci. Krzywicki, małych zdolności, lecz wielkiej zacności człowiek, niezręczny [z racji] do kalectwa posuniętej otyłości, nie dworak, nie polityk, nie mógł się czuć we właściwym sobie powołaniu, lecz prawością swoją na ogólny szacunek zasłużył czym mógł, choć mało mógł obywatelstwu służyć! Dla wszystkich był grzeczny i przystępny, chętnie się szlachtą otaczał, przyjmując ją i goszcząc, o ile skrzętnie prowadzona fortuna mu pozwalała tego. Pani marszałkowa Wiktoria z Eysmontów, powszechnie tu szanowana kobieta, męża przeżyła i w Woli mieszkała.

Najbliżej od Woli leży Jabłonów, gdzie mieliśmy przez lat piętnaście hra-biów Henryków Łubieńskich10. Ona Eysmontówna. Smutnej to pamięci sąsie-dzi, a ponieważ marnotrawstwem i nierządem już przestali być nimi, i z wiel-kim ukontentowaniem ogólnym okolicę naszą opuścili, wolę dalej o nich zamilczeć.

Nieco bliżej leży Długopol, gdzie mieszkała wówczas wdowa po szambe-lanie [Antonim] Woyczyńskim11 pani Stefania z Radowickich, dawna panna respektowa u mojej babki, i syn jej Włodzimierz12, którego byłem opieku-nem przez dobrych lat [dziesięć]. Kobieta ta jako sąsiadka, ze wszech miar obywatelka i przykładna matka, zwłaszcza sławna gospodyni, na szacunek zasługuje. Pamiętam dobrze, jak po śmierci szambelana w 1863 r[oku] Długo-pol, obarczony [na] przeszło 100 tys[ięcy] długiem i w przeddzień reakcji po powstaniu i regulującej stosunki włościańskiej komisji, nic wart nie był. Stary

G. Keil, Scanzoni von Lichtenfels, Friedrich Wilhelm, w: NDB, t. 22, s. 483.10 Henryk Łubieński (1844–1925), syn Tomasza i Adeli z Łempickich. Ziemianin,

białostocki sędzia pokoju. Od 1870 r. mąż Zofii z Eysmontów (1845–1932), dziedziczki Jabłonowa.

11 Antoni Woyczyński (1795–1863), syn Ignacego (1768–1820) i Nepomuceny z Trze-cińskich (1770–1846), w latach 1816–1818 wicereferendarz w ministerstwie skarbu Kró-lestwa Polskiego. Kamerjunkier dworu rosyjskiego. W latach 1818–1835 mąż Józefiny z Bispingów. Po rozwodzie osiadł wraz drugą żoną Stefanią z Radowickich w zakupionym Długopolu. Miał z nią syna Włodzimierza.

12 Włodzimierz Woyczyński (1850–1926), syn Antoniego i Stefanii z Radowickich, absolwent liceum w Rydze i Uniwersytetu w Dorpacie, ziemianin, dziedzic Długopola.

— 186 —

pan Jan Woyczyński13, brat szambelana, radził wdowie wyrwać z majątku co można, inwentarze spieniężyć, a sam Długopol na pastwą kredytorów oddać. Inaczej jednak pani Stefania zrobiła – spieniężyła co mogła ze srebra, precjo-zów i rzeczy zbytkownych, wszelkich sobie wygód i przyjemności odmówi-ła, zamknęła się w domu, omawiała jak mogła urzędników komisji, weszła w umowę z dłużnikami, a rządem niesłychanie na kobietę praktycznym sztuki takiej dokazała, że pomimo kosztów najstaranniejsze i długotrwające wycho-wanie syna w Rydze i Dorpacie [zapewniła]. Długopol wyratowała i oddała synowi z niespełna tylko 20 000 rubli długów na nim prywatnych, oprócz długu prykasowego14, który częściowo się spłaca. Miły to przykład wdowiej pracy; daj tylko Boże, aby syn umiał te ocenić i nadal fundusz utrzymać.

O dziesięć wiorst15 od Massalan w bogatej dolinie leżą majątki Glazerów16; mieszkają oni w Duchowlanach, a córka domu, Zofia z Glazerów Zalutyń-

13 Jan Paulin Woyczyński (1796–1867), syn Ignacego i Nepomuceny z Trzecińskich, ziemianin, dziedzic rozległych majątków na Wołyniu.

14 Dług prykasowy – dług wobec skarbu państwa z tytułu zaległych podatków.15 Wiorsta – rosyjska miara długości równa od 1835 r. 1077 m.16 Bolesław Glazer (1851–1890) i Zofia z Zawadzkich (1852–1893), ziemianie, wła-

ściciele dóbr Repla i Duchowlany.

77. Jabłonów – dwór Łubieńskich, 1877 (rys. podmalowany akwarelą Napoleona Ordy)

— 187 —

ska17, w Złobowszczyźnie, którą z prawdziwego pustkowia na miłą bardzo wiejską osadę przeistoczyła. Urocza ta kobieta, a mąż człek najzacniejszy – przykład to największego domowego szczęścia, tak jak Pan Bóg przykazał. Przed kilkunastu laty gwarno i hucznie bywało w Duchowlanach, zwanych wówczas dla miejscowego nastroju ducha „Duchów-Łany”. Panna Zofia do-rastała, wiedziano, że posag ma piękny, serce czułe, nie mniejszą chęć do zabawy. Z daleka więc młodzież się do szermierki miłosnej zjeżdżała; nieste-ty, wiele ofiar padło; był taki, który i o klasztor się oparł, niejeden z miłości osiwiał, na wieczny celibat zaprzysiągł, a nikt wyborem bohdanki pochwa-lić się nie mógł. Wyjechano do Krakowa na dokończenie nauk, zanadto lecz nie gruntownie nimi się przejęto: widzieliśmy wówczas serię spod Wawelu przybywających zakochanych, profesorów, musieliśmy się nasłuchać o róż-norodnych prelekcjach, wykładach naukowych, zachciankach, zielnikach, o wypychaniach zwierząt, marynowanych gadach. Urocza ziemi naszej dzie-wica stawała się na przemian mistrzynią ludu, natchniętą młodzieży egerią; ba, nawet Dianą, gdyż na nadmogileńskich nizinach coroczne łowy powstały z uczestnictwem płci pięknej, z konnymi zabawy. Wkrótce i karnawałów war-szawskich się zachciało; czasy były dobre, pieniędzy za pszenicę huk, resztki ojcowskich kapitałów – czemu się więc z tym wszystkim w mieście nie poka-zali, przyjemności światowych nie użyć. I tak z parę lat przeszło; wtem bożek prawdziwej miłości, pan serc młodzieńczych, do serduszka panny zapukał, pochodnię miłości zapalił i ujrzeliśmy w okolicy naszej szczęśliwego wybrań-ca, ze wszech miar godnego przyszłości towarzysza.

Blisko Duchowlan, lecz już na dawnym wołkowyskim trakcie, leży Stary Dworzec Andrzeykowiczów. Mieszka w nim pozostała po Władysławie An-drzeykowiczu18 wdowa z hrabiów Beningsenów19 i jej dzieci. Pani ta, niegdyś najwyższego świata i niemal dworu niemieckiego, w którym by jako córka generała Beningsena20, a siostra ministra hanowerskiego21 nie bywała. Dotąd pozostały poddańcze prawie stosunki z rodziną królewską Hanoweru, a częste

17 Zofia Zalutyńska z Glazerów, córka Bolesława i Zofii z Zawadzkich, żona Seweryna Zalutyńskiego, dziedzica Złobowszczyzny.

18 Władysław Andrzeykowicz-Buttowt (1818–1852), syn Michała (1778–1830), gubernatora grodzieńskiego i wołyńskiego, i Salomei z Ławcewiczów.

19 Leontyna Andrzeykowicz-Buttowt z Beningsenów (1820–1876).20 Levin August von Bennigsen (1745–1826), oficer armii hanowerskiej i rosyjski

generał w czasie wojen napoleońskich; C. Popitz, Bennigsen, Levin August Graf von, w: NDB, t. 2, s. 52.

21 Alexander Levin von Bennigsen (1809–1893), w latach 1848–1850 minister spraw zagranicznych Hanoweru. Poseł do sejmu krajowego Hanoweru (1841–1866) i Reichsta-gu (1881–1884).

— 188 —

odwiedziny w Gmunden najlepszym są tego dowodem i naturalnie działają na usposobienie ich domu, czysto niemiecko-szlacheckiego, tym bardziej trudne do utrzymania, gdyż stan ich fortuny dość smutny.

Kierując się na południe, mamy sąsiedztwo w Brzostowicy [Małej] – [Ma-rii i Romana] Wołkowickich22, w Brzostowicy [Murowanej] – [Albertyny i Stanisława] Sołtanów, w Wojciechowszczyźnie Korybut-Daszkiewiczów, w Liszkach Stanisława Viriona23, w Krynkach marszałka Włodzimierza Vi-riona24 .

22 Roman Wołkowicki (1834–1892), syn Bazylego. Ziemianin, dziedzic Brzostowicy Małej. Mąż Marii z Macewiczów.

23 Stanisław Karol de Virion (1832–1909), syn Jana Tadeusza (1795–1873) i Marianny z Brunnowów, brat Włodzimierza. Ziemianin, absolwent Uniwersytetu w Dorpacie, od 1850 r. dziedzic dóbr Liszki (770 ha). Znany entomolog, znawca szczególnie chrząszczy.

24 Włodzimierz Władysław de Virion (1833–1896), syn Jana Tadeusza i Marianny z Brunnowów, brat Stanisława. Ziemianin, absolwent Uniwersytetu w Dorpacie, dziedzic dóbr Krynki, marszałek szlachty powiatu grodzieńskiego i radca stanu. Żonaty ze Stefanią Ludwiką z Sołtanów, z którą miał dwóch synów: Adama, od 1909 r. właściciela dóbr Liszki, i Włodzimierza – dziedzica Krynek, oraz trzy córki.

78. Brzostowica Murowana – dwór Sołtanów, 1868 (rys. Napoleona Ordy)

— 189 —

Najściślejsza przyjaźń łączy mnie z Daszkiewiczem25 i jego matką, sio-strą26 i żoną z Jelskich27, a wysoce poważam hr[abiego] Stanisława Sołtana28, z którym kilkanaście lat w sąsiedztwie przebyli[śmy], a który niestety z okolic naszych coraz się częściej do dalej osiadłych swych dzieci wynosi. Jest to osobistość tak rzadkiej zacności, tak szlachetnych zasad, tak wykształconego umysłu, że stawiam go jako przykład dla wszystkich i jakby z tym wyjęty typ staropolskiego pana uważam. Zamieszkał po nim w Brzostowicy starszy jego syn Adam29, z baronówną Brunnonowną30 ożeniony.

Przechodząc nazad dawny trakt pocztowy, mamy Kniaziewicze pani mar-szałkowej Niemcewiczowej z domu Lachnickiej31, zamieszkałe przez jej syna Marcelego, wielkiego myśliwego i zwolennika malarstwa32, a nieco dalej Lachnów generała Ignacego Lachnickiego33, wdowca po nieodżałowanej, ar-cymądrej, arcycnotliwej, dobroczynnej Leopoldynie Berg34, krewnej i wycho-wanicy feldmarszałka [Fiodora] Berga, namiestnika w Królestwie Polskim35,

25 Dymitr Daszkiewicz (1856–1924), syn Ryszarda i Teresy z Jundziłłów. Ziemianin, właściciel dóbr Wojciechowszczyzna. Od 1880 r. mąż Teresy z Jelskich, z którą miał dwóch synów i dwie córki.

26 Teresa Małgorzata Daszkiewicz (1858–1937).27 Teresa Daszkiewicz z Jelskich (1859–1941).28 Stanisław Sołtan (1822–1896), ziemianin, od 1850 r. mieszkał w Brzostowicy Mu-

rowanej, posiadłości posagowej żony. Zwolennik pracy organicznej i uczestnik powsta-nia 1863 r. Aresztowany i zesłany do Tobolska (1865–1869). Od 1873 r. znowu mieszkał w Brzostowicy. Wraz z Elizą Orzeszkową uczestniczył w zakładaniu spółek kredytowo--zaliczkowych. Żonaty dwukrotnie: w 1846 r. z Marią z Jundziłłów (1827–1858), a po jej śmierci w 1858 r. z jej siostrą Albertyną w 1860 r.; E. Orman-Michta, Sołtan Stanisław, w: PSB, t. 40, s. 370–372.

29 Adam Sołtan (1851–1923), syn Stanisława i Marii z Jundziłłów. Dziedzic Brzosto-wicy Murowanej, od 1870 r. mąż Ludwiki z Brunnowów. Byli bezdzietni.

30 Ludwika Sołtan z Brunnowów (1852–1915).31 Weronika Ursyn-Niemcewicz z Lachnickich (1832–1893). Od 1857 r. żona Jana Ty-

tusa Ursyna-Niemcewicza. Mieli czterech synów i jedną córkę.32 Marceli Ursyn-Niemcewicz (1857–1917), syn Jana Tytusa i Weroniki z Lachnic-

kich, dziedzic dóbr Kniaziewicze; malarz; wystawiał m.in. w Zachęcie.33 Ignacy Lachnicki (1826–1889), syn Ignacego Emanuela (1796–1826) i Anieli

z Trembickich. Ziemianin, dziedzic Lachnowa. Rosyjski generał-major (1868) i generał--lejtnant (1881).

34 Żona Ignacego Lachnickiego – Wilhelmina Marie Leopoldine Tamman.35 Fiodor Fiodorowicz Berg – właśc. Friedrich Wilhelm Rembert von Berg (1794–

1874). Pochodził z Niemców bałtyckich. Służył w armii rosyjskiej, od 1866 r. feldmar-szałek. Uczestniczył w wojnie polsko-rosyjskiej 1830–1831. W latach 1843–1853 główny kwatermistrz armii. Od 1855 r. generał-gubernator Finlandii. W latach 1863–1874 ostatni namiestnik Królestwa Polskiego. Po stłumieniu powstania styczniowego prowadził po-litykę rusyfikacji i unifikacji ziem polskich z Cesarstwem Rosyjskim; SB XIX, s. 54–55.

— 190 —

na któr[ego] wielki wpływ mając, wiele dobrego dla kraju zrobiła. Ci, co mieli szczęście poznać i zaprzyjaźnić się z generałową Lachnicką, nie zapomną by-strości jej umysłu, jej uprzejmości w przyjęciu, jej zasad, przede wszystkim moralnych, pełnych miłości bliźniego, niewyczerpanej dobroczynności. Ona to do końca życia gorliwie się opiekowała zakładem rodziny Marii w War-szawie i kwestując w tejże kaplicy w Wielki Piątek 1878 r[oku] tak się prze-ziębiła, że żadna moc ludzka i rada lekarzy nie mogły ją od zapalenia płuc uratować. Ogromną zostawiła po sobie fortunę, gdyż jako ukochana krewna hrabiów Bergów do części ich spadku należała, nie tylko w kapitałach, lecz i w drogocennych przedmiotach, których jak sama mi mówiła, miała za 75 tys[ięcy] rubli. Córka jej jedyna Leopoldyna36 poszła za Edwarda Chrapo-wickiego37 i życzeniem ogólnym pozostaje, aby [w] ślady matki iść chciała. Generał Lachnicki prawości, zacności i nauki wielkiej, lecz z powodu pozo-stałości obłąkania, na które lat kilka w zakładzie ad hoc cierpiał, po stracie syna, nader jest szorstki w obejściu.

Niepodobna mnie zamilczeć o typowych dwóch postaciach sąsiednich mnie księży. Pierwszy, ksiądz proboszcz indurski Henryk Korsak38, drugi dominikanin ksiądz [Benedykt] Zdzitowiecki39, kapelan grobowej kaplicy w Kraśniku40 pani Michaliny z hr[abiny z] Dziekońskich Zaleskiej41. Otóż ksiądz Korsak, wielki mój przyjaciel, to istny typ księdza arystokraty, jak mawiała o nim babka moja pani [Józefa] Woyczyńska, u której miał wielkie zachowanie, nigdy inaczej jak czwórką siwoszów koczykiem, z lokajem, nie jeździ. Służby ma u siebie huk, nieustanne przyjęcia i goszczenia, a jak mu

36 Leopoldyna Chrapowicka z Lachnickich (1854–1925). 37 Edward Chrapowicki (1853–1905), syn generała-majora Kazimierza (1817–1881)

i Adeli z Ciechanowieckich. Pułkownik armii rosyjskiej, współzałożyciel Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów.

38 Henryk Korsak (1821–1901), ksiądz. Ukończył seminarium duchowne w Wilnie, w 1843 r. uzyskał święcenia; proboszcz parafii w Indurze (1850–1895); Indura ks. Henryk Korsak, „Gazeta Warszawska” 1893, nr 146, z 7 czerwca, s. 3; Jubileusz księdza Henryka Korsaka, „Gazeta Warszawska” 1893, nr 201, z 2 sierpnia, s. 3.

39 Benedykt Zdzitowiecki, dominikanin, wikary w parafii Zahacie w latach pięćdzie-siątych XIX w.

40 Chodzi o kościół filialny parafii Ejsmonty Wielkie pod wezwaniem św. Michała Ar-chanioła i św. Marii Magdaleny, wzniesiony w 1824 r. przez Michała Dziekońskiego.

41 Michalina Zaleska z Dziekońskich (ok. 1830 – ok. 1912), córka Michała i Olgi ze Świerszczewskich. Młodość spędziła w Paryżu. Przyjaciółka Kamila Cypriana Norwida, którego wspomagała finansowo. W latach 1859–1860 żona związanego z Hotelem Lam-bert historyka – Bronisława Zaleskiego (1819–1880). Od 1873 r. aż do śmierci mieszkała w Kraśniku i w Grodnie, gdzie prowadziła salon. Była rysowniczką amatorką; W. Caban, Z Orenburga do Paryża. Bronisław Zalewski 1820–1880, Kielce 2006, s. 96–98.

— 191 —

gości zabraknie, każe na trakcie na przejezdnych znajomych czekać, aby na obiadek lub na kieliszek nalewki zaprosić. Bo też na całą Litwę sławne są jego nalewki. Kto ich bowiem nie pił, zacząwszy od pierwszej lepszej sąsiadki, do generałów i gubernatorów, z którymi żyje ks[iądz] Korsak zawsze w zażyło-ści i których przyjaźnią się szczyci. W mieszkaniu swym z chlubą chowa całą kolekcję fotografii – ościennych obywateli, wyższych i niższych urzędników, deputacji pułków, które u niego w przechodzie gościły, które on hojnie przez trzy dni podejmował, przy hucznych harmoniach toastów i muzyki wojsko-wej. Nie pojmuję, jak mu na to wszystko z probostwa indurskiego staje, tym bardziej że i biednym świadczy, i niczego na wygody swej żałuje. Jako kapłan zacny i moralny, lecz niestety niedaleko wodzący.

Sławną była podróż ks[iędza] Korsaka do Warszawy na ślub ulubionej parafianki panny [Leopoldyny] Lachnickiej. Trzeba wiedzieć, że dotychczas koleją nigdy nie był jeździł i strasznie się jej obawiał. Sechł więc ze strachu przez kilka miesięcy na myśl tej tak do zwyczajów jego niepodobnej wyciecz-ki. Kupił sobie kapelusz w Grodnie, bo przecież miał obowiązkowe wizyty u wyższego duchowieństwa w Warszawie do oddania, nową czapkę obstalo-

79. Indura – kościół parafialny Świętej Trójcy, widok obecny

— 192 —

wał i długo do drogi się pakował i w różne podróżne zapasy się opatrywał. Nareszcie pora wyjazdu na ślub, który sam miał dawać, nadeszła, dla większej zaś otuchy obstalował sobie za towarzyszkę panią Borzęcką z córkami42. Nie-odstępny kamerdyner i ogromny wóz z wiktuałami i nalewkami towarzyszył ks[iędzu] dobrodziejowi i tak mit Sack und Pack43 do wagonu się wtarabanił. Skoro pociąg się ruszył, zawezwał konduktora i dał mu rubla, aby ostrożnie jechał. Podróżnych nalewkami częstował, sam ze strachu, jak mnie powie-dział, do samej Warszawy nic nie jadł. W Warszawie wielce się ucieszył, zna-lazłszy tam multum znajomych. Bal po ślubie zupełnie go oczarował, partyjkę jednak swą, i to z matadorami, nie zapomniał. Jedna go tylko rzecz w Warsza-wie męczyła, to chyżość jazdy dorożek, toteż nieodstępny kamerdyner musiał na przodku dorożek siedzieć i ks[iędza] proboszcza za kolana trzymać, aby przy zawrotach ulic nie wypadł.

Odrębny zupełnie typ stanowi ks[iądz] Zdzitowiecki. Jak gołąb biały, z wielką chmurą, po mnisiemu ostrzyżony, puszystych białych włosów, nader otyły i rumiany. Pamiętam go jeszcze w dominikańskim białym habicie, teraz z rozkazu policji po świecku w czerni się nosi, cichy, spokojny, bogobojny, lecz ciekawy najskrytszych domowych stosunków. Chętnie po dworach ma-łych i ościennych, małych szlacheckich osadach uczęszcza, toteż wszystkich zna i od wszystkich nader lubiany. W domu siedzieć nie lubi, co spowoduje najśmieszniejsze z kolatorką zatargi, gdy ta na rzadkie rezydencje do Kraśnika zjeżdża. Lubi on naukę, dużo czyta, z historią Kościoła świętego naszego jak nikt z księży obeznany – zakonnik z niego zagorzały, więcej z ducha i służby Bożej niż z samotności klasztornej, bo jej unika. Jedyny to może ksiądz ze stron naszych, który całe uciułane mozolnie swe sieroce grosiwo do Rzymu na świętopietrze posyła, wiem to dokładnie, gdyż dwa razy służyłem mu w tej chwalebnej Kościołowi naszemu jałmużnie. O takich zacnych kapłanów nie-stety nam trudno.

Ciągnąc dalej opowiadanie o moich sąsiadach, powiem wam, że o wiorst dziesięć mieszkają Hallerowie w Obrębszczyźnie. Ona Borzęcka44 z domu, córka kochanych Józefostwa, którzy długie lata w Obrębszczyźnie przeby-li45, zawsze weseli, do zabaw skorzy, lubiący zagraniczkę dla odświeżenia się w modzie i światowych stosunkach, wielce o elegancję, jak wówczas ma-

42 Celina Borzęcka z Chludzińskich (1833–1913), po śmierci męża Józefa Borzęc-kiego (1821–1874) została w 1891 r. założycielką żeńskiej gałęzi zgromadzenia zmar-twychwstańców. Mieli dwie córki: Celinę (1857–1914) i Jadwigę (1863–1906), również zmartwychwstankę.

43 Mit Sack und Pack (niem.) – z torbami i bagażem.44 Celina Haller de Hallenburg z Borzęckich (1857–1914), żona Józefa.45 Józef jego żona Celina Borzęccy, właściciele Obrębszczyzny koło Grodna.

— 193 —

wiano, o szyk dbający. O córce ich Hallerowej46 nic nie mam do powiedze-nia, Hallera zaś bardzo lubię, bo zacny, prawy to człowiek, nader ujmującej, męskiej z krakowska powierzchowności – eksaustriacki to huzar47, a potomek Hallerów, którzy jeszcze w Krakowie, z czasów zygmuntowskich poczynając, jako wydawcy drukarze wielkie oświacie krajowej usługi przynieśli.

Jako sąsiadów zaliczam jeszcze [Aleksandra i Anielę] Radowickich w Kra-snej, O’Brien de Lacy w Hornach i hrabiego Stefana [Potockiego] w Rosi, choć oni o dobre cztery mile od Massalan mieszkają. O Krasnej zamilczę, gdyż zbyt ścisłe stosunki z nią mnie łączą, a powaga moja opiekuna kryty-kę przed nimi uchyla. Horny za piętnastu pierwszych moich w tych stronach spędzanych latach należały do Piotra O’Brien de Lacy48 ożenionego z hra-

46 Celina Morawska z Haller de Hallenburgów (1882–1960), od 1900 r. żona Witolda Morawskiego (1867–1936).

47 Józef Antoni Haller de Hallenburg (1853–1923), syn Cezara (1822–1915) i Julii z Helców. Ziemianin i kolekcjoner.

48 Piotr O’Brien de Lacy (1830–1891), syn Patryka i Julii z Dammów, brat Aleksandra. Oficer w armii rosyjskiej; uczestniczył w kampanii węgierskiej 1848–1849 i walkach na

80. Obrębszczyzna – dwór Borzęckich, 1868 (rys. Napoleona Ordy)

— 194 —

bianką Ronikier49 – ona to istna cieciorka, on ekswojak, mały, zwinny, suchy, pełen wyobrażeń blagier niesłychany, szarmant przy kobietach jakich mało, lecz przy tych pozorach letkiewicza pełen obywatelskich zalet, toteż z uzna-niem ogółu widzieliśmy go aż do śmierci piastującego godność powiatowego marszałka, a nikt mu w prawości, w śmiało ujawnionym i przeprowadzonym zdaniu, mającym dobro publiczne na celu, nie dorównał. Winienem jego pa-mięci ci wdzięczność za okazane nieskończenie delikatne dobre chęci przy sprawach sukcesyjnych po [śmierci] ś[więtej] p[amięci] babki mojej pani [Jó-zefy] Woyczyńskiej.

Zakończę to o moich sąsiadach opowiadanie portretem Stefana Potockie-go, hrabiego na Rosi, bo go tak zwykle zwano. Jak sam o sobie mówił, pan

Kaukazie. Ziemianin, współwłaściciel Augustówka i Horn. Wraz ze Stanisławem Sołta-nem, w latach siedemdziesiątych XIX w. zakładał spółki kredytowo-zaliczkowe. Marsza-łek szlachty powiatu grodzieńskiego.

49 Ludwika O’Brien de Lacy z Ronikierów (1820–1898), od 1850 r. żona Piotra. Mieli syna Patryka i córkę Julię.

81. Horny – pałacyk O’Brienów de Lacy, 1868 (akwarela Napoleona Ordy)

— 195 —

on nad pany, hrabia nad hrabiami, ostatni potomek linii dziedziczącej świetną swą dawną fortunę, spadłą na nią sukcesjami po Czarnieckim50 i hetmanie Janie Klemensie Branickim51. Oni to mieli po nim Białystok, który za marne pieniądze rządowi pruskiemu sprzedali; obecnie cały splendor fortuny zasa-dza się na kluczach roskim i zabędkowskim. Ten ostatni należy to hr[abiny] Pelagii, siostry Stefana Potockiego. Znam ja dobrze ojca jego Hermana i stry-ja Józefa Potockich, a szczycę się przy tym względami jego siostry hrabiny Ja-dwigi Branickiej, wdowy po Konstantym, wielkiej mojej matki przyjaciółki.

Stefana zaś Potockiego znam od lat trzydziestu i znam go dobrze. Nie ma tak wielkiego jak on oryginała i pomimo głębokiej wszechstronnej nauki, człowieka tak jak on nudnego i zarozumiałego, i pysznego jak on sam. Chęt-nie on głos zabiera i słowami swoimi tak się upaja, że wpadłszy w najbar-dziej niejasne sofizma, niemiłosiernie słuchacza swego w nie wciąga, nimi

50 Stefan Czarniecki (1599–1665), wojewoda kijowski, hetman polny koronny. Wła-ściciel dóbr tykocińskich. Dowódca w wojnie partyzanckiej przeciw wojskom szwedzkim.

51 Jan Klemens Branicki (1689–1771), miecznik wielki koronny, hetman polny koron-ny, hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, wojewoda krakowski. Jeden z najwięk-szych magnatów. Właściciel 12 miast, 257 wsi i 17 pałaców.

82. Roś – pałac Potockich, 1877 (akwarela Napoleona Ordy)

— 196 —

do znużenia męczy, truduje, niecierpliwi. Czasami bywa zajmujący, gdy swe dalekie podróże opowiada, lecz i tym niewłaściwie każdego traktuje. Człek to przewybornie wychowany, ze światem obeznany, w obejściu zaś prywatnym, szczególnie ze swymi podwładnymi, czasami a tak dalece się zapominający i tak gwałtowny, że gburem go zwać można. Suchy, śniady, z dużymi czarnymi oczami, typ Czartoryskich, babki swej52 przypomina; rzadkiej piękności to postać, a pomimo że niezbyt okazały, potomka hetma-nów i bohaterów czuć w nim. Do kobiet nigdy pociągu nie miał, nikt żadnej jego domowej miłostki nie zna; nieraz mi mówił, że szalenie w swej kuzynce ks[iężnej] Helenie Sanguszkównej się kochał, lecz ta mu zawsze odmawiała. Ideał to piękna, najpiękniejsza, czarnobrewa, wspaniała, czarująca rozumem i dobrocią, cały orszak wielbicieli miała u nóg swoich, nikomu jednak ręki swej nie oddała; obecnie szronem staropanieństwa się już okryła. Znam ją dobrze od lat [dwudziestu pięciu i] najświetniejsze jej czasy pamiętam. Ste-fan Potocki mianuje siebie wzorowym gospodarzem, a nie ma mimo fortuny, która by jak Roś, pomimo prześlicznej i przykładnej regestratury, wzorem była defraudacji, nieuczciwych rządów i najsmutniejszych finansów. Trzeba jednak te zaletę Potockiemu przyznać, że kocha swój kraj, chętnie w nim mieszka, Rosią jak może się zajmuje. Mozolnie doszedł on do niej, gdyż po śmierci pani Niesiołowskiej53, primo voto Feliksowej Potockiej, bratowej jego dziada Jana Potockiego54 – najnieprawniej fortunę tę w rękach swych jako dożywotniczka trzymała księżna Sapieżyna, ostatnia z Paców55, pani Niesiołowskiej synowica, która do Rosi pretensje choć jak najniesłuszniej czyniła i stu tys[iącem] rubli i długoletnim procesem ojcowiznę tę Stefanowi Potockiem odkupić kazała.

W środku samym naszej okolicy, wśród błoń niskich, cudownymi woda-mi otoczony mieszka samotnie, lecz dwornie i z pańska jeden z nas, którego nazwisko zamilczę56, dając wam do odgadnięcia z tego, co o nim pobieżnie skreślę. Charakter to do głębi nieprzeniknięty, dużo w nim dobrego, lecz wady wielkie, głowa dość słaba, lecz żarowego rozsądku i jasności w pojęciu życia i ludzi poznania wiele. Dużo on w życiu swym przecierpiał, wiele goryczy

52 Marianna Potocka z Czartoryskich (1777–1856), córka Józefa Klemensa (1739–1810) i Doroty z Jabłonowskich, żona Jana Alojzego.

53 Zofia (1782–1856) z Paców, najpierw żona Feliksa Potockiego (1777–1811), a póź-niej Ksawerego Niesiołowskiego (1768–1843). W 1829 r. rozeszła się z drugim mężem i osiadła w dobrach roskich.

54 Jan Alojzy Potocki (1776–1854), syn Piotra Franciszka (1745–1829) i Krystyny z Potockich, mąż Marianny z Czartoryskich, ojciec Hermana, a dziad Stefana.

55 Ludwika Sapieha z Paców (1819–1895), od 1840 r. żona Ksawerego (1897–1883).56 W ten żartobliwy sposób scharakteryzował się sam autor pamiętnika.

— 197 —

się napił, niejedne bolesne rozczarowanie duszę jego zmąciło i serce rozdar-ło. Od dzieciństwa nabożny, [w] najdojrzalszym wieku szukający w religii otuchy i moralnej siły. Za młodu wielki z niego letkiewicz, płochy, śmiesznie dumny z rodu, z koligacji, ze specjalnego w swej rodzinie stanowiska. Wiele podróżował, wiele w świecie bywał, świat go wówczas czarował, omamiał; dbał on zawsze i przede wszystkim o dobre towarzystwo, zawsze w nim obco-wał i w najwyższych jego sferach przyjazne stosunki zawierał, toteż wyniósł z niego to coś, co w człowieku dystynkcję odznacza. Nikt po nim się nie spodziewał, że na wsi stale osiądzie i gospodarstwem zająć się zdoła, przepro-wadzając szczęśliwie niejeden zawikłany trudny interes. Przeszedł on wpraw-dzie przewyborną szkołę życia praktycznego, ta wiele mu dobrego zrobiła, do pracy wciągnęła, od wielu niepotrzebnych zachcianek na zawsze oduczyła. Jest on opiekunem kilku osieroconych rodzin, a ludzie twierdzą, że ma dobre serce i każda nędza ma łatwy przystęp do niego. Bóg wie, ile w tym prawdy, jaka w tym zasługi szala. To jednak o nim jeszcze dodam, że przez całe życie sercem i honorem się kierował, najskrupulatniejszą tradycyjną swą rodową uczciwość miał na celu, a wykonanie obowiązku za największe zadania sobie nakazał, o ile to przy smutnych kraju naszego stosunkach i położeniu, przy sparaliżowaniu wszelkiego większego dla dobra ogółu przedsięwzięcia mo-żebnym było.

Zniesienie sekwestru i uznanie mojej sukcesji

W 1871 r[oku] musiałem uregulowaniem praw ordynackich się zająć i dojść do tego, aby z powodu brata mego Aleksandra ogólne prawo kary za rok 1863 z ordynacji usunąć, a moje prawa sukcesji przyznać i ogłoszenie ta-kowych wyjednać. Zjechałem więc do Wilna. Był tam wówczas generał[em]--gubernatorem ów generał Potapow, który pomimo srogich rządów, niejednej krzyczącej antypolskiej sprawy, za to, że był dla nas przystępny i grzeczny i że nam głów nie ścinał, a na obiad i na tańce do siebie zapraszał, zasłu-żył na najohydniejsze w dziennikach ruskich potwarze. Potapow był żonaty z księżną Oboleńską, kobietą niesłychanej dobroci i dla wszystkich uprzej-mą; w parę lat później ta zacna pani z cholery w Wilnie umarła57. Generał

57 Jekaterina Wasiljewna Potapow z Oboleńskich (1820–1871). Silnie zaangażowana w działalność dobroczynną. W 1871 r. zaraziła się cholerą, odwiedzając chorych w wileń-skim szpitalu. Po jej śmierci Aleksandr Potapow wzniósł w Wilnie cerkiew św. Katarzyny.

— 198 —

Potapow, owdowiawszy, miłością dla pani Michałowej Tyszkiewiczo-wej58 się opętał, do rozwodu chciał ją prowadzić, wreszcie na umyśle postradał i ze szarży rządowej zu-pełnie usunięty został. Ostatni go raz widziałem w Petersburgu jako szefa żandarmów i mile przez niego przyjęty byłem.

Dogorywał biedak w zakładzie leczniczym pod Wiedniem i zmarł w Petersburgu w 1886 roku. Pod-czas swych wileńskich rządów miał generał Potapow przy sobie w obo-wiązku zarządzającego kancela-rią, krewnego swego, pułkownika wówczas, a obecnie generała Do-chturowa, z którym dobre stosunki mnie łączyły, a którego poznałem w Grodnie u barona Wrangla59, sze-fa sztabu w 1864 r[oku], wielkiego mego przyjaciela. Wrangel też zwa-riował i dawno już umarł, a wyznać muszę, że zarodka obłąkania znalazł swój pierwszy powód w miłościach grodzieńskich, o których należy mi zamilczeć, choć ówcześnie zbyt głośno i skandalicznie o nich mówiono.

Oryginalną jedną audiencję u generała Potapowa muszę wam opowie-dzieć, gdyż niezwykłością swej chwili i zbiegiem okoliczności w pamięci mi utkwiła. Będąc zaproszony przez generałową Potapow na jej imieniny w dniu św[iętej] Katarzyny 25 listopada przypadającej, musiałem powtórnie Wilno odwiedzić. Wielkie zebranie na rannych powinszowaniach we dworcu zasta-

58 Maria Tyszkiewicz z Radziwiłłów (1830–1902), córka Mikołaja i Wiktorii z Na-rbuttów. Od 1849 r. żona Michała Tyszkiewicza (1828–1897), właściciela Łohojska i podróżnika, kolekcjonera oraz archeologa amatora.

59 Michaił Jegorowicz Wrangel (1836–1899), baron. Początkowo służył w 1. pułku konnym lejbgwardii. Absolwent Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu (1859). Uczestnik wojny na Kaukazie (1860). W 1863 r. jako podpułkownik był oficerem do spe-cjalnych poruczeń dowódcy Wileńskiego Okręgu Wojskowego. Uczestniczył w tłumieniu powstania styczniowego. Mianowany pułkownikiem (1866) i generałem-majorem (1870). Gubernator płocki (1866–1872), inflancki (1872–1874); od 1876 urzędnik MSW w Pe-tersburgu.

83. Aleksandr Lwowicz Potapow

— 199 —

łem i na śniadanie intime60 z Ada-mem Platerem61 i Giedrojciem, marszałkiem trockim62, zaproszony zostałem. Poznałem tam wówczas generałową Beklemiszczew z domu Zibyn63, sławną ekspiękność, która niejednym sercem i pułkiem trzęsła, i jak to zwykle u podobnych zalot-nic bywa, była kobietą rzadkiego serca i uroku, nie tak piękna, jak nader ponętna. Mieszkała ona czas jakiś u pani Potapow i zajęta była dyrekcją amatorskiego teatru, który się też w dzień imienin generało-wej odegrał. Po teatrze otworzył się bal w wielkich salach dworcowych i pomimo różnorodnych odcieni to-warzystwa wileńskiego, z wielkim

życiem do rana się przedłużył. Z dam polskich były tylko pani Iza Tyszkiewi-czowa i pani Pawłowa Ciechanowiecka z domu Ryznicz z córkami. Wyszły one później, starsza64 zaś hr[abiego] Ferzenia65, a młodsza66 za Stjernstedta,

60 Intime (franc.) – bliski, zażyły.61 Adam Broel-Plater (1836–1909), syn Stefana i Alojzy z Żabów-Marcinkowiczów.

Właściciel dóbr Szweksznie. Znany kolekcjoner i numizmatyk, członek Wileńskiej Komi-sji Archeologicznej. Brał czynny udział w zjazdach ziemian. Z nominacji rządu rosyjskie-go marszałek powiatu rosieńskiego (1863–1864), wileńskiego (1864). Marszałek szlachty guberni wileńskiej (1878–1908). Tajny radca i szambelan dworu rosyjskiego. Prezes ka-tolickiego Towarzystwa Dobroczynności w Wilnie, założyciel i prezes Banku Ziemskiego oraz pierwszy prezes Towarzystwa Rolniczego. Od 1872 mąż Genowefy z Pusłowskich, z którą miał dwóch synów.

62 Cezary Szymon Giedroyć (1836–1899), kamerjunker rosyjski, marszałek szlachty powiatu trockiego; przeciwnik powstania styczniowego, ściśle współpracował z władzami rosyjskimi.

63 W tekście błędnie: Blenmiszew z domu Sibin; chodzi o Natalię Siergiejewną Be-klemiszczew z d. Zybin (ok. 1820–?), żonę Nikołaja Pietrowicza (1814–1894), generała lejtnanta armii rosyjskiej i atamana astrachańskiego wojska kozackiego.

64 Jadwiga de Forsanz z Ciechanowieckich (1852–1942), córka Pawła i Aleksandry z domu Ryznic.

65 Raul Camille de Forsanz (1845–1914), syn Hilariona, generał brygady armii francu-skiej i kawaler Legii Honorowej.

66 Maria Anna Stjernstedt z Ciechanowieckich (1850–1876).

84. Dmitrij Pietrowicz Dochturow

— 200 —

ambasadora szwedzkiego w Petersburgu67. Mało na tym balu tańczyłem, a gdy jak zwykle do mazura nie stanąłem, generał Potapow po przyjacielsku mi to wymawiał: „comment un Polonais ne danse pas la mazurka”68 . Obecnie żadna rządowa osobistość na podobne słowa zdobyć się nie śmiałaby.

Najwięcej [z] Dochtur[ow]em na ustroniu rozmawiałem, chcąc teren do sprawy mojej przygotować. Przyjacielski miły ten człowiek poradził mi, aby czasu drogiego dla mnie nie tracąc, dziś jeszcze podać prośbę do generała Po-tapowa, a postępując czynem za radą, urwawszy z blichnotu ćwiartkę papieru, napisał mi formułkę mej prośby, abym w stosownych zwrotach sprawę moją przedstawił. Trzeba było ją przepisać, pośpieszyłem więc do hotelu. Kazałem zawołać pisarza, ten mi prośbę przygotował i po północy byłem z powrotem we dworcu. Bal trwał na potęgę; będąc dobrej myśli, z większą chęcią udział w tańcach brałem. Wtem zbliża się do mnie Dochturow i mówi, że generał Potapow czekać mnie będzie w swym gabinecie wraz po balu. O szóstej rano, gdy wszyscy goście się rozjechali, jam został w salonach, czekając na moją audiencję. Służba niezmiernie się temu dziwiła, gdyż z mej przyczyny świateł gasić nie mogła. Spotkałem się wtenczas w pustych pałacowych apartamen-tach z gubernatorem grodzieńskim księciem [Dmitrijem] Kropotkinem, tym samym, którego mordercza nihilistyczna ręka w Charkowie zgładziła. Zdzi-wienie jego było wielkie, że w tak niewłaściwej chwili generał Potapow mnie powoływał, lecz będąc z nim w dobrych stosunkach, sprawę moją wytłuma-czyłem i serdecznie żeśmy się uśmieli z niezwykłej chwili i miejsca, w któ-rych spotkaliśmy się. Generał Potapow najłaskawiej prośbę moją przyjął – wkrótce zdjęciem sekwestru i daniem mi prawa do intromisji69 sprawę całą umorzył i zasiał w mym sercu ziarno największej dla jego sprawiedliwości wdzięczności.

Między latami 1871–1873 nie znajduję w mych wspomnieniach nic bar-dzo zajmującego, chyba tylko nadmienię wam o dwóch faktach – o podróży zagranicę z moją siostrą i o wielkim balu wydanym przeze mnie w Massa-lanach, in gratiam imienin mej babki, odłożonych tym razem dla cieplejszej pory na dzień opieki św[iętego] Józefa, przypadający pod koniec kwietnia. Zdrowie mej kochanej siostry zawsze [było] wątłe, a zmęczona dwoma poło-gami, które się po roku odnowiły, gdyż między Marysią70 i Franiem rok jeden

67 W tekście błędnie – Stierstern, właśc. Wilhelm Leonard Stjernstedt (1841–1919), szwedzki generał-porucznik, opiekun późniejszego króla Oskara II.

68 Comment un Polonais ne danse pas la mazurka (franc.) – jak to możliwe, aby Polak nie tańczył mazurka.

69 Intromisja, czyli po polsku „wwiązanie”, była aktem prawnym faktycznego wpro-wadzenia nowego dziedzica w posiadanie dóbr.

70 Maria Buyno, zakonnica.

— 201 —

był wypoczynku. Potrzebowała radykalnej kuracji; wyprawiono ją do wód w Mannheimie71. Niepodobne było szwagrowi memu opuścić dom i drobne dzieci, na mnie więc wypadł miły obowiązek towarzyszenia ukochanej mej siostrze. Pobyt w Mannheimie zaliczyliśmy do najnudniejszych naszych po-dróży; miejscowość to pospolita, towarzystwa najmniejszego, drożyzna wiel-ka. Sprowadziliśmy z Paryża pannę [Marię] Martin i ta żywym swym charak-terem jedyną była naszą rozrywką. Zabrało to nam sześć tygodni [i] z wielką też radością do domu żeśmy wrócili.

Bal w Massalanach (1873)

Bal w Massalanach odbył się między 21 a 23 kwietnia 1873 roku. Naj-świetniejsza to kulminacyjna epoka pożycia mego z babką, a że niezmien-nie nad wszelkie oczekiwanie się udał, opowiem wam go szczegółowo, aby to na dalsze czasy w tradycji rodzinnej zostało. Wielka ta massalańska feta, o której w całej Polsce mówiono, miała dwie przyczyny w jej się udaniu i że z powodu powagi, szacunku i nadskakiwania, którymi babkę moją „ce meme une tante aux milions”72 otaczano, cały komplet najdalszej nawet rodziny na wezwanie moje nie omieszkał się stawić; po wtóre, tyleśmy z bratem dali sobie pracy, starań i zabiegów, nawet wielkich kosztów nie szczędzili, że to przyjęcie wszelkim oczekiwaniom odpowiedzieć musiało. Głównym, najtrud-niejszym zadaniem było przygotować dostateczne pomieszczenie, zwłaszcza że dawniejszy dom i dwór massalański nie miały dzisiejszego ani rozwoju, ani komfortu. W domu przygotowaliśmy dwanaście łóżek dla dam, a trzy w Józefinie73, gdzie też zamieszkała pani [Leontyna] Andrzeykowiczowa ze Starego Dworca. W całej oficynie opróżnionej umieściłem szesnastu panów, z dwoma pokoikami dla przybocznej służby i małego kredensu na ranną kawę i herbatę. W stajni miałem dwa pokoje, przy kuchni jeden, na folwarku stało czterech panów; słowem, ze czterdziestu gości wygodnie we dworze umiesz-czonym było. Pani [Helena] Radowicka z córką Gabrielą i panną [Magdaleną] Jodko74, państwo Włodzimierostwo Virionowie, [Zofia i Henryk] Łubieńscy, [Maria i Karol] Ołdakowscy75, [Maria i Roman] Wołkowiccy i [Zofia i Bole-

71 Chodzi o znajdujące się w Badenii uzdrowisko Bad Schönborn. 72 Ce meme une tante aux milions (franc.) – tę samą ciotkę z tymi milionami.73 Gajówka pod Massalanami.74 Magdalena Mogilnicka z Jodko-Narkiewiczów (1848–1928).75 Karol Feliks Ołdakowski (1841–1914) i jego żona Maria z Dąbrowskich, właścicie-

le Olekszyc.

— 202 —

sław] Glazer do domów wracali. Obliczono, [że] przez trzy dni, co feta trwała, około 150 koni, bo służących, a gości do [sześćdziesięciu] osób się zebra-ło. Służba żeńska w oranżerii, męska zaś w stajni dostateczne pomieszczenie miała. Największy miałem ambaras z transportem z Kuźnicy przybywających gości i naraz musieliśmy 36 koni tam wyprawić, co najwięcej w zdumienie poznańczyków wprawiło. I tak ujrzeliśmy całą karawanę powozów, bryczek i furgonów, które nam przywiozły z Księstwa Poznańskiego, z Królestwa, a nawet i z dalekiej Litwy z jednego naznaczonego pociągu przybywających gości, a mianowicie: generałową [Natalię] Kicką, hrabinę Anielę Bnińską76 i hrabiankę Teresę Mycielską, późniejszą Mielżyńską77, Augustostwo Ostrow-skich78, [Stefanię] Szyrminę z Teresą Włodek, i panów: Józefa Bnińskiego79, dwóch braci Alfreda80 i Zygmunta81 Mycielskich, dwóch braci [Juliana i Jó-zefa] Puzynów, Władysława Włodka. Pusłowscy, Sieheniowie, Bychowco-wie, Mikulscy, Paweł Bułharyn82 i tutti quanti83 przybyli swoimi pojazdami. Ukochana siostra nasza ze szwagrem, uproszeni przeze mnie, o cały tydzień wszystkich uprzedzili. Muzykę sprowadziłem z Grodna, fryzjera wymagane-go przez damy z Warszawy. Kuchnia była przewyborna, gdyż oprócz swoich i kilku sąsiedzkiej kucharzy sprowadziłem z Warszawy kucharza Niezaby-towskich z różnymi miastowymi przysmakami. Salony i sala jadalna przybra-ne były w zieloność i kwiaty oranżeryjne, a oświecenie al giorno84 i wielkim przepychem damskich strojów wielki blask fecie dodawały. Najpiękniejszą według mnie była chwila du grand cercle85 przed obiadem, gdy w wielkim salonie pani szambelanowa [Józefa] Woyczyńska, babka dla nas wszystkich,

76 Aniela Bnińska (1848–1915) z Mycielskich, żona Józefa.77 Teresa Mielżyńska z Mycielskich (1856–1903) córka Teodora (1804–1874) i Lu-

dwiki z Bispingów.78 August Ostrowski (1836–1898) ziemianin, właściciel dóbr Maluszyn, i Elżbieta

z Niezabytowskich.79 Józef Bniński (1845–1883), mąż Anieli z Mycielskich.80 Alfred Mycielski (1849–1918), syn Teodora i Ludwiki z Bispingów, ziemianin, wła-

ściciel dóbr Siedmiorogowo. Od 1878 r. mąż Mari z Łąckich. Miał z nią trzech synów i trzy córki.

81 Zygmunt Mycielski (1852–1892), syn Teodora i Ludwiki z Bispingów. Jako oficer gwardii kirasjerów pruskich odbył kampanię prusko-francuską w latach 1870–1871. Mąż Emilii z Taczanowskich; właściciel Grabia w Pleszewskiem. Zmarł po długotrwałej cho-robie; T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, R. 15, Poznań 1893, s. 312–313.

82 Paweł Bułharyn, syn Józefa. Marszałek szlachty powiatu wołkowyskiego, ziemia-nin, właściciel majątku Dworczany.

83 Tutti quanti (łac.) – wszyscy.84 Al giorno (wł.) – dzienne.85 Du grand cercle (franc.) – w wielkim kręgu świata.

— 203 —

kobieta wielkiego rozumu i rzadkiej powagi, z tym starym, jeszcze sta-nisławowskich czasów sięgającym światowym tonem, w przepysznym purpurowym robronie, otoczona gronem cudnie ładnych młodych kobiet, gości swych przyjmowała.

Tańce zaczynały się zwykle w godzinę po obiedzie, około dzie-wiątej, z wielkim niepowstrzyma-nym zapałem do siódmej rano trwa-ły. Tańczono w sali jadalnej pod kierownictwem Augusta Ostrow-skiego i mego brata [Józefa], którzy też najwięcej do upadłego hasali; i cóż dziwnego, gdy takie tancerki jak moja siostra [Teresa], Leonty-na Pusłowska, Eliza Ostrowska, Teresa Mycielska i Teresa Włodek w ochocie im nie ustawały. Pomimo zmęczenia po całonocnych tańcach brat mój o ósmej rano odprowadzał konno o kilka wiorst damy odjeżdżające na pociąg do Kuźnicy. Długie lata przejdą, nim nastrój społeczny, ochota do zabaw i dobór tak ładnych kobiet, a wybór tak dobrego towarzystwa pod da-chem massalańskiego pałacu gościnności naszej da nowe pola.

W roku 1874 Bóg miłosierny zesłał mnie dwie z najsilniejszych i z najbar-dziej błogich pociech, a ten, który ma stałe do Kościoła Matki naszej przywią-zanie, łatwo je pojmie. Wskutek prośby w imieniu babki mojej pani [Józefy] Woyczyńskiej zaniesionej, udało mi się u gubernatora Zurowa86 wymóc po-zwolenie wznowienia mszy świętej w domowej massalańskiej kaplicy, która od dawna egzystująca i oficjalnie niezamknięta z obawy jej narażenia, od roku 1864 pustkami stała. Z jakąż to radością ujrzeliśmy pod dachem naszym ofia-rę mszy świętej – ile osłody, ile otuchy, ile podniesienia ducha. Prawdziwa to pobudka do częstego sursum corda! Będąc zaś w Rzymie w 1884 r[oku] wyrobiłem u Ojca Świętego [Piusa IX] odpusty za dusze zmarłe dla kaplicy mojej. Więc drodzy moi ukochani zmarli czerpią w niej duszny ratunek, do-

86 Aleksandr Elpidiforowicz Zurow (1837–1902), generał-major, gubernator grodzień-ski (1870–1878) i gradonaczelnik Petersburga (1878–1880); С. В. Волков, Офицеры российской гвардии, Москва 2002, s. 203.

85. Aleksandr Aleksiejewicz Swieczyn

— 204 —

wodzący im, że i za grobami również dbam o nich, również miłosną otaczam opieką.

Ciążyło nam na sercu, że w grobach zabranego werejkowskiego kościoła spoczywają ciała pani stolnikowej Bisping, generałowej Swieczyn i ukocha-nej mojej matki. Użyliśmy więc wpływów generała Aleksandra Aleksieje-wicza Swieczyna, dobrego naszego znajomego, a nawet przez babkę moją Swieczynową, a jego stryjenkę, nieco z nami skoligaconego, aby dozwolo-

86. Grobowiec Aleksandry Swieczyn i Józefy Woyczyńskiej w Ejsmontach Wielkich

— 205 —

ne nam było drogie te rodzinne popioły na cmentarze nasze katolickie prze-nieść. W parę miesięcy pozwolenie ministra nadeszło i pomimo usilnych in-tryg i niechęci miejscowego popa, nikczemnika Parczewskiego, ukochane te zwłoki z cerkiewnych murów wyniosłem, poruczając ciało matki mojej bratu mojemu, który je przy ojcu naszym w Strubnicy [Kamilu Bispingu] pocho-wał, a sam idąc drogą najświętszego wdzięczności obowiązku, ciała pani stol-nikowej i babki a dobrodziejki naszej pani generałowej Aleksandry z Bispin-gów Swieczynowej, współfundatorki Ordynacji Massalańskiej, na cmentarz w Wielkich Ejsmontach zawiozłem i tam we wspólnym i dla pani [Józefy] Woyczyńskiej, jej siostry, w przygotowanym grobie złożyłem.

Bispingowie z Westfalii (1874)

W jesieni [1874 roku] dowiedziawszy się o nader niebezpiecznej chorobie panny [Marii] Martin, dawnej naszej nauczycielki, najlepszej naszej przyja-ciółki, obecnie na stare lata w Paryżu zamieszkałej, myślałem ją tam odwie-dzić. Zatęskniwszy zaś za poczciwym moim Stanisławem Czapskim, zwró-ciłem me kroki na Prusy Zachodnie i parę tygodni w Bukowcu zabawiłem. Potem na Berlin zdążyłem, na Münster, który poznać pragnąłem jako stolicę Westfalii, w której rodzina nasza główny swój początek wzięła, wiele kra-jowi służyła i w osobie biskupa münsterskiego Bernarda Bisping Gallena87 do zaszczytu udzielnego księstwa doszła. Otóż z niewymowną przyjemno-ścią i pewną rodową dumą znalazłem w Münsterze pełno pamiątek, żywo za splendorem domu naszego przemawiających. Jest w tamtejszej katedrze dla Bispingów capella88, jest Bispingstrasse, jest Bisping Hoff, który w mieście każdemu jest znany i zwykle der Hoff jest zwany; starego zaś hrabiego Gal-lena zwą tam Graf, nazwiska nie dodając, jakby on udzielnym księciem tam się liczył. Odwiedziny moje w Münsterze zacząłem od katedry, a szczególnie [od] mieszczącej się w niej w prawym boku sławnej naszej rodowej kapli-cy. Przepyszna brązowa balustrada, [na] kilka łokci wysoka, księcia biskupa Bernarda sięgająca, z armat przez niego na Francuzach zdobytych cała ulana, oddziela ją od katedry. Na środku na łańcuchu zawieszony szczerosrebrny ko-rab, dar wdzięczności miasta Groningen, od Francuzów przez wymienionego

87 Bernard Bisping von Gallen, właśc. Christoph Bernhard von Galen (1606–1678), katolicki książę, biskup Münsteru (1650–1678).

88 Capella (łac.) – kaplica.

— 206 —

biskupa oswobodzonej. Na lewo wspaniały tegoż księcia Kościoła grobowiec, w części z marmuru i brązu, przedstawiający go leżącego, na lewej ręce opar-tego. Na cokole szumny napis, więcej o wojennych bohaterskich wyprawach niż o biskupich cnotach i zasługach świadczący. Wszystko to pięknego stylu, bogate, wspaniałe, a słuszną dla nas chlubą miłe. Jakiś stary miejscowy ka-płan chętnie mnie wszystko pokazywał, twierdząc, że pamięć biskupa Gallena do najchwalebniejszych się zalicza. Narzekał na ówczesny kulturkampf89, na gwałty obecnie rządzącemu biskupowi będącemu na wygnaniu czynione, po-kazywał na placu przed katedrą kapitulne domy opustoszałe, szkołę duchow-ną i seminaria rozpędzone. Tak było aż do czasów, w którym Bóg miłosier-ny Bismarckowi dał opamiętanie i zaparcie się własnego zaklęcia, że nigdy do Canossy nie pójdzie. Bismarck przed Leonem XIII upokorzyć się musiał, a Kościół nasz święty swobodniej w Niemczech odetchnął i do przywilejów powrócił.

Około południa udałem się do Hoffu, [który jest], dość pokaźnym, z wiel-kim podjazdowym dziedzińcem, kratą od ulicy oddzielony. Na wewnętrznych schodach w niszy wielka figura Najświętszej Panny kwiatami ostawiona, choć w arcykatolickim domu dziwnie w tym przechodnim miejscu wyglądała. Służby jak zwykle u Niemców niewiele, lecz porządną miała minę, skorom się kartą moją wizytową zameldował. Natychmiast wprowadzono mnie do niewielkiego saloniku, gdzie stary hrabia Galen90, były ambasador w Madry-cie, najuprzejmiej mnie przywitał, a gdy mu wytłumaczyłem, że jako przed-stawiciel polskiej linii jego rodu chcę mu się przedstawić, miejsce naszego pochodzenia poznać, powiedział mi, że go to wcale tak bardzo nie dziwi, gdyż przed laty miał odwiedziny jakiejś polskiej damy [z] naszej rodziny, rekomen-dowanej mu przez dobrego jego znajomego księcia Augusta Sułkowskiego. Była nią ciotka moja, generałowa hrabina [Natalia] z Bispingów Kicka.

Stary hrabia przypominał rysy Zygmunta Bispinga91, którego portret zna-cie. Zaraz zawołał swoją żonę, aby mnie z nią poznajomić. [Pokazywał mi] najchętniej niektóre pamiątki, a szczególnie przepyszny portret księcia bisku-pa Bernharda Gallena, wymalowanego w bojowym rycerskim stroju, na cisa-wym koniu, jak nieraz zapewne stawał na czele swych hufców, prowadząc je

89 Kulturkampf – nazwą tą określano politykę rządu Cesarstwa Niemieckiego, w la-tach 1871–1878, za pomocą której kanclerz Otto von Bismarck usiłował doprowadzić do ograniczenia wpływów Kościołów, w tym katolickiego, na państwo.

90 Ferdinand Bisping von Galen (1803–1881), pruski polityk i dyplomata. Członek parlamentu Związku Północnoniemieckiego (1867–1870) i Reichstagu (1871–1881) – członek partii wolnych konserwatystystów. Ambasador pruski w Sztokholmie, Kassel i Madrycie.

91 Zygmunt Bisping (1660–1736).

— 207 —

przeciw wojskom Ludwika XIV, najeźdźcy Holandii, Fryzji i ościennych jego prowincji. Po godzinie najmilszej rozmowy weszła para młodych Gallenów w myśliwskich strojach i przepraszali mnie, że nie mogą ze mną pozostać, gdyż mają zaproszone polowanie, gdzieś u krewnych an der Lippe, i zaraz pojechali. Młody hrabia innego typu niż ojciec, wysoki, chudy, blady blon-dyn92. Gdy powiedziałem im, że chcę odwiedzić zamek Bisping, w ich ręku dotąd jako ordynacja pozostający, najchętniej dali mi pozwolenie do rządcy, aby mnie do obejrzenia tego miejsca służył. Na tym się skończyła moja dwu-godzinna wizyta u hrabiego Gallena. Nająwszy w hotelu pojazd, pojechałem wśród cudnie bogatego i pięknego kraju do Bispinga, o parę godzin od Mün-steru oddalonego, lecz niestety, oprócz okopów i bramy od dawnego zamku, w mały myśliwski pawilon przerobiony, nic tam nie znalazłem, co by o sta-rodawnym gnieździe naszym świadczyło. O pół mili od tych okopów leży piękny pałac [z] zeszłego wieku, główna Gallenów rezydencja93. Długa aleja

92 Ferdinand Heribert Bisping von Galen (1831–1906), polityk Partii Centrum.93 Chodzi o renesansowy zamek Haus Assen, położony w wiosce Lippborg.

87. Haus Assen w Lippborg, 1857 (litografia Alexandra Dunckera)

— 208 —

przepysznych prastarych lip do niego prowadzi, z dwóch stron piękne liściaste lasy; wewnątrz pałacu nie byłem, gdyż odźwiernego der Kastellan94 nie było, czekać zaś nie chciałem, zresztą wieczorny chłód, choć nader pięknego dnia jesiennego, znaglił mnie do powrotu do Münsteru.

W Paryżu zabawiłem do końca grudnia, a kochaną moją starą przyjaciółkę znacznie lepiej na zdrowiu zostawiłem. Jakże ta wszechświatowa stolica stra-ciła dla mnie uroku. Oprócz teatrów jak mało powabu widziałem w jej daw-nych uciechach. I kółko mych dawnych dobrych znajomych do niepoznania się zmieniło.

Drugi pobyt w Petersburgu (1876)

W lutym 1876 r[oku], że proces długoletni, który z włościanami wiercie-liskimi wymagał bytności mej w Petersburgu, zabrawszy plenipotenta mego Edwarda Sasulicza, do stolicy na jakiś czas się wybrałem. W sam czas się wybrałem, gdyż ostateczne przejście mej sprawy wkrótce przypadło, a jak to zwykle w Petersburgu bywa, aby być pewnym wygranej, użyć należało wszel-kich możebnych protekcji, które tam wszystko stanowią. Dawne znajomości i stosunki odnowić, a nowe zaskarbić wypadało. Książę Maciej Radziwiłł95, generał Aleksander [Aleksiejewicz] Swieczyn, hrabina Maria z Radziwiłłów Michałowa Tyszkiewiczowa, stary hr[abia] Bolesław Potocki, syn Szczęsne-go, dopomogli mi w Senacie. Chodziło mi [o to], aby Senat sprawę na nowo przesądzić kazał i do grodzieńskiej pałaty96 odesłał, i tego dokonałem, wziąw-szy jako miejscowego plenipotenta pana Onacewicza dla dopatrzenia i czuj-nego śledzenia sprawy.

Wyznaję, że dość lubię Petersburg – znajdując w tym mieście wielkie dla inteligencji i dla rozrywek zasoby. Całymi dniami przesiadywałem w Ermita-żu, zachwycając się nowymi bogactwami starożytnej szczególnie sztuki, któ-rymi był się świeżo ubogacił. Ermitaż jest z pewnością jeden z najbogatszych muzeum w świecie. Szkoła holenderska nader bogato tam się przedstawia, a cóż powiedzieć o przepysznych i w swoim rodzaju jedynych cymeremskich

94 Der Kastellan (niem.) – kasztelan; tu żartobliwie.95 Maciej Radziwiłł (1842–1907), ziemianin, właściciel dóbr Połoneczka i Zegrze oraz

Jadwisin. Szambelan i łowczy dworu rosyjskiego. Prezes Towarzystwa Rolniczego gu-berni warszawskiej (1900–1905) i Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności (1900–1903); S. Konarski, Radziwiłł Maciej Józef (1842–1907), w: PSB, t. 30, s. 288.

96 Grodzieńska pałata – Izba Skarbowa w Grodnie.

— 209 —

zbiorach97, tak wspaniale i żywo nam przedstawiających sztukę ko-lonii greckich, a [w] dawnej Taury-dzie98 osiadłych. Bogactwo grobu Mitrydata99 i żon jego, przepyszne wyroby ze złota i srebra, a mianowi-cie stary wazon srebrny, [na] półtora arszyna wysoki, którego powierzch-nia przedstawia polowanie Scytów na dzikie konie, pochlebnie przema-wia i dowodzi, że kolonie taurydz-kie wiernie przechowały tradycję sztuki Matki Grecji i w niczym jej nie ustępowały.

Zwiedzając salę malarstwu po-święcone, starałem się gruntownie szkołę rosyjską poznać, lecz wca-le ona mnie nie oczarowała. Brak estetyki i wadliwość rysunku, coś zbyt gnuśnego i brak szlachetnego w twórczości, zbyt jaskrawy i fan-tastyczny koloryt są głównymi wadami rosyjskiej szkoły. Jest tam jednak malowidło prawdziwie do imaginacji przemawiające, gdyż ono tak przedsta-wiać sobie musi świata początek, gdy najwyższy Twórca tchnieniem swym z chaosu świat wyprowadza i stać mu się każe. Ajwazowski100 to wymalo-wał i po mistrzowsku to przedstawił. Ile tam wiary, ile natchnienia w poję-ciu pierwotnych chwil świata naszego, tyle i wielokrotnie omawianych przez całą tłuszczę wolnomyślących, a nigdy jasno nam nie wystawionych. Widzia-łem też w Ermitażu, w salach ruskiej szkole poświęconych, wystawiony tam wówczas przepyszny brązowy odlew przedstawiający Iwana Groźnego cara, dzieło Antokolskiego101. Stary okrutnik siedzi na krześle, ponuro zatopiony

97 Cymeremskie zbiory – autorowi chodziło o zbiory pochodzące z wykopalisk na kur-hanach południowej Rosji.

98 Tauryda – starożytna nazwa Krymu, od plemienia Taurów.99 Właśc. Mitrydates VI Eupator, król Pontu (120–63 p.n.e.).100 Iwan Konstantinowicz Ajwazowski (1817–1900), rosyjski malarz marynista. Profe-

sor petersburskiej Akademi Sztuk Pięknych. Namalował około 6000 obrazów tematycznie związanych z morzem.

101 Mark Matwiejewicz Antokolski (1843–1902), rzeźbiarz rosyjski. Wspomniana rzeźba „Iwan Groźny” przyniosła mu tytuł członka Akademii Sztuk Pięknych.

88. Iwan Groźny (rzeźba Marka Matwie-jewicza Antokolskiego, 1871)

— 210 —

[w myślach], jakby podupadły pod ciężarem najsroższych wyrzutów sumie-nia. Lewa ręka przebiera różaniec, lecz prawica silnie dzierży sławny żelazem okuty szpiczasty kij, którym przebijał nieraz nogi swym poddanym w chwi-lach łaskawych okrutnych krotochwil. Jak to dobrze przedstawia tego tyra-na północy o podwójnym licu, powierzchownego nabożeństwa i tradycyjnej złości, którego panowanie zapisane jest jednak wielkimi głoskami w historii Rosji.

Znalazłem w Petersburgu dużo dawnych dobrych mych znajomych, a mię-dzy nimi kilku litewskich kolegów, [takich] jak Hermana Stempla, Artura Keiserlinga102, [Ulryka] Schlipenbacha103, [Hansa] Behra, [Johanna] Hahna, po piętnastoletnim niewidzeniu się. Ile tam było radosnych wykrzykników, ile czułych uścisków, a jaka ogólna w nas zmiana. Niektórzy do niepoznania zmienieni, lecz wszyscy równie zawsze wzajemnie przyjaźni.

[W] pierwszych dni[ach] marca, posunąwszy moją sprawę na dobrą drogę, wróciłem do Massalan i znalazłem się z rozkoszą we własnym kącie i zakre-sie mego zwykłego trybu życia. Na Wielkanoc zjechali do nas: ciotka [Tekla] Siecheń104, generał Stanisław Bychowiec i mój brat [Józef]. Wiosna była szka-radna, sanna do pół marca trwała, brak karmy strasznie się odczuwać dawał – siano do 75 kopiejek za pud doszło, a słoma po 30 kopiejek się płaciła.

W maju [1876 roku] jeździłem do Broszkowa, a stamtąd zabrawszy sio-strę, odwiedziłem Weleśnicę i Zdzitów. Stara to droga, stokrotnie przez nas przejeżdżana, a zawsze mile witana, jako prowadząca do serc tak gorąco przez nas ukochanych. W Zdzitowie zastaliśmy dość licznie zebrane towarzystwo, a między innymi panią Florę z Boreyszów Leyową z córką, teraźniejszą panią Horodyńską, kochaną naszą starą przyjaciółkę pannę Paulinę Boreyszankę, i stuletnią już prawie generałową Eysmontową105, zawsze równie wyświe-żoną, wystrojoną, w rozmowie najprzytomniejszą, do wszystkiego co młode i płoche dziwnie lgnącą. Typ to nadzwyczajny, który już chyba nigdy w towa-rzystwie litewskim [się] nie odnowi. Regina z Obuchowiczów, doszedłszy do [trzydziest]ki, umyśliła sobie stan panieński na tytuł generałowej zamienić; wyszukała więc jakiegoś prastarego generała Eysmonta106 i u ołtarza z nim

102 Artur Fryderyk von Kleist-Keyserling (1839–1915), ziemianin.103 Ulrich Karl von Schlippenbach (1828–1898), ziemianin. 104 Tekla Sieheń z Bispingów, żona Tadeusza Siehenia (1802–1850), właściciela

Zielenicy i Krzemienicy. Mieli syna Tadeusza (1828–1871).105 Regina Eysmont z Obuchowiczów (1808–1881), córka Adama i Anny z Wołod-

kiewiczów, dziedziczka dóbr Burdykowszczyzna i Bujnowicze, od 1843 r. żona generała Alojzego Eysymonta.

106 Alojzy Eysymont (1791–1849), syn Macieja i Wiktorii z Wołkowickich, generał. Służył w armii rosyjskiej. Uczestnik wojen z Napoleonem; brał udział m.in. w bitwach

— 211 —

w Grodnie stanęła. Tegoż samego dnia, gdy Eysmont chciał do mieszkania młodej żony wejść, znalazł je zaryglowane i przystęp raz na zawsze wzbro-niony. Nigdy więcej ze sobą się nie widzieli, a co w tym najdziwaczniejszego, że skoro generał do wieczności się przeniósł, nieutulona niby z żalu żona do praw emerytalnej pensji stanęła i do końca swego długiego żywota ją pobiera-ła. Generałowa Eysmont, majętna pani, niepospolitego rozumu, lubiła uciechę i czarę miłości zawsze do dna wychylała, nie mając najmniejszego skrupułu w wyborze swych ulubieńców. Miała dwie siostry, które przeżyła, i tak zwy-kłym swym konceptem charaktery rodzeństwa swego opisywała: „Ma soeur Pusłowska est la femme du devoir, ma soeur Kamińska est la femme sage et je suis Regine la volage”107. Wszyscy ją jednak lubili, gdyż nader była uprzej-mą i wielu osobom świadczyła. Dom otwarty w Burdykowczyźnie, majętno-ści swej w nowogródzkim powiecie, trzymała, liczne zebrania robiła i lubiła,

pod Pułtuskiem (1806), Iławą Pruską (1807), Borodino (1812). Od 1826 r. generał-major. Od 1839 r. w stanie spoczynku.

107 Ma soeur Pusłowska est la femme du devoir, ma soeur Kamińska est la femme sage et je suis Regine la volage (franc.) – Moja siostra Pusłowska była kobietą obowiązkową, moja siostra Kamińska kobietą mądrą, a ja Regina jestem zmienna.

89. Dwór Eysmontów w Burdykowszczyźnie, 1876 (akwarela Napoleona Ordy)

— 212 —

młodzieżą, a szczególnie wojskowymi się otaczała. Urzędników nie cierpiała; jednemu z nich podczas weryfikacyjnej komisji in foro publico108 takim dic-tum acerbum109 uraczyła, że poszło mu w pięty.

Zdzitów, dawna Mikulskich ziemia, groby ich rodzinne zawierająca, na-byty kondyktownie został przez moją ciotkę Gabrielę Włodek, lecz wsku-tek najniefortunniejszych interesów po [dwunastu] latach sprzedany został za długi i jakiś Rosjanin w nim siedzi. W Massalanach całe lato zajęte było wznoszeniem budynku; i tak stanęła murowana stelmasznia110 z kuźnią i młyn wietrzny w Józefinie. Obydwa te budynki kosztowały mnie trzy tysiące rubli.

Podróż na Ukrainę (1877)

W sierpniu odwiedziła Roś hrabina Jadwiga z Potockich Branicka i czas jakiś u brata swego Stefana hr[abiego] Potockiego przebyła. Była to jej pierw-sza bytność na Litwie. Jako dawnej mej matki przyjaciółce, zawiozłem jej moją czołobitność i parę dni w Rosi najmilej spędziłem. Hr[abia] Konstanty Branicki żonie swej towarzyszył i mieli z sobą syna Ksawerego111 przyszłego dziedzica, wówczas czternastoletniego chłopaka, obecnie z Anną z Krzeszo-wic żonatego112. Był też i Markowski, nieodstępny ich przyjaciel, a z lewej ręki brat Branickich113. Otrzymałem zaproszenie odwiedzenia Białej Cerkwi, a były w tym nawet ukryte zamiary ożenienia mnie z jedną z bliskich krew-nych, panną S.

Poznanie Ukrainy bardzo mi się uśmiechnęło, w kilka więc potem tygodni wyjechałem na tydzień do czarującej Białej Cerkwi i nigdy jej wrażenia nie zapomnę, rad będąc, że mogę go wam udzielić. Czasy te minęły ze śmier-cią hr[abiego] Władysława Branickiego, [potem] wszystko się tam zmieni-ło, a przyszli Białej Cerkwi właściciele, książęta Radziwiłłowie, ordynaci na

108 In foro publico (łac.) – na widoku publicznym, publicznie.109 Dictum acerbum (łac.) – gorzka prawda.110 Stelmasznia – warsztat stelmacha, rzemieślnika zajmującego się wyrobem wozów

i części do nich.111 Ksawery Branicki (1864–1926), syn Konstantego i Jadwigi z Potockich. Dziedzic

wielkich majątków ziemskich na Kijowszczyźnie, właściciel od 1892 r. dóbr wilanow-skich, od 1911 r. ordynacji roskiej; posiadał także Montrésor we Francji.

112 Anna Branicka z Potockich (1863–1953), od 1886 r. żona swego ciotecznego brata Ksawerego.

113 Stanisław Markowski, nieślubny syn Władysława Grzegorza Branickiego (1783–1843).

— 213 —

Nieświeżu114, mając tam tradycyjne swe litewskie gniazdo, może już ni-gdy w ukraińskich swych rezyden-cjach dawnego życia nie wskrzeszą. Biała Cerkiew hr[abiego] Władysła-wa, [ta] książęca udzielna prawie wystawność, te huczne zebrania, świetne łowy, ta iście staropolska szczera gościnność, na kształt daw-nych Puław, w opowieściach tylko pozostaną.

Gdy się w Białej Cerkwi gości-ło, odczuwało się słuszną dumę, że się coś podobnego jeszcze w na-szym kraju widzi, trzeba było tej gościnności do syta używać, gdyż każdy charakter, każde usposobie-nie i gusta każde prawdziwą tam rozkosz znajdywały. Trzeba też było umiejętnie we wszystkim so-bie pozwalać, mając za główną zasadę, że jestem panem u wielkiego pana, że wszystko, co do wygody lub mych zachcianek potrzebne, jest na me usłu-gi. Swoboda była tam wielka, choć absolutnie trzymano się wskazanych przez zwyczaj godzin, różnych przedpołudniowych śniadań, myśliwskich zebrań – wreszcie dość późnych obiadów, po których każdy wieczór tań-cami się kończył. Jeśli jednak który z gości nie był w usposobieniu brania w tym wszystkim udziału, miał prawo u siebie jadać i na swą prywatną przy-jemność jakie bądź właściwe chwilowe polowanie zakazać lub o konie do spaceru prosić. Był na to główny marszałek dworu, jakiś dość znaczny miej-scowy obywatel, który te przetrudne funkcje najgrzeczniej spełniał. Podczas mego tam pobytu mocno chorował, nie widziałem więc go i nazwiska nie pamiętam.

Przybyłem do Białej Cerkwi dwunastego września o dziewiątej godzinie wieczorem, pojazdem przysłanym mi na stację Kożankę, gdyż wówczas li-nii kijowsko-chwastowskiei idącej na Białą Cerkiew jeszcze nie było. Praw-dziwie rozczarowany byłem, jadąc wśród Wołynia najokropniejszą śnieżną

114 Po śmierci Władysława Michała Branickiego dobra w Białej Cerkwi przeszły drogą spadku na jego starszą córkę Marię Różę, znaną jako Bichetta (1863–1941), której mężem był książę Jerzy Fryderyk Radziwiłł XV, ordynat na Nieświeżu.

90. Konstanty Branicki, 1852 (mal. Fried-rich Amerling)

— 214 —

zawieją, tak niespodziewaną w tej części roku, a która piękne wołyń-skie krajobrazy zupełnie zakrywała. Wyznaję, że wjechawszy na dzie-dziniec Austerii, tak się bowiem na-zywa główny pawilon Aleksandrii, która stanowi rezydencję Branickich w Białocerkwiewszczyźnie, byłem pod silnym wrażeniem, mając wejść w towarzystwo tylko po części mi znajome. Przed laty w Paryżu dużo widywałem księżniczkę Marię Sa-pieżankę, córkę ks[ięcia] Eusta-chego, teraźniejszą hrabinę Wła-dysławową Branicką, panią Białej Cerkwi, hr[abiego] zaś Branickiego wcale nie znałem. Podjazd do Auste-rii dziwnym mi się wydawał. Biegnie się gołym stepem, bez żadnych alei, bez tych różnych oznak znamionujących bliskość rezydencji.

Z wielkiego szlaku od razu się skręca na prawo i przed wielkim dziedziń-cem się staje, który z obydwóch stron długie stajnie i oficyny okalają i zamy-kają. Nie jest to piękne ani wspaniałe, nie można z Różaną115 tego porównać. Wszystkie okna pałacu były rzęsiście oświecone, liczna służba dziedziniec przebiegała. Skorom się zameldował, zaraz mi wskazano pawilon dla mnie przeznaczony i tam prosto mnie zawieziono.

Poczciwy pan Markowski, dawny mój z Paryża znajomy, dowiedziawszy się, żem przyjechał, zaraz mnie odwiedził i do Austerii poprowadził. Jedyna to może niewygoda, że goście w Aleksandrii przebywający mieszczą się bez wyjątku w pięciu pawilonach najbliższych pałacu [i] muszą na każde zebranie do Austerii się schodzić, nie patrząc na czas i słotę. W najgorszym razie moż-na mieć powóz, lecz to tylko damom uchodzi.

Zastaliśmy przy herbacie całe towarzystwo, ze trzydzieści osób złożone, a w nim dużo moich dawnych znajomych poznałem, gospodynię domu Marię z Sapiehów Branicką, państwa Konstantych Branickich, ich córkę panią Tar-nowską z mężem116, hr[abiostwo] Bolesławowstwo Starzeńskich117, kuzynkę

115 Chodzi o barokową rezydencję Sapiehów w Różanej.116 Róża Tarnowska z Branickich (1854–1942) i jej mąż Stanisław Tarnowski (1837–

1917), profesor UJ, ziemianin właściciel Dzikowa.117 Bolesław Starzeński i jego żona Helena z Weyrauchów.

91. Władysław Michał Branicki, 1845 (mal. Friedrich Amerling)

— 215 —

moją Izydorynę Mikulską118. Przedstawiono mnie hr[abiemu] Władysławowi Branickiemu, ks[ięciu] Karolowi Radziwiłłowi119, hr[abinie Eufemii] Rzysz-czewskiej120, hr[abiemu Feliksowi] Czackiemu i wielu innym. Przyjęto mnie tak uprzejmie, że od razu mi cały rezon powrócił. Przybywszy z głębi Litwy jednym cięgiem, czułem wielkie znużenie, toteż rad byłem, że z powodu lek-kiej niedyspozycji gospodyni domu wieczoru tego wcześnie się towarzystwo rozeszło. Mieszkałem w pawilonie Markowskiego na piętrze, od alei pelikana,

118 Izydoryna Mikulska, córka Izydora i Marii. Urodzona w Paryżu. Malarka portre-cistka, wystawiała w Salonie Paryskim w latach 1868–1878 i 1889. Pochowana na cmen-tarzu Montmartre.

119 Karol Andrzej Radziwiłł (1821–1886), syn Michała Gedeona (1778–1850) i Alek-sandry ze Steckich (1796–1864), posiadacz m.in. majątków Szpanów, Czarkowy i Kró-likarni pod Warszawą. Od 1852 r. mąż Jadwigi z Sobańskich (1830–1900), z którą miał syna Michała Piotra.

120 Eufemia Rzyszczewska z Radziwiłłów (1850–1877), córka Fryderyka Wilhelma (1797–1870) i Matyldy von Clary und Aldringen. Od 1874 r. żona Michała Rzyszczew-skiego, z którym miała dwóch synów: Leona (1874–1955), Antoniego (1876–1954) i dwie córki: Ewę (1876–1966) i Eufemię (1877–1954).

92. Biała Cerkiew – Pałac Branickich, 1870 (rys. Napoleona Ordy)

— 216 —

zajętym też przez hr[abiego] Józefa Zamoyskiego121 i księcia Karola Ra-dziwiłła z synem Michałem122 i sio-strzeńcem swoim młodym Zygmun-tem Rzyszczewskim, eksoficerem wojska włoskiego123. Oprócz mego kamerdynera Wincentego Adamo-wicza miałem kozaka do mej usłu-gi, a mieszkanie moje składało się z trzech prześlicznych pokoi.

Biała Cerkiew, jedno z najwięk-szych starostw na Ukrainie, mające [sto] tys[ięcy] dusz i sto pięćdziesiąt folwarków, zostało nadane w 1788 r[oku] przez króla Stanisława Au-gusta [Poniatowskiego] hetmano-wi Branickiemu herbu Korczak za wielkie jego zasługi w uśmierzeniu kraju podczas konfederacji targo-

wickiej124. Rząd rosyjski ze swej strony, ceniąc jego politykę i poświęcenie w tej sprawie, oddał mu rękę panny Engelhardt125, mianującej się siostrze-

121 Józef Zamoyski (1831–1906), przedstawiciel węgierskiej linii rodu. Właściciel ma-jątku Motešice koło Trenczyna. Z wykształcenia prawnik. Uczestnik wojny austriacko--pruskiej w 1866 r.

122 Michał Piotr Radziwiłł (1853–1903), syn Karola Andrzeja i Jadwigi z Sobańskich. Ziemianin, posiadacz dóbr Szpanów i Nieborów, gdzie odrestaurował park Arkadia oraz uruchomił manufaktury mebli i majoliki. Redaktor i wydawca „Biblioteki Warszawskiej”, prezes Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności oraz członek Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych; S. Górzyński, J. Grala, W. Piwkowski, V. Urbaniak, T. Zielińska, Ra-dziwłłowie herbu Trąby, Warszawa 1996, s. 54.

123 Zygmunt Rzyszczewski (1844–1909), syn Leona (1815–1882) i Michaliny z Radzi-wiłłów (1816–1883), inżynier technolog i oficer artylerii włoskiej. Dyrektor Towarzystwa Fabryk Włóknistych Zawiercie, członek zarządu Banku Dyskontowego Warszawskiego, członek rady Warszawskiego Towarzystwa Kopalń. Był także krytykiem muzycznym i te-atralnym.

124 Franciszek Ksawery Branicki (1730–1819), hetman wielki koronny w latach 1774–1793, a od 1795 r. generał rosyjski. Przeciwnik reform Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja, współtwórca konfederacji targowickiej; W. Konopczyński, Branicki Franciszek Ksawery (1730–1819), w: PSB, t. 2, s. 398.

125 Aleksandra Branicka (1754–1838) z Engelhardtów. Uważano ją za nieślubną cór-kę carycy Katarzyny II i Grigorija Aleksandrowicza Potiomkina. Od 1781 r. żona Fran-ciszka Ksawerego Branickiego. Na jej cześć rezydencja Branickich pod Białą Cerkwią

93. Michał Piotr Radziwiłł (fot.)

— 217 —

nicą Potiomkina126, a realnie jego córkę z cesarzową Katarzyną spłodzoną. Pani hetmanowa Branicka nie zapomniała o swym pochodzeniu, a korzystając z onego, przez protekcję matki cesarzowej, a po części rzadką swą zapobiegli-wością i skąpstwem, ogromną tą fortunę podwoiła. Syn jej Ksawery127 jednak ożenił się z córką Szczęsnego Potockiego128, a dzieci ich są dzisiejszymi wład-cami Białocerkiewszczyzny.

Miasto Biała Cerkiew rozległe, dość ludne, 40 tys[ięcy] ludności w so-bie mieści, ma jednak wygląd ogromnej wsi i nierówno jest zabudowane. W środku miasta jest duży plac z bazarem, wzniesiony przez hetmana w stylu wschodnim, z licznymi galeriami i przejściami sklepionymi. Jest tylko jeden kościół katolicki, dość duży, lecz niepiękny, w każdym razie za szczupły na liczną parafian liczbę, w nim groby trzech pokoleń Branickich się mieszczą. Niedaleko stoi pałac hetmana, obecnie główny zarząd całej fortuny. Rezyden-cja zaś Branickich to Aleksandria i 5 wiorst od Białej Cerkwi wśród cudnego parku leżąca; dziwnie ona powstawała.

Pani hetmanowa, nie mając w swej stolicy ani ogrodu, ani cienia, zauwa-żyła przepyszny las różnolistny nad brzegami rzeki Rosi, opodal miasta się ciągnący – w nim była przy trakcie murowana austeria. Tam osiadła, austerię na dom mieszkalny przerobiła, odwieczny las w cudny ogród przeistoczyła. Późniejsze generacje wielce Aleksandrię upiększyły, dodając tam dwanaście pawilonów w różnorodnym, wykwintnym stylu wzniesionym; tak czterech bracia, synowie [Franciszka] Ksawerego Branickiego, mieli każdy swój pa-wilon; jest tam pawilon cesarski przez carów zamieszkiwany, pawilon na bale przeznaczony, pawilon chiński, hetmański, domek drewniany i t[ak] d[alej].

Samą zaś Austerię, dotąd tak się zwącą, znacznie powiększono, dodano skrzydła, a wielkimi stajniami dziedziniec otoczono i zamknięto. Jednak tam tak mało miejsca, że ledwo sami gospodarze i ich dzieci w głównym budynku się mieszczą – goście zamieszkują pawilony, co jak mówiłem,

nazwana została Aleksandrią; H. Mościcki, Branicka Aleksandra (1754–1838), w: PSB, t. 2, s. 393–396.

126 Grigorij Aleksandrowicz Potiomkin (1739–1791), jeden z faworytów Katarzyny II, rosyjski feldmarszałek, prezydent Kolegium Wojskowego, głównodowodzący w wojnie z Turcją (1787–1792), od 1783 r. książę taurydzki; Русский биографический словарь, t. 14, s. 649–670.

127 Błąd autora – chodzi o Władysława Grzegorza Branickiego (1783–1843), syna Franciszka Ksawerego. Był oficerem rosyjskim, od 1814 r. generałem-majorem. Uczest-nik wojen z Turcją i Francją. W 1838 r. po śmierci matki Aleksandry, został właścicielem dóbr białocerkiewnych, jednej z największych fortun w ówczesnej Europie; H. Mościc-ki, Branicki Władysław Grzegorz (1783–1843), w: PSB, t. 2, s. 412.

128 Róża Branicka z Potockich (1780–1862), od 1813 r. żona Władysława Grzegorza (1783–1843), z którym miała czterech synów (w tym Władysława Michała) i trzy córki.

— 218 —

dla przejścia niezupełnie jest wygodne. Park aleksandryjski to istne cudo świata, a tak pięknie i starannie utrzymany pomimo swej rozległości, gdyż pięć wiorst ma obwodu, że chyba z parkiem bulońskim porównać go moż-na. Rzeka Roś oddziela go od dużej fermy, najstaranniej pod specjalnym nadzorem hrabiego Władysława Branickiego con amore129 prowadzona . Pokazywał mi sam pan Władysław przepyszne bydło, sławną mleczarnię, monstrualną gareusę, czyli klatkę, w której sztucznie tuczy się przez trzy ty-godnie trzysta sztuk drobiu, i wiele innych miejscowych okazów. Na stajni w Aleksandrii stało sześćdziesiąt koni, drugie tyle w Białej Cerkwi, cała zaś stadnina trzech braci Branickich zawierała wówczas tysiąc przeszło koni. Jazda tam wyśmienita; pamiętam, że dnia pewnego, wyjechawszy z hra-bią Władysławem na oględziny stadniny na stanicy będącej i dwóch ferm, gdzie mnie chciał owce i fabrykę cukru pokazać, zrobiliśmy od dwunastej do szóstej wieczorem osiemdziesiąt wiorst jednymi końmi do małego co-upe130 zaprzężonymi; były to cztery cudnie piękne kasztany. Chciałem choć raz widzieć polowanie par force131. Wystąpiło do niego osiem dam konno,

129 Con amore (wł.) – z miłością, pieszczotliwie.130 Coupe (franc.) – ścięty. Kareta miejska na dwie osoby, wprowadzona w 1838 r.

przez lorda Broughama (stąd jej inna nazwa: brougham). Konstrukcyjnie jest to zamknię-ty, dwuosobowy pojazd na resorach, o niskim oszklonym nadwoziu, powożonym z kozła.

131 Polowanie par force, inaczej dawne łowy – polowanie konno ze sforą psów na zwierzynę, którą się ściga, aż padnie zmęczona.

94. Aleksandria w Białej Cerkwi, widok obecny

— 219 —

hrabina Jadwiga z Potockich Branicka na czele, na pięknej białej klaczy, aksamitnym pąsowym czaprakiem okryty. Panowie wystąpili w pąsowych frakach. Dla każdej damy lub jeźdźca kozak przyboczny prowadził konno luźnego konia na zmianę. To formowało sześćdziesiąt koni pod siodłem na jedno polowanie użytych. Psiarnia pięknie się zaprezentowała, gdyż Anglik specjalnie nią zawiadujący przyprowadził na rendez-vous myśliwskie trzy-dzieści sześć psów angielskich legawych, gończych, tak przewybornie wy-tresowanych, że klaskiem z harapa dawały się jak głosem ludzkim kierować. Jednak rezultat polowań był wcale mizerny – wzięto jednego zająca i jedne-go borsuka; reszta towarzystwa, niejadąca konno, do którego też należałem, ruszała za myśliwymi lekkimi pojazdami, co równość stepu wiele ułatwiała. Widok to był cudny, gdy zgraja psów i cała masa jeźdźców, nareszcie powo-zy po błoniach tych goniły.

Zabawiwszy tydzień w Białej Cerkwi i wyniósłszy stamtąd najmilsze, naj-świetniejsze moje wspomnienia, pojechałem na parę dni do Kijowa i oczaro-wany byłem tym starosłowiańskim grodem. Pozycja Kijowa dziwnie pomaga do najpochlebniejszego wyglądu tego ciekawego miasta. Jak Rzym na kilku pagórkach Kijów osiadł, a Dniepr go oddziela od okiem nieprzebytych błoni czernihowskiej guberni. Widok więc arcyrozległy, a miasto, z prześlicznymi kopułami cerkwi w pięknym bizantyjskim stylu wzniesionych pośród rozle-głych starych ogrodów i jarów cudnie pięknie i malowniczo się rozsiadło. Kijów to miasto nie ruskie, nie lachskie, lecz czysto kozackie i religijne, to Mekka całej Rusi i wschodniego wyznania ludności, to prawdziwa ukochana stolica południowej Rosji. Toteż napatrzeć się tam można jak nigdzie etno-

95. Juliusz Kossak, Polowanie par force z ogarami, 1868

— 220 —

graficznym wszechruskim okazom; jakie tam widzi się typy różnorodnych pielgrzymów do cerkwi i cudownych pieczar Ławry132 długimi sznurami cią-gnących. Ludność kozacka piękna, wysmukła, nad podziw giętka – kobiety zaś brzydkie, w długich botach i ciężkich sukmanach, niezgrabnie się przed-stawiają.

Ze złotej Bolesławowej bramy133 zaledwie dwie masy nic znaczącego muru pozostały, starannie od przechodniów kratą żelazną ochronione. Z cerkwi ki-jowskich trzy są najciekawsze: Świętej Zofii134, z pyszną bizantyjską mozaiką, Najświętszą Pannę przedstawiającą, i z ciekawym sarkofagiem z białego mar-

132 Ławra Peczerska, prawosławny klasztor w Kijowie istniejący od poł. XI w. Klasztor został rozbudowany w drugiej połowie XVII i w XVIII w.

133 Bolesławowa brama – Złota Brama w Kijowie, średniowieczna brama wjazdowa do kijowskiego grodu Jarosława. Według legendy Bolesław Chrobry, chcąc ją otworzyć, wyszczerbił na niej swój miecz.

134 Sobór Mądrości Bożej w Kijowie. Obecną świątynię zaczęto budować za panowa-nia Włodzimierza I w 1011 r. w stylu bizantyjskim. W XVII w. z inicjatywy metropolity Piotra Mohyły cerkiew została odbudowana w stylu barokowym przy udziale włoskie-go architekta Octaviano Manciniego. Dzisiejszy kształt budynku pochodzi w większości z czasów rządów Iwana Mazepy (1687–1709).

96. Widok ogólny Kijowa, 1861 (rys. Juliana Ceglińskiego)

— 221 —

muru W. Ł. Władysława135 i przepysznym grobem Świętej Barbary136, która i przez Kościół rzymski jest czczona. Grób ten na środku świątyni się wznosi w formie baldachimu, a cały srebrnoszczery, dar jednej z Orłowych. Nader to piękne a bogate dzieło roboty zeszłego wieku. Cerkiew Świętej Zofii to zaby-tek czystego bizantyńskiego stylu, jakoby X wieku sięgający.

Święty Andrzej zaś w cudnym położeniu był przez carową Elżbietę wznie-siony137. Styl jego rococo, nieodpowiedni wschodniemu Kościołowi, dziwnie w Kijowie razi, choć lekkością i zastosowaniem proporcji jest w swym ro-dzaju arcydziełem. Lecz nic w Kijowie ciekawszego nad Ławrę ze sławnymi pieczarami, gdzie mieszczą się tysiące grobów świętych Kościoła wschod-niego. Najwięcej i najwierniej przypominało mi to katakumby Rzymu, tylko

135 Sarkofag W. Ł. Władysława – prawdopodobnie chodzi o marmurowy sarkofag Wło-dzimierza II Monomacha (1053–1125) – wielkiego księcia Rusi Kijowskiej (1113–1125).

136 Chodzi o relikwie św. Barbary z Nikomedii – obecnie znajdujące się w Monastyrze Michajłowskim w Kijowie.

137 Cerkiew św. Andrzeja w Kijowie zbudowana z inicjatywy carycy Elżbiety w latach 1744–1753 według projektu Bartolomeo Rastrellego.

97. Kijów – Ławra Peczerska, 1864

— 222 —

że kijowskie pieczary daleko są od rzymskich mniejsze, za to utrzymanie ich o wiele lepsze, co czyni przystęp do nich dla zwiedzających łatwiejszy. Pie-czary mieszczą w sobie dużo małych kapliczek z ikonami, najczęściej sre-brem i złotem, ba, nawet i drogimi kamieniami kapiących. W nich siedzą mni-si w modlitwie kontemplacyjnej zatopieni i tam życie dokańczają, nigdy na światło dzienne nie wychodząc. Powietrze w tych pieczarach tak jest duszne i odorem gorejących tysiąca świec przesiąkłe, że dłuższy w nich pobyt staje się dla zwiedzającego nieznośnym. Sławna ulica, Kreszczatik zwana, nie ma nic w sobie ciekawego; zwykła to arteria miasta handlowego, dość ożywiona i chyba tym oryginalna, że przez cały prawie górzysty Kijów przechodząc, nieraz się wznosi, a potem ku padołowi bardzo się zniża. Na tym zakańczam wspomnienie moje z Ukrainy.

W jesieni 1877 r[oku] kochana moja siostra Teresa Buynowa przybyła do Massalan w celu odwiedzenia nas i odbycia ze mną wycieczki do Zdzitowa i Weleśnicy, lecz niestety skutki złej drogi i wstrząśnienia przejazdu przez rów spowodowały zronienie w kilka dni po przyjeździe. Fatalny to był casus, dający początek wyniszczenia całego organizmu, który nigdy do równowagi już nie wrócił, a pomimo szczęśliwego urodzenia w kilkanaście miesięcy po-tem ostatniego jej syna Jana, uważamy ten przypadek jako przyczynę, która wywołała późniejsze piersiowe cierpienia. Choroba mej siostry przetrwała do grudnia, a Bogu tylko wiadomo, ilu przykrości była przyczyną.

Dom massalański za czasów mej babki był pod wieloma względami nie-znośnie niewygodny, a usposobienie pani domu wcale nieodpowiednie wyma-ganiom położnicy, dla której wygodne pomieszczenie, a szczególnie spokój głównie niezbędnymi były. Musiałem odstąpić kochanej mej siostrze mały, lecz zamczysty osobny mój pokoik, a sam przez te kilka miesięcy sypiałem na sali na kanapie. W grudniu mieliśmy w Massalanach Marię i Rodryga Potoc-kich. Były to chyba ostatnie odwiedziny z daleka przybyłych krewnych, lecz natrafiwszy już na usposobienie chorobliwe mej babki i na to dziwne rozdraż-nienie umysłu, jakiemu pod koniec życia podpadła, wcale się nie udały, gdyż gospodyni była bez humoru ani ukontentowania i żadnym hojnym datkiem, jak to zwykle bywało, nie odpowiedziała na hołd odwiedzających wnucząt!

ROZDZIAŁ VI

Rok 1878

Śmierć i pogrzeb ciotki Józefy Woyczyńskiej

Rok 18781. To jest rok znaczący w moim życiu, o którym mam do opo-wiedzenia wam, moi siostrzeńcy, rok trudności, ostatecznych wyzwoleń, czułych strat, silnych wzruszeń, dużych nadziei; rok, który postarzał mnie o dziesięć lat.

W dniu Nowego Roku mieliśmy mało gości, kilku sąsiadów i panią [Ma-rię] Ołdakowską, nadal taką śmieszkę i nadal w łaskach mojej ciotki. Między pierwszym a szóstym były tylko przygotowania ślubu córki Borkowskiego, która miała się ożenić z Broszkiem, rejentem wołkowskim.

Uroczystość miała miejsce w Ejsmontach, wieczorem, z promiennym oświetleniem całego kościoła, dywanami, kreacjami wykwintnymi i całe kla-moty procesji stosowne do okoliczności. Mimo silnego zimna, zdecydowa-łem z Józefem iść świętować młodą parę w Rodziewiczach, pod gościnnym dachem naszego rzetelnego i starego służącego. Tańczyliśmy całą noc z wiel-ką liczbą towarzystwa i mój brat był bohaterem rozrywkowych choreografii. Przyjęcie było doskonałe, Borkowski ociosał korek wielu butelek i wyczerpał wszystkie swoje siły. Wyprawa panny młodej oblicza się na 2000 rubli. Dzie-sięć dni po śmierci matki w Rodziewicach była „Kawiarka”2 u mojego chrze-śniaka z Konna. Jakie podobieństwo i przykład zamierzeń dwóch generacji. Następnego dnia Józef pojechał do Strubnicy.

Podczas kolacji zauważyliśmy u cioci niezwykłą zmianę nastroju i twarzy. Skarżyła się na atak gwałtownego kataru i dreszczów. W poniedziałek i we wtorek było jeszcze gorzej. Angelika Radowicka przyszła nas odwiedzić tego dnia – ciocia prawie do niej się nie odzywała i około wieczora przyznała, że była pokonana przez zmęczenie, objaw niezwykły u niej. Następnego dnia, straszny kaszel, gorączka i duże osłabienie. W środę w południe pluła krwią i trwało tak aż do następnego dnia. Widząc ten niepokojący znak, zdecydowa-łem się posłać po doktora Sibleff, którego moja Ciocia bardzo lubiła. W nocy

1 Tu zaczyna się fragment tekstu w języku francuskim; zob. aneks nr 1.2 „Kawiarka” – dawniej przyjęcie popołudniowe.

— 224 —

gorączka była bardzo silna i chora spytała wielokrotnie, żeby posłać [po] le-karza. W czwartek o dziesiątej rano przyjechał Sibleff z Grodna i oświadczył, że to jest zapalenie płuc, że siły jej brakuje, żeby odkrztusić śluzy; stan jest bardzo poważny, widząc wiek chorej. Rozumiecie moi drodzy siostrzeńcy, jak bardzo byłem dotknięty przez to oświadczenie, ale przypominając sobie jej pierwszą chorobę tego rodzaju, którą moja ciocia miała w 1871 r[oku], i ma-jąc ślepą wiarę w jej zdrowie, nie spodziewałem się takiej bliskiej katastrofy.

Dzień odbył się na obserwowaniu choroby. Gorączka była mocna, kaszel prawie ustał, nie było już kaszlu ani śluzu. Świadomy umysł zaczynał się osła-biać. Godzina obliczenia, żeby uregulować kupno kilku wstążek u Dwerki. O szóstej moją biedną ciocię wyrzuciło jak sprężynkę, wstała ze swojego fote-la i poszła szukać kilku kwiatów w szafie, żeby ozdobić kapelusz. Było to bo-lesne, bo osunęła się na siebie i panna Leontyna [Heltman] wspomagana przez pokojówkę musiały ją zanieść z powrotem do łóżka. Padła na nim zdyszana i mogę powiedzieć, że od tego momentu męka się zaczęła. Sibleff oświad-czył, że godziny były policzone; posłałem Józefa po księdza. Zaczęliśmy się modlić; chora odpowiadała na litanię Matki Boskiej, w połowie modlitwy jej wymowa zatrzymała się. Jej ostatnie słowa były do panny Leontyny: „siostra moja w czerni, widzę ją”. Nie robiła wrażenia cierpiącej i życie odlatywało z tego ciała zużytego przez lata życia, ale nie przez chorobę. Ksiądz przy-jechał dopiero o jedenastej i zdążył tylko podać sakrament namaszczenia. Moja biedna ciocia ledwo oddychała i o jedenastej trzydzieści już było po wszystkim. Miałem pociechę jej trzymać świecę i spełniać moje obowiązki przy dobrodziejce mojej rodziny, zamykając jej oczy. W tej najważniejszej chwili wszystkie przeszłe przykrości zrobiły miejsce dla szczerego żalu i łzy, z którymi oblewałem jej rękę usztywnioną przez śmierć, przybywały z serca zmiękczonego i wdzięcznego.

Nocą [...] układłem ciało w kaplicy zamku i nigdy nie zapomnę wcielenia spokojnej i imponującej twarzy stuletniej. Były msze przez pięć dni; w tym czasie ciało było eksponowane. Telegramy wysłane we wszystkie kierunki przyniosły mi wkrótce mojego brata z Józefem Twardowskim3, pana [Igna-cego] Szyrmę, księcia Stanisława Czetwertyńskiego, który był wykonawcą testamentu, pana Piotra O’Brien de Lacy [oraz] jako przedstawiciela prawa – pana [Edwarda] Sasulicza, z całym przyborem praw i przepisów. Musiałem spędzić okrutne formalności wymagane w takich przypadkach przez prawo i zwyczaj. Na osobistych rzeczach mojej cioci umieszczone były pieczęcie. Mój brat, wypełniając ostatnią wolę zmarłej, pojechał do Warszawy po trum-

3 Józef Twardowski, syn Kazimierza (1813–1886) i Michaliny z Wołłowiczów (zm. 1888).

— 225 —

nę. Szesnastego wszystko było gotowe i wieczorem moja ciocia opuściła na zawsze ten dom Massalany, który kochała i w którym mieszkała przez sześć-dziesiąt lat.

Pogrzebowa procesja była niezmierzona, bo oprócz rodziny i sąsiadów setki ciekawych nadbiegło z wszystkich stron. Udrapowałem w czarny kolor karawan, pięć koni, służbę i bramę zamku, podobnie jak kościół. Ciało zo-stało położone prowizorycznie w zakrystii. To jest dobry moment, aby wam opowiedzieć, moi drodzi synowcowie, o życiu tej kobiety, która była dobro-dziejką naszej rodziny i pod wieloma względami zadziwiła wszystkich tych, którzy ją poznali4 .

Józefa Bisping, córka Józefa Bispinga, stolnika starodubowskiego i Teo-dory Suchodolskiej, urodziła się w Werejkach 24 sierpnia 1786 r[oku]. Ojciec jej już nie żył, bo zeszedł był ze świata tegoż roku w lutym, w młodym wie-ku, zostawiając żonę i [drugą] córkę Aleksandrę. Opiekunem sierot został ich stryj Jan Bisping, marszałek starodubowski, i zaraz, nawet przed urodzeniem Józefy, zakupił za sumę przez brata zostawioną majątek Massalany, przyszłe fundum ordynacji.

Pani stolnikowa [Teodora] Bispingowa była to nader zacna, rozsądna i wiel-ce szanowana matrona. Pomimo tak wczesnego owdowienia nie pomyślała już o nowych związkach małżeńskich, a cała oddana wychowaniu córek, pierwszy dziesiątek lat przebawiła w Werejkach. Wystawiła tam, jak wówczas wyraża-no się tam, drewniany pałac, który dotąd z małymi zmianami widzieć można w Werejkach. Pani stolnikowa mieszkała dość dwornie, miała piękne stado koni arabskich, często odnawianych krwią koni sapieżyńskich z Dereczyna. Książę kanclerz5 bowiem, a potem książę [Franciszek] Ksawery [Sapieha], za-wsze w najprzyjaźniejszych byli stosunkach z naszym rodem, co [po]świadczy liczna korespondencja przechowana w archiwum ordynackim, nic więc dziw-nego, że częste przysyłali upominki w pięknych rumakach z licznych swych stadnin. Na dworze werejkowskim bywał zawsze kapelan usługujący przy sta-rym kościółku, który dotąd stoi między Werejkami a Kuźmiczami.

Był też niezbędny marszałek dworu, pan Imbro. Były panny respektowe, a między nimi przyszła pani Radowicka z Niemiec, przyszła pani Wolbekowa i kilka innych babek teraźniejszych obywatelskich rodzin powiatu wołkowy-skiego. Wszakże wszystkim wiadomo, że i Tarasewiczów dziad był oficjalistą pana Jana Bispinga, marszałka starodubowskiego, pradziada mego. Niech to mu jednak nie ubliża, bo uczciwa praca szczyci każdego. Pani stolnikowa, na-

4 Tu kończy się tekst w języku francuskim, zob. aneks nr 1.5 Aleksander Michał Sapieha (1730–1793), wojewoda połocki, hetman polny litewski,

Kanclerz wielki litewski, marszałek konfederacji targowickiej na Litwie.

— 226 —

der dbająca o wychowanie swych córek, trzymała przy nich liczne grono gu-wernantek cudzoziemek, a nawet profesorów i tancmistrza pana Diwoniego, toteż panny uchodziły nie tylko za bogate, ale też i za edukowane. Pierwszych lat naszego stulecia pani stolnikowa spędziła cały rok w Wilnie dla dania osta-tecznego poloru światowego swym córkom.

Były to czasy dość świetne dla Wilna. Wówczas to poznała pani stolniko-wa pułkownika Aleksandra Micha[j]łowicza Swieczyna, komisjonera na dy-stans między Dyneburgiem a Warszawą. Człek dobrego rodu, gładki, uprzej-my, pociągającej powierzchowności, umiał się podobać pannie Aleksandrze. Stryj, pan marszałek starodubowski, wielce był nierad z tych znajomości, nic jednak nie pomogło i wkrótce, bo w 1806 r[oku], stolnikówna Bisping wy-szła za mąż za prawosławnego Swieczyna. Prawdziwa miłość ich łączyła; do-wiodło tego dozgonne najlepsze pożycie i niczym niezachwiane owładnięcie sercem i umysłem żony nad mężem. Państwo Swieczynowie zaraz po ślubie, odbytym w drewnianym werejkowskim kościółku, pojechali do Warszawy i zabawili w niej aż do l816 r[oku]. Po 1812 r[oku] Swieczyn został w War-szawie oberpolicmajstrem i żył tam w niezłych stosunkach z Nowosilcowem6 . Zaraz po 1820 r[oku] kupił na imię żony Wiercieliszki, gdzie chętnie miesz-kali. Swieczyn umarł w Werejkach w 1839 r[oku]. Moja babka pani Swieczyn fundowała razem z siostrą Józefą Woyczyńską Ordynację Massalańską (ukaz cesarski z 1 lipca 1853 r[oku]), a 13 listopada tegoż roku zmarła w Warszawie z apopleksji na ulicy naprzeciw głównego wejścia dawnego hotelu Gerlacha, a teraz Europejskiego. Pochowana była w werejkowskim kościele przez nią wymurowanym znacznym kosztem, lecz gdy nam ten kościół zabrano w 1865 r[oku] wymogłem od ministra pozwolenie, [aby] ciała w nim spoczywające wywieźć na cmentarze katolickie. Wówczas to ostatecznie złożyłem w Strub-nicy ciało naszej nieodżałowanej matki. Panią stolnikową [Teodorę Bisping z Suchodolskich] i panią [Aleksandrę] Swieczyn przewiozłem na cmentarz eysmontowski; przy nich spoczywa też pani [Józefa] Woyczyńska. Wracając do tej ostatniej, powiem wam, że mieszkała aż do zamążpójścia w Werejkach, a potem w Warszawie, gdzie z powodu pobytu Swieczynów pani stolnikowa chętnie przebywała do 1818 r[oku]7 .

6 Nikołaj Nikołajewicz Nowosilcow (1761–1838), przewodniczący petersburskiej Akademii Nauk (1803–1810), zastępca prezesa Rady Najwyższej Tymczasowej Księstwa Warszawskiego (1813–1815). W 1815 r. członek Rządu Tymczasowego Królestwa Pol-skiego. Od 1824 r. kurator Wileńskiego Okręgu Szkolnego. Kierował śledztwem w spra-wie Filomatów i Filaretów w prowincjach zabranych. Przewodniczący Rady Państwa i Komitetu Ministrów (1832–1838); Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, t. 21, Санкт-Петербург 1897, s. 295.

7 Pomyłka autora, Swieczynowie przebywali w Warszawie do 1820 r.

— 227 —

Panna Józefa Bisping dużo bywała w warszawskim świecie, a wspomnie-nia jej z czasów Księstwa Warszawskiego pełne były najciekawszych szcze-gółów. Rozliczne miała znajomości w świecie polskim i ruskim, a ówczesny nastrój waleczności i rycerstwa zawsze jak najmilej lubiła wspominać. Były to czasy ks[ięcia] Józefa [Poniatowskiego]8 i całej plejady młodych jego to-warzyszy broni. Wszystkich polskich jenerałów znała doskonale moja babka, w niejednym się kochała, a ze sławnym Kozietulskim zaręczoną była9 . Spra-wa jego o nie nader szlachetne frymarczenie kasą wojskową, wreszcie tra-giczna śmierć tego eksbohatera spod Samosierry zerwała ten związek. W roku 1813, korzystając ze swych stosunków, umiała dostać się do oblężonego Mo-dlina dla widzenia się z moim dziadem Adamem Bispingiem, cierpiącym straszny głód z całym swym pułkiem, i listem, który dotąd posiadam, do-niosła o tym stryjowi swemu, panu marszałkowi starodubowskiemu (zapisać muszę, że dziwnym trafem oficerowie naznaczeni na przeprowadzenie przez kordon ruski stolnikównę Bisping [to] byli wówczas młodzi jeszcze [Iwan] Paskiewicz10 i hr[abia Fiodor] Berg, późniejsi namiestnicy Królestwa). Z tych czasów datuje dość liczna korespondencja panny Józefy Bisping ze stryjem Janem.

W roku 1818 panna stolnikówna, jak mnie to sama mówiła, widząc, że trzydziestka minęła i że pierwszy ząb zaczynał się nadpsować, postawiła wyjść za mąż. Pani Gutakowska11, wielka jej przyjaciółka, wyswatała ją za

8 Józef Poniatowski (1763–1813), bratanek ostatniego króla Polski. Generał, minister wojny i wódz naczelny armii Księstwa Warszawskiego, marszałek Francji, członek Rady Stanu Księstwa Warszawskiego; zob.: J. Skowronek, Książę Józef Poniatowski, Wrocław 1986.

9 Jan Kozietulski (1778–1821), pułkownik wojsk polskich, dowódca 3. szwadro-nu 1. Pułku Lekkokonnego i 3. Pułku Eklererów Gwardii Cesarskiej. Dowódca głośnej szarży w wąwozie Somosierra w czasie wojny w Hiszpanii. Od 1811 r. baron Cesarstwa Francuskiego. W okresie Królestwa Kongresowego dowódca 4. Pułku Ułanów. Zmarł po chorobie, którą pogłębiło fałszywe podejrzenie o sprzeniewierzenie pułkowej kasy; J. Pa-choński, Kozietulski Jan (1778–1821), w: PSB, t. 14, s. 629–632.

10 Iwan Fiodorowicz Paskiewicz (1782–1856), feldmarszałek rosyjski, jeden z wybit-niejszych dowódców carskich. Uczestniczył w wojnach z Turcją, Persją i Francją. Po śmierci generała Iwana Dybicza dowódca wojsk rosyjskich tłumiących powstanie listopa-dowe (1830–1831). Po zdobyciu Warszawy, co zakończyło wojnę, otrzymał tytuł księcia warszawskiego. Namiestnik Królestwa Polskiego (1832–1856), gdzie prowadził politykę unifikacji i rusyfikacji. Podczas Wiosny Ludów dowódca rosyjskiego korpusu ekspedycyj-nego, który pokonał powstanie węgierskie (1849); SB XIX, s. 485.

11 Marianna Gutakowska z Sobolewskich (1766–1843), córka Macieja (1724–1804) i Ewy z Szydłowskich, żona Ludwika Szymona Gutakowskiego (1738–1811), szambelana króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, prezesa Rady Stanu i Rady Ministrów Księ-stwa Warszawskiego.

— 228 —

młodego wicereferendarza stanu i szambelana Antoniego Woyczyńskiego, sy-nowca jenerała. Ślub odbył się w Warszawie w kościele św[iętego] Jana, [w] kaplicy Pana Jezusa. Ks[iądz] biskup Wołłowicz12 błogosławił ten ślub, a od-prowadzili pannę młodą od ołtarza książę Sapieha13 i minister Węgleński14 . Państwo Woyczyńscy osiedli na Litwie w Massalanach, bo młody referendarz nie posiadał żadnego funduszu. Jak mi babka mówiła, przeżyła [tu] z mężem szczęśliwych lat szesnaście.

Dopiero po 1835 roku zjawiła się w naszej okolicy sławna Laura z Górskich Czosnowska15 i wszystkich sąsiadów serca podbiła. Pan [Antoni] Woyczyński padł też ofiarą jej cudnych oczu – zginęła jego małżeńska miłość bezpowrot-nie, ale w sercu mej babki przeżyła pół wieku i do grobowej deski najświęciej ją przechowała. Pani Czosnowska widząc, że pan [Antoni] Woyczyński nic zgoła swego nie posiada, odmówiła mu swej ręki. Wówczas to szambelan zaczął konkury stroić młodziutkiej wychowanicy mej babki, pannie Stefanii Radowickiej, której matka notabene była pokojówką u pani stolnikowej. Pani Woyczyńska, widząc to, wyprawiła pannę do familii – rozłączenie podnieciło miłość – pan [Antoni] Woyczyński wymógł od żony zgodzenie się na rozwód i wkrótce się ożenił z panną Radowicką.

W tych to tak ważnych i bolesnych dla mej babki chwilach należy podzi-wiać bezgraniczną słabość jej do męża i wielką jej duszę. Mówiła mnie nieraz, że nie chcąc postąpić ze swym mężem jak pierwsza lepsza Marysia lub Kasia, ofiarowała mu roczną dzierżawę Massalan, a sama czas ten przebyła na tułac-twie w Grodnie lub Werejkach. Nareszcie kupiła mężowi klucz długopolski od Eustachego Sapiehy i w nim osadziła młodą parę. Najściślejsza przyjaźń łączyła tą dziwną, niewidzianą dotąd trójcę, a pan Woyczyński zapytany kie-dyś, którą z żon by ratował w razie przypadku tonięcia: „Naturalnie Józię, od-rzekł, bo Radowicka sama byłaby wypłynęła”. Znając dobrze słabość męża do kart, babka moja zawsze rada była pokrywać częste deficyty kasy jego i wów-czas oddawała mu w ręce kluczyki od kasy, aby czerpał z niej według chwi-

12 Andrzej Wołłowicz (1750–1822), ksiądz, rektor hospicjum św. Stanisława w Rzy-mie, kanonik płocki i warszawski, od 1819 r. pierwszy ordynariusz diecezji kujawsko-ka-liskiej i senator Królestwa Polskiego (1819–1822); P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny, Warszawa 2000.

13 Nie wiadomo, o którego Sapiehę chodzi.14 Jan Węgleński (1765–1835), ziemianin, właściciel dóbr w Świdnikach, adwo-

kat, minister skarbu Księstwa Warszawskiego (1809–1810) i Królestwa Kongresowego (1818–1821).

15 Laura Czosnowska z Górskich, córka Franciszka Górskiego (1778–1846), przyja-ciółka Fryderyka Chopina. Była żoną Jana Janusza Czosnowskiego, który w 1831 r., po-wodowany zazdrością o nią, zastrzelił się u jej stóp.

— 229 —

lowej potrzeby. Krocie ją to kosztowało i tak było do ostatniej chwili choroby pana [Antoniego] Woyczyńskiego. Umarł w Dreźnie w sierpniu 1863 r[oku]. Babka moja tam wówczas mieszkająca codziennie go odwiedzała i pokryła wszelkie koszty kuracji, pogrzebu, przewiezienia ciała na Litwę do Wołpy, na-reszcie i za pomnik. Byłem obecny w Dreźnie przy ostatnim widzeniu babki mej z panem Woyczyńskim – umierający już ze skira w okrutnych boleściach pan Antoni oblał łzami rękę pierwszej swej żony i powiedział: „Pardon Jose-phine pour tout mal que je vous a fait”16; potem, obracając się do pani Stefanii: „Demandez pardon á Josephine”17, dodał. Skonał na moim ręku.

Moja babka wespół ze swoją siostrą panią [Aleksandrą] Swieczyn fundo-wała Ordynację Massalańską i zajęła się upiększeniem funduszu ordynacji. Między 1852 i 1863 [rokiem] wymurowała parafialny kościółek w Massala-nach, znacznie powiększyła dom mieszkalny, założyła szpitale w Massala-nach i Popławcach, oczyściła ogromne stawy, sięgające czasów pierwotnych właścicieli Massalan, książąt Massalskich. Na poświęcenie kościółka, a po-tem na tę rocznicę lubiła spraszać familię i sąsiadów i dawała fetę, jak mówiła, aby sobie przypomnieć podobne zbiory za młodych lat jej, [które] dawano na imię Marii w Werejkach przez panią stolnikową.

Na początku 1863 roku, obawiając się zaszłych w kraju rozruchów, oddała w dzierżawę bratu mojemu Aleksandrowi klucz massalański, a sama w towa-rzystwie marszałka Tadeusza Siehenia wyjechała do Drezna; wzięła ze sobą Olesię Bougard, późniejszą Osmólską, wychowanicę swoją, i służącego Jó-zefa, którego miała po siostrze. W Dreźnie osiadła w hotelu „Zum Goldenen Engel” na Wilstruferstrasse, w numerze z balkonem. Przeby[wa]ła tam aż do 1869 roku, powszechnie szanowana i uważana za matronę licznie tam wów-czas zebranego towarzystwa polskiego. Zebrań wielkich nie dawała, rzadko herbaty – najwięcej lubiła przyjmować gości w godzinach poobiednich, bo według swego zwyczaju jadała o drugiej.

Podczas wojny prusko-austriackiej opuściła Drezno i przebawiła dziesięć miesięcy w Księstwie Poznańskim w Chociszewicach u synowicy swej hr[a-biny] Ludwiki z Bispingów Mycielskiej, ciotki mej. Wezwany przez babkę, odwiedziłem jednocześnie dom Mycielskich i przebawiwszy tam pół jesieni, na święta Bożego Narodzenia 1866 roku odwiozłem babkę do Drezna i tam przy niej całą zimę spędziłem. Było to drugim łaski jej dowodem, bo i w 1865 roku kazała mi kilka miesięcy przy sobie zabawić, pokrywając koszty utrzy-mania mego w hotelu, co w jej oczach dużo znaczyło. Latem jeździła w 1868

16 Pardon Josephine pour tout mal que je vous a fait (franc.) – Przepraszam Józefino za całe zło, które ci uczyniłem.

17 Demandez pardon á Josephine (franc.) – Proś o przebaczenie Józefinę.

— 230 —

roku ze mną do Warszawy dla uregulowania swych finansowych interesów – myślała tam osiąść, jednak ulubione Drezno nazad ją powołało. Odwiozłem ją więc do Saksonii w późnej jesieni i wówczas to zrobiła w Dreźnie głośny swój testament, na mocy którego mnie i bratu memu Józefowi zapisała po milionie złotych polskich.

In gratiam ślubu mej siostry, zaręczonej w 1869 roku ze Stanisławem Buy-no, babka, korzystając z powrotu mego do kraju, w miesiącu auguście18 Dre-zno ostatecznie opuściła i wróciła do Massalan. Massalany, o ile dawniej stały pustkami, bo uprzednio nie lubiła babka moja częstych gości, o tyle w ostat-nim dziesiątku życia swojego czuła potrzebę ciągłego towarzystwa i chętnie spraszała liczną naszą rodzinę i nader przyjemne nasze sąsiedztwo. Jam też jako ordynat i dzierżawca mej babki stale osiadł w Massalanach. Dziwne to było to nasze familijne pożycie, bo pomimo powagi, rozumu i wieku pani [Józefa] Woyczyńska zrzekła się na mnie wszelkiego zarządu w domu i pła-ciła mnie dwa ruble dziennie za swe utrzymanie. Byłem więc gospodarzem w domu, co mnie naraziło niestety na niejedno fałszywe stanowisko.

Oprócz corocznych wycieczek do Warszawy dla spieniężenia kuponów w Towarzystwie [Kredytowym Ziemskim] Aleksandra Andrzeykowicza, Stanisława Bychowca, Aleksandra Radowickiego i Ignacego Szyrmy, i do Wilna dla nabożeństwa w Ostrej Bramie, pani Woyczyńska, nie licząc czę-stych odwiedzin w sąsiedztwie, nigdzie dalej nie wyjeżdżała. Sąsiedzkie stosunki utrzymywała przyjazne, im rada była, jak kto zaprosił na jaką taką fetę lub chrzciny. Miała przy sobie pannę Leontynę Heltman, owe uoso-bienie abnegacji, zaparcia siebie cichości serca, przywiązania, łagodności bez granic. Wierny Józef służył jej do końca, a do jej dworu należały panna służąca z dziewczyną, chłopiec froter i praczka. W stajni miała cztery konie cugowe i sławnego swego furmana Piotra, człeka najnieznośniejszego cha-rakteru.

Jak wspomniałem powyżej, liczne mieliśmy sąsiedztwo – państwa [Dy-mitra i Teresę] Daszkiewiczów z Wojciechowszczyzny, hr[abiego] Stefana Sołtana w Brzostowicy Murowanej, Roman[a] Wołkowicki[ego] w Brzosto-wicy Małej, Tadeusza Wołkowickiego w Geniuszach19, St[anisława] Viriona w Liszkach, Włodzimierzów Virionów w Krynkach20, Ołdakowskich w Olek-

18 Auguście – sierpniu.19 Tadeusz Wołkowicki, z wykształcenia agronom, ziemianin, właściciel dóbr Geniu-

sze i Hirkowszczyzna. Żonaty z Marią z Muchlińskich. Ich jedyny syn Jerzy (1883–1983) był komandorem porucznikiem rosyjskiej marynarki wojennej i generałem brygady Woj-ska Polskiego.

20 Stefania i Włodzimierz Virionowie.

— 231 —

szycach, Aleks[androstwa] Jelskich w Golniach21, panią [Leontynę] Wła-d[ysławową] Andrzeykowiczową z dziećmi w Starym Dworze, [Zofię i Bo-lesława] Glazerów w Duchowlanach, [Stefanię i Antoniego] Woyczyńskich w Długopolu, [Zofię i Henryka] Łubieńskich w Jabłonowie, ks[ięstwo Ma-rię i Aleksandra Druckich-]Lubeckich w Czerlonie, [Pamelę i Konstantego] Krzywickich w Woli, [Celinę i Józefa] Borzęckich w Obrębszczyźnie, [Le-opoldynę i Ignacego] Lachnickich w Lachnowie, [Ludwikę i Piotra] O’Brien de Lacych w Hornach, ks[iędza Henryka] Korsaka w Indurze, Domankow-skich w Iwanowcach i t[ak] d[alej].

Gwarno więc i ludno było w Massalanach. Wielce to bawiło panią szam-belanową. Na św[iętego] Józef[a] corocznie bywały liczne zbiory familijne i przyjaciół, a taką moc odbierała listów i depesz, że dla zebrania ich uży-wała zwykle serwety, co ją mocno cieszyło i zajmowało gościom pochwalić się nimi. Dla ufetowania solenizantki wydałem na św[iętego] Józef[a] dwie zabawy z tańcami, choć to wprawdzie na post nie wypadało, ale ks[iądz] pro-boszcz, zebrawszy kolektę dla biednych pomiędzy bawiącymi się, tym jakby pląsy rozgrzeszył. Pierwszego razu tańczono przy fortepianie, a ponieważ się tego nie spodziewano, zabawa szła z niezwykłym zapałem tak dalece, że zmu-szono mnie do dania słowa, że na rok następny sproszę całą familię i że feta będzie prawdziwa. Miałem zatem dość czasu do namysłu i do przygotowań, tak niezbędnych szczególnie w ciasnych ówczesnych i niewygodnych Massa-lanach. Nie chcąc, aby krzyczano, że daję bale w poście, naznaczyłem dzień zabawy na 14 kwietnia, czyli dzień opieki św[iętego] Józefa, i całą familię i sąsiedztwo sprosiłem.

Najtrudniejsze mi było umieszczenie gości, ale nadspodziewanie mi się to udało i miałem trzydzieści sześć łóżek wygodnie rozlokowanych. Oficyna cała się opróżniła; w niej stanęli: [Józef] Bniński, [Alfred i Zygmunt] dwóch My-cielskich, [August] Ostrowski, [Stanisław] Buyno, [Franciszek] Pusłowski, dwóch [Julian i Józef] Puzynów, [Ignacy] Szyrma, [Szczęsny i Władysław] dwóch Włodków, [Józef i Walenty] dwóch Mikulskich i mój brat [Józef]. Na folwarku u ekonoma mieszkał Zdziś Bychowiec, Stanisław Sieheń22 i Paweł Bułharyn. W pałacu mieściły się panie, a mianowicie generałowa [Natalia] Kicka z babką [Józefą] Woyczyńską, pani [Aleksandra] Sieheń z[e Stefanią]

21 Aleksander Jelski (1834–1916), założyciel Biblioteki i Muzeum Starożytności w Za-mościu w powiecie ihumeńskim, publicysta, pisarz historyczny, etnograf, ziemianin – wła-ściciel Zamościa i Golni. Od 1858 r. żonaty z Heleną z Kałęczyńskich (1838–1901).

22 Stanisław Sieheń (1850–1906), syn Tadeusza i Aleksandry z Wieczfińskich, mąż Marii z Bułharynów. Ziemianin, właściciel majątków Kraski, Błękitna, Johalin, Mąciaki, Michalin, Łopienica Mała, Pietraszowce.

— 232 —

Szyrminą i Terenią Włodek w pokoju za garderobą – moja siostra, w moim pokoju – pani [Aniela] Bnińska z panną Teresą Mycielską, teraźniejszą Miel-żyńską, w pierwszym gościnnym (obecnie biblioteka), pani Eliza Pusłowska z Lilą Pusłowską w drugim gościnnym. W Józefinie osiadła pani [Leonty-na] Andrzeykowiczowa z córką Wandą i synami. [Bolesław] Glazer mieszkał w Nowym Dworze z Michałem Andrzeykowiczem, Łubieńscy, Virionowie, Ołdakowscy i reszta sąsiedztwa przybywali na obiad i tańce, po których do siebie wracali.

Cała oranżeria urządzona była dla fraucymeru, a dwa pokoje nowo prze-robione z kuchni i stajni oddałem na usługę męską i na muzykę, jak również i łaźnię. Koni zebrało się przeszło sto dwadzieścia, lokai było dwadzieścia, stangretów trzydzieści, a ponieważ liczba gości dochodziła do pięćdziesięciu sześciu siedzących u stołu, doliczywszy do tego fraucymeru dwanaście osób, miałem do ugoszczenia przeszło sto dziesięć osób przyjezdnych. Wszyscy się zjechali [w] wilią fety, a ponieważ kontyngent familijny z Księstwa i Warsza-wy miał przybyć koleją, przeto posłałem do Kuźnicy dwie karety, dwa kosze, dwie bryczki i sześć furgonów pod rzeczy. Koni użyto do tego trzydzieści sześć, co dowodziło liczbę stajennych zaprzęgów.

Wieczorem młodzież nie wytrzymała i choć przy fortepianie hasano do widna. Nazajutrz obowiązkiem moim było wszystkich gości rano odwiedzić i we wszystko zajrzeć dla lepszego porządku. Szczęściem moim miałem wów-czas ukochanego mego, a nigdy nieodżałowanego kamerdynera Wincentego Adamowicza z Czerwonego Dworu Benedykta Tyszkiewicza. Na nim mo-głem polegać, bo nie tylko znał przedziwnie usługę stołową, ale o wszystkim pamiętał i znał się na wszystkim. O pierwszej było śniadanie na [czterdzieści] osób, potem spacer do Józefina i oględziny gospodarstwa, bo czas był prze-śliczny, a wszystko zielone.

Na szóstą damy się powystrajały na obiad, a babka [Józefa] Woyczyńska, jak weszła do salonu w ciemnoczerwonej sukni, w białym czepeczku, prosta, żwawa, uszczęśliwiona, bo powszechnie hołd jej oddano, że była zadziwiają-ca na swoje [dziewięćdziesiąt] lat. Była to chwila prawdziwie wzniosła: damy usiadły kołem obok solenizantki. Mężczyźni stanęli z tyłu i tak rozmowa nieco się przeciągnęła, niby na dworskiej recepcji. Do obiadu siadło w sali pięćdziesiąt osób, a porządek w usłudze był tak wzorowy, że obiad, zresztą dość paradny, trwał tylko pięć kwadransów. Muzykę sprowadziłem z Grodna, tą samą, co grała na weselu mej siostry w Strubnicy – doskonała, lecz dro-ga. Tańce rozpoczęły się o [dziewią]tej polonezem, w którym podawszy rękę babce, przodowałem dwudziestu pięciu parom. Zapał był niezmierny, a mło-dzież – szczególnie [Alfred i Zygmunt] Mycielscy, [Stanisław] Buyno, Józef Puzyna, tak dziarsko się nosili, że mi posadzkę w sali nadwyrężyli. Napitku

— 233 —

było dosyć, cukrów dla dam multum, toteż z zapasami powyjeżdżały; kola-cję podano w wielkim salonie przy małych stolikach, i trzydzieści b[utelek] szampana i przeszło sto pięćdziesiąt butelek różnego wina wypito przez te dwa dni. Tańce trwały do siódmej rano – jam gdzieś na wpół żywy ze zmę-czenia spoczął na kanapie w salonie, a służba drzemała parę godzin, siedząc na krzesłach.

W kilka godzin bowiem zaczęto roznosić śniadania. Dla rannych ptaszków nietańczących, chyba przy zielonym stoliku, a tego było mało, bom zmity-gował szulerskie zapędy [Henryka] Łubieńskiego i Januarego Mikulskiego, dwóch arcykapłanów tej niewinnej zabawy. Dzień cały zeszedł na remini-scencjach zabaw i tańców, nieco się przespacerowano powozami, bo nogi nie służyły, a wieczorem znowu do pląsów, choć przy dźwiękach fortepianu, bo muzyka wypowiedziała służbę, pokazując nabrzmiałe palce i ręce znużone. Nazajutrz był wyjazd ogólny, a mój brat każdej z dam asystował konno do granicy Massalan, bo niektóre rano, a inne pod wieczór do Kuźnicy wyru-szyły. Sądziłem, że odpocznę, aż tu na biedę przyjeżdża generał Aleksander [Aleksiejewicz] Swieczyn, ulubieniec mej babki; nowa więc recepcja, lecz chuda, bo mi oprócz nieco zwierzyny wszystkie przysmaki sprzątnięto. Dość na tym, co do opisu fety, która miała rozgłos na kraj cały, tak się bowiem udała i wszystkich zadowoliła. Kosztowała dość grubo, bo przeszło tysiąc rubli, no aleć i przyjemność niemała słyszeć aplauz powszechny.

Od 1875 do 1878 [roku] życie babki staje się coraz bardziej domatorskie. Ciężar wieku daje się coraz więcej odczuwać. Wycieczki do Warszawy i Wil-na trwają do końca, ale w sąsiedztwie mało się udziela. Fortuna pieniężna wzrasta – na odgłos jej coraz więcej osób o nią się troszczy, familia cała bawi się pielgrzymką do złotego cielca z nadzieją dostania okruszyn od niego od-padających. Świat też nie zapomina o Massalanach i chętnie odwiedza. Gu-bernator generał Zurow23, stary [Konstanty] i młody [Stanisław] książę Cze-twertyński ze Skidla, generał Aleksander [Aleksiejewicz] Swieczyn, stary Henryk Łubieński24, hrabia Andrzej Zamoyski, biskup [Aleksander] Gintowt z Płocka25 przynoszą hołd czci i uszanowania najstarszej matronie stron na-

23 Autor napisał Surew. Chodzi jednak o gubernatora grodzieńskiego Aleksandra Elpi-diforowicza Zurowa.

24 Łubieński Henryk (1793–1883), syn Feliksa (1758–1848) i Tekli z Bielińskich. Je-den z najważniejszych działaczy gospodarczych z pierwszej połowy XIX w. Ziemianin, finansista i przemysłowiec. Poseł na sejm Królestwa Kongresowego. Wiceprezes Banku Polskiego i współorganizator Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego; R. Kołodziejczyk, Łubieński Henryk (1793–1883), w: PSB, t. 18, s. 481.

25 Aleksander Kazimierz Gintowt-Dziewałtowski (1821–1889), ksiądz katolicki, w la-tach 1872–1883 biskup sufragan płocki, od 1883 r. arcybiskup mohylewski i administrator

— 234 —

szych, a podziwienie swe kobiecie pełnej przytomnego i jakby młodociane-go umysłu. Żyjąc tak długo, a tyle pamiętając, znała ludzi na wylot i zawsze trafnie ich oceniała. Pochlebstwem się brzydziła, bo widziała w tym podstęp, a przezorność od tego ją strzegła.

Wykształcenia naukowego wcale nie posiadała – trafne jednak zastosowa-nie rozmowy do osoby, z którą przestawała, czyniło jej towarzystwo zawsze oryginalnym i zajmującym. Sławne były jej listy z tak oryginalnymi zwrota-mi, że je między tysiącami rozpoznać można było – na przykład: „Ta attachèe par une cerde sensible”26, „La polites se cont si peu et oblige un chacun”27, „Le souvenir est flatteur”28, a o sobie mawiała: „J’ai beaucoup aime, mais je fus to-ujours vertueuse”29. Wielka w niej była przytomność, zdrowy sąd, o rzeczach, rzadki porządek i oszczędność w fortunie (zostawiła po sobie 710 tys[ięcy] rubli kapitału). Ganiono ją za skąpstwo, ale niezupełnie słusznie, bo podczas ostatnich [trzydziestu] lat życia swego rozdała więcej niż milion złotych pol-s[kich] – tylko lubiła w tym iść za własnego serca impulsami – nakazanych albo proszonych datków nie cierpiała i to ją za skąpą przedstawiało.

Pamięć miała szaloną – cały swój pobyt w Warszawie pamiętała z dnia na dzień, przyśpiewywała liczne z owych czasów mazurki, bohatersko[-] [-]romantyczne poezje, ba, nawet werbunkowe rycerskie capstrzyk[i]. Dla otaczających osób była łaskawa, jak kogoś lubiła, i wcale niewymagająca, nikomu jednak nie wierzyła. Zawsze miewała do towarzystwa jakąś pannę na respekcie; najprzód pannę Tyszkiewicz, późniejszą Matusewiczową, póź-niej pannę Józefę Bychowiec, wyszłą za [Ignacego] Karwowskiego30. Pani Stefania Woyczyńska była przy niej lat siedem, potem wzięła w Petersburgu małą dziewczynkę z teatru, Olesię Bougard i tę wychowała do ślubu; przy niej też była sławnie urocza panna Adela Andzielli, przezwana dla swych ogni-stych oczów – vitryoli31; wydała ją za Kłopotowskiego. W Dreźnie była przy babce panna Emilia Salome32, śliczna dziewczyna rzadkiego serca, dobroci

apostolski miński; M. Godlewski, Gintowt-Dziewałtowski Aleksander Kazimierz (1821–1889), w: PSB, t. 7, s. 473–474.

26 Ta attachèe par une cerde sensible (franc.) – Zjadłam twój kawior ze smakiem uczu-ciowym.

27 La polites se cont si peu et oblige un chacun (franc.) – Całuję twe serce i twą duszę.28 Le souvenir est flatteur (franc.) – Pamiątka to pochlebna.29 J’ai beaucoup aime, mais je fus toujours vertueuse (franc. ) – Bardzo go kocham,

ale zawsze byłam cnotliwa.30 Józefa Karwowska z Bychowców, od 1820 r. żona Ignacego Karwowskiego,

ziemianina, właściciela Hołynki.31 Vitroli – tu w znaczeniu ogniste oczy.32 Emilia Brzozowska z d. Salome (1830–1923), od 1850 r. żona Walerego.

— 235 —

i ujmujących wdzięków, toteż całą młodzież drezdeńską miała u nóg swoich i wybrała z nich męża, choć niezbyt młodego wdowca, lecz człeka rozumnego i majętnego, pana Brzozowskiego, późniejszego marszałka w Galicji i posła na sejm lwowski33. Po Emilce Salome była czas jakiś panna Pruska34, lecz tę w tygodni kilka poślubił Wincenty Tyszkiewicz35. Ostatnią towarzyszką mej babki była panna Leontyna Heltman.

Pani [Józefa] Woyczyńska była prawdziwą przedstawicielką dawnej ze-szłowiecznej grzeczności, a w domu u siebie nader była uprzejma i nawet nadskakująca dla osób, które chciała ugościć. U stołu lubiła sama usługiwać potrawami osobom obok niej siedzącym; nie mniej też była gościnną pani Swieczyn, a jej wieczory, bale, święcone grodzieńskie sławne były z obfitości przyjęcia. Jako pani względem podwładnych i włościan rzadko można było widzieć lepszej nad panią [Józefę] Woyczyńską. Włościan swoich zbyt nawet pieściła, ale też i wieś podczas komisji uwłaszczającej w 1864 r[oku]; gdy ówcześni urzędnicy radzi byli usłyszeć od włościan narzekanie na panów, aby w ocenie ziemi naszych dać to nam krzywdząco odczuć, gromada massalań-ska najpochlebniej o swą panią się odezwała i nie nazywała ją inaczej jak swoją matką.

Podczas wystawienia ciała w kaplicy massalańskiego pałacu i podczas po-grzebu tysiące osób dawało oznaki współczucia i wszystkie chaty dawnych poddanych przysłały swych przedstawicieli. Zbyt była sceptyczną pani [Józe-fa] Woyczyńska, aby wierzyła w przyjaźń, mało jej więc udzielała w towarzy-stwie. Miała jednak swych dawniej ulubionych doradców, szczodrze jednak opłaconych, w osobie pana Aleksandra Bychowca36, jego brata Adama, Tade-usza Siehenia, czas jakiś Kłopotowskiego, który chwilowo będąc opiekunem brata mego Aleksandra fortuny, strasznie nadużywał zaufania w nim złożo-nego dla dobra swej kieszeni. Prawdziwie szanowała ks[ięcia] Konstantego Czetwertyńskiego ze Skidla i pana Ignacego Szyrmę ze Sporowa. Ufała też Aleks[androwi] Andrzeykowiczowi ze Starzynek i Aleks[androwi] Radowic-

33 Walery Brzozowski (1820–1902), ziemianin, posiadacz dóbr w Tarnowskiem, poseł na Sejm galicyjski w latach 1877–1882; nie był marszałkiem.

34 Zofia Tyszkiewicz z Pruskich (1848–1929), od 1872 r. żona Wincentego.35 Wincenty Tyszkiewicz (1835–1909), ziemianin, radca stanu, szambelan dworu ro-

syjskiego. 36 Aleksander Bychowiec (zm. 1863), syn Józefa (1778–1845) i Rozalii z Bispingów.

Właściciel majątku Mohylowce. W latach dwudziestych XIX w. odnalazł w księgozbiorze rodzinnym rękopis historii Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1834 r. przekazał go Teo-dorowi Narbuttowi, który w 1846 r. ogłosił go drukiem jako Kroniki Bychowca. Żonaty z Domicellą z Buczyńskich, z którą miał dwóch synów, późniejszych generałów armii rosyjskiej: Stanisława i Kazimierza (1831–1882).

— 236 —

kiemu z Krasnej. Oprócz najczulszej pamięci serca dla siostry swej i męża, miała prawdziwą słabość dla ciotki mej pani Celiny Niezabytowskiej i brata mego Józefa, i mówiła nieraz, że jak się jej zdaje, że kogo kocha, to tylko Celinkę i Józia.

Mnie nie lubiła, ale jak się wyrażała, ceniła duszę moją, dbała jednak bar-dzo o mnie jako o ordynata, a pomimo trudnych i niemiłych przejść, jakie z nią miałem, wywołanych zapewne przedśmiertnym niepokojem, wiele czuję się jej pamięci winnym, że niejedną zbyt młodocianą niewstrzemięźliwością języka żałuję i pełną uszanowania i wdzięczności pamięć dochowam dla wiel-kiej tej dobrodziej rodu naszego.

37 Jako dzień pogrzebu został wybrany dwudziesty czwarty stycznia, tak aby członkowie rodziny, którzy przybywali z daleka, mogli przyjechać. Wy-słałem telegram do Jego Wysokości biskupa [Aleksandra] Gintowta, prosząc go, żeby uczestniczył na pogrzebie jego starej przyjaciółki. Zawiadomił mnie o przyjeździe i dwudziestego trzeciego pojechałem wraz z moimi końmi do Grodna, żeby przywiozły Jego Wysokość. Przyjechał wraz z nim gene-rał-gubernator Królestwa Polskiego hrabia [Paweł] Kotzebue38 i gubernator grodzieński generał Zurow. Towarzyszył mu także kapelan i wiele skrzyń za-wierających ozdoby i tron potrzebne mu jako biskupowi. Przyjęliśmy go na peronie i po chwili wypoczynku podał swoje błogosławieństwo dla całego towarzystwa zebranego w salonie. Kapelan pojechał do Ejsmont, żeby przy-gotować kościół i tron.

Zauważyłem w naszym klerze lekkie niezadowolenie, że obcy biskup przychodzi im dyktować obrzędy. Następnego dnia z trudnościami zebrałem moich pięciu księży na mszy, żeby byli gotowi na przyjęcie biskupa. O dzie-siątej rano, kiedy jego wysokość była gotowa, nagle przyszedł isprawnik z li-stem gubernatora dla biskupa. Miałem wówczas chwilę niewypowiedzialnego strachu i popędziłem do Jego Wysokości, i jakiż był mój ból, kiedy zoba-czyłem go zalanego łzami. Trzymał sławetny list, który zawierał zakaz jego udziału jako biskupa w pogrzebie. Rozkaz przyszedł z Wilna, na podżeganie tego łajdaka Żylinskiego39, zazdrosnego widzieć biskupa z Rzymu w swoim

37 Tu zaczyna się tekst w języku francuskim – zob. aneks nr 2.38 Paweł Eustachiewicz Kotzebue (1801–1884), generał rosyjski, od 1863 r. czło-

nek Rady Państwa, następnie generał-gubernator noworosyjsko-besarabski (1862–1873) i warszawski (1874–1880); Русский биографический словарь, t. 9, Санкт-Петербург 1893, s. 358–360.

39 Prałat Piotr Żyliński (1816–1887) był w latach 1867–1882 administratorem diecezji wileńskiej. Lojalny wykonawca poleceń władz rosyjskich, m.in. starał się wprowadzić język rosyjski do nabożeństw w kościołach katolickich; J. Kurczewski, Biskupstwo Wileń-skie od jego założenia do dni obecnych, zawierające dzieje i prace biskupów i duchowień-

— 237 —

stadzie. Nigdy nie zapomnę wzruszenia, które poczułem na widok tej okrutnej hańby zrobionej wobec godności biskupiej i nigdy nie zapomnę słowa jego wysokości: „Patrz kochany panie Janie, jak targają godność biskupią, jaką zniewagę przychodzi mi znosić! Ale wszystko składam u stóp krzyża – niech to moje męczeństwo idzie na chwałę Kościoła”.

Pojechaliśmy do Ejsmontów, jego wysokość i ja mu towarzyszący. Pięć tysięcy osób przybyło na wieść, że biskup, którego nie widzieliśmy od dwu-dziestu pięciu lat, będzie obecny, i stało się świadkami zniewagi zrobionej księciu Kościoła. Wyjęliśmy z ołtarza ozdoby z insygniami episkopalnymi

stwa diecezji wileńskiej, oraz wykaz kościołów, klasztorów, szkół i zakładów dobroczyn-nych i społecznych, Wilno 1912, s. 77.

98. Biskup Aleksander Kazimierz Gintowt-Dziewałtowski (litografia, 1883)

— 238 —

i zerwaliśmy flagi z tronu, a jego wysokość weszła do kościoła, wsparty o moje barki. Obyście moi siostrzeńcy nigdy nie [musieli] odczuwać takiego bólu ani nigdy nie musieli towarzyszyć takiemu skandalowi wobec godności biskupiej. Jego wysokość usiadł na krześle stojącym po prawej stronie ołtarza. Nie było już mszy, ciało położone na środku kościoła na podłodze zgodnie z wolą zmarłej zostało wzięte przez ośmiu członków naszej rodziny i niesione w milczeniu do grobu, gdzie odpoczywała moja mama i siostra mojej cioci. Nie było modlitw żałobnych, ksiądz na czele kleru odmawiał codzienne mo-dlitwy i wszystko zostało skończone w na[j]głębszym i z mocnym martwym przygnębieniem. Jego wysokość jako asystent i przyjaciel rodziny przyszedł rzucić łopatę ziemi, a potem towarzyszyłem mu do Massalan. Jak zawsze w takich przypadkach trzeba przyjąć wielu z towarzystwa i robić honory [domu], kiedy nasze serce zasmucone i ciało zgięte przez ciężar zmęczenia tylko marzyło o spokoju i samotności. Z powodu złej drogi i silnych mrozów mało ludzi przyjechało z daleka. Aniela Radowicka ze Stefanią Szyrminą i Te-resą Włodek były najważniejszymi przedstawicielami rodziny. Ponadto byli tylko pani Stefania Woyczyńska, pani [Klotylda] Andrzeykowicz ze Starzy-nek, pani [Maria] Ołdakowska, pani [Leontyna] Andrzeykowicz z[e] Starego

99. Ejsmonty Wielkie – kościół parafialny Wniebowzięcia NMP i św. Jana, widok obecny

— 239 —

Dworca z całą rodziną i Jadwiga Tukałło40. Prawdę mówiąc, z panów byli książę Stanisław Czetwertyński, Piotr i Aleksander41 O’Brien de Lacy, [Bo-lesław] Glazer, [Włodzimierz] Virion, generał [Stanisław Bychowiec] i Zdzi-sław Bychowiec, [Kazimierz] Dziekoński, Przybysławski, [Tomasz] Tukałło, Aleksander Sieheń, Kamil i Władysław Włodkowie, mój szwagier42, mój brat [Józef] i kilka osób z sąsiedztwa, które zbędnym jest wymienić.

Jego wysokość był miły i w dobrym nastroju, mimo hańby, którą przeszedł. Następnego dnia po błogosławieństwie w ostatnim razie całego towarzystwa, pojechał wcześnie rano i wszyscy zrobili to samo, ku mojej wielkiej uldze. Koszty pogrzebu łącznie z klerem i prezentem dla jego wysokości, przepiękna srebrna taca, doszły powyżej dwa i pół tysiąca rubli. Panna Heltman w towa-rzystwie jej ojca wyjechała na zawsze z Massalan odpoczywać pod opieką swej rodziny w Swisłoczy do grudnia, aby potem wziąć udział w edukacji moich siostrzeńców Buyno.

Ślub mego brata Józefa

Spędziłem koniec stycznia i część lutego w Strubnicy, z Józefem oraz z [Marią i Karolem] Ołdakowskimi, którzy tam mieli spędzić około roku na skutek paraliżu pana, który uniemożliwiał transport do siebie. W marcu mój brat pojechał do Warszawy, żeby trochę się rozerwać. Przygotowywaliśmy dla niego wspaniałe plany ślubne; z mojej strony chciałem, żeby się ożenił z drugą córką hrabiego Stanisława Zamoyskiego43 albo jedyną córką generała Lachnic-kiego, mojego sąsiada ze wsi. Był ponadto jako zięć pożądany przez Wandali-na Pusłowskiego, Platerów, Woronieckich i Czartoryskich, także Jezierskich, dla ich córki, która wyszła potem za hrabiego Platera. Wiktoria Tyszkiewicz, późniejsza Jezierska44, namieszała mu przez moment w głowie, na szczęście [Aleksander] Jezierski45 się zadeklarował pierwszy i został akceptowany.

40 Jadwiga Ostrowska z Tukałłów (1868–1948), żona Tomasza, burmistrza Nowogródka.41 Aleksander O’Brien de Lacy (1830–1906), syn Patryka i Julii z Dammów, brat Pio-

tra. Ziemianin. Od 1880 mąż Gabrieli z Radowickich.42 Chodzi o Stanisława Bujno, męża siostry autora wspomnień Teresy.43 Stanisław Kostka Zamoyski (1820–1889), hrabia, właściciel dóbr Podzamcze, Ko-

złówka i Maciejówka oraz Magnuszew.44 Wiktoria Jezierska z Tyszkiewiczów (1858–1901), córka Michała i Marii z Radzi-

wiłłów, od 1878 r. żona Aleksandra, zmarła tragicznie w wypadku w Berlinie.45 Aleksander Jezierski (1852–1895), ziemianin, właściciel dóbr Grabowo.

— 240 —

Przyjechałem tymczasem do Warszawy i znalazłem mojego brata w praw-dziwej namiętności do ślubu. Dużo mi mówiono o pannie Helenie Hołyń-skiej46; nasza kuzynka Jadwiga Ciechanowiecka, będąca wielką orędownicz-ką tego nowego planu, pokazała mi tę całkiem młodą osobę tańczącą u jego boku. Nadzwyczajne przeczucie kazało mi uznać ten wybór – dziecięcy urok, gracja, piękne oczy, jasny umysł i ogólny wygląd upewnił mnie, że będzie ona godna kontynuować tradycje kobiet naszego nazwiska i przynieść szczęście mojemu bratu i rodzinie. Pojechałem do Broszkowa i podzieliłem się tym przeczuciem z moją siostrą, a nie mówiąc nic Józefowi, obawiając się wpły-wać na taki ważny wybór. Po ośmu dniach wróciliśmy do Warszawy i widzie-liśmy na nowo pannę Hołyńską. Jej ciocia – pani Komar47, zachęcała mnie do udziału w wieczorze dla młodych, ale odmówiłem i wróciłem do Massalan.

Józef został i rozpalił się na dobre. Było to śródpoście. Józef wrócił do Strubnicy, gdzie spędził piętnaście dni wśród przemyśleń i refleksji. Napisał do mnie list, tak będący pod urokiem panny Heleny i tak nalegający, bym mu dał pozwolenie na ten ślub, że nie mogłem powstrzymać krzyku serca. Błagałem go, żeby jeszcze raz o tym pomyślał, zbadał swoje uczucia, poroz-mawiał z naszym wujkiem Twardowskim, który był dla nas jak ojciec. Nic to nie pomogło ani nie uspokoiło mojego brata. W towarzystwie swego kuzy-na i przyjaciela z dzieciństwa i młodości, Przemysława Siehenia, przyszedł spytać mnie [o] moje błogosławieństwo, by móc pojechać do Warszawy, aby oświadczyć się bez mojego sprzeciwu. Dałem mu pierścionek zaręczynowy naszej matki i naszych przodków na powodzenie i jako dowód mojej zgody i akceptacji na te plany.

Józef wybrał dzień świętej soboty, żeby zdeklarować się. Wyspowiadał się, przyjął komunię świętą i za pośrednictwem pani Jadwigi Ciechanowieckiej oświadczył się ósmego kwietnia o drugiej po południu w mieszkaniu na par-terze numer 12 ul[ica] Włodzimierska. Panna Helena Hołyńska zgodziła się na zjednoczenia jej życia z życiem mojego brata. Tymczasem ja byłem w We-leśnicy i oto w Wołkowysku dowiedziałem się przez telegram o tej wielkiej decyzji. W Zdzitowie moja siostra i mój brat dołączyli do mnie i pojechali-śmy razem do Pińska. Znaleźliśmy wujka i ciocię Twardowskich zdziwionych tymi zaręczynami, ale zadowoleni byli widzieć Józefa wreszcie w przededniu wydarzenia, którego oczekiwaliśmy dla niego od tylu lat. Bo byliśmy w trójkę pod dachem prawie ojcowskim, a Święta Wielkanocne wydawały się nam jak

46 Helena Bisping z Hołyńskich (1860–1944), córka dziedzica Szumniacz i marszałka szlachty guberni mohylewskiej Waleriana i Eweliny z Broel-Platerów (1835–1899). Późniejsza żona Józefa Bispinga, brata autora pamiętnika.

47 Chodzi o Aleksandrę Komar z Hołyńskich (1820–1908), od 1860 żonę Alfonsa.

— 241 —

słodkie święta rodzinne. Józef miał nowy atak reumatyzmu, od którego bar-dzo cierpiał. Wróciliśmy przez Zieleniewicze, gdzie mieliśmy przyjemność znaleźć rodzinę Sieheniów, zgromadzoną w pełnej liczbie pierwszy raz od szesnastu lat.

Tadeusz48 nie mógł się nacieszyć i ugościć nas w starym gniazdku, gdzie przyszedł na świat. Wszyscy ci panowie na przyjazd pani Jadwigi Sieheń i po-wrót starszego brata zorganizowali uroczystość wiejską, z chłopskimi zawo-dami. Uroczystość była w dolnej części tarasu, a pani Stanisława i Tadeusz otworzyli bal z sołtysami. Józef wrócił do Strubnicy, a ja w towarzystwie z Jó-zefem Twardowskim pojechałem do Krasnej. Robiliśmy plany ślubu między Józefem Twardowskim i Alicją Radowicką, czego obydwie rodziny naprawdę chciały. Niestety, młodzież nie odpowiadała sobie i Józef, mając w pamięci swoją niezdarność podczas tej wizyty, już nigdy tu nie wrócił.

Dwudziestego drugiego maja były imieniny Heleny i pojechaliśmy z Jó-zefem do Warszawy na uroczystość panny Hołyńskiej. Mieliśmy tam wielki obiad rodzinny u mamy młodej narzeczonej, na którym również byli Buy-nowie. W obiedzie uczestniczyli jako dalsi kuzynowie Heleny Lubomirscy z Równego, przede wszystkim Stefan Lubomirski49, a także jej wujostwo, Alfons Komar50 wraz z żoną. Rozmawialiśmy o przygotowania[ch do] ślubu i miesiąc wrzesień został ustalony jako termin najwygodniejszy. Józef musiał jeszcze przebudować dom w Strubnicy.

Pokazałem się tylko w Broszkowie i wróciłem do Massalan, skąd w pierw-szych dniach czerwca wyjechałem do Berlina z Józefem, gdzie przepisali mu leki przeciwreumatyczne z Ottenhausen, a ja wybrałem prezent ślubny u Friedebergów51. W Berlinie poznaliśmy hrabinę Aleksandrę Branicką i ge-nerałową Skałon52, ciotkę Heleny, tak jak i jej dalszego kuzyna Władysława

48 Chodzi o Tadeusza Siehenia, który był synem Tadeusza (1828–1871) i Aleksandry z Wieczfińskich. Jego starszym bratem był Przemysław, a siostrą Jadwiga.

49 Stefan Lubomirski (1862–1941), syn Eugeniusza (1825–1911) i Róży z Zamoyskich (1836–1915). Ziemianin, właściciel kluczów dóbr w Równem i Dubrownie. Po ożenku w 1891 r. z Natalią z Zamoyskich osiadł na stałe w majątku Kruszyna pod Częstochową. Znany hodowca koni, od 1886 r. prowadził wraz z braćmi najnowocześniejszą w Polsce stadninę w Widzowie. Pierwszy prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego (1919–1921).

50 Alfons Komar (1840–?) ziemianin, właściciel dóbr Podłuże, Zabyczany. Mąż Alek-sandry z Hołyńskich.

51 „S. Friedeberg und Söhne” – znana niemiecka firma jubilerska w Berlinie. Specjali-zowała się w produkcji biżuterii, a także srebrnych zastaw stołowych.

52 Marija Josifowna Skałłon z Korfów (1859–1923), żona Gieorgija Antonowicza (1847–1914), generała kawalerii, generała-gubernatora warszawskiego i dowódcy War-szawskiego Okręgu Wojskowego (1905–1914).

— 242 —

Branickiego53 i jego cudowną kuzynkę hrabinę Julię54, córkę hrabiego Alfreda Potockiego z Łańcuta55 .

Miałem przyjemność i szczerą radość zobaczyć ponownie mojego drogie-go Stasia Czapskiego, który po telegramie przyjechał do Berlina spędzić ze mną jeden dzień. Mieliśmy tyle rzeczy do powiedzenia sobie, tyle do zwie-rzenia, tyle do powierzenia sobie! Biedny drogi przyjaciel i nieszczęśliwy brat miał do opłakania szaleństwo Kazimierza i bał się przyszłego ślubu jego brata Aleksandra56 z panną Jadwigą Sobańską, dalszą kuzynką Heleny. Ten ostatni był złym bratem, który narobił długów, a reputację miał dość zapalną, zaś jego narzeczona, piękna i miła, nie miała na razie dużego majątku.

Byłem zadowolony, mogąc skierować się do Friedebergów dla zakupu dia-mentów, które zamierzałem ofiarować mojej szwagierce. Były bardzo piękne i kosztowały mnie osiem tysięcy rubli, z tym że jeden z pojedynczych był podarunkiem króla Stanisława dla mojego przodka. Drugi taki pojedynczy darowałem mojej siostrze, a był tak piękny, że Friedeberg miał wiele proble-mów, aby podkreślić swoją robotą powstałą ozdobę. Turkusy, które Józef ofia-rował swojej żonie, były najpiękniejsze w całej Polsce; była to jedyna okazja, którą chwyciliśmy, i pięć kamieni z diamentową parurą57 kosztowały nas trzy tysiące pięćset rubli.

Czerwiec, lipiec i sierpień spędziłem pomiędzy Massalanami i Strubnicą na dyrygowaniu budowy dwóch domów. Skończyłem prawy pawilon i wy-budowałem ponownie w Strubnicy najstarszą część, zawaloną podczas pró-by podwyższenia sufitu. Mieliśmy na [to] tylko trzy miesiące, żeby wykonać te prace, ale wszystko zostało ukończone na czas. Dzięki temu mój brat ma w tej chwili dom przestronny, wygodny i praktyczny. Ta przebudowa, łącznie z umeblowaniem i przygotowaniem ślubu, kosztowały mojego brata ponad piętnaście tysięcy rubli.

53 Władysław Michał Pius Branicki (1848–1914), syn Aleksandra i Anny z Hołyń-skich, ziemianin i właściciel cukrowni na Ukrainie; J. Seruga, Władysław Branicki (1848–1914), w: PSB, t. 2, s. 412–413.

54 Julia von Liechtenstein z Potockich (1818–1895), od 1841 r. żona księcia Liechten-steinu Franza Paula.

55 Alfred Potocki (1786–1862), właściciel dóbr Krzeszowice, Łańcut, Leżajsk i Uładówka. Oficer armii Księstwa Warszawskiego, ranny w bitwie pod Borodino. Potem tajny radca austriacki i wielki ochmistrz galicyjski; I ordynat na Łańcucie.

56 Aleksander Hutten-Czapski (1849–1913), syn Franciszka i Michaliny z Hutten--Czapskich, brat Stanisława i Kazimierza. Mąż Jadwigi z Sobańskich (1850–?), córka Leona i Heleny z Hołyńskich.

57 Parura (franc.) znaczy „ozdoba, zestaw, komplet”, to rodzaj kompletu biżuterii, tzw. garnitur biżuteryjny.

— 243 —

Miałem ponadto czas dla siebie w okresie dwóch miesięcy lata, pomimo dzieci mojej siostry i poważnej choroby, którą przeszła Laura. Była to wielka i prawdziwa przyjemność słyszeć wokół siebie paplaninę tych miłych i dro-gich aniołków. Byłem na tyle blisko, żeby zbadać ich charaktery i jasną inte-ligencję. Całą słabość wujka zostawiając na bok, mogę powiedzieć, że to są dzieci, które z łaski Boga obiecują dużo na przyszłość. Maria, mając siedem lat, jest dużą, ale nadmiernie delikatną [dziewczynką]; niechętną dla porusza-nia się, ale z natury dynstyngowaną i z[e] złotym sercem; te cechy ma zresztą od swojej mamy, a jej pamięć jest nadzwyczajna i ma szczególne upodobanie dla czytania. Franciszek jest bardzo delikatny i mały, ale jest piękny jak anioł i dumny jak nieczuły hidalgo. Mocno podatny do rozkazywania, z dużą skłon-nością do egoizmu; widać to we wszystkich złożonych przez niego stwierdze-niach. Ma mniej umiejętności i inteligencji niż Maria, ale dużo za to zdrowego rozsądku i szczery osąd. Już zaczyna mieć słabość do płci pięknej. Obawiam się, że jest za mało religijny. Ale z tym wszystkim jest to dziecko nieodparte, wszyscy go uwielbiają i poddają się jego urokowi.

Laura ma tylko trzy latka; duże i ładne dziecko, z pulchnymi policzkami, ma włosy bardzo mocne i jest podobna do mojego dziadka i mojego ojca Ka-mila. Jest bardzo inteligentna, jej charakter zaczyna już się zaznaczać; silna, czasami zła. Mimo to jest to bardzo sympatyczne dziecko i jest uwielbiona przez moją służbę. Będzie z niej kiedyś, jeżeli Bóg na to pozwoli, silna i ładna kobieta, wysokiego ducha i ciała, bardzo wierząca, szukająca udziału w uro-czystościach Kościoła i mocno modląca się. Czysto żyć i w niebie być, takie będzie jej motto58 .

Był to rok wojny z Turcją59, mozolnej, trudnej, ale szalenie w ludzi i mi-liony kosztownej, a ostatecznie nieudanej, gdyż zwycięskie wojska ruskie pod naciskiem gróźb Anglii ustąpić musiały spod bram Konstantynopola. I może długie dziesiątki lat miną, nim tak daleko drugi raz zajdą. Niedarowanie stra-cona to chwila! I panowanie nad Bosforem na przyszłe chyba pokolenie odło-żone. Straszne nadużycia były podczas tej wojny – szczególnie liweranci60 wojenni kolosalne sumy na niej zrobili. Z rodziny naszej jedynie Sieheniowie z niej skorzystali, robiąc na wielką skalę konserwy do wojska, które przeszło pół miliona zarobku dały, pomimo że tak niesmaczne były, że jakoby za Dunaj

58 Tu kończy się tekst w języku francuskim, zob. aneks nr 2.59 Wojna rosyjsko-turecka miała miejsce w latach 1877–1878. W rezultacie przegranej

Turcji Rosja zdobyła południową część Besarabii i przyłączyła okręg Karsu. Powstało także państwo bułgarskie, Rumunia uzyskała Dobrudżę, a Serbia i Czarnogóra poszerzyły swe posiadłości.

60 Liwerant – z niem. Lieferant, (staropol.) dostawca wojskowy lub dworski.

— 244 —

nawet nie poszły, jak mi mówił jeden z głównych kontrolerów wojskowych, którego zdarzyło mi się poznać.

Tłumy niewolników tureckich rozrzucone [były] po całym imperium, każ-de z naszych miast dużo ich mieściło. Biedacy, oddaleni od ojczyzny, bez naj-mniejszych prywatnych zasobów do życia, na rządowym utrzymaniu z głodo-wego tyfusu i z niewygód marnie ginęło. Wolno im jednak było na podziemne roboty po wsiach się najmować – prawie każdy dwór z tego korzystał, aby mieć licznego robotnika i litość im okazać. Przez trzy tygodnie miałem ich ze trzydziestu. Byli to wszystko muzułmanie, lecz po większej części z naddu-najskich villajetów61. Ludzie cisi, z pewną godnością i powagą, wschodnim ludom tak zwykłymi, lecz do robót polowych i gospodarskich mało zdatni; niepiękni, dość dobrych kształtów, tak zbiedzeni, że prawie nadzy do Massa-lan przyszli, a oprócz mleka kwaśnego i chleba nic jeść nie chcieli, tak bowiem ich żołądki od długotrwałych prywacji62 odwykli byli od jedzenia. W piątki do roboty nie szli; dzień święcili, a siedząc dużym kołem nad stawem, długo się modlili, śpiewając jakieś incantacye63 w rodzaju żydowskich modlitw. Na pamiątkę ich w Massalanach pobytu kazałem im wykopać małą sadzawkę w parku i usypać obok górkę. Płacono im dziennie po 30 kopiejek i karmiono. Za daną im bieliznę jako gościniec do łez się rozczulali i po wschodniemu błogosławili siostrzenice moje, które im bieliznę uszyły.

64 W lipcu kupiłem teren na wzgórzach Hirkowszczyzna, należący przed-tem do Tadeusza Wołkowickiego. Ponieważ nie miałem prawa ani sprzedać, ani darować nawet ani jednej piędzi terenu (majorat), a zarazem wydawało mi się niemożliwe zostawić bez niczego kilku moich służących, dlatego nabyłem te sto akrów. Tak więc mój dzielny i arcykatolicki Wincent[y] Brzozowski dostał ich główną cząstkę. Dałem mu trzydzieści dziesięcin przez pamięć, że odmówił darowi oferowanemu przez byłego właściciela, jeżeli zgodzi się zmienić religię – oprócz tego dostał dom z czterema pokojami i dwa zabudo-wania gospodarskie. Mój wierny domownik Adolf Sakowicz, który służył mi ponad piętnaście lat, dostał dwadzieścia cztery dziesięciny, oraz mój intendent Cydzik tyleż samo za pracę i energię, by spełniać swoje obowiązki. Ta sprawa kosztowała mnie trzy tysiące siedemset pięćdziesiąt rubli i miała wartość naj-czystej radości mojego życia.

Dzieci Buynów wyjechały przy końcu sierpnia, potem miałem przyjem-ność mieć pod moim dachem pannę [Marię] Martin, naszą byłą nauczyciel-

61 Villajet – jednostka administracyjno-terytorialna w Imperium Osmańskim.62 Prywacje – dawniej: bolesne wyrzeczenia, niedostatki.63 Właśc. inkantancje – śpiewane lub recytowane zaklinanie.64 Tu rozpoczyna się tekst w języku francuskim – zob. aneks nr 3.

— 245 —

kę i starą przyjaciółkę, która przyjechała z Paryża na ślub mojego brata. Ten wielki dzień zbliżał się rzeczywiście. Z wielkim trudem i pracą czterdzie-stu robotników: murarzy, stolarzy, malarzy i tapicerów, że zakończyliśmy i uporządkowaliśmy dom w Strubnicy na życzony termin. Pojechaliśmy do Warszawy 9/21 września; moje emocje byłe duże, bo chodziło o szczęście całego życia mojego drogiego brata. Mieliśmy mszę w jego intencji w ko-ściele w Strubnicy, związanym z nami wieloma uczuciami i gdzie spoczywają nasi rodzice. Pobłogosławiłem mojego brata nad kochanymi grobami w imię mojej matki i mojego ojca. Złożyłem u stóp ołtarza dar całego mojego życia i boskie błogosławieństwo dla tego związku.

Mieszkaliśmy w Warszawie w Hotelu Europejskim i dni, które poprzedziły ślub, nie byłe zbyt przyjemne; wypełnione przygotowaniami, uzyskiwaniem pozwoleń kościelnych, wizytami rodzinnymi, wydawaniem koniecznych obiadów i kolacji okolicznościowych. Moja kolacja dla przyjaciół młodości Józefa i panów z rodziny udała się doskonale i kosztował[a] mnie pięćset rubli dla dwudziestu dwóch nakryć. W przededniu była spowiedź narzeczonych; księżna Lubecka, moja ciocia, księżniczka Mieszczerska, pani Eliza Hołyń-ska, Przemysław Sieheń i ja przyjęliśmy komunię świętą w ich intencji.

Nie było w przeddzień wieczoru ślubnego, ale na dwa dni przed [tym] wieczorem u pani Hołyńskiej odbyło się przyjęcie dla najbliższych członków obydwóch rodzin. Trochę tańczyliśmy i to stało się przyczyną niedyspozycji mojej siostry, która na swoje nieszczęście musiała się położyć w łóżku na pięt-

100. Hotel Europejski w Warszawie, 1870 (fot.)

— 246 —

naście dni i nie uczestniczyła w ceremoniach ślubnych. Wreszcie przyszedł wielki dzień. Około szóstej mój wujek Wołłowicz jako przedstawiciel mojego ojca, mój szwagier, moi kuzyni: [Olgierd] Tyszkiewicz, Aleksander65 Lubec-ki, dwóch Włodków [Władysław i Kamil], Józef Twardowski, Przemysław i Aleksander Sieheń, Zdzisław Bychowiec, Staś Ciechanowiecki i Tadeusz Buyno przyszli po młodą oblubienicę, [aby] wziąć ją do procesji. Przyszliśmy do pani Hołyńskiej i znaleźliśmy całą rodzinę zebraną, tylko czekaliśmy na ciocie, żeby dały bogłosławieństwo.

Wyszliśmy do kościoła wizytek o godzinie osiemnastej trzydzieści; wi-dzowie zauważyli z przykrością, że panna Hołyńska, mająca po raz pierwszy w swoim życiu tren sukni, upadła dwa razy, schodząc ze schodów przy ręce jej narzeczonego, kiedy wyszła z karety; młoda narzeczona została przyjęta przez Władysława Włodka i Józefa Twardowskiego przy drzwiach kościoła. Lubec-ki i A[leksander] Sieheń dali jej rękę i weszli z nią; tam czekali P[rzemysław] Sieheń i K[amil] Włodek, którzy zaprowadzili ją do połowy kościoła, żeby oddać ją do jej brata Ksawerego66 i do mnie aż do ołtarza.

Załatwiłem tak tę niespotykaną procesję na cześć i przyjemność rodziców oraz towarzyszy młodości mojego brata, co dało efekt bardzo imponujący. Mój brat został zaprowadzony do ołtarza przez pannę Annę Komar, dalszą ku-zynkę Heleny, i przez naszą siostrzenicę Marię Krasicką67. Kościół był olśnie-wający, światła i ołtarze pokryte kwiatami, wzdłuż drogi naszej rozciągnięto czerwone płótno i dano kwiaty. Dzięki dużej liczbie policji i naszej służby po-stawionej w kościele porządek najdoskonalszy, tak rzadki w Warszawie w ta-kich okolicznościach, panował podczas całej ceremonii. Helena miała bardzo godny krój w sukni ślubnej i była bardzo spokojna, z[e] skromnym zachowa-niem. Józef był też doskonale spokojny. To opat Lasocki ich błogosławił i nas zaszczycił jednym z najbardziej nudnych przemówień z tej okazji, jakiego nigdy nie słyszałem. Chciał wydobyć wszystkie zalety i cechy Heleny, któ-rą znał od dzieciństwa, ale nie miał daru elokwencji. Po błogosławieństwie mój wuj Wołłowicz i pan Alfons Komar dali rękę młodej mężatce, a mój brat został odprowadzony od ołtarza przez panią Hołyńską i moją kuzynkę Marię Rodrigue-Potocką, która zastępowała moją chorą siostrę.

Młoda para, Buynowie i ja poszliśmy prosto do hotelu zobaczyć Teresę i od niej do pani Hołyńskiej przy Alejach Ujazdowskich na rogu Wilczej na pierwszym piętrze. Spotkanie odbyło się w wielkiej liczbie, bo oprócz wy-mienionych osób były moje ciocie: Włodek, Niezabytowska i [Maria Druc-

65 W tekście jest błędnie: Ksawery.66 Ksawery Hołyński (1856–1901), ziemianin, brat Heleny.67 Maria Krasicka (1858–1944), córka Wacława i Heleny z Oskierków.

— 247 —

ka-]Lubecka, był także książę Mieszczerski68, książę Stefan Lubomirski, pani [Jadwiga] Sobańska z córkami, pani Komar i kilku innych. Moja szwagierka wymieniła swój stanik uniesiony ku górze na stanik wydelkotowany, pierw-szy raz w jej życiu ubrała swoje diamenty, zachowując koronę, ale utrzymując zasłonę już na połowę rozdartą. Kiedy zjawiła się tak przekształcona w damę, spowodowała pochlebne szmery, bo była naprawdę piękna i otworzyła bal. Tańczyliśmy z wielkim ożywieniem do około pierwszej rano.

Następny dzień był męczący w najwyższym stopniu, musieliśmy składać wizyty pożegnalne, zapłacić rachunki, zabrać wszystkie przybory z wyprawy panny młodej, które dołączone do naszych w efekcie uczyniły dwadzieścia osiem dużych paczek do wysłania. Pojechaliśmy pociągiem o jedenastej wie-czorem; my, to znaczy Józefowie, ja, Przemysław i Aleksander Sieheń, którzy nam towarzyszyli do Massalan. Mieliśmy dwa wypadki po drodze – oś na-szego wagonu się zapaliła, a w Kuźnicy zapomnieliśmy wyciągnąć z wagonu Flor – pokojówkę, która spała i dojechała aż do Grodna. W Indurze Żydzi przyszli przedstawić młodej parze tradycyjny chleb i sól, zaś dla przechodzą-cych przed kościołem ksiądz zadzwonił w dzwony. Do Massalan przyjecha-

68 Książęta Mieszczerscy – rozgałęziona rodzina książąt rosyjskich tatarskiego pocho-dzenia. Nie wiadomo, o którego jej przedstawiciela chodzi. Najbardziej prawdopodobną osobą jest Nikołaj Pietrowicz Mieszczerski (1829–1901). W latach 1849–1858 urzędnik KRSW odpowiedzialny za unitów, Rzeczywisty radca stanu, szambelan dworu rosyjskie-go, od 1858 r. ochmistrz dworu wielkiej księżnej Katarzyny Michajłownej.

101. Kościół wizytek i św. Józefa Oblubieńca, 1870 (fot.)

— 248 —

liśmy otoczeni czekającymi na peronie wiernymi sługami i urzędnikami całej administracji. Podziwiałem spokój i ogładę Heleny, bo biedactwo była pierw-szy raz w życiu tak sama, otoczona obcymi ludźmi i tak daleko od swoich.

Po kolacji Józefowie pojechali do Strubnicy; mieli kilka przyjęć po drodze, a i w Strubnicy łuki triumfalne, iluminacje i tłum chłopów czekał na nich od granicy dóbr. Nie zapomnijmy Boga miłości w tym wszystkim, który przy-szedł zażądać swoich praw, ale myślę, że tym razem Morfeusz wziął górę po tych wszystkich nocach bezsenności, wrażeń i zmęczenia wszystkich rodza-jów. Po piętnastu dniach pojechałem do Strubnicy zobaczyć ich w gniazd-ku, takich świeżych i kokietujących. Wszystko to wydawało mi się tak nowe i niezwykłe, że nie odnajdywałem [w] mojej starej Strubnicy mojego dzieciń-stwa i to mnie trochę zasmuciło. Ale tak idzie świat; pokolenia postępują, ale nie są podobne.

Pierwszą rodzinną wizytę złożyli Józefowie w Wołkowysku u cioci Sieheń, co należało jej się jako wiekowej. Znaleźliśmy [tam też] ciocię [Marię Druc-ką-]Lubecką, córkę Ksawerego, Józefa Ordę, Walentego Mikulskiego z mat-ką, kilku Jelskich i nade wszystko panią Saszkiewicz z jej córką Teresą. Cały dom Sieheniów był pełny jak za starych dobrych czasów marszałka. Kilka dni póżniej przyszła kolej na Czerlonę, gdzie świętowaliśmy tak z serca, jak i z uprzejmości. Ale co było arcykomiczne, to nasza pierwsza wizyta z Józe-fami u sąsiadów. Wybraliśmy na początek starą panią [Rozalię] Szabańską69, osiemdziesięciolatkę, kiedyś przyjaciółkę mojej babci. Mieszkała w Rohoź-nicy w pięknym domu. Przyjechaliśmy, weszliśmy do holu, szliśmy dalej, pukaliśmy do wszystkich drzwi i wołaliśmy na głos, nie spotykając nikogo. Dotarliśmy wreszcie do zabarykadowanej sypialni pani; narastał w nas strach;

69 Rozalia Szabańska (1801–1880) Od 1830 r. żona Kazimierza. Właściciele Rohoźni-cy. Ich jedyny syn Jan był powstańcem styczniowym, zginął w bitwie w pobliskich lasach Bebetowa. Po śmierci syna sprzedała majątek Sieheniom, zachowując prawo do zamiesz-kiwania w dworze aż do śmierci.

102. Wołkowysk – widok ulicy w drugiej połowie XIX wieku (fot.)

— 249 —

bo myśleliśmy już znaleźć kochaną właścicielkę domu martwą i zamordo-waną. Zaczęliśmy wyjaśnienia i rekomendacje przez drzwi, ale bez żadnych rezultatów. Zmęczeni, zostawiliśmy ten niegościnny i pusty dach i dowiedzie-liśmy się, idąc, „że pani jest w domu, zamknięta w swoim pokoju, bo to jest jej dzień pokuty i absolutnej ciszy”. To jest bardzo piękne, albo co najmniej niezwykłe, na granicy szaleństwa, które jest dziedziczne w naszej rodzinie.

Spędziłem w domu resztę roku, podróżując pomiędzy Massalanami i Strubnicą. W listopadzie Józefowie mieli pierwszą wizytę pani Hołyńskiej matki, która spędziła sześć tygodni z córką. Na Boże Narodzenie pojechali-śmy wszyscy do Broszkowa, i to był pierwszy raz, kiedy zobaczyliśmy [się] wszyscy razem. Przed zakończeniem mojego opowiadania o tej rocznicy mu-szę powiedzieć, drodzy siostrzeńcy, że to był rok, który zabrał nam najwięk-szą ilość członków naszej najbliższej rodziny. Mianuję go tak z powodu ter-minu ich śmierci. I tak – Róża Bagińska, urodzona Dziekońska, moja dalsza kuzynka, generał baron Rahden70, mąż mojej kuzynki urodzonej Wołłowicz, moja ciocia Woyczyńska, Adam Strawiński71, nasza szanowana i umiłowana

70 Karol Artur von Rahden (1820–1878), syn Ferdynanda i Wilhelminy von Keyser-lingk. Baron kurlandzki, właściciel dóbr Ewangen. Od 1855 mąż Heleny z Wołłowiczów. Generał armii rosyjskiej, zmarł podczas wojny rosyjsko-tureckiej.

71 Strawiński Adam (1810–1878), syn Wincentego Wilhelma i Natalii z Jelskich. Właściciel Izabelina i sędzia powiatu słonimskiego. Żonaty z Anielą z Szyrmów, z którą miał córki: Wandę (ok. 1830–1904), żonę Henryka Skirmunta z Wielatycz, i Helenę, żonę Edwarda Twardowskiego, oraz synów Adolfa i Gustawa (1837–1905), powstańca stycz-niowego.

103. Rohoźnica – dwór Szabańskich, stan obecny

— 250 —

ciocia Teofila Twardowska, która zmarła w wieku 93 lat; Feliks Włodek72, mój dalszy kuzyn, który zmarł w Galicji, moja siostrzenica z domu Szyrma, która zmarła w Warszawie siedemnaście miesięcy po ślubie, mój wujek Izydor Mi-kulski, emigrant zmarły w Paryżu, wreszcie Łukasz Dobrzański, mąż mojej kuzynki Natalii Wessel73. Wykaz, który wam zrobiłem, jest smutny, ale taki był ten rok, w najwyższym stopniu żałobny74 .

Wspomnienie ciotki Aleksandy Swieczynowej

Aleksandra z Bispingów Swieczynowa urodziła się w Werejkach w 1784 lub 5 roku, z Józefa i Teodory Suchodolskiej, stolnikostwa starodubowskich. Mając rok, straciła ojca. Wychowana przez matkę, która w tym celu osiadła w Wilnie między 1803 a 1806 rokiem. Poznała tam młodego generała Aleksandra Swie-czyna, z pięknej ruskiej rodziny pochodzącego, który służył wojskowo, brał odkup dostawiania prowiantów całej armii od Warszawy do Rygi. Swieczyn pokochał młodą Aleksandrę, a pani stolnikowa, która pod wpływem silnej pasji do kart przegrała mu była 30 tys. rubli, będąc w wielkim kłopocie, jak spłacić tak wysoką stawkę, namówiła córkę do przyjęcia ręki młodego i pięknego wo-jaka, nie zważając na różnicę wyznań. Ślub wbrew [woli] całej rodziny odbył się w Werejkach w 1806 roku i gdy do ołtarza młoda para stanęła, ksiądz spu-ścił pierścionek dla młodego przeznaczony, którego nie znaleziono – włożono mu obrączkę pożyczoną. W kilkadziesiąt lat potem, gdy ciało pani stolnikowej wpuszczano do sklepu kościelnego, ujrzano z wielkim zdziwieniem coś błysz-czącego na starej trumnie, od wieków tam stojącej. Był to pierścionek pana Swieczyna, który widocznie wpadł przez szparę podłogi kościelnej.

Pani Swieczyn do 1810 roku mieszkała z mężem w Warszawie, gdyż był ten mianowany oberpolicmajstrem75. Potem osiedli w Werejkach i Wiercie-

72 Feliks Włodek (1802–1878), ziemianin i właściciel klucza Kabaki. Od 1830 r. mąż Gabrieli z Bispingów (1817–1887), z którą miał synów: Kamila Feliksa i Szczęsnego, oraz córkę Teresę.

73 Natalia Dobrzańska z domu Wessel (1840–1908), córka Kazimierza i Rozalii z Bi-spingów. Od 1860 r. żona Łukasza Dobrzańskiego (1839–1878) właściciela Krzyszkowic. Mieli dwie córki: Różę i Marię, oraz syna Romana.

74 Tu kończy się tekst w języku francuskim – zob. aneks nr 3.75 Błąd autora – generał Aleksandr Michajłowicz Swieczyn był oberpolicmajstrem

Warszawy w latach 1813–1815; zob.: Sz. Askenazy, Łukasiński, Warszawa–Lwów 1909, s. 284–285.

— 251 —

liszki dokupili. Była to niepospolitej skrzętności kobieta i ze wszystkiego umiała grosz ciągnąć, przy tym dobra i nad podziw dla wszystkich grzeczna. Powiadano mi, że kiedyś, idąc przez pokój, o piec zawadziła zatrzymała się i dygając przed nim, najgrzeczniej się odezwała: „Pardon monsieur le Peèl”76 . Generał Swieczyn we wszystkiem podlegał żonie, oprócz w pasji stawiania budynków. Jemu to zawdzięczam przepyszne murowane zabudowania w we-rejkowskich i wiercieliskich kluczach. Dawniej cały handel zbożowy litewski szedł do Prus. Dwanaście wicin77 szło ze zbożem Swieczynów, a pan generał jechał do Królewca dla spieniężenia tej złotodajnej flotylli – miał jednak do-danego mu stróża, sławnego Jakiela Choze, dzierżawcę z Werejek, aby miło-sne figielki zbyt nie pochłaniały pieniądze. Wracano ze złotem i srebrem do Werejek i dopiero odbywały się narady między panem i zaufanym Żydem, jak gracko przed jaśnie panią z rachunków się wywinąć.

76 Pardon monsieur le Peèl (franc.) – Przepraszam panie Peèl.77 Wicina – statek rzeczny używany do spławu towarów.

ROZDZIAŁ VII

Między Karlsbadem a Rzymem

Rok 1879. Śmierć ciotki Sieheniowej

1Tu muszę wam opowiedzieć, moi drodzy synowcowie, że kończy się rok 1879. Zaczęliśmy nowy rok w Massalanach z moim bratem i szwagierką, którzy świeżo przyjechali z Warszawy, później także spędzili piętnaście dni w Strubnicy. A potem już przebywałem w Massalanach przez całą zimę.

Pojechałem na Wielkanoc do Weleśnicy i stamtąd do Sporowa, przy nie-przejezdnych błotnistych drogach, bo był to okres powodzi. Po otrzymaniu wiadomości od księcia Czetwertyńskiego, że termin otrzymania kapitału zapi-sanego przez ciocię Woyczyńską został założony w kwietniu, wróciłem przez Broszków do Warszawy. Znalazłem moją siostrę niemal w przeddzień poro-du. 15/27 kwietnia urodziła drugiego syna, który dostał moje imię. Spędziłem w Warszawie najbardziej gorące piętnaście dni w moim życiu, które pamiętam. Nasilenie spraw dotyczących dziedziczenia, duże spotkania rodzinne, liczne sprawozdania, które nastąpiły, zmęczyły mnie bardzo. Tym bardziej że nade-szła śmierć prawie niespodziewana cioci Sieheniowej, która zmarła po kilku dniach na zapalenie płuc. Odczuwałem szczery żal, bo ta strata zniszczyła po-nownie tradycje przeszłości. Pamiętałem bowiem ciocię z mojego dzieciństwa, jako przyjaciółkę moich rodziców i wypełnioną życzliwością kobietę z dużym sercem i bystrą inteligencją. Zmarła w Hotelu Saskim 11/23 kwietnia; ser-ce i jej ciało zostało przetransportowane na Litwę i położone obok jej męża w Wołkowysku. Wszyscy synowie uczestniczyli w pogrzebie, co było godne podziwu, dawno bowiem nikt nie widział takiego spotkania całej szlachty kra-ju. Byliśmy w ponad 150 osób na kolacji, która zorganizowana była na pleba-nii. Potem spędziłem kilka dni u Sieheniów i wziąłem Tadeusza do Massalan.

Ale muszę napisać jeszcze parę słów o spadku pani [Józefy] Woyczyń-skiej. Zostawiła po sobie ponad 700 000 rubli w listach zastawnych Królestwa Polskiego. Mój brat i ja dostaliśmy ponad 156 000 rubli, moja siostra 21 000, na działalność dobroczynną poszło ponad 30 000, a reszta została rozdzielona pomiędzy pięćdziesięciu krewnych i przyjaciół.

1 Tu zaczyna się tekst w języku francuskim – zob. aneks nr 4.

— 254 —

Karlsbad i Praga (1879)

W pierwszych dniach czerwca pojechałem do Karlsbadu, obierając drogę przez Broszków, Chrząstów i Radoszewice. Od dziesięciu lat miałem zamiar odwiedzić po raz pierwszy moje kuzynki Marię Potocką2 i Elizę Ostrowską. Spędziłem u nich piękny czas dzięki wyjątkowej gościnności tych pań. Po-szliśmy razem do Maluszyna [Augusta i Elżbiety] Ostrowskich, gdzie odbyło się rodzinne spotkanie. Wszyscy byliśmy pod urokiem młodego Władysława Wielopolskiego, najstarszego syna Józefa3. Trudno sobie wyobrazić młode-go człowieka, który łączyłby w sobie tyle łask, umysłu bardzo poważnego, do tego z lekkim odcieniem melancholii poetyckiej, tak wyróżnioną w naszej młodości; teraz wydaje się, że stracił ten sekret.

2 Maria Potocka (1841–1926) z Niezabytowskich, córka Stefana (1805–1890) i Celiny z Bispingów, żona Rodryga.

3 Władysław Wielopolski (1860–1928), syn Józefa (1834–1901) i Marianny z Wa-lew-skich (1841–1911), wnuk margrabiego Aleksandra. Ziemianin, właściciel dóbr Tu-liszków. Wielki Łowczy dworu rosyjskiego, ostatni administrator Księstwa Łowickiego (1890–1917). Od 1885 r. mąż Marii z Broel-Platerów (1857–1909), z którą miał czterech synów i dwie córki.

104. Maluszyn – dwór Ostrowskich, stan obecny

— 255 —

105. Pałac Wallensteina w Pradze, 1860 (rys.)

Przed Karlsbad pojechałem do Pragi, by podziwiać wpaniałe pałace i ko-ścioły i aby uczestniczyć w nabożeństwie przy grobie mojego świętego pa-trona. Praga jest zdecydowanie jednym z najpiękniejszych słowiańskich miast – wzbudzają podziw fasady bogatych pałaców i wspaniałe Hradczany, ten Kreml czeskich królów. Praga ma, po Rzymie, najwyraźniejszy charak-ter miasta arystokracji klerykalnej, klasztorów, fundacji religijnych, bogatych klasztorow i t[ak] d[alej]...

Wszystko to nadaje jej atmosferę miasta, gdzie kler jest wszechmocny i tylko oddał pierwszeństwo arystokracji, bardziej bogatej od niego. Zwie-dziłem ją dokładnie i szczegółowo – sala balowa, cesarskie apartamenty, byłe więzienie z lochami, wreszcie najpiękniejszy widok z balkonu Dames No-bles4, pokazano mi to wszystko. Zwiedziłem również bibliotekę norbertanów i podziwiałem jej wpaniałe kolekcje, zwłaszcza stare kolekcje iluminowane5 .

4 Balkon Pałacu Rosenberga na Hradczanach w Pradze, który w latach 1756–1919 był siedzibą Instytutu Kształcenia dla szlachcianek.

5 Biblioteka ta znajduje się w klasztorze Norbertanów na Strahowie; gromadzi najob-szerniejszy i najstarszy księgozbiór w Czechach.

— 256 —

Byłem mile zaskoczony przez ojca przełożonego na widok mojego nazwiska wpisanego w wielkiej księdze cudzodziemców; powiedziano mi, że ten stu-diował w tamtym czasie książkę teologiczną napisaną przez autora o naszym nazwisku. To był ten sam, który miał krwawy i wspaniały udział w historii holenderskich wojen z Ludwikiem XIV6. Podziwiałem Pałac Wallensteina7 i jego wspaniałe ogrody; nigdzie nie widziałem piękniejszych, poza znajdują-cymi się przy pałacach Genui. Byłem też zobaczyć starą synagogę oraz cmen-

6 Chodzi o Bernarda Bispinga von Gallen.7 Albrecht von Wallenstein, właśc. Waldstein (1583–1634), głównodowodzący wojsk

cesarskich podczas wojny trzydziestoletniej.

106. Praga – Most Karola, 1890 (rys. Stanisława Tondosa)

— 257 —

tarz żydowski pochodzący z dawnych lat. To piękne i czcigodne starości, ale sztuka ich nie pokazuje nic, co by wbudzało podziw turystów.

Zakończyłem mój pobyt w Pradze modlitwą w katedrze, u stóp ołtarza mo-jego patrona Jana Nepomucena. Wśród Hradczan stoi katedra [pod] wezwa-niem św[iętego] Wacława, króla Czech; jego ciało spoczywa tam w pięknej kaplicy, [jest ona] ozdobiona szlachetnymi kamieniami całego kraju, takimi jak ametysty, agaty, chalcedony, onyksy – to wszystko robi piękną całość. Przy drzwiach kaplicy widać pierścień z brązu, do którego został przykuty św[ięty] Wacław podczas jego męczeństwa przez miecz. Na prawej stronie od chóru, w środku dolnej części, znajduje się grób albo raczej płyta Jana Nepomucena – jest ona cała w kolorze srebnym, również aniołowie, którzy ją wspierają, świeczniki i balustrady wokół niego. Przed płytą jest wzniesiony ołtarz i odprawia się przy nim mszę co pół godziny. Jest to miejsce częstych pielgrzymek i wielkich nabożeństw. Wciąż widoczne jest na dużym moście Pragi8 miejsce, gdzie Jan został wrzucony do Wełtawy. Postawiono tam po-mnik z brązu i pobożne dusze tam składają świece.

Droga z Pragi do Karlsbadu jest dość monotonna i tylko w ostatnich jej częściach widzimy piękne miejsca. Karlsbad znajduje się w bardzo wąskiej dolinie i jest otoczony trzema zalesionymi wzgórzami. Po Wiesbaden są to najbardziej popularne wody w Niemczech, ale nie mogę znaleźć je ani tak wesołe, ani tak bogate w możliwość wycieczek jak brzegi Renu.

Idealnie natomiast mieszka się w Karlsbadzie, kuracja jest bardzo poważ-na i bardzo skuteczna, ale za to mamy tam tylko kuchnię niemiecką, która nie jest wspaniała. Moje mieszkanie znajdowało [się] przy rynku. W „Trzech Słowikach” zapłaciłem za dwa pokoje czterdzieści florenów austriackich na tydzień. Moim lekarzem był pan Pritze. Piłem wodę ze źródeł Mühlbrun9 i Sprudel10, jadłem zupę w sali kuracji, a kolację w pubie. Kończyłem zawsze mój dzień bardzo dobrym przedstawieniem teatralnym aktorów wiedeńskich. Bardzo się nudziłem, bo mieliśmy najbardziej ohydną pogodę. Dwadzieścia pięć kolejnych dni deszczu i płatków śniegu, które przykryły przepiękne róże w parku, i to w lipcu. Ponieważ nie robię sobie łatwo nowych znajomych, wi-dywałem tylko marszałka [Jana Tytusa] Niemcewicza11, Stanisława Ożarow-

8 Chodzi o most Karola w Pradze.9 Mühlbrunn (niem.) – Młyńskie źródło. Woda z tego źródła o temp. 56°C wykorzysty-

wana jest do leczenia kąpielami od XVI w. 10 Sprudel (niem.) – gorące źródło o temp. 72°C, będące gejzerem bijącym co jakiś

czas na wysokość 12 m. Symbol Karlovych Varów.11 Jan Tytus Ursyn-Niemcewicz (1830–1900), tajny radca stanu i szambelan dworu ro-

syjskiego. Właściciel Kniaziewicz oraz znany hodowca koni. Marszałek szlachty guberni grodzieńskiej (1878–1900). Od 1857 r. mąż Weroniki z Lachnickich (1832–1893).

— 258 —

skiego12 i M. Grabowskiego. Pięknym wspomnieniem, które mam z Karlsbad, są cygańskie koncerty, które usłyszałem po raz pierwszy i które mnie zacza-rowały, olśniły i upiły. Nie opuściłem ani jednego i ku zdziwieniu Niemców grali dla mnie ich czardasz ulubiony z namiętnymi i łagodnymi akordami, które przyprawiały o bicie serca. To nie była wprawdzie muzyka według reguł melodii i miary, za to jest ona anielska i diabelska jednocześnie, nie do zapo-mnienia, i która nie zanudza.

Wróciłem do Warszawy w ostatnie dni lipca i bez wstępowania do Brosz-kowa dojechałem do Massalan, które znalazłem kwitnące i pachnące, a moje piękne pola wydawały mi się piękniejsze i bardziej atrakcyjne niż kiedykol-wiek. W sierpniu moja siostra przyjechała z jej dwoma najstarszymi dziećmi spędzić kilka tygodni u mnie i dzieliła swój pobyt między Massalany i Strub-nicę. Wydałem wielką kolację z paniami na jej cześć. Moi sąsiedzi przybyli do Massalan po raz pierwszy po wybudowaniu nowego domu, stąd otrzymałem dużo komplementów za urządzenie mieszkania. Panie [Teresa] Daszkiewicz, [Stefania] Virion, [Klotylda] Andrzeykowicz, [Stefania] Woyczyńska, Bo-rzęcka z córkami [Celiną i Jadwigą], hrabia Stanisław Sołtan, Włodzimierz

12 Stanisław Ożarowski (1866–1906), syn Wojciecha (1834–1882) i Krystyny z Mo-carskich. Ziemianin, właściciel dóbr Szostaki.

107. Karlsbad – uzdrowisko, 1860 (rys.)

— 259 —

Virion, Włodzimierz Woyczyński byli też na kolacji. Potem przyjechali Siehe-niowie, wujek [Aleksander Drucki-]Lubecki i Massalany stały się jak dawniej ożywione.

W czasie jesieni zrobiłem rodzinny objazd, który miał na celu Sworotwę, Żyrowice Stare, Litwę i Dziewiątkowicze, i który pozostawił mi najbardziej godne podziwu wspomnienia, ale droga była obrzydliwa, co spowodowały mocne mrozy we wrześniu. Mój powóz został połamany, moje konie ochwa-cone, a mój dzielny woźnica wściekł się. Nie widziałem Mikulskich od kilku lat ; dwaj starsi byli żonaci i każdy urządzony w swoich majątkach. Znalazłem Żyrowice brudne jak zawsze, wypełnione dużą liczbą ludzi. Litwa natomiast zaznaczyła się miłą świeżością, a panował tam taki porządek, gdyż rządziły w niej dwie młode panie domu. Urocze, każda w swoim bardzo różnym ro-dzaju; pani Anna jako najbardziej buntowniczy i smaczny dzieciak z dobrego domu, a pani Maria [–] coraz rzadszy rodzaj doskonałej wiejskiej edukacji, którą przejęła od kochającej matki. Nadal była piękna jak Madonna; moż-na powiedzieć, że to nie będzie trwałe, widząc jej częste porody. Znalazłem w Dziewiątkowiczach dużą trupę teatralną, która wystawiała komedie Fredry; tańczyliśmy z szaleństwem, wszyscy byliśmy tacy młodzi. To właśnie w ten wieczór doświadczyłem rzadkiego uczucia w moim wieku – pomimo moich trzydziestu ośmiu lat byłem najmłodszy w towarzystwie, a było nas co naj-mniej dwadzieścia osób, jednak oni uważali mnie za patriarchę. Trzeba więc powiedzieć sobie, że to choroba nieuleczalna i wada, z którą nie będę mógł się już nigdy rozstać.

Mieliśmy w Strubnicy wizytę księcia Mieszczerskiego i Stanisława Ho-łyńskiego, brata i szwagra Heleny. Te panie przyszły mnie zobaczyć po dro-dze i zostawiły wspomnienie podziwu za ich urodę mitologiczną i uroczą in-teligencję. Miałem zamiar świętować Boże Narodzenie w Strubnicy, bo tam nie świętowaliśmy od piętnastu lat. Pani Hołyńska matka była z nami. Byli-śmy w oczekiwaniu pierwszego porodu mojej bratowej i pomyłka w licze-niu przyniosła nam sześć tygodni niepokojącego czekania. Trzech lekarzy – [Stanisław] Linda, [Julian] Bienecki13 i [Antoni] Jelec, dwie położniczki, pan-na Morgulec, bona i mamka. Cały ten zespół czekał na dziecko, które nie przychodziło. Moja bratowa cierpiała przez cztery dni, a dziecko urodziło się bez oddechu; czekano trzy kwadranse, zanim udało im się, by dziecko zaczę-ło dobrze oddychać i wydobył się z niego pierwszy krzyk, który zaskoczył

13 Julian Bieniecki (1829–1903), lekarz i działacz społeczny. Ukończył gimnazjum w Białymstoku i wydział medyczny Uniwersytetu w Dorpacie (1859). Powstaniec stycz-niowy. Po powrocie z zesłania od 1875 r. prowadził prywatny gabinet w Grodnie. Znany społecznik.

— 260 —

szczęściem serce rodziców. Moja bratowa urodziła pierwszego syna w Strub-nicy, 17/29 stycznia 1880 roku o godzinie drugiej po południu, w czwartek, podczas najlepszego słońca, jakie styczeń mógł mieć. Dwudziestego czwar-tego w sali Strubnicy pod portretami swoich przodków został nazwany Jan Kamil Antoni. Pani Hołyńska i ja trzymaliśmy chrzcielnicę, grupa naszych najstarszych sług była ojcami chrzestnymi; zwróciłem się do nich z następu-jącymi słowami14: „Zebrałem was tu, moi kochani, dla ważnego obrządku; będziecie rodzicami chrzestnymi panicza, starsi dla dawnych waszych zasług, młodsi dla zachęty w dobrej służbie; kochajcie i szanujcie go, aby kiedy już nas nie stanie, osłodził i przytulił waszą starość. My nauczymy go być dla was sprawiedliwym i dbać o wasze dobro, tak jak uczyli nas rodzice nasi”.

Podróż do Gdańska (1880)

Pierwszych dni kwietnia [1880] wyjechałem zagranicę, mając na widoku Karlsbad i odwiedzenie [Stanisława] Czapskiego, który srodze zasmucony po stracie brata Kazimierza tęsknił za mną i kilkakrotnie mnie powoływał. Nie wiem, dlaczego miałem zawsze dziwny pociąg do poznania Gdańska, a po-nieważ Bukowiec bliski Żuław, skorzystałem z tej zręczności, aby odwiedzić

14 Tu kończy się tekst w języku francuskim, zob. aneks nr 4.

108. Dziewiątkowicze – pałac Ślizieniów, 1877 (akwarela Napoleona Ordy)

— 261 —

bogaty ten gród, a ze wszech miar dla Polaka ciekawy. Nie więcej jak godzina jazdy koleją z Dirschau15 do Gdańska, a powiadają, że z dzwonnicy kościelnej w Dirschau widzi się zarazem i Gdańsk, i Malbork, i te trzy miasta stanowią [trójkąt] regularny, i są jakby stróże bogatej delty nadwiślańskiej, której uro-dzajne ziemie mało ustępują lombardzkim. Piękny to kraj, zielony, z błękitną wstęgą poważnie, szeroko płynącej Wisły i Nogatu, a licznie osiadły, bo ze-wsząd ubarwiony kraśnymi ceglanymi dachy prześlicznych wsi i miast. Ja-dąc do Gdańska, ma się po lewej ręce wzgórza dość znaczne, pokryte lasami, ogrodami i wiejskimi osadami bogatych kupców.

Miasto leży tak nisko, że nie widać je za wałami darniną pokrytymi, a tylko wysmukła wieża kościelna i piękne bramy witają przybywającego. Wszędzie tam słychać polski język i na ulicach znajduje się dużo niezatartych pamiątek i szyldów polskich. Hotel „Zur Polnische Krone”16, szyld z polonusem do winiarni zapraszającym, to zapewne zabytki czasów saskich. Ulice Gdańska są dość ciasne, oprócz głównej, przecinającej całe miasto, na której stoją ra-tusz i giełda, domy wysokie, prastare, sięgające początków szesnastego wie-ku, co dowodzi rok na wierzchu na kamieniu wykuty i zwykle złocony, jak też i wszystkie gzymsy i wykucia w kamieniu zdobiące wyżyny frontowe wszystkich bogatych domów, a tych w Gdańsku wiele, bo handel kwitnie tam od ośmiu wieków, a jest to jeden z najbogatszych grodów starej niemieckiej Hanzy17 .

Stałem w hotelu „Du Nord”18 dość brudnym, choć pierwszorzędnym, z kuchnią obrzydliwie niemiecką, za to pije się tam przewyborne wino, tak jak to zwykle bywa w miastach portowych. Zacząłem zwiedzanie miasta [od] obejrzenia Ratusza, najpiękniejszego w całej dawnej Polsce. Wieża na nim wy-niosła, dziwnie śmiało, lekko wzniesiona, panuje nad całą ościenną okolicą.

Sala ratuszowa, owa sala tak pięknie oddana na ostatnim mistrzowskim płótnie Gryglewskiego19 (com nabył), ma trudne do opisania bogactwo orna-mentacji. Pułap drewniany, cały rżnięty, malowany, złocony, z dużymi wypu-

15 Dirschau (niem.) – Tczew.16 Zur Polnische Krone (niem.) – Pod polską koroną.17 Hanza – średniowieczny związek miast handlowych nad Bałtykiem i Morzem Pół-

nocnym.18 Du Nord (niem.) – Na północ.19 Aleksander Konstanty Gryglewski (1833–1879), malarz, profesor Szkoły Sztuk

Pięknych w Krakowie. Dziełem jego życia było utrwalenie na płótnie najcenniejszych zabytków architektury polskiej. W czasie wakacji 1878 i 1879 r. malował wnętrze sali rady miejskiej w ratuszu w Gdańsku. Z powodów finansowych popełnił samobójstwo, wy-skakując z okna gdańskiego ratusza; J. Zathey, Gryglewski Aleksander Konstanty (1833–1879), w: PSB, t. 9, s. 74–76.

— 262 —

kłymi szyszkami w formie kadzielnic, jakby zwieszającym[i] się nad głowa-mi przechodniów, a jednak tak lekkimi. Sławny w niej ogromny kamienny kominek niewidzianego bogactwa, cały w postaciach rycerzy lub tureckich niewolników, wykuty z herbami Polski i Gdańska; wszystko to ubrane dro-gocennymi marmury ubarwiane farbami, złotem okraszone. Wokrąg sali, na wysokość czterech łokci zwieszają się ze ścian opony aksamitne i purpurowe, wielce efektowne i dobrze od wieków przechowane; wyżej nad nimi piękne malowidła mistrzów niemieckich. W przedsionku Ratusza są piękne drewnia-ne rżnięte schody, godne królewskich podwoi.

Giełda Gdańska jest nader ciekawa i bogata co do wewnętrznego przybrania, w stylu Ratusza. Widziałem w niej więcej królewskich polskich zabytków niż w całej Warszawie naliczyć można. Jest tam malowidło przedstawiające wjazd do Gdańska Kazimierza Jagiellończyka, jego brązowe popiersie, jest też po-sąg marmurowy naturalnej wielkości Augusta II, popiersie [Stanisława] Lesz-czyńskiego i Stanisława Augusta [Poniatowskiego], zegary z orłami polskimi, w kościele Panny Marii dużo polskich chorągwi. Bo też i ten kościół, to jeden z przepychów słusznej chluby gdańszczan, największy ponoć w całych Niem-czech pozostały w ręku lutrów, w czysto greckim stylu, z łukami niesłychanej śmiałości. Ile tam drogocennych pamiątek z wieków minionych, ile tam naczyń srebrnych i złotych, bogatych ubiorów kościelnych, prastarych ornatów, wisio-

109. Gdańsk – widok na Motławę z mostu Zielonego, 1884

— 263 —

rem i kamieniami szytych. U Panny Marii znajduje się sławne stare niemieckie malowidło przedstawiające Sąd Ostateczny. Napoleon kazał był go zawieźć do Paryża, ale w 1814 roku Niemcy nazad go Gdańskowi wrócili. Jest też w Gdań-sku muzeum starożytności i malowideł, świeżo założone w klasztorze pofran-ciszkańskim; zbiór lichy, nic nieznaczący, jak to zwykle bywa w miastach prowincjonalnych, zwłaszcza niemieckich lub francuskich, ale za to klasztor z przepysznymi krużgankami, wewnątrz dziedzińca biegnącymi, ma wspaniałe sale z dawnych refektarzy przerobione, godniejsze zaiste lepszego użytku.

O milę od Gdańska leży klasztor Oliwa, sławny traktatem polsko-szwedz-kim; wielka wspaniała lipowa aleja wiedzie do niego, znacznie uszkodzona przez Francuzów podczas kilkuletniego ich pobytu w Gdańsku. Można jechać koleją do Oliwy, aleśmy woleli odbyć powozem tę miłą wycieczkę, piękną okolicą wzdłuż morza, które się widzi z prawej strony nie dalej jak parę wiorst od drogi. Oliwa leży u stop wzgórza Karlsbergu20, na którym benedyktyni za-

20 Karlsberg (niem.) – wzgórze Karola, obecnie Wzgórze Pachołek (kaszubskie: Grzëpa Pachôłka).

110. Gdańsk – sala posiedzeń na Ratuszu, 1884 (rys. Franciszek Podbielski)

— 264 —

łożyli wspaniały ogród, który schodzi i na dolinę, cały klasztor otacza i może się zaliczyć, pod względem rysunku, położenia, a nawet utrzymania, do naj-piękniejszych w Niemczech. Zadziwiły mnie szczególnie długie szpalery strzyżone wysokości kilkunastołokciowej, a posadzone w stronę morza, tak aby dawały najpiękniejszą perspektywę dochodzącą do samych fal morskich. Klasztor w Oliwie dość duży, nieźle przechowany, choć blisko od wieku stoi pustkami; widzieć w nim można stół marmurowy w drewnianych ramach, na którym podpisano traktat oliwski, duży refektarz z portretami al fresco21 wszystkich przeorów benedyktyńskich. Wreszcie w jednym z wewnętrznych krużganków jakby w formie małej oranżerii miejsce, gdzie się działo owo drzewo oliwne, które dało nazwę całej miejscowości, a przywiezione z Ziemi Świętej przez jakiegoś rycerza krzyżowca, jak różdżka symboliczne. Kościół klasztorny duży, wspaniały, z wielu grobowymi płytami zachowany dotąd dla naszego obrządku, posiada jakoby największe w świecie organy. Słysza-łem je, bo było to święto św[iętego] Wojciecha i tam na Pomorzu czczonego jak męczennika pruskiej dziczy. Jako pamiątki z mojego pobytu w Gdańsku kupiłem dwie starodawne szafy i nader misterną trąbkę myśliwską, srebrną, drogimi kamieniami sadzoną; jest to zabytek [z] XVII wieku, musiał należeć, według zdania złotników, do jakiejś palatynowej nadreńskiej.

21 Właśc.: a fresco – technika malarstwa ściennego.

111. Oliwa – widok ze wzgórza Karola, 1884 (litografia)

— 265 —

W Wielkopolsce (1880)

Zabawiwszy parę tygodniu u [Stanisława] Czapskiego, puściłem się w dal-szą podróż, zwiedzając Bydgoszcz, Trzemeszno, Gniezno. Pierwsze z tych miast, oprócz starego kościoła gotyckiego, stylu nadwiślańskiego, nic nie ma w sobie ciekawego. Gniezno zaś zrobiło na mnie dość smutne wrażenie, jest to bowiem nic nieznacząca niemiecka mieścina, przepełniona wojskiem, bez żadnych cech staropolskich. Katedra biedna, naga, wielokrotnie spalona, licho odnowiona, straciła nawet powagę Matki polskich kościołów; hańba dla naro-du, że tak nie dba o pierwszą swą katedrę, że ją pozostawił w[e] wstydliwym ubóstwie, li tylko na łasce arcybiskupów, którzy tam nigdy nie przybywali, a mało na nią [ze] swych książących funduszów włożyli. Wyjątkiem jednak byli obaj Łubieńscy, którzy oprócz fundowanej kaplicy swego imienia, dużo tam pamiątek swego panowania zostawili. W skarbcu kościelnym widzieć można kilka bogatych zabytków starożytnego złotnictwa i darów królew-skich. Trumna zaś św[iętego] Wojciecha, choć wprawdzie srebrna, umiesz-czona na środku katedry, pod wielkim baldachimem, bez żadnej odpowied-niej ornamentacji, biednie, nago wygląda. Czyż można ją porównać do grobu św[iętego] Jana Nepomucena w Pradze lub św[iętej] Barbary w Kijowie. Na górze Lecha nic nie ma ciekawego, tylko zabudowania probostwa niechlujnie utrzymane.

Będąc już w Księstwie Poznańskim, chciałem zarazem odwiedzić krew-nych moich Mycielskich licznie tam teraz osiadłych. Zacząłem od Zimnowo-dy22, gdzie mieszka ciotka moja Ludwika z Bispingów Mycielska, w pięknym pałacu świeżo wystawionym, w guście francuskim, ale otoczonym ze wszech stron tak blisko budynkami folwarcznymi, że cały urok pałacu ginie. Jeździ-łem z ciotką do Grabia, dóbr kupionych przez jej syna Zygmunta Myciel-skiego nad brzegami Prosny, w piękny dzień, ze starym włoskim pałacem. Żonaty jest z Taczanowską23, bardzo bogatą, nieładną, ale dowcipną osobą, która panem mężem najzupełniej włada. Liczny tam zbiór gości znaleźliśmy, bo to były imieniny Zygmunta. Nazajutrz towarzyszyłem kuzynce mej Te-resie z Mycielskich Mielżyńskiej do Siedmiorogowa Alfreda Mycielskiego i tam przebawiliśmy parę dni. Żona jego, Maria z Łąckich24, jedna z najbar-dziej uroczych kobiet, które znam, piękna, miła, dobra, a przy tym gruntownie

22 Autor używał formy: Zimnej Wody.23 Emilia Mycielska z Taczanowskich (1860–1945), od 1879 r. żona Zygmunta.24 Maria Mycielska z Łąckich (1855–1936), od 1879 r. żona Alfreda.

— 266 —

uczona, ale bez tej narzucającej się nauki, zwykłej u kobiet chcących uchodzić za boginie mądrości.

Z Siedmiorogowa pojechaliśmy z Mielżyńską powozem do odległej o sześć mil Wielkiej Łęki25, gdzie oni mieszkają. Długa jazda jak na Poznańskie, ale kareta ciągnięta parą pysznych meklemburgów zawiozła nas do Łęki w nie-spełna cztery godzin[y]. Pamiętam, żeśmy przejeżdżali przez Gostyń, gdzie na wzniesieniu za miastem leży pyszny klasztor fundacji Mycielskich, tam też i groby ich familijne. Zakonników rząd pruski rozpędził, kościół został bez usługi, a Mycielscy wypowiedzieli rządowi proces o niesłusznie zabrane dobra klasztorne, należące w razie kasaty do rodziny fundatorów. Piękna to rezydencja ta Wielka Łęka; pałac duży, okazały, choć w nieznośnym dla mnie stylu nowogotyckim, czyli kolejowym, ale ogród za to, starannie i z zamiło-waniem urządzony przez Macieja Mielżyńskiego, można zaliczyć do najpięk-niejszych w kraju. Takie jak tam trawniki, takie kobierce kwiatowe, tylko się

25 Autor używał formy: Górna Łęka.

112. Wielka Łęka – pałac Mielżyńskich, 1878 (akwarela Napoleona Ordy)

— 267 —

widzi we Francji. Bardzo rad byłem z tych moich u Mielżyńskich odwiedzin, bom znalazł u nich serdeczną, rodzinną uprzejmość.

W Karlsbadzie i Krakowie (1880)

Od nich pojechałem prosto do Karlsbadu, jak zwykle na cztery tygodnie. Mieszkałem w domu „Zum Herzog von Brabant”26 naprzeciw Felsenquelle; mało tym razem miałem znajomych, ale bardzo miłe towarzystwo Kalkste-inów, dawniej mnie z Drezna dobrze znanych, i Rodrygów Potockich, którzy przybyli do Karlsbadu w połowie mego pobytu. Jadaliśmy razem u Puppa27, odbywaliśmy długie spacery na uroczych górach, a wieczorem rzadko kiedy nie byliśmy w teatrze, gdzie grywano wcale dobre wiedeńskie operetki.

Wróciłem do kraju na Kraków, któregom dotąd nie znał; ciekawy to gród, jakby skamieniały, świetny naszej przeszłości przedstawiciel, ale w pięknych swych zabytkach godny królewskiego majestatu Piastów i Jagiellonów, któ-rzy tam tyle wieków tam panowali. Nie myślę Krakowa opisywać, bo to zbyt trudne i mozolne dla wspomnień moich zadanie. Sukiennice pysznie odno-wione, Wawel ma się oczyścić z brudnego postoju żołdactwa i wrócony na przybytek głów koronowanych. Widziałem zbiór Czartoryskich28 i zachwyco-ny nim byłem; oprócz muzeum w Cluny29 nie ma mu podobnego na świecie, tak niesłychane są tam bogactwa sztuki i różnorodnych pamiątek.

Jeden z głównych celów pobytu mego w Krakowie były odwiedziny mieszkającej w bielickiej ochronce Felicjanek siostry Restytuty, dawnej Cesi Sieheń. Nie widziałem jej dwadzieścia lat przeszło, a świątobliwe jej powo-łanie, cudowne uleczenie, wreszcie żywot pełen nadludzkiego poświęcenia i bogobojności, słusznie zaostrzyły moją ciekawość i niecierpliwość widzenia tej towarzyszki lat dziecinnych. Znalazłem na jej twarzy jakby odblask pięk-nej jej duszy i ten dziecinny jej uśmiech, właściwy jedynie czystym sumie-niom i wzniosłym uczuciom. Poznała mnie po głosie i wielce mi była rada;

26 Zum Herzog von Brabant (niem.) – Pod księciem Brabantu.27 Chodzi o restaurację Grandhotel należącą do rodziny Puppów.28 Chodzi o zbiory gromadzone przez rodzinę Czartoryskich od XVIII w. i ofiarowane

Narodowi w 1891 r. przez Adama Karola Czartoryskiego. 29 Chodzi o Musée de Cluny (obecna nazwa: Narodowe Muzeum Wieków Średnich)

w Paryżu, posiadające zbiory sztuki i rzemiosła artystycznego, począwszy od późnoan-tycznej sztuki Galów, aż do późnego średniowiecza.

— 268 —

dużośmy razem z sobą mieli do pomówienia i miałem tam zdarzenie, o któ-rym nie mogę zamilczeć.

Chcąc dać kochanej kuzynce małą pieniężną zapomogę, sięgam do kiesze-ni, nie znajduję w niej pieniędzy; przypominam [sobie], żem w drodze dał jał-mużnę przechodniowi i chyba wówczas musiałem woreczek zgubić. Wielka stąd moja konfuzja i uczucie straty niepotrzebnie poniesionej. Siostra Resty-tuta twierdzi mnie, że nieraz tak bywało z jej matką, jak przyjeżdżała ją od-wiedzić, i że zguba zawsze się odnajdywała, skoro się modliła do św[iętego] Antoniego. Wyznaję ze wstydem, że myśl mnie przychodzi, że to zbyteczna modlitwa w podobnej zgubie, na wielkiej drodze dokonanej. Siostra Restytuta klęka i gorąco się modli, ja powtarzam za nią krótki pacierz, wtem ktoś do drzwi puka, wchodzi dorożkarz dla wręczenia mnie zgubionych pieniędzy, znalezionych przez niego pod dywanikiem powozu, którym przyjechałem z Krakowa. Fakt to małego znaczenia, a jak pełen nauczającej przestrogi.

Resztę lata i całą jesień przebyłem w domu, oprócz odwiedzin w Weleśni-cy na św[iętego] Michała i Broszkowa na św[iętą] Teresę. Korzystając z cza-su swobodniejszego, myślałem stamtąd pojechać w Lubelskie do Jaszczowa, dóbr generałowej [Natalii] Kickiej, ciotki mojej. Pierwszy raz poznałem tę okolicę i pierwszy z naszej rodziny zawiozłem mój hołd; gościnnie mnie po-dejmowała i ze łzami rozczulenia mnie przy odjeździe żegnała. Bawiłem tam dni parę. Brzegi Wieprza, nad którym leży Jaszczów, o czysto pszennej glebie, bardzo mi się podobały. Dwór jaszczowski, osiadły na wysokim lewym brze-

113. Karlsbad – rynek, 1849 (litografia Carla Waagego)

— 269 —

gu rzeki, jarami poprzecinanym, to stare centrum ariańskie; świadczą temu stary sobór, starannie dotąd przez właścicielkę utrzymywany; w oddaleniu wiorsty, nad samym urwiskiem parowu, cmentarzysko ariańskie. Leży ono na oddzielnej górce, teraz krzakami porosłej, a wysokiej [na] jakie[ś] stóp pięćdziesiąt. Cała ta górka zawiera w sobie pokłady ariańskich kościotrupów, przesypanych na dwa łokcie ziemią. Widać w tym religijny przepis i zjawisko ciekawe, a łatwo dające się stwierdzić, bo z boku górki widać czaszki i ko-ściotrupy warstwami kładzione, jak wyżej wspomniałem.

Podróż do Włoch (1881–1882)

Z łaską Boską ukończywszy pomyślnie sprawę nowej dzierżawy klucza wiercieliskiego, wyjechałem z Grodna 5 października na Warszawę do Wied-nia, dokąd w tydzień przybyła siostra moja z mężem i dziećmi w drodze do Włoch. Dopiero tym razem zdołałem Wiedeń nieco szczegółowiej poznać

114. Kraków – Sukiennice w trakcie remontu, 1878 (fot. Ignacego Kriegera)

— 270 —

i w nim zagustować. Stanęliśmy na Kärtnerstrasse w hotelu „Erzgherzog Karl”30, uchodzącego za najbardziej arystokratycznego, i miałem rzeczywi-ście jako sąsiadów króla neapolitańskiego, księcia Parmy i kilka innych głów koron pozbawionych. Przy tym hotel dość brudny, ciemny, schody fatalne, brak komfortu nowoczesnego, do którego się za granicą przywykło. 25 paź-dziernika wyjechaliśmy z siostrą i jej dziećmi do Mediolanu. Nie obeszło się bez małego wypadku, bo z powodu strasznej mgły, która Semmering31 okryła, relzy32 były tak śliskie, że pociąg się ślizgał i długi czas nie mogliśmy się na wierzchołek góry dostać. Spowodowało to znaczne opóźnienie i było przy-czyną, żeśmy w Mestre całą noc na pociąg idący do Mediolanu przeczekać musieli, jak błędne owce na brudnej stacji nocowaliśmy.

Mediolan znałem od dawna; udało mi się trafić w katedrze na nowennę przed świętem Karola Boromeusza tamże pochowanego. Po skończonym na-bożeństwie za opłatą pięć franków otworzono mi trumnę świętego; ujrzałem

30 „Erzgherzog Karl” (niem.) – Arcyksiążę Karol.31 Chodzi o przełęcz Semmering (2680 m n.p.m.) w Alpach, przez którą przebiega linia

kolejowa łącząca Wiedeń z Mestre (lądowa część Wenecji).32 Relzy – szyny kolejowe.

115. Mediolan – katedra, 1880 (autor obrazu nieznany)

— 271 —

wówczas spoczywające na boku ciało świętego, a z jego głowy wyschłej, z tych śmiertelnych rysów twarzy tyle świętości spływało, że z niezapomnia-nym wrażeniem, nabożeństwem najgorętszym oddałem hołd i łasce się poleci-łem tego wielkiego jałmużnika i pocieszyciela nędzy i ludzkiej niedoli.

Wypocząwszy dzień jeden w Mediolanie, nazajutrz wieczorem stanęliśmy w San Remo, gdzie według zdania lekarzy należało mej siostrze spędzać zimę. Wjechawszy na wybrzeże Morza Śródziemnego, zostaliśmy owiani błogim powietrzem Ponentu33 i zdziwieni zastali[śmy] tam wieczną wiosnę. Jedyny to powab San Remo, nudnej zresztą i niczym nieodznaczającej się mieściny. Zamieszkaliśmy w hotelu „Paris” – jeden z najlepiej położonych i nader po-rządnie urządzonych. Za dziewięć osób płaciliśmy dziennie siedemdziesiąt franków za całe utrzymanie – jedzenie dobre, mieszkania wygodne, a zatem bardzo tanio. Brakowało nam towarzystwa, bo osoby widywane przy table d’hotes34 jakoś nam do gustu nie przypadały.

Dziwnie łagodny klimat San Remo, flora tameczna równa się z nadbrzeżną północnej Afryki, rosną bowiem palmy nie tylko daktylowe, ale i kokosowe, jedyne w Europie. Kaktusy okrywają się kwiatem w styczniu, heliotropy la-

33 Ponent (łac.) – zachód.34 Właśc.: table d’hôte (franc.) – dawniej: posiłki serwowane wszystkim gościom ho-

telu w ustalonych godzinach.

116. San Remo – hotel „Paris”, 1880 (fot.)

— 272 —

tami całą zimę kwitną, gaje pomarańcz i cytryn otaczają prawie każdą wil-lę; nie powiem jednak, aby to powietrze, tak miękkie, każdemu służyło. Jam nieustannie na wątrobę cierpiał, a dzieci mojej siostry nie mogły się katarów pozbyć.

Oprócz Anglika pana Ayrn Carr i młodziutkiego Włocha, hr[abiego] Ca-vrani,35 wnuka księżnej de Berry36 z drugiego jej z Luchesim małżeństwa, ni-kogom interesującego nie poznał; czas schodził nam bardzo monotonnie, brak rozrywek, teatrów, dobrych książek dotkliwie dawał mi się odczuć, przy kom-pletnym braku zajęcia poważniejszego. W styczniu nadjechał mój szwagier, w połowie lutego przybył z Paryża Tadeusz Sieheń. Zbliżał się czas mego wy-jazdu do Rzymu; wyjechaliśmy do Genui 15 lutego, zostawiając moją siostrę nieco silniejszą.

Genova la Superba37 to miasto pałaców i pomników przeszłej sławy, ale zawsze bogate i pysznie nad morzem położone. Ruszyliśmy razem do Pizy; znalazłem wschodnią część nadbrzeży Ponentu nierównie ładniejszą od za-chodniej. Piza leży u stóp pięknych gór lukańskich, a ku stronie morza roz-ciąga się nieobjęta okiem płaszczyzna, poprzerzynana bogatymi królewskimi folwarkami, z wielkim lasem sosnowym od morzy zakryta. Piza zrobiła na nas smutne wrażenie; widać w niej przedwieczną świętość, wspaniałe zabytki, ar-cydzieła architektury, ale to wszystko, stawiane jakby dla przepadłych olbrzy-mów, tchnie smutnymi pustkami i niewypowiedzianą tęsknotą za tą świętą Rzeczpospolitą, która już nigdy powstać nie może.

Nad wieczór wyjechaliśmy do Florencji i natrafiliśmy na noc tak chłod-ną, że dopiero odczuliśmy niezmierną różnicę klimatu Ponentu od średnich Włoch. Dla duszy artysty, dla serca czułego, dla wielbiciela sztuki nic nie znam nad Florencję: to mi raj klasycyzmu, to stolica wszystkich arcydzieł, sanctus sanctorum wszechstronnych geniuszy. Każdy, kto zwiedza Włochy, musiałby zostawić na ostatku poznanie Florencji, bo po niej wszystko kar-łowacieje i na drugorzędne zakrawa w zakresie sztuki. Stanęliśmy w „Ho-telu del Arno”, blisko Uffizzi38, jadaliśmy zaś u Donnego39, via Tuornoboni, nie gorzej jak w Paryżu, bo też tam czysto francuska kuchnia. Bawiąc tylko

35 Guido Cavrani (1862–1884), syn markiza Massimiliano Cavriani (1833–1863) i Marie Isabelle (1838–1873), córki Caroline di Bourbone i Ettore Lucchesi-Palli.

36 Carolina Lucchesi-Palli (1798–1870). Najstarsza córka Franciszka I Burbona, kró-la Obojga Sycylii i jego pierwszej żony, arcyksiężniczki Marii Klementyny Habsburg. Pierwszym jej mężem był Karol Ferdynand książę de Berry, drugim Ettore Lucchesi-Palli, książę della Grazia.

37 Genova la Superba (wł.) – Genua doskonała.38 Uffizzi – słynna galeria malarstwa.39 Chodzi o restaurację „Osteria delle Belle Donne”.

— 273 —

dziesięć dni w[e] Florencji, nie dość ją poznałem, by móc szczegóło[wo] ją opisywać – notuję tylko moje wrażenia.

Katedra, owe sławne arcydzieło Arnolfa del Piomboi Bruneleschiego40, najbardziej mnie swoją zewnętrzną architekturą zachwyciła; wnętrze dość nagie, puste, zimnym mnie zostawiło. Baptysterium przecudne, z nieporów-nanymi odrzwiami z brązu dzieła [Lorenzo] Ghibertiego41 . W San Lorenzo widziałem w tak zwanej zakrystii nowej groby Medyceuszów i arcydzieła Michała Anioła42 zachwyciły mnie, szczególnie grobowiec Wawrzyńca z jego posągiem, sławnym „Pansiere”, według mnie jednak [posąg] Dawida Mi-chała Anioła stojący w Akademii Florenckiej jeszcze piękniejszy. Nie znam ciekawszego kościoła nad „Santa Croce” – jest to istne Panteneum głoszące sławnych i wielkich ludzi, a może jeszcze większych artystów, którzy im po-sągi stawiali. [Bazylika] „Santa Anunnciata” zawiera piękną rotundę nad chó-

40 Filippo Brunelleschi (1377–1446), florencki rzeźbiarz, architekt i inżynier tworzący w epoce quattrocenta, jeden z pionierów renesansowej architektury, twórca m.in. kopuły florenckiej katedry Santa Maria del Fiore.

41 Lorenzo Ghiberti (1378–1455), florencki rzeźbiarz, złotnik i architekt, a także teore-tyk sztuki. Wykonał m.in. drzwi do baptysterium przy Santa Maria del Fiore.

42 Właśc. Michelangelo Buonarroti (1475–1564), włoski malarz, rzeźbiarz, poeta i architekt epoki odrodzenia. Autor m.in. fresków w Kaplicy Sykstyńskiej. Wśród rzeźb najbardziej znane są Pietà i Dawid, z dzieł architektonicznych – projekt kopuły Bazyliki św. Piotra.

117. Florencja – widok rynku, 1880 (rys. nieznanego autora)

— 274 —

rem i cudne arcydzieła Andrea del Sarto43, szczególnie „Narodzenie” i „Trzej Królowie”. Nieco dalej kościół św[iętego] Marka, z klasztorem w którym jest cela zamieszkała przez Savonarolę44, tego średniowiecznego męczennika włoskiej wolności.

Stary Pałac Medyceuszów, „Palazzo Vecchio”, ponury, szlachetny, z wy-soką lekką wieżycą górującą nad całym miastem, dzieła Arnolfa di Cambio45 . Wewnątrz wspaniały dziedziniec, filarami otoczony, na drugim piętrze ogrom-na sala z malowidłami Luca Giordano46, [Giorgio] Vasari47, [Agnolo] Bronzi-no48 i stiukami Donatello49. Loggia dei Lanzi odkryta galeria, a w niej ar-cydzieła największych mistrzów, [takich] jak Jana Bolończyka50, Benvenutto Cellini51, Donatello i t[ak] d[alej]. Pałace delli Uffici i Pitti, złączone galerią, zawieszone nad Arno, zawierają najcenniejsze zbiory arcydzieł największych malarzy i innych zabytków. Sala zwana „Tribuna” to sanctus sanctorum52 pierwszych mistrzów pędzla i dłuta. Za pałacem Pitti rozciągają się sławne widoki w ogrodach Boboli, ale to mnie nie bardzo zachwyciło, ani jako ogro-dy, ani jako widoki; stokroć piękniejsze San Miniato, stary kościół z klaszto-rem otoczony cmentarzem, z najcudowniejszym według mnie widokiem na całą Florencję i całą okolicę. Jak nie wspomnieć o „Cascinach”53 – ulubionym spacerze florentczyków, lub o Fiesole, tej idealnej wycieczki za miasto. Po-jechaliśmy tam pod wieczór dla uniknięcia gwaru ostatków karnawałowych. Jest to klasztor, stary ogród Etrusków, z piękną katedrą zawierającą piękne rzeźby Mino da Fiesole54, szczególnie Najświętszej Panny z dwoma świętymi.

43 Andrea del Sarto (1486–1530) włoski malarz epoki odrodzenia. Jego dziełem są freski na temat życia św. Filipa w Santa Anunziata (1504–1511) oraz na temat życia św. Jana Chrzciciela Chiostro dello Scalzo (1511–1526) we Florencji.

44 Hieronim Savonarola (1452–1498), florencki reformator religijno-polityczny, domi-nikanin, święty Kościoła anglikańskiego i mariawickiego.

45 Arnolfo di Cambio (1240–1310), włoski architekt i rzeźbiarz.46 Luca Giordano (1634–1705), włoski malarz i rysownik epoki baroku, był m.in.

malarzem nadwornym króla Hiszpanii Karola II.47 Giorgio Vasari (1511–1574), włoski historiograf sztuki, architekt i malarz, autor

Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów (1550).48 Agnolo Bronzino (1503–1572), włoski malarz, rysownik i poeta okresu manieryzmu.

Malował obrazy religijne, mitologiczne i alegoryczne.49 Donatello, właśc. Donato di Niccolò di Betto Bardi (1386–1466), rzeźbiarz włoskie-

go renesansu. Uczeń Lorenzo Ghibertiego.50 Giovanni da Bologna, właśc. Jean de Boulogne (1529–1608), rzeźbiarz manierysta

florencki, pochodzenia flamandzkiego.51 Benvenuto Cellini (1500–1571), rzeźbiarz, złotnik, pisarz i medalier florencki.52 Sanctum sanctorum (łac.) – najświętsze sanktuarium.53 Parco delle Cascine – park we Florencji nad rzeką Arno.54 Mino da Fiesole (1429–1484), włoski rzeźbiarz, autor licznych popiersi.

— 275 —

Byliśmy też w Cetoza di Emma, klasztorze kartuzów, czasów średniowiecz-nych sięgającym, w którym jest jeszcze kilku mnichów na wymarciu.

Po dziesięciu dniach pobytu we Florencji rozstałem się z Tadeuszem Sie-heniem. On wrócił do Paryża, ja zaś wróciłem do Rzymu drogą wiodącą koło jeziora Lago Trasimeno55, jedynej ciekawości tej części drogi. 1 marca 1882 roku o godzinie czwartej ujrzałem z wielkim wzruszeniem, w oddaleniu, ko-pułę [bazyliki] św[iętego] Piotra. Kilkanaście minut później wjeżdżaliśmy do Wiecznego Miasta i dziękczynną myśl wzniosłem do Boga, że mi pozwolił Rzym odwiedzić i dokonać drogą mi pielgrzymkę.

Rzym w 1882 roku

Pierwszego marca o czwartej po południu z niezmiernie silnym wraże-niem ujrzałem, choć w milowym oddaleniu, kopułę [bazyliki] świętego Pio-tra. Kilkanaście minut później wjechaliśmy do Miasta Wiecznego i wyznaję, że pierwsza myśl moja była dziękczynna, że Bóg mi pozwolił znowu Rzym odwiedzić i drogą wykonać pielgrzymkę. Stanąłem w „Hotelu Europejskim” na Placu Hiszpańskim n[ume]r 23. Okna moje dawały [widok] na plac i na kolumnę Niepokalanego Poczęcia.

Pierwszy mój krok był do świętego Piotra. Niosąc hołd poddańczy u stóp tronu i grobu Księcia Kościoła Naszego, a głos mej duszy to credo zamówio-ne nie tylko w stolicy, ale w samym centrum katolicyzmu. Błoga to chwila, dziwnie łącząca ze świętym naszym Kościołem, jakby ponowne bierzmowa-nie! Przy tym uczucie świątobliwej dumy, że Bóg mnie uszczęśliwia, dając mi wyznanie tej wiary, której nas przez namiestników swych naucza – uczucie spójni z całym Kościołem, Credo i Te Deum. Nie wiem jak drugim, ale mnie żaden Kościół na świecie, żadna święta pielgrzymka tak ducha nie podnosi, jak św[ięty] Piotr Watykański, szczególnie przy wejściu i gdy się u konfe-sji klęka. Nie śmiem opisywać świętego Piotra, bo to siły moje piśmienne przechodzi, wyznam jednak, że z wewnątrz świątynia ta, pomimo najwyższej w świecie i wspaniałej kopuły, nie odpowiada oczekiwanemu wrażeniu; we-wnątrz zaś stokrotnie je przechodzi i tak zadziwia, że się czuje jak w nadziem-skim zjawisku wyniesionemu nadludzką siłą na przybytek dla Wszechświata Stwórcy! Samo powietrze, jakim się w kościele oddycha, łagodne, miękkie, ciepłe i wolne; kto je zapomnieć zdoła i znajdzie podobne.

55 Jezioro Trazymeńskie – jezioro tektoniczne w środkowych Włoszech, w Umbrii. Największe na Półwyspie Apenińskim. Ma podziemne połączenie z Tybrem.

— 276 —

118. Rzym – wnętrze Bazyliki św. Piotra, 1870 (fot. Jamesa Andersona)

Od czasu zaboru Rzymu przez Włochy56 Ojciec Święty nie schodzi do świątyni. Nabożeństwa papieskie podczas Wielkiego Tygodnia i Wielkiej Nocy, tak wspaniałe i wzruszające, zupełnie ustały i [wraz] z nimi zamilkła prawie papieska kapela. W Wielką Środę, Czwartek i Piątek śpiewany [jest] jednak „Miserere”57 w bocznej lewej kaplicy chóru. Muzyka [to] przewybor-na, bo pierwszych kościelnych nabożnych mistrzów, [takich] jak Palestrina i t[ym] p[odobnych]. Ale od czasu Piusa IX śpiewy znacznie upadły, fundu-sze bowiem papieskie nie mogą sobie pozwolić na odnowienie kapeli; starzy, śpiewając bez głosu, niemiłe robią wrażenie. Ogół publiczności, szczególnie cudzoziemcy, idą tam jak na operę, bez najmniejszego dla świątyni uszano-wania, a służba kościelna tak do tego przywykła, że wcale za głośne rozmowy i nieprzyzwoitości nie strofuje.

56 Aluzja do zajęcia Rzymu przez państwo włoskie w 1870 r. Miasto od tej pory stało się stolicą zjednoczonych Włoch, a świecka władza papieża obejmuje tylko Watykan.

57 Miserere mei, Deus (łac.) – Zmiłuj się nade mną, Boże. Jest to psalm 51 autorstwa włoskiego kompozytora Gregorio Allegri.

— 277 —

Zastałem w Rzymie dużo znajomych, a między innymi, wujostwa Alek-sandrostwa Lubeckich, których stosunki z Watykanem wielce mi się przydały. I tak we dwa dni po przybyciu moim do Rzymu miałem już kartę wejścia, na mające się odbyć w Kaplicy Sykstyńskiej doroczne nabożeństwo w roczni-cę koronacji Ojca Świętego Leona XIII58. Pojechaliśmy do Watykanu w to-warzystwie księcia Władysława Czartoryskiego, który miał tam być naszym opiekunem i introduktorem. Inaczej się jednak stało, gdyż spóźniwszy się nieco, zastaliśmy Salla Regia, salę królewską formującą jakby wspaniały przedsionek Kaplicy Sykstyńskiej, przepełnioną cudzoziemcami i wojskiem papieskim. Książę nie umiał lub nie chciał użyć swej wpływowej powagi, aby nas dalej puszczono; na próżno się dąsał, wreszcie odjechał, zostawiając nas własnemu losowi. Wówczas ja jak chytry Litwin, używając grzecznych słówek, podstępu, ba, nawet łokci, wcisnąłem się do drzwi samej kaplicy; tu mnie wstrzymano, daremne prośby i umizgi do szwajcarów papieskich, we dwie linie ustawionych i puszczających jedynie kardynałów, członków ambasad lub tytułowane osobistości. Widząc, że przede mną przechodzi je-den z szambelanów, powierzchowność ujmująca, grzeczny w nim uśmiech dla wszystkich, pokazuję mu nasze karty, tłumaczę, że principessa59 Lubecka czeka w motłochu, proszę o względy. Szczęśliwie mu do przekonania trafiło, kazał księżną ze świtą przepuścić i jesteśmy w Kaplicy Sykstyńskiej. Msza rozpoczęta, Leon XIII w całym swym majestacie zasiadł już na tronie. Wielka to postać, coś ma orlego w sobie, a przy tym wyraz wysokiego ascetyzmu. Blady, jakby przeźroczystej twarzy, a pomimo to wspaniale prosto się trzyma i robi wrażenie władcy wszechświata. Kaplica przepełniona, w trybunach dy-plomacja, arystokracja rzymska, w uprzywilejowanych od wieków ławkach, my cudzoziemcy w samej nawie stojący, bo natłok ukląc nie pozwala. Kapela papieska cudnie gra i śpiewa, msza św[ięta] się kończy. Ojciec Św[ięty] sta-je na tronie i światu błogosławi. Silne nas wzruszenie przejmuje, kto może na kolana pada, łzami zalany. Ja Bogu dziękczynny hołd wznoszę, że mi po dwudziestu sześciu leciech dozwolił w tym samym miejscu błogosławieństwo

58 Leon XIII, właśc. Gioacchino Pecci (1810–1903), doktor teologii. Był nuncjuszem papieskim w Belgii (1843–1846), arcybiskupem Perugii (1846–1853) i kardynałem ka-merlingiem (1877–1878). Papież w latach 1878–1903. Był kontynuatorem polityki Piusa IX, dążącym do przywrócenia państwa kościelnego, a także potępiającym socjalizm i ma-sonerię. Pod koniec pontyfikatu ustalił nowe kryteria cenzury (1897) i nowego Indeksu ksiąg zakazanych (1900). Podjął próbę przystosowania Kościoła do współczesności, wy-dając w 1891 r. roku encyklikę Rerum novarum, w której przedstawione zostały zasady katolickiej nauki społecznej. Załagodził spór ze zjednoczonymi Niemcami, konfliktując się z Francją, oraz nawiązał stosunki dyplomatyczne z Rosją; SB XIX, s. 382.

59 Principessa (wł.) – księżniczka.

— 278 —

papieskie otrzymać. Myślą dzielę się nim z rodzeństwem i drogimi dla serca mego osobami.

W parę dni potem książę Aleksander [Drucki-Lubecki] przedstawił mnie monsigniorowi Macchi60, wielkiemu podkomorzemu papieskiemu, od którego zależą głównie pozwolenia na wszystkie ceremonie watykańskie i na audien-cje u Ojca Świętego. Byliśmy też z atencją u kardynała Ledóchowskiego61, tego rara avis62 hierarchii polskiego Kościoła. Wielkie ma zachowanie u pa-pieża i mieszka w Watykanie nad pokojami papieskimi. Wydał mi się zimny, mało ze stosunkami duchowieństwa litewskiego obeznany, nader dla mnie łaskawy, bo zna dobrze kilka osób mej rodziny z Księstwa Poznańskiego. Gdym widział go potem na ceremoniach w Watykanie, w całym kardynalskim przepysznym przyborze, miał wspaniałą postać, odróżniającą się od drugich kardynałów.

Jedne z pierwszych mych odwiedzin w Rzymie były do grobu Piusa IX, znajdującego się w podziemnym kościele św[iętego] Wawrzyńca za mura-mi. Grobowiec więcej niż skromny, w krypcie za wielkim ołtarzem, otoczo-ny kratą, przy której lud się pobożnie modli i zbiera, bo uważa Piusa IX za męczennika i za świętego papieża. Ja też z podobnym uczuciem padłem na twarz i gorące błogosławieństwa jego błagałem z niebios, tak jak dwadzieścia laty [temu] z krużganka watykańskiego udzielał. Zwiedzanie świętych miejsc w Rzymie i jego starożytności, tudzież arcydzieł sztuki dawniejszej i nowo-czesnej, podzieliłem na kategorie, abym przez sześć tygodni, które miałem spędzić w Wiecznym Mieście, mógł je wszystkie poznać.

Dwa razy też skorzystaliśmy z grzeczności ks[ięcia] Władysława Czar-toryskiego, który wystarał się o pozwolenie zwiedzenia Biblioteki Waty-kańskiej i zawiózł nas do katakumb św[iętej] Domicylli. Katakumby tym są od innych ciekawsze, że niedawno odkryte, zawierają w sobie wiele nie-spodzianek i niezbadanych jeszcze archeologicznych osobliwości. Podziem-nymi lochami dochodzi się od nich do prastarej bazyliki św[iętego] Mate-usza i Achillusa. Sufitu już nie ma, ale całość świątyń dobrze się da określić i wskazuje nam, że pierwszych wieków chrześcijanie mieli podziemne nie tylko katakumby z małymi kaplicami, ale i znacznych rozmiarów świątynie. W korytarzach zaś bywa siedem kondygnacji katakumb, po większej części

60 Luigi Macchi (1832–1907) święcenia kapłańskie przyjął w 1859 r. Pius IX miano-wał go w 1875 r. mistrzem komnaty papieskiej, a Leon XIII – majordomusem i prefektem Pałacu Apostolskiego (1886). Od 1889 r. kardynał.

61 Mieczysław Ledóchowski (1822–1902), polski biskup, arcybiskup metropolita gnieźnieński i poznański oraz prymas Polski (1866–1886), prefekt Kongregacji Rozkrze-wiania Wiary w latach 1892–1902, kardynał prezbiter od 1875 r.

62 Rara avis (łac.) – biały kruk, dosł. rzadki ptak.

— 279 —

otwartych, dużośmy jednak widzieli nietkniętych lub na wpół czasem lub ciekawością ludzką zniszczonych, ze szkieletami męczenników, przy któ-rych bywały małe urny, flaszki lub lampki gliniane. Wielkie to robi wraże-nie, pełne dla ówczesnych męczenników naszej wiary, naszej chluby, dla nas odwrotnie, nieco upakarzające, gdyż mniej w nas do wiary przywiązania, mniejsza gotowość ofiary samego siebie i wygód życia, dla chwały i bronie-nia praw i prawd Kościoła.

Pierwsze moje odwiedziny rzymskich starożytności były do Palatynu, któregom w pierwszym pobycie moim w Rzymie nie widział, wówczas bo-wiem był Palatyn tylko z nazwiska znany, od czasu zaś, jak Napoleon III, a po jego śmierci rząd włoski wykopaliskami Palatynu gorliwie się zajmu-je, dawna ta cezarów siedziba prawie w całości publiczności jest dostępna. Potem zwiedzałem łaźnie Tytusa, dom Nerona, z pysznymi freskami w nie-tkniętych dotąd korytarzach, wreszcie łaźnie Caracalli, największe, najwspa-nialsze ze wszystkich.

W parę tygodni po przyjeździe do Rzymu dostałem wezwanie z kance-larii papieskiej, że Jego Świątobliwość raczy mnie przyjąć na audiencji pry-watnej 16 marca. Wielka to była i rzadka łaska, którą winienem był wzglę-dem monsignore Macchi. Zacząłem dzień od spowiedzi, abym z czystym

119. W oczekiwaniu na błogosławieństwo papieża, 1880

— 280 —

sumieniem raił przed namiestnikiem Chrystusa mógł stanąć. O jedenastej rano byłem u watykańskich podwoi, wziąłem był ze sobą poczciwego słu-żącego mego Adolfa – pomimo że nazwisko jego nie było wymienione na karcie introdukcyjnej, udało mi się uprosić, aby jego wpuszczono do sali ogólnej, gdzie Ojciec, przechadzając się, przemawia i błogosławi zebra-nym pielgrzymom. Zebranie było ogromne – znalazłem w wielkiej sali z [pięćset] osób oczekujących audiencji, zatrzymano mnie tam na chwilę, potem na mocy pozwolenia prywatnej audiencji przeprowadzono nas około trzydzieści osób, dzieląc familiami, do sali konsysterialnej. Przy mnie siedział sławny generał [Athanase] Charette63 i jakiś ksią-żę francuski, nieco [dalej] hr[abia] Władysław Broel[-]Plater64; było nas zatem dwóch Polaków. Szambelano-

63 Athanase Charles Marie de Charette (1832–1911), arystokrata, II baron La Con-trie. Początkowo służył jako pułkownik w armii Państwa Papieskiego; odznaczył się m.in. w bitwie pod Mentaną. Generał brygady armii francuskiej, w wojnie fran-cusko-pruskiej w latach 1870–1871. Od 1871 r. na emeryturze. Jeden z przywódców legitimistów, opowiadał się za odbudową monarchii pod rządami Burbonów; Charet-te de La Contrie (Athanase-Charles-Marie, baron de), w: R. Adolphe, Dictionnaire des parlementaires français (1789–1889), t. 2: Cay-Fes, Paris 1889, s. 24.

64 Władysław Ewaryst Broel-Plater (1808–1889), poseł na Sejm powstańczy w czasie powstania listopadowego, dzien-nikarz i polityk emigracyjny, założyciel

120. Generał Athanase de Charette

121. Władysław Ewaryst Broel-Plater

— 281 —

wie i wyżsi oficerowie gwardii papieskiej stanowili przyboczną służbę Ojca Świętego. Oprócz tego snuło się wielu dostojników Kościoła i najwyższej arystokracji rzymskiej przedstawiciele.

Pamiętam, że właśnie huk armaty [z zamku] św[iętego] Anioła, oznajmia-jący południe, dawał się słyszeć, gdy przyszła na mnie kolej podejścia ku progom sali tronowej. Tu spotkał mnie monsignor Macchi i podjął mnie klę-czącego, poprowadził na środek sali, gdzie według przepisów etykiety znowu uklęknąć musiałem i chwilę czekać, aż poprzednik od tronu nie odejdzie.

Ojciec Święty siedział na tronie pod baldachimem w końcu sali, zupełnie odosobniony, tak aby audiencja mogła pozostać sekretną. Z dwóch stron sali

Muzeum Polskiego w Rapperswilu; S. Kieniewicz, Władysław Plater, w: PSB, t. 26, s. 686–691.

122. Papież Leon XIII, 1892 (rys. Théobald Chatran)

— 282 —

stała rzędem gwardia papieska, ale wyznam, że ledwiem to wszystko wi-dział, tak silnie byłem wzruszony na widok przedstawiciela Chrystusa. Mon-signor Macchi, trzymając pod łokcie, podprowadził mnie na stopnie tronu i łaskawie przedstawił Ojcu Świętemu. Oblany łzami rozczulenia upadłem na kolana i z największym rozczuleniem stopę Ojca Świętego ucałowałem. Leon XIII na słowa monsignora Macchi „molio catholico Polacco”65 praw-dziwie po ojcowsku podniosł mnie i do piersi swoich przycisnął. Wówczas prosiłem, aby błogosławił krajowi memu, wszystkim moim i mnie samemu. Najłaskawiej to uczynił, dla każdego z osobna dodał: „Ayez la foi et de la confiance et du courrage, car avec celá on vaine toujours”66. Klęczałem u ko-lan Ojca Świętego, przedstawiając mu do benedykcji67 różne krzyże i świę-tości; ręki z mej głowy mi nie zdejmował, w oko się patrzał i łaskawie się uśmiechał, raz mi jeszcze błogosławiąc. Był to znak, że audiencja skończona, a monsignor Macchi drugą osobę do tronu podprowadzał. Tyłem się cofałem, ukląkłszy raz jeszcze na środku sali i przy drzwiach; salę tronową opuściłem, unosząc z sobą niezatarte na całe życie wrażenie i wspomnienie. Leon XIII wydał mi się nader schorowany i przezroczysty, jakby alabastrowej cery, ale wzrok jego błękitny, jasny, młody, głos donośny, nieco nosowy, dowodzą, że siły w nim jeszcze, Bogu dzięki, wielkie. Był cały w bieli – trzewiki miał aksamitne [barwy] purpurowej; skoro do dalszych sal na publiczną audiencję wychodzi, kładą mu kapelusz i płaszcz purpurowy. Widziałem je przygoto-wane w sali konsystorialnej.

Cały czas, który do Wielkiej Nocy zastawał, poświęciłem zwiedzaniu głównych rzymskich kościołów i prześlicznych galerii i zbiorów sztuki. Zbio-ry rzymskich i greckich posągów i marmurów w Watykanie, w Kapitolu i wil-lach rzymskich przechodzą wszelkie oczekiwanie i zawierają w sobie więcej skarbów starożytności niż reszta europejskich muzeów. Cóż bowiem geniusz ludzki stworzyć zdołał nad Appollona Belwederskiego, Laecena, torsu Herku-lesa, Perseusza i Gladiatorów Cannowy68, wenus Kapitolińskiej, całej plejady i rzymskich cezarów i rycerzy lub greckich filozofów, wreszcie rzymskich sarkofagów.

Pod koniec marca przypadł w Watykanie wielki publiczny konsystorz, na którym Ojciec Święty miał nadać kapelusze siedmiu świeżo mianowanym kardynałom. Pojechałem na tę ceremonię z ciotką [Marią Drucką] Lubecką.

65 Molio catholico Polacco (wł.) – modlący się Polak katolik.66 Ayez la foi et de la confiance et du bourrage, car avec celá on vaine toujours (franc.) –

Miejcie wiarę i zaufanie, wypełnijcie kielich dotąd próżny.67 Benedykcja (starop.) – błogosławieństwo.68 Właśc. Antonio Canova (1757–1822), słynny włoski rzeźbiarz epoki klasycyzmu.

— 283 —

W sali Regia przybrane w tron papieski były trybuny przy trzech ścianach – jedna dla dyplomacji, druga dla rzymskiej szlachty, a trzecia dla dam; męż-czyźni zaś mogli po całej sali krążyć, z czego korzystałem dla wybrania do-brego miejsca, z którego bym mógł widzieć tron papieski i cały szereg komnat i galerii, przez które miał przejść Ojciec Święty z całym orszakiem. Ojciec Święty, niesiony na wysokim krześle, wyglądał znużony i jakby upadający pod ciężarem wysokiej, trzykoronnej tiary złotolistnych kapłańskich ubiorów. Zasiadł na tronie i po krótkiej łacińskiej przemowie wkładał kapelusze ko-lejne uklękającym przed nim nowo mianowanym kardynałom i w twarz ich całował. Po tej ceremonii odniesiono Ojca Świętego tym samym porządkiem co poprzednio do wewnętrznych apartamentów, a kardynałowie poszli na na-bożeństwo do Kaplicy Sykstyńskiej.

123. Korytarz w Muzeum Watykańskim, 1860 (fot.)

— 284 —

Chciałem skorzystać z pobytu w Rzymie i poznać [Henryka] Siemiradz-kiego69 i [Franciszka] Krudowskiego70, dwóch mistrzów polskiej sztuki ma-larskiej. Łatwo mi to przyszło, mając list rekomendacyjny od szambelana Cy-priana Lachnickiego71. Krudowski wykańczał wówczas złożenie Chrystusa do grobu, obstalowane dla naszego cesarza, a miał na s[z]talugach kilka nowych pomysłów, a między innymi „Prometeusza” na sufit do Czerwonego Dworu72 hrabiego Benedykta Tyszkiewicza. Pracował mało, nieco ospale; le[d]wie wy-mogłem, żeby pokazał niektóre kartony. Znalazłem w nich kilka przecudnie pięknych szkiców, a między innymi studia do Madonny. Niesłychanie mi się podobała i stanęło na tym, że mnie Ją wymaluje prawie w naturalnych roz-miarach. Nieśmiało naznaczył mi za nią 3000 franków, co uważam za nader przystępną cenę.

W tydzień po tym poszedłem do [Henryka] Siemiradzkiego, który przed-stawiał typ wręcz przeciwny Krudowskiego. O ile ten ostatni ubogi, skromny i w swej sławie nieśmiały, o tyle pierwszy lubiący przepych, porywający za serca otwartością swego czarującego, wspaniałego, ale li tylko pogańskiego ducha i talentu. Poszedłem do niego z zamiarem, aby mi zrobił coś takiego, że potęga jego pędzla może też się zwrócić ku obrazom treści religijnej. Myśli nasze się spotkały, gdyż skorom go poprosił o wymalowanie dla mnie śmierci chrześcijanki, z całą okrasą i urokiem skromności, ale i wdzięku ciała kobie-ty, Siemiradzki z pośpiechem widocznego zadowolenia pokazał mi niewielki karton, na który myśl tą przed rokiem rzucił. Miał z tego zrobić kiedyś dużych rozmiarów obraz, mnie zaś zgodził [się] odstąpić karton po częściowym jego wykończeniu za 4000 franków.

69 Henryk Siemiradzki (1843–1902), studiował malarstwo w Petersburgu i Mona-chium oraz w Rzymie, gdzie mieszkał do końca życia. Czołowy przedstawiciel akademi-zmu w malarstwie polskim. Klasycyzm łączył z naturalizmem i teatralnym ujęciem scen z życia Greków i Rzymian. Zdobył międzynarodową sławę; J. Dużyk, Henryk Siemiradz-ki. Życie i twórczość, Wrocław 1984.

70 Franciszek Krudowski (1860–1945), studiował w wiedeńskiej akademii sztuk pięk-nych (1875–1880). Już jako wzięty malarz wyjechał na studia do Rzymu, gdzie przebywał do 1893 r. Od 1900 r. mieszkał na stałe w Krakowie. Malował przede wszystkim obrazy o tematyce religijnej, a także portrety, obrazy o tematyce mitologicznej; I. Trybowski, Krudowski Franciszek, w: PSB, t. 15, s. 388–389.

71 Cyprian Lachnicki (1824–1906), kolekcjoner, dyrektor Szkoły Rysunkowej i Mu-zeum w Warszawie, członek petersburskiego Towarzystwa Popierania Sztuk. Uprawiał też malarstwo pejzażowe; A. Ryszkiewicz, Lachnicki Cyprian, w: PSB, t. 16, s. 395–396.

72 Czerwony Dwór – miasto i rezydencja Tyszkiewiczów. Po pożarze w 1831 r. Bene-dykt Emanuel Tyszkiewicz przebudował zamek, zamieniając go w neogotycką rezydencję zbudowaną z czerwonej cegły. Pałac był otoczony parkiem z palmiarnią. Znajdowała się tu kolekcja zawierająca obrazy Leonarda da Vinci, Caravaggia, Rubensa i Andrei del Sarto.

— 285 —

Resztę pobytu mego w Rzymie spędziłem na zwiedzaniu szczegółowym najciekawszych kościołów. Nadszedł Wielki Tydzień; asystowałem przy wszystkich imponujących ceremoniach Wielkiej Środy, Czwartku, Piątku i Soboty. Opisu szczegółowego nie robię, ponieważ każdy z was zapewne nieraz będzie w Rzymie i sam najlepiej to wrażenie odczuje. W Niedzielę Wielkanocną dostąpiłem szczęścia, którego nad wszystkie pragnąłem, to jest asystowania Mszy Ojca Świętego w Kaplicy Sykstyń[s]kiej i komunikowania z Jego ręki. Są to chwile tak błogie, tak głęboko odczute, że trudno się o nich rozpisywać. We wtorek [po]świąteczny wyjechałem z Rzymu pod wrażeniem, że to ostatnie wspomnienie jest skarbem tak wielkim, że gdy się go posiada, pragnie się jak najwcześniej wrócić do domu. Na tym kończy się moja podróż do Włoch w 1882 [roku].

124. Franciszek Krudowski (fot. Jan Mieczkowski)

125. Henryk Siemiradzki (fot.)

ROZDZIAŁ VIII

Ostatnie lata życia

Między 1883 a 1887 rokiem

Całą pierwszą połowę tego roku spędziłem w domu, w lutym brat mój wyjechał z żoną do Włoch, zostawiając mej pieczy troje swych dzieci, któ-re udało mi się szczęśliwie do powrotu rodziców w czerwcu przetrzymać, nie wzywając ani razu doktora. Na święty Jerzy ruski zjechałem do Wier-cieliszek dla przejrzenia dwudziestoletniego kontraktu. Przesiedziałem tam dni dziesięć w starym, drewnianym, sięgającym [czasów] mojej babki do-mie, wśród ogrodu pozbawionego stron estetycznych, ale owianym wówczas balsamem rozpuszczających się drzew. Znalazłem w domku dostateczną do wygody ilość mebli, a do łez mnie rozczulił wiszący na ścianie zakopcony stary antokolski Pan Jezus, świadczący o nabożnym usposobieniu mej babki. Umieściłem go w sypialnym pokoju i poddałem się Jego błogosławieństwu i opiece w przeprowadzeniu trudnych interesów, jakie miałem przed sobą. Oprócz rachunków z panem Poweranckim musiałem zdać majątek nowym dzierżawcom i ukończyć ostatecznie od dwudziestu lat ciągnący się proces z wiercieliskimi włościanami.

Smutkiem dla nas się zaczął rok 1885 – straciliśmy naszego pasterza ks[ię-dza] biskupa wileńskiego Karola Hryniewieckiego1, zesłanego do Jarosła-wia, tam gdzie uprzednio przez lat[y] dwudziestu więziony był metropolita warszawski ks[iądz] biskup [Zygmunt Szczęsny] Feliński2. Przez całą zimę

1 Karol Hryniewiecki (1841–1929), biskup wileński w latach 1883–1889. Za prote-sty przeciw rusyfikacji został w 1885 r. aresztowany i zesłany do Jarosławia nad Wołgą, skąd został zwolniony w 1889 r. z zakazem powrotu do diecezji. Wyjechał do Rzymu; a od 1891 r. arcybiskup tytularny Perge, w Drugiej Rzeczypospolitej poseł na Sejm Litwy Środkowej; K. Krasowski, Biskupi katoliccy II Rzeczypospolitej. Słownik biograficzny, Poznań 1996, s. 97–98.

2 Zygmunt Szczęsny Feliński (1822–1895), profesor Akademii Duchownej w Peters-burgu, w latach 1862–1883 arcybiskup metropolita warszawski, w 1862 r. członek Rady Stanu Królestwa Polskiego, święty Kościoła katolickiego. Po wybuchu powstania stycz-niowego na znak protestu napisał list do cara, w którym wstawiał się za jego uczestnikami . Stało się to powodem dwudziestoletniego zesłania do Jarosławia nad Wołgą; M. Godlew-ski, Feliński Zygmunt Szczęsny, w: PSB, t. 6, s. 410–412.

— 288 —

i większą część wiosny miałem u siebie dwoje młodszych dzieci biednej mej siostry, co w ciężkim mym smutku po jej stracie, wielką było dla mnie pocie-chą. Starszą moją siostrzenicę Marysię oddano do sercanek w Pradze3, wów-czas pod zarządem wielce świątobliwej i światłej Matki Chłapowskiej4. Fra-nio zaś był w Kalksburgu5. Muszę wam opowiedzieć dziwne zdarzenie, które miało miejsce w Galicji, a z którym się łączy osobistość (może wam nieznana, chociaż spokrewniona) pani Natalii Dobrzańskiej z domu Wessel, rodzącej się z Rozalii Bisping, córki Piotra Bispinga z Hołowczyc, brata rodzonego mego dziada pana pułkownika, i Józefy hr[abiny] Kickiej, córki koniuszego wielkiego koronnego. Zaczynam opowiadanie, cofając się do połowy zeszłe-go wieku, czyli do czasów saskich. Otóż wiecie pewnie, że królewicz polski, a książę kurlandzki Karol6 żonaty był z Franciszką Krasińską7. Córka jej wy-szła za księcia sabaudzkiego8; [a po jego śmierci] osiadła w Austrii, a miano-wicie w Galicji. Księżniczka tego nazwiska, stara osiemdziesięcioletnia pan-na,9 znana była ze swego skąpstwa i gwałtowności charakteru. Miała w Galicji liczne dobra i chętnie tam przebywała. Sąsiadami jednego z jej folwarków byli Łukaszostwo Dobrzańscy, mieszkający w dobrach Krzyszkowice10, o 3 mile od Krakowa, gdzie mieli prześliczny ogród z prastarymi modrzewiami. Księżna [Maria] Montlèar, nie mając cienia w swym folwarku, chętnie przy-chodziła do Krzyszkowicz i spoczywała pod drzewami parku, tak się w nich lubując, że namówiła Dobrzańskiego do sprzedania jej tego klucza. Kuzynka moja nierada była kraj ten opuścić, toteż jak mogła ociągała się z wyjazdem, księżna zaś zaraz po kupnie Krzyszkowic do nich się przeniosła i czas jakiś z Dobrzańskimi mieszkała. Nareszcie trzeba się było zdecydować na wyjazd. Pani Natalia [Dobrzańska] raz jeszcze do ogrodu schodzi, raz jeszcze z pała-

3 Sercanki – Zgromadzenia Służebnic Najświętszego Serca Jezusowego założone w 1891 r.

4 Józefa Chłapowska (1837–1894), córka generała Dezyderego Chłapowskiego i An-toniny z Grudzińskich. Zakonnica, należąca do zgromadzenia sercanek.

5 Chodzi o prywatne katolickie Kollegium założone w 1853 r. w Kalksburgu pod Wiedniem w Dolnej Austrii.

6 Karol Krystian Wettyn (1733–1796), syn Augusta III, książę Kurlandii i Semigalii w latach 1759–1763.

7 Franciszka Wettyn z Krasińskich (1743–1796), córka Stanisława i Anieli z Hunmiec-kich. Od 1860 r. żona Karola Krystiana, księcia kurlandzkiego.

8 Maria Krystyna Wettyn (1779–1851), córka Karola Krystiana i Franciszki Krasiń-skiej. Żona Karola Emanuela, księcia Carignano z bocznej linii dynastii saubadzkiej, matka króla Sardynii Karola Alberta Sabaudzkiego. Po śmierci pierwszego męża wyszła ponownie za mąż w 1816 r. za Julesa Maximiliena Thibaut księcia de Montléart.

9 Chodzi o młodszą siostrę Julesa Maximiliena Thibaut księcia de Montléart – Marię.10 Autor używał formy Krzyżkowice.

— 289 —

cykiem się żegna, wtem wspomina urywek z poezji Raymonda11 i ołówkiem na ścianie zewnętrznej pałacu te słowa kreśli:

„Żegnam cię, żegnam domie ty mój drogiWychodzę nieboga na rozstajne drogiChoćby mi najwyższy szczęścia los był danyNie wrócę już więcej w twoje ciche ściany”.Księżna Montlèar, opatrując nową siedzibę, napis ten spostrzegła, a wzru-

szona tym objawem uczucia i przywiązania, nie pozwoliła przez cały ciąg swego szesnastoletniego pobytu w Krzyszkowicach zatrzeć ten napis i w te-stamancie zapisała całe Krzyszkowice mej kuzynce pani Natalii, już wówczas wdowie, dopisawszy pod dawniejszym czterowierszem następujący wiersz:

„Choć ci szczęścia żaden los nie został danyPowrócisz ty przecie w owe ciche ściany”.Muszę też zapisać w tegorocznych wspomnieniach śmierć najdroższego

wuja i opiekuna naszego ś[więtej] p[amięci] Kazimierza Twardowskiego, zmarłego z ataku podagry w Weleśnicy 25 marca. Zrodzony w 1813 roku z Józefa Twardowskiego, rektora Uniwersytetu Wileńskiego12, i z Teofili Mi-kulskiej. Przeszedł za młodu mitawskie liceum i szkołę podchorążych w Pe-tersburgu. Wstąpił potem do gwardii, a gdy cesarz Mikołaj powoływał wolon-tariuszów do Kaukazu, wuj Kazimierz kilka lat jako wyższy oficer chwalebnie tam przesłużył. Wróciwszy do kraju, w 1844 roku ożenił się z ciotką moją Michaliną Wołłowiczówną i osiadł w Weleśnicy. Od 1860 do 1862 [roku] na-leżał w Mińsku do komisji dla uregulowania spraw włościańskich i okazał niepospolitą znajomość stosunków naszych krajowych, przeważnie na działa-nia komisji wpływających. Rok 1863, z tak strasznymi i smutnymi skutkami nieoględności naszej, wstrząsnął całym jestestwem wuja. Odtąd zamknął się w najciaśniejszym kółku domowym i można powiedzieć, że od razu jakby

11 Raymond-Gagnabé Pierre Joseph de (1867–1938), poeta francuski. 12 Józef Twardowski (1786–1840), syn generała-majora Piotra i Felicji z Ordów.

Ukończył Uniwersytet Wileński, gdzie studiował matematykę, a w 1807 r. otrzymał sto-pień doktora filozofii. Przy poparciu Adama Jerzego Czartoryskiego został wizytatorem szkół w guberni mińskiej (1820–1826), a następnie od 1822 r. profesorem matematyki Uniwersytetu Wileńskiego. W latach 1826–1832 był rektorem tej uczelni. W tym czasie odbywał się proces Filaretów. Aresztowany przez władze rosyjskie, zrezygnował z funkcji. Właściciel Weleśnicy i Chołożyna koło Pińska, które w tym czasie zasłynęły z wzorowej gospodarki. W swych dobrach założył szkołę dla chłopów. Marszałek powiatu pińskiego. Od 1812 r. mąż Teofili z Mikulskich, z którą miał dwóch synów: Kazimierza (1813–1885) i Piotra, oraz córkę Stefanię (1830–1880), żonę Tadeusza Jundziłła (1842–1874); L. Tur, Uniwersytet Wileński i jego znaczenie, Lwów 1903, s. 89; Proces Filaretów w Wilnie: dokumenta urzędowe z „Teki” rektora Twardowskiego, oprac. J. Bieliński, Kraków 1889, s. 172–179.

— 290 —

o ćwierć wieku postarzał. Powszechnie szanowany, pomimo srogiego i czasa-mi szorstkiego z ludźmi obejścia, licznych miał przyjaciół i wielbicieli, bo też to była dusza na wskroś kryształowa, czysta, umysł rzadkiego polotu, serce prawdziwie polskiego nastroju, w gościnności się lubujące, na pomoc ludz-kości zawsze gotowe, do rady pierwszy, w pomocy szczodry. Był on wielkiej wagi społeczeństwa naszego ogniwem, na jakich nam najbardziej nie staje, toteż nieodżałowana go szkoda.

Tego roku tak straszne mieliśmy upały, że plony polne zupełnie były znisz-czone; znaleziono na polu gniazdo skowronków zupełnie od słońca upieczo-nych, a świece w pałacowej kaplicy od gorąca tak zmiękły, że się w duchę pochyliły. Przytaczam to wszystko jako fakta dotychczas niebywałe. Latem 1886 [roku] jeździłem na kurację do Karlrsbadu, gdzie kupiłem piękny obraz Brandta13. Podczas wakacji miałem radość zebrać całą naszą rodzinę strub-nicką i broszkowską, z dodatkiem młodych alumnów, których wychowywa-łem w seminarium. Dla większej zabawy dziecinnej zapraszałem w czterych seriach sąsiedzkie dzieci z rodzicami i cała ta mała zgraja, upojona świeżym powietrzem, zabawami w ogrodzie, pływaniem po stawie i różnymi sprowa-dzonymi przysmakami, swobodnie hulała i rozkosznie się bawiła. Daj Boże, abym jak najczęściej mógł pod dachem moim zbierać to, co mi najdroższego z tylu ukochanych osób pozostało.

Wspomnienie o ciotkach Natalii Kickiej i Michalinie Twardowskiej (1888)

Pamiętny [dla] mnie będzie ten rok dwoma bolesnymi stratami. W marcu [1888 roku] zmarła mi ciotka Natalia Kicka, a w sierpniu zgasła ciotka Mi-chalina Twardowska. Ciotka Kicka zostawiła mi na mocy testamentu wiele drogocennych, rodzinnych i historycznych pamiątek. Urodziła się w Wilnie w 1806 r[oku] z Piotra Bispinga, marszałka wołkowyskiego, i hr[abiny] Józe-fy Kickiej, córki Onufrego Kickiego, wielkiego koniuszego koronnego i wo-jewedy. Najstaranniej przez rodziców wychowana, pierwszą swą młodość na wsi w Hołowczycach przebyła. Zamieszkała potem w Warszawie przy swej babce koniuszynie Kickiej i od niej w 1831 r[oku] w lutym wyszła za mąż za

13 Józef Brandt (1841–1915), studiował malarstwo w Paryżu (1858–1860) i Mona-chium. Od 1875 r. prowadził prywatną szkołę malarską, stając się przywódcą tzw. mona-chijskiej szkoły malarstwa polskiego. Tworzył głównie obrazy rodzajowo-batalistyczne i historyczne o tematyce związanej z walkami kozackimi, tatarskimi i wojnami szwedzki-mi w XVII w.; W. Husarski, Brandt Józef, w: PSB, t. 2, s. 388–391.

— 291 —

rodzonego swego wuja hr[abiego] Ludwika Kickiego, który w kilka miesięcy potem jako jenerał wojsk polskich zginął bohaterską śmiercią na ostrołęckich polach. W tym sa-mym roku urodziła się ciotce pogro-bowa córka Ludwika, którą w dwa-dzieścia lat później w Warszawie straciła.

Resztę swego długiego żywo-ta spędziła latem w ukochanym swym Jaszczowie nad Wieprzem, zimą zaś w Warszawie, Dreźnie lub w Paryżu, gdzie wielkie i roz-gałęzione miała stosunki w świecie artystycznym, a członkami dawnej emigracji polskiej chętnie się ota-czała. Piękna jak posąg starożyt-ny, odznaczała się zaletami duszy, umysłu i serca. Będąc wychowani-cą Puław, najświetniejsze ich czasy pamiętała i duchem się ich przejęła. Wykształcenie posiadała głębokie, zwłaszcza całkiem niezwyczajne co się tyczy historii polskiej, serce przy tym gorące, gwałtowne, pełne żaru dla wszystkiego, co ojczystą przeszłość przypominało, w której żyła zatopiona, otoczona zbiorami numizmatów, portretów rodzin-nych, wspomnieniami rycerskiego zawodu jej męża, którego pamięć ubóstwiała. O jenerale też, o bitwie pod Grochowem, o jego w niej ak-cji mówiła najchętniej, z zapałem godnej księżnej generałowej i jej córek. Przed kilku tygodniami jeszcze, leżąc na kanapie przed obrazem, na którym najwierniej kazała była odmalować słynny atak Kickiego w Olszynce, opowiadała epizody z tej bitwy, na którą patrzyła z tarasu pałacu Tarnowskich w Warszawie przez lunetę, wraz z księciem Adamem [Jerzym] Czartoryskim.

126. Natalia Kicka z Bispingów w młodo-ści i u schyłku życia

— 292 —

Po nią był posłał, wiedząc, że mąż się bije, on tłumaczył przebieg bitwy i po-cieszał zatrwożony młodą kobietę. Gdy się od niej wychodziło, czuło się pod-niesionym na duchu.

Obok kultu dawnej Polski miała też kult drugi – dla Kościoła katolickiego, dla Rzymu. Ta[m] zawsze patrzyła z nadzieją, tam słała piękny dar własnego pędzla dla Piusa IX, tam i narodowe zbawienie widziała. Ta siostrzenica pięk-nej Teresy Kickiej14 i księżnej Sułkowskiej15, miała w sobie wszystkie przy-mioty ciała pierwszej, a wiele zalet duszy drugiej. W sercu krewnych i tych, co mieli szczęście znać ją dobrze i zbliżyć się do niej, zostawił[a] wspomnie-nie niezatarte – Polki żarliwej i matrony z wielkiego świata, z czasów które już do historii należą.

Jakże odmienny typ od jenerałowej Kickiej przedstawia Michalina z Woł-łowiczów Twardowska, siostra mojej matki, moja ukochana ciotka. W tej to cichej, świętej, obowiązkom żony i matki poświęconej kobiety, lecz wielkiej przed Bogiem i w ludzkim uznaniu, w szacunku, powadze w niczym pierwszej nie ustępująca. Całe życie spędziła przy boku męża, na[d] wszystko go miłu-jąc; tak mu poddaną była, że raz na zawsze zaparła się swej woli i inicjatywy, widząc w swym dozgonnym towarzyszu wszelkie zalety. Jakie tylko miała grosiwo, a Bogu tylko wiadomo, z jakim o sobie zapomnieniu, poświęcała nędzy, miłując w niej Chrystusa. Ona po śmierci mojej matki przygarnęła moją siostrę i jak córkę pokochała, i przez dwanaście lat wychowywała. Niezmiernej była dla mnie dobroci, żal mi jej bolesny; ze śmiercią wuja Twardowskiego straciłem opiekuna, doradcę i tą wyższą istotę, jakby bodziec w życiu i to oko, przed którym zdać trzeba rachunek ze swych działań i usposobień; tracąc ciot-kę, przypadło mi na zawsze najczulsze matki uściśnienie i ta błoga pieszczota, której wspomnienie w najtwardszym nawet sercu łzę rozczulenia wyciśnie.

Między 1889 a 1892 rokiem

Spędziłem zimę w domu, otoczony synowcami, przy których jest nauczy-cielka miss Minnie O’Kaeeffe, gorliwa Irlandka, i pan Centnarowicz, pro-fesor szkół warszawskich, przyzwoity, wytrawny w swym zawodzie, lecz

14 Teresa Kicka (1780–1861), córka Onufrego (1750–1818) i Józefy Martyny z Szy-dłowskich (1754–1833).

15 Ewa Sułkowska z Kickich (1786–1824), córka Onufrego (1750–1818) i Józefy Martyny z Szydłowskich (1754–1833), od 1807 r. żona Antoniego Pawła Sułkowskiego (1785–1836), III ordynata na Rydzynie.

— 293 —

gadatliwy do znużenia. Mój brat wrócił z Mentony w maju nieco silniejszy i zdrowszy, a tak do go-spodarstwa stęskniony, że skoro w swym elemencie się znalazł, jął się go namiętnie i lata jednego prze-prowadził połowę irygacji łąk strub-nickich, o czym od dawna marzył, wzniósł przepyszny budynek w Dy-lewszczyźnie dla koni folwarcznych i źrebiąt, słomy i siana. Wymuro-wał tamże sklep dla mleczywa, a na Lisowszczyźnie stworzył prawie nowy folwark, oborę na trzydzieści krów, domy dla pastucha i strażnika, a wkrótce ma tam stanąć i stodoła.

Dla mnie jako gospodarza był to rok nieszczególny; straszne burze zmiotły awuls16 w Wiercieliszkach, a nawiedziły massalańskie pola. Tego lata straciłem najzacniejszego kochanego Borkowskiego, który całe ży-cie spędził w naszej rodzinie i był najwierniejszym sługą i przyjacielem. Był synem marszałka dworu mego dziada pana pułkownika i kawiarki Anulki, wielkiej faworyty mojej prababki. Urodził się Michał Borkowski w Strub-nicy [w] 1814 roku. Szkoły kosztem mego dziada przeszedł w Żyrowicach u bazylianów i w Świsłoczy, gdzie kolegował z synami pierwszych naszych powiatowych rodzin. Wrodzony zdrowy rozsądek, ogłada, od dzieciństwa na dworze mego dziada powzięta, zresztą takt i grzeczność w obejściu z ludźmi czyniły, że Borkowski był zawsze swobodny, przyzwoity i lubiany przez całą moją rodzinę. Dobroć jego serca, czystość jego duszy [–] żadnym niskim pod-łym uczuciem nigdy [się] nie skalał [–] odbijały się na jego twarzy, najczęściej uśmiechniętej. Mój dziad, pasjami lubiąc ojca Borkowskiego, którego używał do spławu, czyli do handlu zbożem w Królewcu, gdy mu ten obumarł, całe swe zaufanie na syna przelał i siedemnastoletniego młodzieńca do Królew-ca z wicinami pełnymi zboża wysłał – było to w roku 1832. Młody Michał tak umiejętnie i akuratnie z zadania się wywiązał, że rokrocznie przez dwa-dzieścia dwa lata go spełniając, zasłużył na ogólne uznanie i zaufanie, tak że nieraz i inni obywatele swe wiciny mu powierzali i jednej wiosny prowadził

16 Awuls – folwark.

127. Michał Borkowski (fot. na nagrobku w Ejsmontach Wielkich)

— 294 —

ich Borkowski dwanaście; na każdej było ze 14 000 pudów zboża. Wiel-ki zatem obrót pieniężny i niemała odpowiedzialność, lecz zawsze jak najskrupulatniej i jak najlepiej się z zadania wywiązywał. Borkowski poznał w Królewcu rodzinę Spiry-dowiczów, dawniej polską, obecnie zniemczałą, mających małą fabry-kę waty. Pokochał młodą Karolinę Spirydowicz i z nią się w 1849 roku ożenił. Poczciwa, pracowita, skrzęt-na kobieta, wielką swą oszczęd-nością i posagiem doszła do naby-cia folwarku Rodziewicze, gdzie w 1867 roku też umarła. Po śmierci ciotki mej jenerałowej Swieczyn mój dziad jako opiekun mego ma-łoletniego brata Aleksandra osadził Borkowskiego w Werejkach jako głównego administratora – sprawiał

ten urząd do 1866 roku, potem parę lat mieszkał w Rodziewiczach, nareszcie gdy zostałem ordynatem massalańskim, wezwałem go na głównego admini-stratora Massalan, gdzie ten prawdziwy i najprzywiązańszy przyjaciel naszej rodziny zamieszkał aż do śmierci, to jest do 1891 roku.

Miałem w maju 1891 roku odwiedziny gubernatora grodzieńskiego Dymi-tra Mikołajewicza Batiuszkowa17; był u mnie na obiedzie i kilka godzin spę-dził, rozkoszując się pięknym majowym widokiem Massalan, całych kwie-ciem już ubarwionych. Grzeczny, miły to staruszek, członek starego ruskiego rodu, co w obcowaniu daje się odczuć.

Dziwny los miotał nami całe lato. Przez dwa miesiące w codziennej byli-śmy obawie o życie mej bratowej, a waszej drogiej matki, śmiertelnie zapadłej na ulcerus perferans18 w górnym żołądku. Była chwila bliska konania. Czte-

17 Dymitr Nikołajewicz Batiuszkow (1828–1909), ukończył matematykę i fizykę na uniwersytecie w Moskwie (1849). Obrał karierę urzędniczą. Od 1872 r. radca, od 1876 r. rzeczywisty radca stanu, od 1889 r. tajny radca. Był gubernatorem podolskim (1882–1884), jekaterynosławskim (1884–1890) i grodzieńskim (1890–1899). Odznaczany wie-lokrotnie, m.in. Orderem św. Włodzimierza II klasy; Альманах современных русских государственных деятелей, Санкт-Петербург 1897, s. 632.

18 Ulcerus preferans, właśc. Ulcer preferans (łac.) – choroba żołądka.

128. Dymitr Nikołajewicz Batiuszkow (fot.)

— 295 —

rech doktorów nad nią czuwało. Cudem wróconą nam została; ona, co tak potrzebną jest dla szczęścia męża i dzieci. Podczas tych naszych niepokojów przeliczne rodzinne grono w Massalanach się zebrało i przez miesiąc prawie u mnie gościło. Przyjechała z Krakowa moja kuzynka Natalia z Wess[e]lów Dobrzańska z córkami Różą i Marią – kuzynka Stefania Szyrmina z dwoma córkami, mój szwagier z dziećmi, Konstanty19 i Henryk20 Skirmunt, Włady-sław Pusłowski21, Gabriela O’Brien de Lacy22, Kazimierz Dziekoński23 i t[ak] d[alej] – toteż gwarno i wesoło było w Massalanach, pogoda służyła, codzien-ne były spacery powozami lub pływanie po jeziorze batem,24 całym w kwiaty i zielem ubranym, co przy dźwięku chóralnych śpiewów młodzieży śliczny widok sprawiało. W tym roku kończyłem też lewy pawilon, który wiele dodał wygody do pomieszczenia coraz liczniejszej bywającej u nas rodziny.

W kwietniu 1892 roku odwiedziłem Pińszczyznę, czyli ukochaną, pełną najdroższych wspomnień Weleśnicę i Mołodów – gdzie zastałem całą rodzinę Skirmuntów w komplecie; byłem też w Opolu u pana Jelskiego i na Brześć, Augustówek [O’Brien] de Lacych do domu wróciłem. W czerwcu, czując nie-zbędną potrzebę Karlsbadu, wybrałem się na daleką wycieczkę. Mając od-wiedzić po drodze kilka krewnych mi domów, zacząłem od Chrząstowa Ro-drygów Potockich, gdziem trafił na obchód ich srebrnego wesela. Zebrało się

19 Konstanty Skirmunt (1866–1949), syn Henryka, i Marii z Twardowskich, brat Hen-ryka. Ukończył gimnazjum i studia prawnicze w Petersburgu (1887). W latach 1889–1909 zarządzał rodzinnym Mołodowem. Członek rosyjskiej Rady Państwa (1909–1917). Czło-nek Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu (1917–1918). Poseł Rzeczypospolitej w Rzymie (1919–1921), minister spraw zagranicznych (1921–1922), poseł i ambasador w Londynie (1922–1934); M. Nowak-Kiełbikowa, Skirmunt Konstanty, w: PSB, t. 38 s. 178.

20 Henryk Skirmunt (1868–1939), syn Henryka (1835–1916) i Marii z Twardowskich, brat Konstantego. Ukończył gimnazjum w Libawie. Odbył studia muzyczne w Petersbur-gu i Paryżu. Kompozytor oper, m.in. „Pan Wołodyjowski” (1902), „Powracająca baśń” (1909), a także autor poezji; Z. Dernałowicz, Skirmunt Henryk, w: PSB, t. 38 s. 175–177.

21 Władysław Pusłowski (1871–1964), syn Franciszka (1847–1964) i Leontyny z Włodków. Ziemianin, dziedzic Albertyna wraz z rozległymi majątkami (28 130 ha). Członek Komitetu Obrony Kresów (1918–1920). Podczas wojny polsko-bolszewickiej odegrał znaczącą rolę w załatwieniu dostaw broni z Wielkiej Brytanii. Dobroczyńca i sympatyk jezuitów. Po wybuchu II wojny światowej znalazł się w Paryżu, gdzie miesz-kał do śmierci; A. Szklarska-Lohmannowa, Pusłowski Władysław, PSB, t. 29, s. 422–423.

22 Gabriela O’Brien de Lacy z Radowickich, córka Aleksandra i Anieli. Od 1880 r. żona Aleksandra.

23 Kazimierz Dziekoński, syn Józefa i Anny z Bychowców, od 1883 r. właściciel dóbr Mohylowce, które odziedziczył po generale Stanisławie Bychowcu, którego był bratem ciotecznym.

24 Bat (franc. bateau) – dawniej duża, drewniana łódź.

— 296 —

niemało osób, choć nikogo nie proszono; przybyli Platerowie z Belmontów; pierwszy raz widziałem siostrzenicę25 moją – Elżbietę Platerową26, zamężną, i poznałem jej męża Feliksa27. Spędziwszy najmilszych kilka dni u Marysi28 [i] w Radoszewicy u Elizy Ostrowskiej29, ruszyłem do Krakowa dla odwie-dzenia Dobrzańskich.

Skorzystałem z pobytu w Krakowie, by nabyć akwarelę [Juliana] Fałata30 i obstalować u Juliusza Kossaka31 dwie akwarele, z myślą o których dawno się nosiłem. W parę miesięcy potem przepysznie mi je wykonał, bo też udając się o nie do Kossaka, lepiej trafić nie mogłem. Stary nasz ten twórca narodo-wych akwarel, a jako taki przez nikogo dotąd nieprześcignięty, rozpalił twór-czą swą imaginację, gdym mu opisywał, co mieć pragnę, mianowicie dziada mego Adama Bispinga, na czele własnym sumptem utworzonego 20. pułku litewskiej piechoty w 1812 r[oku] i tego samego na czele swego polowania, które z całym staropolskim przyborem sieci, psów i sokołów było może ostat-nim w swym rodzaju na Litwie. Dostarczyłem Kossakowi rozmaitych foto-grafii i szczegółów o moim dziadku, o sługach, którzy go otaczali, o koniach i psach, których używał. I genialny ten malarz prześcignął się w tym, co dla mnie stworzył. Byłem też na Wawelu na mszy kardynała Dunajewskiego32 .

Trzy tygodnie spędzone w Karlsbadzie zwykłym przeszły trybem, tylko zbyt liczni znajomi kurację mi trochę popsuli. Cały sierpień podejmowałem u siebie licznie zebraną rodzinę, przeszło [dwadzieścia] osób, a to wszystko młodych hulało jak mogło – zbiór zeszłoroczny Dobrzańskich, Skirmuntów,

25 Autor używa terminu „siostrzenica” w odniesieniu nie tylko do dzieci swej siostry, ale także dalszych krewniaczek. W tym przypadku Elżbieta Broel-Plater była córką Celi-ny, siostry Kamila Bispinga, a więc siostrą cioteczną Jana Bispinga.

26 Elżbieta Broel-Plater z Potockich (1874–1960), córka Rodryga i Marii z Niezaby-towskich, od 1891 r. żona Feliksa.

27 Feliks Witold Broel-Plater (1849–1924), syn Wilhelma Ignacego (1791–1854) i Ida-lii z Sobańskich, ziemianin, właściciel majątku Belmont. Mąż Elżbiety z Potockich, dzieci nie mieli; Nekrolog, „Kurier Warszawski” R. 104, 1924, nr 175, s. 281.

28 Chodzi o Marię Potocką z Niezabytowskich.29 Chodzi o Elżbietę Ostrowską z Niezabytowskich.30 Julian Fałat (1853–1929), malarz, jeden z najwybitniejszych polskich akwarelistów,

przedstawiciel realizmu i impresjonistycznego pejzażu; w latach 1895–1909 rektor Aka-demii Sztuk Pięknych w Krakowie; H. Blumówna, Fałat Julian, w: PSB, t. 6, s. 366–367.

31 Juliusz Kossak (1824–1899), malarz, rysownik i ilustrator. Specjalizował się w ma-larstwie historycznym i batalistycznym; ulubionym tematem jego obrazów były konie; A. Ryszkiewicz, Kossak Fortunat Juliusz, w: PSB, t. 14, s. 244–246.

32 Albin Dunajewski (1817–1894), biskup rzymskokatolicki, biskup diecezjalny krakowski w latach 1879–1894, kardynał prezbiter od 1890 r.; T. Glemma, M. Tyrowicz, Dunajewski Albin, w: PSB, t. 5, s. 462–465.

— 297 —

Sieheniów, Teresy Włodek, Buynów, Lodiego Pusłowskiego33, Henryka Po-tockiego34, Karola Niezabytowskiego35, a do tego prawie codziennie kontyn-gent sąsiedzki; wakacje zeszły tak miło i dobrze, że Massalany nie pamiętały dotąd takiej serii zabaw. We wrześniu wszystko się rozjechało, a ja podążyłem do Sworotwy i Sienieżyc, o których już nieraz wam wspominałem, nie licząc kilku małych, niezbędnych wycieczek. Resztę roku spędziłem w domu, poże-gnawszy was, moje drogie dzieci, przed waszą daleką podróżą do Mentony, gdzie wasi rodzice czwartą zimę spędzali. Miałem w jesieni tego roku nie-wypowiedzianie miłą sercu memu ceremonię trzech prymicji, które odbyły się w tutejszej kaplicy pałacowej. Odbyli je trzej świeżo wyświęceni kapłani przeze mnie wychowani: ks[ięża] Nikodem Tarasowicz, Romuald Jabłoński36 i Antoni Dalnikiewicz. Zaprosiłem na tą rzadką na wsi ceremonię religijną dużo sąsiadów, a dworscy licznie się zebrali; słowem, przystępowało dziennie kilka osób do komunii świętej, a przeszło pięćdziesiąt do błogosławieństwa prymicjantów. W 1892 roku osiem kapłanów wyszły z moich pupilów, u stóp ołtarzy do służby Bożej już staje; abym aż do śmierci mógł na tej chrześcijań-skiej niwie pracować.

Tu się kończą pamiętniki p[ana] Jana Ordynata Bispinga, który w parę ty-godni po napisaniu tych słów życie zakończył po kilkudniowej, gwałtownej i złośliwej influenzy.

BOŻE ŚWIEĆ NAD JEGO DUSZĄ

Pamiętniki Jana Ordynata Bispinga przepisane przezMarię z Zamoyskich Janową Ordynatową Bisping37

33 Chodzi o Władysława Pusłowskiego.34 Henryk Potocki (1868–1958), syn Rodryga i Marii z Niezabytowskich. Ziemianin,

właściciel dóbr koniecpolskich i chrząstowskich, a od 1923 r. także maluszyńskich. Mąż Julii z Branickich.

35 Karol Niezabytowski (1865–1952), syn Konstantego (ok. 1820–?) i Celestyny z Ka-mieńskich. Ziemianin, właściciel dóbr Bacewicze na Mińszczyźnie. Członek rosyjskiej Rady Państwa. W latach 1928–1930 senator Rzeczypospolitej Polskiej.

36 Romuald Jabłoński, ksiądz, proboszcz parafii w Krynkach w latach 1890–1902.37 Maria Bisping z Zamoyskich (1887–1961), córka Andrzeja (1852–1927) i Marii

z Bourbonów (1856–1941), od 1912 r. żona IV ordynata massalańskiego Jana Kamila (1880–1941), syna Józefa i Heleny z Hołyńskich.

— 298 —

dla Elżbiety z Bispingów38 i Michała Stanisława [z] hr[abiów] Korwin-Kos-sakowskich39 w 25-letnią rocznicę Ich ślubu.Lipiec 1934 rok.

Z egzemplarza Elżbiety i Michała hr. Kossakowskich sporządzono trzy odpisy maszynowe dla: Józefa Bispinga40, Krzysztofa Bispinga41 i Ludwika Buyno42 .

38 Elżbieta Kossakowska z Bispingów (1882–1975), córka Józefa i Heleny z Hołyń-skich, od 1909 r. żona Michała Stanisława Kossakowskiego.

39 Michał Stanisław Kossakowski (1883–1962), syn Stanisława Kazimierza (1837–1905) i Michaliny z Zaleskich (1855–1890), ziemianin, właściciel dóbr Nidoki.

40 Krzysztof Bisping (1913–1990), syn IV ordynata massalańskiego Jana (1880–1939) i Marii z Zamoyskich, wnuk III ordynata Józefa.

41 Józef Bisping (1914–2001), syn senatora Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej Kazi-mierza (1887–1941) i Marii ze Światopełk-Czetwertyńskich (1891–1980).

42 Ludwik Tadeusz Buyno (1904–1943), syn Franciszka, od 1940 r. mąż Anny z Bi-spingów, córki Kazimierza (1887–1941); rozstrzelany jako więzień Pawiaka.

Aneksy

1. Dłuższe partie pamiętnika napisane w języku francuskim

A. FRAGMENT 1 (S. 140–142)

L’année 1878C’est une année marquante dans ma vie que j’ai à vous raconter mes chers neveux,

une année d’épreuves, d’émancipations définitives, de pertes sensibles, de fortes émo-tions, de grands espoirs, année qui m’a fait vieillir de dix ans.

Le jour du Nouvel An, nous eûmes peu de monde, quelques voisins et puis Ma-dame Ołdakowska, toujours aussi rieuse et toujours dans les bonnes grâces de ma tante. Entre le premier et le six, ce ne futent que préparatifs des noces de la fille de Borkowski qui devait épouser Broszka, un notaire de Wołkowski. La cérémonie eut lieu à Eysmonty, le soir, avec un splendide éclairage de toute l’église, tapis, toilettes élégantes et tout l’attirail d’un cortège approprié à la circonstance. Malgré un froid ri-goureux, je me décidais avec Joseph d’aller fêter le jeune couple à Rodziewice, sous le toit hospitalier de notre brave et vieux serviteur. On dansa toute la nuit en nombreuse compagnie et mon frère fût le héros des délassements choréographiques.

La réception fut parfaite, Borkowski fit sauter le bouchon de maintes bouteilles et saigna sa pêche à blanc. Le trousseau de sa fille compta 2 000 roubles. Dix jours après que sa mère mourût, à Rodziewice, elle avait été «Kawiarka» chez mon filleul de Konna. Quelle similitude et quel exemple des destinnées de deux générations. Le lendemain, Joseph partait pour Strubnica. A dîner, nous remarquâmes chez la Tante un changement extraordinaire d’humeur et de visage. Elle se plaignait d’un violent rhume et de frissons. Lundi et mardi ce fut encore pire, Angélique Radowicka vint nous voir ce jour-là, la Tante ne lui adressa presque pas la parole et vers le soir avoua être vaincue par la fatigue, symptôme extraordinaire chez Elle. Le lendemain, une toux affreuse, de la fièvre et une grande flaiblesse. Mercredi à midi, elle cracha du sang et cela dura ainsi jusqu’au lendemain, voyant ce signe alarmant, je pris sur moi d’envoyer chercher le docteur Sibleff que la Tante aimait beaucoup. La nuit, la fièvre fut très forte et la malade demanda à plusieurs reprise qu’on envoya chercher le mé-decin. Jeudi à dix heure du matin, Sibleff arriva de Grodna et déclara que c’était une inflammation des poumons, que les forces lui manquaient pour expectorer les glaires, l’état était très grave vu l’âge de la malade. Vous comprenez, mes chers neveux, com-bien je fus atteré par cette déclaration, mais me rappelant la première maladie de ce genre que ma Tante avait eu en 1871 et ayant une fois aveugle dans sa santé de fer, je n’admettais pas une catastrophe aussi imminente. La journée se passa à observer la marche de la maladie. La fièvre était forte, la toux avait presque cessée, plus de sang ni glaire. L’esprit lucide et inquiet commençait à faiblir. Une heure de comptes pour régler un achat de rubans chez Dwerka, à six heure, ma pauvre Tante mue comme par un ressort se leva de son fauteuil et alla chercher dans une armoire des fleurs pour or-ner un chapeau. Ce fut navrant car elle s’affaissa sur elle-même et Mlle Léontine aidée par une femme de chambre durent la ramener dans son lit. Elle tomba dessus essouflée et je puis dire qu’à dater de ce moment l’agonie commença. Sibleff me déclara que les

— 302 —

heures étaient comptées, j’envoyais chercher le prêtre et Joseph. Nous nous mîmes à prier, la malade répondait à la litanie de la Sainte Vierge, vers le milieu de la prière sa parole s’embarassa, je lui présenta une image de la Sainte Vierge qu’elle avait depuis son enfance. Elle la pressa longtemps sur ses lèvres et se signa. Ses dernières paroles fuernt à Mlle Léontine «siostra moja w cerni, widzę ją». Elle ne paraissait pas souffrir et la vie s’envolait de ce corps usé par l’âge, mais non par la maladie. Le curé n’arriva qu’à 11h et n’eut que le temps d’administrer le sacrement de l’Extême Onction. Ma pauvre Tante respirait déjà à peine et à 11h30 tout fut fini.

J’eu la consolation de Lui avoir tenu le cierge et d’avoir rempli jusqu’au bout mon devoir auprès de la bienfaitrice de ma famille en lui fermant les yeux. A ce moment suprême, j’arrosais sa main raidie par la mort vinrent d’un cœur attendri et reconnais-sant. La nuit se passa en apprêts de la suprême horreur d’une maison mortuaire : je fis déposer le corps dans la chapelle du château et jamais je n’oublierais l’expression sereine et grandiose de ce visage centenaire. Je fis dire des Messes pendant les cinq jours que le corps fut exposé. Les télégrammes expédiés dans toutes les directions m’amenèrent bientôt mon frère avec Joseph Twardowski, monsieur Szyrma, le prince Stanislas Czetwertyński qui était exécuteur testamentaire, Mr Pierre O’Brien de Lacy comme représentant de la loi, Mr Sasulicz avec tout l’attirail de droit et la police. J’ai dû passé par les cruelles épreuves de formalités exigées dans un cas pareil par les lois et les usages, les scellés furent apposés sur les objets personnels de ma Tante. Mon frère remplissant la volonté de la Défunte parti pour Varsovie chercher le cercueil. Le 16, tout fut prêt et vers le soir ma pauvre Tante quitta à jamais cette Maison de Massa-lany qu’elle aimait tant et qu’elle avait habité pendant 60 ans. Le cortège funèbre était immense car à part la famille et les voisins, des centaines de curieux étaient accourus de toutes parts. J’avais fait draper de noir le char funèbre, les cinq chevaux, les gens de services et le portail du château, ainsi que l’église. Le corps fut déposé provisoirement dans la sacrisitie. C’est bien le moment de vous raconter mes chers neveux, la vie de cette femme, qui fut la bienfaitrice de notre famille et sous beaucoup de rapports l’étonnement de tous ceux qui l’ont connue.

B. FRAGMENT 2 (S. 153–158)

Le terme définitif de l’enterrement fut marqué au 24 Janvier, afin que les per-sonnes de la famille demeurant plus loin puissent arriver. J’envoya un télégramme à Mgr l’évèque Gintovt en le priant d’assister à 1’enterrement de sa vielle amie, il m’an-nonça son assistance et le 23 j’envoyais mes chevaux à Grodno pour checher Mgr. Il arrivait muni de permissions du comte Kotzebue, général gouverneur du Royaume de Pologne et du général Zurow, gouverneur de Grodno. Un chapelain l’accompagnait et de nombreux coffres contenaient les ornements et le trône nécessaire à 1’office epis-copal. Nous le reçumes tous sur le perron et après un moment de repos, il donna sa bénediction à toute la socièté réunie au salon. Le chapelain partit pour Eysmonty afin de préparer l’église et le trône. Je remarquais dans notre clergé un lèger mécontente-ment de ce qu’un évèque étranger venait lui dicter la loi. Le lendemain, je réunis mes cinq prêtres avec difficulté durant la messe de bonheur afin d’être prêts pour l’office

— 303 —

episcopale. A 10h du matin, Mgr étant prêt, je fut attelé lorsque tout à coup arrive le Sprawnik avec une lettre du gouverneur à l’évêque. J’eu un moment d’indicible effroi je me précipite chez Mgr et quelle fut ma douleur en le voyant inondé de larmes. Il tenait la fameuse lettre qui contenait la défense qu’il prit part à la cérémonie d’enter-rement. L’ordre venait de Wilna à l’instigation de cette canaille de Żyliński, jaloux de voir un évêque de Rome parmi son troupeau. Jamais je n’oublierai l’émotion ressentie à l’affront fait au vue de ce cruel affront fait à la dignité episcopale et n’oublierais les paroles de mgr: „Patrz kochany panie Janie jak targają godność biskupią, jaką zniewagę przychodzi mi znosić! Ale wszystko składam u stóp krzyża – niech to moje męczeństwo idzie na chwałę kościoła”.

Nous partîmes pour Eysmonty, moi accompagnant Mgr. 5 000 personnes accou-rurent à l’annonce de la présence ďun évêque que l’on n’avait pas vu depuis 25 ans dans le pays était là comme témoin de la violence faite au prince de l’église. On défit l’autel orné des insignes episcopaux. On arracha les drapeaux du trône et Mgr bénissant le peuple agenouillé fit son entrée dans l’église appuyé sur mon bras. Puis-siez-vous mes chers neuveux, ne jamais ressentir de pareilles douleurs, ni jamais assister à un pareil outrage fait à la dignité episcopale. Mgr prit place sur mon pliant à droite de l’autel. Il n’eut plus de Messe, le corps déposé au milieux de l’église, par terre, selon la volonté de la Défunte, fut enlevé par huit membres de notre famille et porté en silence au tombeau où reposait la mère et la soeur de ma tante. Il n’y a pas eu d’oraison funèbre, le curé à la tête du clergé entonna les prières habituelles et tout fut fini dans le plus profond et mort abattement. Mgr en simple assistant et comme ami de la famille vint jetter la pelleté de terre et je l’accompagnait de suite à Massalany. Comme toujours dans de pareilles cas il fallut reçevoir une nombreuse société et faire les honneurs à un moment oú le coeur trop ulceré et le corps pliant sous le poid de la fatigue, ne rêvait que calme et solitude. A cause de mauvais chemin et des fortes gelées, il vint peu de monde de loin. Angéline Radowiecka avec Stefanie Szyrma et Thérèse Włodek furent les seules représentantes de la famille. En fait des voisins il n’eut que madame Stefanie Woyczyńska, madame Andrzeykowicz de Starzynki avec ses filles, madame Ołdakowska, madame Andrzeykowicz de Stary Dworzec avec toute sa famille et Edwige Tukałło, en fait des messieurs, le prince Stanislas Czetwer-tyński, Pierre et Alexandre O’Brien de Lacy, Glazer, les Virion, le général et Zdzislas Bychowiec, Dziekoński, Przebysławski, Tukałło, Alexandre Sieheń, Camille et La-dislas Włodek, mon beau-frère, mon frère et quelques personnes du voisinage qu’il est superflus de citer. Mgr fut aimable et d’assez bonne disposition malgré l’affront qu’il venait de subir. Le lendemain ayant encore béni toute la societé il partit de grand matin et tout le monde fit du même à mon grand soulagement. Les frais de 1’enterrement y compris le clergé et le cadeau fait à Mgr, un magnifique plateau en argent, montèrent à plus de 2 500 roubles. Mlle Heltmann accompagnée de son père quitta pour toujours Massalany et alla se reposer au soin de sa famille à Swisłocz, jusqu’à décembre, pour prendre ensuite la direction de l’éducation de mes neveux Buyno.

Je passais le reste de janvier et une partie de février à Strubnica avec Josef et les Chodakowscy, qui y passeront à peu près un an grâce à la paralisie subite de monsieur, qui rendait impossible son transport chez lui. En mars, mon frère alla à Varsovie pour

— 304 —

se distraire un peu. On formait pour lui des brillants projets de mariage, pour ma part je désirais qu’il épousa la seconde fille du comte Stanislas Zamoyski ou la fille unique du génénal Lachnicki mon voisin de campagne. Il était en outre fort désiré chez les Wandalin Pusłowski, les Plater, les Woronieccy et les Czartoryscy, pour leur fille ma-riée depuis au comte Plater. La Victoire Tyszkiewicz, depuis Jezierska, lui tourna un moment la tête, heureusement Jezierski se déclara le premier et fut accepté. J’arrivais sur ces entrefaites à Varsovie et je trouvais mon frère dans une vraie rage de mariage. On lui parlait beaucoup de mademoiselle Hélène Hołyńska, notre cousine Edwige Ciechanowiecka la grande instigatrice de ce nouveau projet, cela nous fut voir cette toute jeune personne à une laissante danse chez elle. Un pressentiment extraordinaire me fit du coup admettre ce choix : le charme enfantin, la grâce, les beaux yeux, la vive intelligence et un certain grand air m’assurèrent qu’elle serait digne de poursuivre la tradition des femmes de notre nom et de faire le bonheur de mon frère et de la famille. J’allais à Brożkow et je fit part de mes pressentiments à ma soeur, n’en parlant pour-tant pas à Josef, craignant d’exercer une influence quelconque sur un choix si grave. Huit jours après nous revȋnmes à Varsovie et revȋmes Mlle Hołyńska. Sa tante, Mme Komar, nous engagea à une soirée d’adolescents, je refusais et partis pour Massalany.

Josef resta et s’enflamma pour de bon. C’était la Mi-carême. Josef revenu à Stru-bnica, il passa 15 jours d’épreuves et de réflexions, il m’écrivit ensuite une lettre tellement sous le charme de Mlle Hélène et tellement pressant en me demanda mon consentement à ce mariage que je ne pus maȋtriser ce cris du coeur, je le suppliais de réflèchir encore, de sonder son sentiment, d’en parler à oncle Twardowski qui nous a tenu toujours lieu de père. Rien n’aida ni ne put calmer mon frère, accompagné de son cousin et ami d’enfance, de jeunesse, Przemyslas Sieheń, il vint me demander ma bénediction et parti pour Varsovie afin de s’y déclarer sans coup férir. Je lui donnais la bague de fiançaille de ma mère et de mes aïeuls comme porte bonneur et comme preuve de mes meilleurs sentiments pour ses projets, Josef choisi le jour du same-di-saint pour se déclarer vil, se confessa et communia le matin et c’est par l’entremise de Edwige Ciechanowiecka qu’eut lieu la demande le 8 avril à deux heures de 1’après midi, dans l’appartement du rez-de-chaussée numéro 12 rue Włodzimierska. Mlle Hé-lène Hołyńska consentait à unir sa vie à celle de mon frère Josef. Sur ces entrefaites je partais pour Weleśnica et c’est à Wołkowysk que j’aprennais par un télégramme cette grande décision. A Zdzitów ma soeur et mon frère vinrent me rejoindre et nous pour-suivȋmes notre route vers Pińskie. Nous trouvȃmes l’oncle et la tante Twardowscy fort étonnés de ces fiançailles mais heureux de voir Josef enfin à la veille d’un évènement que nous désirions pour lui depuis tant d’années. Comme nous étions réunis tous les trois, sous un toit quasi-paternel, les fêtes de Pâques nous parurent une douce fête de famille. Josef gagna une nouvelle attaque de son rhumatisme qui le fit beaucoup souffrir. Nous revȋnmes par Zieleniewicze où nous eûmes le plasir de trouver la fa-mille Sieheń réunie au grand complet pour la première fois depuis seize ans. Thadée ne pouvait assez se délecter de se trouver dans le vieux nid oú il a vu le jour et tous ces messieurs pour fêter l’arrivée de la jeune Mme Edwige Sieheń et le retour du frère ainé, organisèrent une fète champêtre avec concours de paysans. La fête se donna au bas de la terrasse et Madame Stanislas et Thadée ouvrirent le bal avec les notables du

— 305 —

village. Josef revint seul à Strubnica et moi accompagné de Josef Twardowski allait à Kraśna. On avait fait des projets de mariage entre Josef Twardowski, Alice Radowic-ka, les deux famille le désiraient vivement. Malheureusement, les jeunes gens ne se convinrent pas et Josef ayant fait la maladresse d’une seconde visite ne revint plus.

Le 22 mai étant la sainte Hèlène nous allȃmes avec Josef à Varsovie pour la fête de Mlle Hołyńska. Et les Buyno furent aussi de la partie et nous eûmes un grand di-ner de famille chez la mère de la jeune fiancée. Les Lubomirscy de Równe, à titre de cousins germains d’Hélène, le prince Etienne Lubomirski comme ami et les Alfonse Komar, tante et oncle, en étaient. Nous parlȃmes des apprêts du mariage et le mois de septembre fut marqué comme terme le plus commode, Josef devait arranger la maison de Strubnica. Je ne fis qu’une apparition à Brożków et je revins à Massalany, d’oú je partis pour Berlin avec Josef, les premiers jour de juin on lui avait prescrit des soins antirhumatismals d’Ottenhausen et moi j’allais chez Friedeberg choisir mon cadeau de noce. C’est à Berlin que nous fimes connaissance de la comtesse Alexandra Branic-ka et de la Générale Scalon, la tante d’Hèlène ainsi que de son cousin germain Ladis-las Branicki et de sa délicieuse femme la comtesse Julie, fille du comte Alfred Potocki de Łańcut. J’eu le plaisir et la joie sincère de revoir aussi mon cher Staś Czapski qui à la suite d’un télégramme vint à Berlin passer une journée avec moi. Nous avions tant de choses à nous dire, tant de pochements mutuels à nous faire, tant de confidences à nous confier! Pauvre cher ami et malheureux frère, car il avait à pleurer la folie de Casimir et de craindre à cause du futur mariage de son frère Alexandre avec Mlle Edwige Sobańska, cousine germaine d’Hèlène. Ce dernier est un frère mauvais sujet criblé de dettes, d’une réputation fort enflammée et sa fiancé toute belle et aimable n’avait pas grand chose pour fortune pour le moment. Je fus content de m’être adressé à Friedberg pour 1’achat des diamants que je destinais à ma belle soeur, ils sont fort beaux et me reviennent à 8 000 roubles, outre l’un des solitaires qui était un don du roi Stanislas Auguste à mon aieul, le second solitaire à été donné à ma soeur et ils étaient d’une si belle eau que Friedberg eut beaucoup de peine à ressortir le reste de la parrure. Les turquoises que Josef a offert à sa femme sont les plus belles de Pologne, c’était une occasion unique que nous saissimes au vol et cinq pierres avec la monture en diamants coutaient 3 500 roubles.

J’ai passé juin, juillet et août entre Massalany et Strubnica à diriger la fabrique des deux maisons. Je finissais mon pavillon de droite et refaisait à Strubnica la plus ancienne partie écroulée quand on avait voulu en réhausser le plafond. On avait que trois mois pour faire cet ouvrage, mais cela fut prêt à temps et mon frère a pour le moment une maison spacieuse, confortable et commode. Cette transfiguration y com-pris l’ameublement et les apprêts du mariage ont coûtés à mon frère plus de 15 000 roubles.

J’eu chez moi pendant deux mois de l’été les enfants de ma soeur et malgré la grave maladie que fit Laurette, ce me fut d’une grande ressource et un vrai plaisir d’entendre autour de moi le babillage de ces chers petits anges. Je fus à même de pouvoir bien étudier leurs caractères et leur vive intelligence et toute faiblesse d’oncle mise de côté, je pus me dire que ce sont des enfants qui avec la grâce de Dieux pro-mettent beaucoup pour 1’avenir. Marie est dans sa septième année grande mais exces-

— 306 —

sivement frêle, gauche de mouvement mais d’une nature distinguée et d’un coeur d’or, trop sensible et facilement pleurnicheuse, ce qu’elle tient du reste de sa mère, sa mé-moire est extraordinaire et un goût particulier pour la 1ecture. François est très délicat et petit, cependant il est fait au tour beau comme un ange et fier comme un Hidalgo peu sensible et fort enclin au commandement avec un grand penchant à l’égoisme et les voir tous plié à ses fantaisies. Il a moins d’aptitudes et d’intelligence que Marie, mais un grand fond de bon sens et de jugement fin. Il a déjà des commencements de faible pour le beau sexe, je crains qu’il soit peu religieux, avec cela un enfant irresis-tible, tout le monde l’adore et subi son charme. Laurette n’a que trois ans, grande et belle enfant aux joues rebondies, elle a une chevellure très forte et ressemble à mon grand-père et à mon père Josef. Elle est très intelligente, son caractère se dessine déjà fort volontaire par moment méchante, c’est la grande favorite de tous les serviteurs et une enfant très sympatique. Cela fera un jour, si Dieu permet, une fort belle femme, forte d’esprit et de corps, très pieuse, cherchant dans ses amusements les cérèmonies d’église et beaucoup de prières. Lustig źyć i w niebie być, telle sera sa devise.

C. FRAGMENT 3 (S. 160–163)

En juillet, j’achetais un terrain dans les montagnes d’Hirkowszczyzna, apparte-nant anciennement à Thaddée Wołkowicki. N’ayant pas le droit de vendre ni d’alieuer un pouce de terrain du majorat – il m’était impossible d’établir plusieurs de mes ser-viteurs, c’est pourquoi j’acquis ces cent arpents. C’est mon brave et archicatholique Vincent Brzozowski qui en eut le lot principal. Je lui donnais 30 dziesiatines en sou-venir de ce qu’il avait refusé le nème don offert s’il consentait à changer de religion par son ex-maitre – en outre il reçut une maison de quatre chambres et deux batisses de ménage. Mon fidèle domestique Adolph Sakowicz, qui m’a servi plus de 15 ans, reçut 24 dziesiatines et mon intendant Cydzik autant pour son travail et son énergie à remplir son devoir. Cette affaire m’a couté 3 750 roubles et m’a valu une des plus pures jouissances de ma vie.

Les enfants Buyn partirent à la fin d’Août, j’eus la joie d’avoir sous mon toit Mlle Martin, notre ancienne institutrice et notre vieille amie, venue de Paris pour le ma-riage de mon frère. Ce grand jour approchait en effet, et c’est avec grande peine et le travail de 40 ouvriers maçons, menuisiers, peintres, et tapissiers, que nons parvinmes à avoir la maison de Strubnica complètement finie et arrangée pour le terme voulu. Nous partȋmes pour Varsovie le 9/21 Septembre, mes émotions étaient grandes, car il s’agissait du bonheur de l’existence entière de mon cher frère. Nous eûmes une Messe à son intention à l’église de Strubnica, où on eu tant d’affections et où nos parents reposent. Je bénis mon frère sur ces tombes chéries au nom de ma mère et de mon père. Je déposais au pied de l’autel l’offrande de toute ma vie pour le bonheur et la bénédification Divine de cette union. Nous logeames à Varsovie, à 1’hôtel de 1’Eu-rope et les jours qui précèdèrent le mariage ne furent guères agréables, car ce ne furent que démarches pour apprêts et permissions d’église, visites de familles à faire, force déjeuners et soupers de circonstance à donner et à recevoir. Mon souper pour les amis de jeunesse de Josef et les messieurs de la famille réussit parfaitement et me coûta 500

— 307 —

roubles pour 22 couverts. La veille, il y eut confession des fiancés, la princesse Lubec-ka, ma tante, la princesse Mestcherska et Madame Elise Hołyńska, soeur d’Hèlène, Przemyslas Sieheń et moi communiâmes ensemble à leur intention.

Il n’y a pas eu de soirée de veille de noce, mais l’avant-veille une soirée chez Madame Hołyńska, pour les plus proches parents des deux familles. On y dansa un peu, et ce fut la cause de 1’indisposition de ma soeur, qui eut la malchance de devoir garder le lit pendant 15 jours et de manquer par cela aux cérèmonies du mariage. Enfin arriva le grand jour. Vers les six heurs, mon oncle Wołłowicz comme représen-tant notre père, mon beau-frère, mes cousins Tyszkiewicz, Xavier Lubecki, les deux Włodek, Joseph Twardowski, Przemyslas et Alexandre Sieheń, Zdzieslas Bychowiec, Staś Ciechanowiecki et Thadèe Buyno, vinrent chercher la jeune mariée pour lui faire cortège. Nous allâmes chez Mme Hołyńska oú nous trouvȃmes toute la familie réunie, on n’attendait plus que mes tantes pour donner la bénédiction.

Nous partȋmes pour l’Eglise des Visitandines à 18h30, les badauds remarquèrent avec désagrèment que Mlle Hołyńska, qui avait pour la première fois de sa vie une traine, tomba deux fois en descendant 1’escalier au bras de son fiancé à la descente de la voiture, la jeune fiancée a été reçue par Ladislas Włodek et Joseph Twardowski, à la porte de 1’église Lubecki et A. Sieheń lui donnèrent le bras et la firent entrer, là 1’attendaient P. Sieheń et C. Włodek qui la menèrent jusqu’à la moitié de 1’église pour la rendre à son frère Xavier et à moi et c’est à notre bras qu’elle parvint aux pieds de l’autel. J’avais arrangé ce cortège inconnu jusqu’alors pour faire honneur et plaisir aux parents et compagnons de jeunesse de mon frère, ce fut d’un effet très imposant. Mon frère a été mené à 1’autel par Mlle Anna Komar, cousine germaine d’Hélène et par notre nièce Marie Krasicka. L’église était resplendissante de lumières et 1’autel tout couvert de fleurs, sur tout le parcourt on avait tendu du drap rouge et mis des plantes, grâce à une nombreuse police et à notre service poste dans 1’église, 1’ordre le plus parfait si rare à Varsovie dans pareils cas, régna tout le temps de la cérémonie. Hélène avait fort grand air en robe de mariée et était très calme avec un maintien modeste. Joseph était aussi d’un calme parfait. C’est l’Abbé Lasocki qui les a bénis et nous a gratifié d’un des plus ennuyeux discours de circonstance que j’ai jamais entendu, il tenait à faire ressortir toutes les vertus et qualités d’Hélène qu’il connaissait depuis son enfance, mais il n’avait pas 1e don de 1’éloquence. Après la bénédiction mon oncle Wołłowicz et Mr. Alphonse Komar donnèrent le bras à la jeune mariée et mon frère fut reconduit de l’autel par Mme Hołyńska et ma cousine Marie Rodrigue Potocka qui remplacait ma soeur malade.

Le jeune couple, Buyno et moi allȃmes droit à 1’hôtel voir Thérèse et de là chez Mme Hołyńska, aux allées Ujazdowskie, coin de la Wilcza au premier. La réunion fut assez nombreuse car outre les personnes mentionnées il y avait mes tantes Wło-dek, Niezabytowska et Lubecka, l’oncle Lubecki, Rodrigue Potocki. Du côté des Hołyński il y avait le prince Mestcherski, le prince Ettienne Lubomirski, Mme So-bańska avec ses filles, Mme Komar, Mrs. Stanisłas, Casimire et Michel Hołyński, le général Chrapowicki avec son fils, Mme Komar et plusieurs autres. Ma belle_soeur échangea son corsage montant contre un corsage décalé, le premier de sa vie, mit ses Diamants, garda sa couronne mais en mettant le voile, à moitié déchiré déjà, son ap-

— 308 —

parition transformée en dame provoqua un murmure flatteur, car elle était réellement charmante et elle ouvrit le bal. On dansa avec beaucoup d’animation jusqu’à peu près une heure du matin.

La journée du lendemian fut fatiguante par excellence – il fallait faire les visites d’adieu payer les notes, enlever tout l’attirail du trousseau qui joint à nos effets fit 28 grands colis a expédier. Nous partȋmes par le train de 11h du soir, nous c’est-à-dire les Joseph moi et P. et A. Sieheń, qui nous acompagnèrent jusqu’à Massalany. Nous eûmes deux mésaventures en chemin l’essieu de notre wagon prit feu et à Kuźnica on oublia de faire sortir du wagon Flor, la femme de chambre, qui s’était endormie et alla jusqu’à Grodno. A Indura les juifs vinrent présenter au jeune couple le pain et le sel traditionnels, en passant devant 1’église, le curé fit sonner les cloches. A Massalany je les reçus au perron, entouré de mes fidèles chargés de pouvoir et de toute 1’admi-nistration. Tout le calme et 1’aisance d’ Hèlène, car la pauvrette se trouvait pour la première fois si seule, entourée d’étrangers et si loin de tous les siens.

Après le diner les Joseph partȋrent pour Strubnica, ils eûrent à subir plusieurs ré-ceptions d’honneur en chemin et à Strubnica des ares de triomphe, illuminations et des foules de paysans les attendaient depuis la frontière du domaine. N’oublions pas dans tout cela le dieu Amour qui vint revendiquer ses droits, mais je crois que Morphée eut le dessus cette fois, après toutes ces nuits d’insomnies, d’émotions et de fatigues de tout genre. Quinze jours après j’allais à Strubnica les voir dans leur nouveau nid si frais, si coquets, tout m’y paraissait nouveau, et extraordinaire, je ne retrouvais plus mon vieux Strubnica de notre enfance et cela m’attristait un peu. Mais ainsi va le monde et les générations se suivent, mais ne se ressemblentpas.

La première visite de famille que firent les Joseph, fût à Wołkowysk chez la tante Sieheń, cela lui revenait de droit comme ȃge et usage. Nous y trouvâmes la Tante Lu-becka avec Xavier, les Joseph Orda, les Valences Mikulski avec leur mère, quelques Jelski et par dessus le marché Mme Daszkiewicz avec sa fille Thérèse. Toute la petite maison des Sieheń fut remplie comme du bon vieux temps du maréchal. Quelques jours après ce fut le tour de Czerlona où l’on nous fȇta avec autant de coeur que d’amabillité. Mais ce qui fut archicomique, ce fut notre première visite avec les Jo-seph chez les voisins. Nous choisimes pour commencer la vieille Mme Szabańska, oc-togénaire, encore amie de ma grand-mère. Elle habitait Rohoźnica, dans une très belle maison, nous arrivâmes, entrâmes dans le hall, pénétrâmess plus loin, frappâmes à toutes les portes en nous anonçant à haute voix, sans rencontrer personne. Nous parve-nâmes jusqu’à la chambre à coucher de Madame barricadée, la peur nous prend, nous croyons trouver la maitresse de maison morte et assassinnée. Nous commencèrents à travers la porte un nouveau discours d’explication et de recommandations, mais sans aucun résultats. De guerre lasse nous quittâmes ce toit si peu hospitalier et si désert et nous apprimes en partant que Mme était chez elle, enfermée dans sa chambre, car c’est son jour de pénitence et de silence absolu. C’est fort beau mais pour le moins extraordinaire et frisant la folie, qui est du reste hérèditaire dans la famille.

J’ai passé à la maison le reste de l’année, à faire la navette entre Massalany et Strubnica. En novembre les Josephs eurent la première visite de Mme Hołyńska mère qui passa six semaines avec sa fille. Pour Noël, nous allȃmes tous à Broszków et ce fut

— 309 —

la première fois que nous nous vimes tous réunis. Avant de clore ma narration de cette année il faut que je vous dise, mes chers neveux, que ce fut l’année qui nous enleva le plus de membres de notre proche famille. Je les nomme d’après le terme de leur décès, Rose Bagińska, née Dziekońska de Balle, ma cousine germaine, le général de division baron Ruhden, mari de ma cousine née Wołłowicz, mort à la guerre de Tur-quie, ma grande-tante Woyczyńska, Adam Strawiński de Nakryszki, notre vénérée et bien aimée grande-tante Théophile Twardowska, morte à Weleśnica à 1’âge de 93 ans, Felix Włodek, mon cousin germain, mort en Galicie, ma nièce Joséphine Trembicka, née Szyrma, morte à Varsovie, 17 mois après son mariage, mon grand oncle Isidore Mikulski, émigré, mort à Paris, homme fort respectable, enfin Lucas Dobrzyński, mari de ma cousine Nattalie Wessel, c’est une triste nomenclature que je viens de Vous Faire, mais telle fut en effet cette année de deuil par excellence.

D. FRAGMENT 4 (S. 164–167)

Voici la fin de 1’année 1879 et il faut bien Vous la narrer mes chers neveux. Nous la commencȃmes à Massalany avec mon frère et ma belle soeur fraichement arrivés de Varsovie et outre une quinzaine passé à Strubnica, je n’ai pas quitté Massalany de tout 1’hiver.

J’allais pour Pȃques à Weleśnica et de là à Sporów, par des routes impraticables vu la saison des inondation et de la boue. Ayant recu du prince Czetwertyński la nou-velle que le terme de toucher des capitaux legués par la tante Woyczyńska était fixé en Avril, je revins par Broszków et Varsovie. Je trouvais ma soeur presqu’à la veille de ses couches et le 15/27 Avril elle mit au monde son second fils, qui reçu mon nom. J’ai passé à Varsovie 15 jours de la vie la plus fièvreuse dont je puisse me souvenir. La gravité des affaires de 1’héritage, la grand réunion de famille, les nombreux rapports qui s’en suivirent, eurent leur comble de fatigue par la mort presque inattendue de la tante Sieheń, enlevée en quelques jours par une inflammation des poumons. C’était pour moi une sincère tristesse, car cette perte rompait une fois de plus la tradition du passé, je me souvenais de la tante de ma plus tendre enfance, comme amie de mes parents, toute remplie de bienveillance, femme avec beaucoup de coeur et d’une vive intelligence. Elle mourut à l’hôtel de Saxe, du coeur le 11/23 Avril à six heures du matin, sa dépouille fût transportée en Lithuanie et deposée à côté de son mari à Woł-kowysk. Tous les fils purent y assister et 1’enterrement fut admirable à cause du deuil général, depuis longtemps on n’avait vu de pareille réunion de la noblesse du pays, nous fûmes plus de 150 personnes au diner que l’on avait organisé au presbytère. Je passais ensuite quelques jours chez les Sieheń et j’emmenais Thadée à Massalany.

Mais encore quelques mots concernant l’héritage de Mme Woyczyńska. Elle lais-sa plus de 700 000 rb en lettres de gages du royamme de Pologne. Mon frère et moi eumes chacun par 156 000 rb, ma soeur 21 000, les oeuvres de bienfaisances plus 30 000, le reste fût partagé entre 50 parents et amis.

Les premiers jours de Juin, je partis pour Karlsbad, en prenant le chemin de Broszków, Chrząstów et Radoszewice. Depuis 10 ans, j’allais pour la première fois voir mes cousines germaines Marie Potocka et Elise Ostrowska. Je passais chez elles

— 310 —

de charmants moments, grâce à l’extrême hospitalité de ces dames. Nous allâmes avec elles à Małuszyn chez les Ostrowscy, où il eut une réunion de famille, nous étions tous sous le charme du jeune Ladislas Wielopolski, fils ainé de Josef. Il est difficile en effet de voir un jeune homme allier autant de grâce, d’esprit à beaucoup de sérieux et à cette teinte de légère mélancholie poétique et distinguée dans notre jeunesse d’à présent près d’avoir perdu le secret.

Avant Karlsbad, j’entrais à Prague, pour admirer les splendides beautées et faire mes dévotion à 1a tombe de mon très saint patron. Prague est positivement une des plus belles cité slave, elle excite l’admiration par l’étalage de ses riches palais et son imposant Hradczyn, ce Kremlin des rois de Bohème. Prague a, après Romes, le type le plus marqué d’une ville de 1’aristocratie cléricalle, couvents, fondations pieuses, riches abayes etc., tout lui donne 1’air d’une cité où le clergé est omnipotent et céde le pas qu’à 1’aristocratie de nom, plus riche encore que lui. Je l’ai visité avec soin et dans tous ses détails, salle de bal, appartements des empereurs, anciennes prisons, avec oubliettes, enfin 1a belle vue du balcon des Dames Nobles, tout me fut montré. J’ai visité aussi la bibliothèque des Prémontres et j’en admirais les splendides col-lections, surtout les anciennes collections enluminées. Je fut agréablement surpris de l’étonnement de 1’abbé Castellan, à la vue, de mon nom inscrit dans le grand livre des étrangers, il me dit qu’il étudiait à cette époque un livre théologique d’un auteur de notre nom. C’était bien le même Bernard von Gallen Bisping, prince évêque de Münster, le même qui eut sa page sanglante et glorieuse dans l’histoire des guerres des Hollandais avec Louis XIV. J’admirais beaucoup le palais de Wallenstein et sa loge splendide, je n’en ai vu nulle part de plus belles, après les palais de Gène. On m’em-mena aussi voir 1a vieille sinagogue et le cimetière juif qui date de mille ans. C’est beau et vénèrable de vetustée, mais l’art n’y recelle rien qui excite l’admiration des touristes.

Je finis mon séjour à Prague par mes dévotions à la cathédrale au pied de l’autel de mon patron saint Jean Nepomutien. Au milieu de Hradczyn se dresse la cathédrale dédiée à saint Wenceslas, roi de Bohème, son corps y repose dans une splendide cha-pelle tout ornée d’incrustation en pierres dures du pays, telle qu’amétistes, agates, challedoines, onyx, le tout faisant un très belle ensemble. À la porte de la chapelle, on voit un anneau en bronze auquel fut attaché saint Wenceslas, lors de son martyre par la glaive. A droite du choeur au milieu du bas coté se trouve le tombeau ou plutôt la chaste de saint Jean Nepomutien, elle est toute en argent massive, ansi que les anges qui la soutiennent, les chandeliers et la balustrade qui 1’entourent. Devant la chasse est dressé l’autel et on y dit la messe tout les 1/2 heures. C’est un lieu de fréquents pélerinages et de grandes dévotions. On voit encore jusqu’à présent sur le grand pont de Prague l’endroit duquel saint Jean fut préssipité dans le Moldau, on y a placé sa statue en bronze et les âmes pieuses y déposent des cierges allumés.

Le chemin qui conduit de Prague à Karlsbad est assez monotone et ce n’est que dans sa dernière partie accidente que l’on voit de beaux sites. Karlsbad est placé dans une vallée fort étroite et encaissée d’un de 3 coteaux boisés. Après Wiesbaden, ce sont les eaux les plus fréquentées d’Allemagne, mais je ne puis les trouver ni gaies ni riches en droits d’excursion comme celles des bords du Rhin.

— 311 —

On loge parfaitement à Karlsbad, la cure y est très sérieuse et très efficace, mais on y mange une cusine allemande pas fameuse. Mon appartement était au Markt. Aux trois rossignols, je payais pour deux chambres quarantes Florains d’Autriche par se-maine. Mon médecin était monsieur Pritze et je buvais des sources de Mühlbrunn et du Sprudel, je dinais au curesalle, je soupais chez pupp et je finissais invariablement ma journée par le théatre fort bon et d’un cachet viennois. Je m’ennuyais beaucoup, car nous avions le plus abominable temps du monde, 25 jours consécutifs de pluie et de flocons de neige pour saupoudrer les belles roses du parc et cela en Juillet. Comme je ne fait pas facilement des nouvelles connaissances je ne voyais que le maréchal Niemcewicz, St. Ożarowski et M. Craowski. Les belles reminiscences de Karlsbad sont les concerts des tsyganes que j’entendais pour la première fois et qui m’ensor-cellaient, m’éblouissaient et m’ennivrais. Je ne manquais pas un seul et au grand hé-baissement des Allemands, je leurs faisais rejouer leur czardasz favori aux accords passiennès et langoureux qui vous fond bondir le coeur et planner les sens. Ce n’est pas une musique d’après les régles de diapason et de la mesure, mais c’est une épopée angélique et diabolique tout à la fois qu’on n’oublie pas et dont on ne se lasse pas.

Je revins à Varsovie les derniers jours de juillet et sans entrer à Broszek, je ren-trais à Massalany que je trouvais fleuris et embaumés, et ma belle plaine me parut plus belle et plus attrayante que jamais. En août, ma soeur vint avec ses deux ainés passer quelques semaines chez moi, et partagea son séjour entre Massalany et Strub-nica. J’ai donné un grand diner avec des dames à son honneur et comme mes voisins vinrent à Massalany pour la première fois après la construction de la maison leur visite me vallut bien des compliments sur 1’arrangement des appartements. Mmes Daszkiewicz, Virion, Andrzeykowicz , Woyczyńska, Bożęcka avec ses filles, le comte St. Sołtan, Włodimir Virion, Włodzio Woyczyński furent du diner. Ensuite vinrent les Sieheń, 1’oncle Lubecki et Massalany retrouva son ancienne animation.

Je fit en automne une grande tournée de famille qui eut pour but Sworotwa, Stare Żyrowice, Litwa, et Dziewiątkowicze et qui m’auraient laissé les plus admirables souvenirs, ne fut-ce les routes abominables occasionnées par de fortes gelées surve-nues en septembre. Mon carosse fut brisé, mes chevaux fourbus et mon brave cocher d’une humeur d’ogre. Je n’avais pas vu les Mikulscy depuis plusieurs années, les deux ainés s’étaient mariés et établis chacun dans ses terres. Je trouvais Żyrowice sales comme toujours, de tout aussi remplis. Litwa, gentil par sa fraicheur et 1’ordre qui y régnait, les deux jeunes maitresses de maison charmante, chacune dans son genre très différentes, madame Anna comme le plus mutin et délicieux gamin de bonne maison et madame Marie le type de plus en plus rare, d’une parfaite éducation de campagne sous l’accueil d’une mère aimante. Elle est encore belle comme une Madonna, mais ce ne sera pas durable vues ses couches fréquentes. Je trouvais à Dziewiątkowicze une nombreuse companie en train de jouer une comédie de Fredro, on dansa en suite avec frénésie, c’est qu’ils étaient tous si jeunes. C’est à cette soirée que j’éprouvais un sentiment très rare à mon âge, malgré mes trente huits ans, j’étais le plus jeune de la companie et ils étaient au moins une vingtaine on m’envisageait comme leur patriarche et se dire que c’est un mal incurable et un défault dont on ne pourra jamais se relever.

— 312 —

On eut à Strubnica la visite des princes Mestcherski et des Stanislas Hołyńscy, soeurs et beaux-frères d’Hélène. Ces dames vinrent me voir en passant et laisser un souvenir, où l’admiration pour leur splendide beauté toute mithologique ne céda le pas qu’à l’adulation de leur parfaite éducation et de leur charmante intelligence. J’allais passer à Strubnica les fêtes de Noël que nous n’y avions pas fêté depuis 15 ans. Ma-dame Hołyńska mère était des notres. Nous étions dans 1’attente des premieres couches de ma belle soeur et un faux calcul nous valu six semaines d’angoissante attente. Trois médecins, Linda Bieniecki et Jelec, deux sages femmes, Mlle Morgulec et Hrynia, la bonne, la nourice, toute cette bande était réunie et l’enfant ne venait pas. Ma belle soeur souffrit 4 jours et l’enfant vint au monde sans un souffle de vie, il se passa trois quart d’heures avant qu’on parvint à le faire bien respirer et pousser le premier petit cri qui fait tressaillir de bonheur les coeurs des parents. Ma belle soeur accoucha de son premier fils à Strubnica, le 17-29 janvier 1880 à deux heures de l’après-midi, un jeudi par le plus beau soleil que janvier puisse avoir. Il fut baptisé du nom de Jean Camille Antoine le vingt quatre dans la salle de Strubnica sous les portraits de ses ancȇtres. Madame Hołyńska et moi tinmes aux fonds baptismaux, en sphère de nos plus anciens serviteurs furent aussi parrains, je leur adressais les paroles suivantes: „Zebrałem was tu moi kochani dla ważnego obrządku, będziecie rodzicami chrzestnymi panicza, starsi dla dawnych waszych zasług, młodsi dla zachęty w dobrej służbie ; kochajcie i szanujcie go, aby kiedy już nas nie stanie, osłodził i przytulił waszą starość. My nauczymy go być dla was sprawiedliwym i dbać o wasze dobro, tak jak uczyli nas rodzice nasi”.

2. Ukaz Mikołaja I ustanawiający Ordynację Massalańską

Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne w Sankt Petersburgu, f. 1149-4, cz. 4, 1853, 32, Rada Państwa, Departament Praw, O ustanowieniu radczyni Swieczynowej i żony kamerjunkra Woyczyńskiego zarządzających majątkiem syna rotmistrza Bispinga.

TEKST ROSYJSKI

Указ ЕГО императорскаго величеств,САМОДЕРЖЦА ВСЕРОССИЙСКАГО, из Правительствующаго Сената,По Именному ЕГО ИМПЕРАТОРСКАГО ВЕЛИЧЕСТВА Высочайшему ука-

зу, данному Правительствующему Сенату 1853 года июля в 1-й день, за Соб-ственноручным ЕГО ВЕЛИЧЕСТВА подписанием; в котором изображено: — „Снисходя па всеподданнeйшее прошение Статской Советницы Александры Свeчиной и жены Камер-Юнкера Иозефы Войчинской, урожденных Биспинк, Всемилостивейше дозволяем из принадлежащих нам, в Гродненской губернии, недвижимых имений учредить одно заповедное, под названием Массаляны, по общим правилам Положения 16 июля 1845 года о заповедных имениях, (Прило-жение к статье 363-й Зак. Гражд., Св. Зак. Т. X, по Продолжению VI-му) и насле-дующих основаниях, от просительницы представленных: 1.) В состав заповед-наго имения поступают: а.) имения Александры Свечиной в Волковыском уезде:. Верейки, Кузмичи, Мацейковщизна, и в Гродненском уезде: Трейгли, Сколубово и Верцелишки, с деревнями; в.) имения Юзефы Войчинской, в Грод-ненскомъ уезде Массаляны и Поплавцы, с деревнями, всего 1970 по 9-й ревизии крестьян мужскаго пола, составляющих 428 крестьянских дворов, со всеми при-надлежащими к тем имениям землями, лесами, сенокосами и угодьями, а равно и движимым имуществом и скотом, в особых описях поименованными. 2.) Оз-наченныя имения, в полном составе своем, обращаются в заповедное со дня из-дания настоящаго указа и при жизни учредительнице остаются в их владении с теми правами, какия Положением о заповедных имениях предоставлены вла-дельцами оных, с соблюдением, в отношенш порядка увольнения из заповедно-го имения крестьян и дворовых людей в другия состояния правил изложенных в § 44-м Положения о заповедных имениях. Затем, после кончины каждой из учредительниц, принадлежавшая ей часть поступает ко второму двоюродного брата их Камилла Биспинка сыну Александру Биспинку и остается в его роде до совершеннаго прекращения нисходящаго от него потомства, переходя от одного владельца к другому по порядку для наследования заповедным имением уста-новленному Положением 16-го июля 1845 года. При поступлении заповеднаго имения к лицу недостигшему совершеннолетия, в учреждении опеки над име-нием и лицем, соблюдаются установленныя на сей предмет общия правила. В случае смерти Александра Биспинка без потомства или совершеннаго пресе-чения рода его, заповедное сие имение, по общим правилам паследования в за-поведных имениях, переходить к родственникам его и нисходящему от них по-

— 314 —

томству до совершенного прекращения рода каждаго из них, в следующем порядке: а.) к родному брату Александра Биспинка, Ивану, а по прекращении его потомства, в род другого брата его Александра Биспинка, Осипа. До прекра-щения рода упомянутых трех братьев Александра, Ивана и Осипа Биспинк, за-поведное имение переходить в род сестры их девицы Терезии Бисшшкъ. В слу-чае смерти Терезии Биспинк без потомства, имение поступает во владение детей родных теток Александра Биспинка, Габриелы Влодек, а потом Целины Незаби-товской. По пресечении же их рода заповедное имение должно перейти к потом-ству покойного Петра Биспинка, роднаго брата деда Александра Биспинка, в следующем порядке, по праву первородство, т. е. к потомству Наталии, по за-мужеству Китской, далее к девице Валерии Биспинк, к Розалии, по замужеству Вессель, и наконец к Людвике, по замужеству Мецельской. По пресечении это-го колена, во владению заповедным имением вступить потомство родных се-стер помянутого Петра Биспинка, то же по праву первородства, на следующем основании: внуки Розалии Быховец, по праву старшинства, в роде, а именно: дети Александра, а за ними Адама Быховца; по пресечении их родов, к потом-ству родных сестер сих последных, Анны, по замужеству Дзеконской, Терезии, по замужеству Арнольд и Иосифы, по замужеству Карвовской, и наконец в род другой сестры Текли, по замужству Сегень, т. е. к потомству сына ея Фаддея Сегеня. В случае, когда заповедное имение поступить, по праву паследования, к лицу, не носящему фамилии Биспинкъ, то должно быть испрашиваемо особое Высочайшее соизволение на принятие владельцем фамилии Биспинкъ. 3 ) За-поведное имение Массаляны, по смерти учредительнице, переходя от одного владельца к другому всегда в полном и нераздельном составе, не можетъ быть закладываемо в Кредитных Установлениях или в частныя руки, ни вообще от-чуждаемо каким бы то ни было образом или обременяемо долгами, кроме осо-бенных случаев, означенных в Положении16 июля 1845 года о заповедных име-ниях; 4.) На владельца заповеднаго имения, после кончины учредительниц, возлагаются следующия обязанности: а.) облегчить барщинныя повинности крестьян сего имения, противу установленнаго инвентаря, на всегда одним женским днем в неделю со всякаго двора, за исключением огородников; b.) вы-давать в пособие крестьянам к уплате казенных податей, ежегодно, в ноябре, месяце, до три рубля серебром каждому крестьянскому двору, за исключением огородников; с.) сложить со счетов, после смерти каждой нз учредительнице все вообще долги их крестьян, как в наличных деньгах, так и в повинностях; (c.) внесть, по смерти Свечиной, в Гродненский Приказ Общественнаго При-зрения шесть тысяч рублей серебром в собственность крестьян, от нея к вла-дельцу поступивших, с тем, чтобы проценты с сего капитала обращаемы были в пособие, на необходимыя их надобности; е.) привести к совершенному окон-чанию сооружающуюся в имении Дзевоцьковцахъ Православную церковь; f.) построить при Верцелишской Православной церкви и при Верейковскомъ Римско-Католическом костеле по одному дому для учреждения крестьянских училищ и богаделен, каждую па три кровати, назначенных для крестьян и бед-ных; g.) выстроить в деревне Скробляках дом для обучения крестьянских маль-

— 315 —

чиков чрез посредство Священника Мостовлянской церкви; и h.) поддерживать существующий уже в имении Массалянах приют для четырех бедных обоего пола и учредить таковой же в имении Поплавцах. 5.) Владельцы заповеднаго имения обязаны уплачивать ежегодно: а.) Литовской Духовной Консисторрии по 60 руб. сер., а Верцелишской Православной церкви по 20 руб. сер. за совер-шение еженедельно в Пятницу, в Дзевоцьковской и Верцелишской церквах обе-ден за упокой души Александра Свечина, а в день его смерти панихиды в Вер-целишкой : церкви; в.) вносить ежегодного в Гродненский Приказ Обществоннаго Призрения для составления капиталов:1е.) 25 руб. сер. на со-держание в порядке Дзевоцьковской церкви в двух помещиков и имеющих Ве-рейкахъ и Верцелшшках; и 2-е.) 30 руб. сер. для содержания Верейковскаго костела, исполняя притом в точности данное Александрою Сечиною обязатель-ство на содержание Ксендза при Верейковском костеле. В случае неисполнения со стороны духовенства возлагаемых на оное обязанностей, владелец заповед-наго имения в праве будетъ обращать назначенное оному вознаграждение, по усмотрению своему, на другие предметы благотворительности; с) отпускать ежегодно по 150 руб. сер. на содержание каждаго из учреждаемых при Верце-лишской и Верейковской церквах крестьянских училищ и богаделен, а на обу-чение мальчиков в Скроблянском крестьянском училище отпускать ежегодно по 22 руб. 50 коп, d.) раздавать ежегодно 300 руб. сер. в два срока, в Рождество Христово и в Пасху, в Верейковском костеле, в пособие действительно бедным крестьянам и посторонным лицам, а сверх того выдавать 300 руб. сер. 19-го марта каждого года, там же прибывшым на молебствие из других мест действи-тельно бедным, с тем, чтобы на каждое лицо приходилось не менее 15 руб. сер.; е.) уплачивать состоящим собственно при учредительницах служителям из крестьян дожизненно получаемое ими ныне жалованье, а служителям из посто-ронних лиц, прослужившим у них в разных экономических должностях не ме-нее 10-ти лет, уплачивать пожизненныя пенсии: состоявшим при Александре Свечиной половину получаемаго жалованья, а состоявшим при Иозефе Вой-чинской, полное жалованье, каковое производить и дворовому крестьянину Ивану Воробью; f.) из первых доходов заповедного имения уплатить 3,000 руб. сор. девице Александре Ларионовой, а в случае, малолетства, до совершенно-летия ея, внесть эту сумму в Кредитное Установление; g.) дворянину Фраицу Рациборскому давать квартиру и стол и уплачивать до конца. жизни по 150 руб. сер. ежегодно; 6.) Владельцы заповедного имешя обязаны, на основании 17-го пункта Положения 1845 года, вносить, по истечении каждаго года, в одно из Кредитныхъ Установлении 10-ю часть доходов с имения, для составления вспо-могательного капитала по правилам, изложенным в 41 пункте того же Положе-ния 1845 года о заповедных имениях. Капитал зтот и проценты с онаго должны вместе с тем служить обезпечением назначенныых учредительницами ежегод-ных платежей. 7.) Права вдов и детей владельцев заповеднаго имения Массаля-ны определяются согласно §§ 47—50 Положения 16 июля 1845 года о заповед-ных пмениях. Правительствующий Сенат не оставить к исполнению сего сделать надлежащее распоряжение.

— 316 —

Приказали: Об означенном Высочайшему повелении, для приведении во всеобщую известность и должнаго, до кого касаться будет, исполнения, послать указы всем 1 г. Министрам и Р

Главоуправляющим отдельными частями, Главным Начальникам губернии и Гражданским Губернаторами, Губернским Войсковым и Областным Правле-ниям, Палатам: Уголовнаго н Гражданского Суда и Совестным Судам; а в Свя-тейший Правительствующий Синод, во все Департаменты Правительствующаго Сената и Общия оных собрания сообщить ведения; в Департамент же Мини-стерства Юстиции копию с определения и припечатать в 1-м Отделении изда-ваемаго при Правительствующем Сенате Собрания указов. Октября 5 дпя 1853 года.

К сведению и руководству.По Высочайшему повелению.О дозволении Статской Советнице Свечиной и жене Камер-Юнкера Войчин-

ской учредить заповедное имение.По 1-му Отделению 3-го Департамента.

TEKST POLSKI

KopiaUkaz Jego Imperatorskiej Wysokości,Samodzierżcy Wszechrosji do Rządzącego SenatuNa mocy najwyższego Ukazu Jego Imperatorskiej Wysokości, przekazanego Rzą-

dzącemu Senatowi dnia 1 lipca 1853 roku i własnoręcznym podpisem Jego Wysoko-ści opatrzonego, zapisano co następuje:

Powołując się na pokorną prośbę radczyni stanu Aleksandry Swieczyny oraz żony kammerjunkra Józefy Woyczyńskiej, z domu Bisping, najmiłościwiej zezwala się na utworzenie z posiadanych przez nie w guberni grodzieńskiej nieruchomości jednego majątku ordynackiego pod nazwą Massalany, w oparciu o ogólne przepisy Ustawy z dnia 16 lipca 1845 roku o majątkach rodowych (Załącznik do art. 363 Kodeksu Cywilnego, Zbiór Praw, Tom X, część szósta) oraz niżej wymienione dane, przedsta-wione przez zainteresowane:

1. W skład nowo utworzonej ordynacji wchodzą:a) majątki Aleksandry Swieczyny w powiecie wołkowyskim: Werejki, Kuźmicze,

Maciejkowszczyzna, oraz w powiecie grodzieńskim: Trejgle, Skołubowo i Wiercie-liszki, łącznie z wsiami;

b) majątki Józefy Woyczyńskiej: Massalany i Popławce w powiecie grodzień-skim, łącznie z wsiami;

w sumie, według IX rewizji, 1970 chłopów płci męskiej, co daje 428 zagród chłopskich, razem ze wszystkimi należącymi do tych gospodarstw gruntami, lasami, łąkami i użytkami rolnymi, wraz z własnością ruchomą i bydłem, wyszczególnionymi w dodatkowych spisach.

— 317 —

2. Wymienione wyżej majątki, w pełnym swoim składzie, zostają przekształcone w jeden ordynacki z dniem wydania niniejszego ukazu oraz pozostają we władaniu założycielek do momentu ich śmierci i zgodnie z prawami, jakie daje ich właścicie-lom Ustawa o majątkach rodowych oraz z zachowaniem zasad określonych przez § 44 tejże Ustawy, dotyczących porządku zwalniania chłopów i służby z majątku do innych stanów. Z kolei po śmierci każdej z założycielek należąca do niej część majątku przechodzi na drugiego syna ich ciotecznego (stryjecznego) brata Kamila Bispinga, Aleksandra Bispinga, i pozostaje w jego rodzie aż do śmierci ostatniego jego potomka, przechodząc od jednego właściciela do drugiego z zachowaniem zasad dziedziczenia przewidzianych w Ustawie z 16 lipca 1845 roku. W wypadku odzie-dziczenia majątku rodowego przez osobą niepełnoletnią, kuratela nad tą osobą oraz jej majątkiem ustalana jest zgodnie z odpowiednimi, ogólnymi przepisami dla tego typu kwestii. W wypadku bezpotomnej śmierci Aleksandra Bispinga lub w sytuacji całkowitego wygaśnięcia jego rodu majątek ordynacki, zgodnie z ogólnymi prawami dotyczącymi dziedziczenia majątków rodowych, przechodzi na jego krewnych oraz ich potomstwo i pozostaje w ich rękach aż do całkowitego wygaśnięcia linii rodowej każdego z nich, w następującym porządku:

Na rodzonego brata Aleksandra Bispinga, Jana, a po śmierci jego potomków, na ród drugiego brata Aleksandra Bispinga, Józefa. Po wygaśnięciu rodu trzech wspo-mnianych braci, Aleksandra, Jana i Józefa Bispingów, majątek rodowy przechodzi na ród ich siostry, panny Teresy Bisping. W razie bezpotomnej śmierci Teresy Bisping, majątek przechodzi na dzieci ciotek Aleksandra Bispinga, Gabrieli Włodek, a w dal-szej kolejności Celiny Niezabytowskiej.

Po wygaśnięciu zaś ich linii, majątek rodowy powinien przejść na potomków ro-dzonego brata dziadka Aleksandra Bispinga, zmarłego Piotra Bispinga, w porządku zgodnym z prawem pierworództwa, tj. na dzieci Natalii, po mężu Kickiej, następnie na pannę Walerię Bisping, dalej na Rozalię, po mężu Wessel, a w końcu na Ludwikę, po mężu Mycielską.

Po zamknięciu się tego kręgu, w posiadanie majątku ordynackiego powinno wejść potomstwo rodzonych sióstr wspomnianego Piotra Bispinga, również w po-rządku zgodnym z zasadą pierworództwa, czyli: wnuki Rozalii Bychowiec – tu według starszeństwa w rodzie, a mianowicie: dzieci Aleksandra, a po nich Ada-ma Bychowca; po wygaśnięciu ich linii, dzieci rodzonych sióstr tych ostatnich – Anny z męża Dziekońskiej, Teresy po mężu Arnold i Józefy po mężu Karwowskiej; i w końcu ród drugiej siostry Piotra Bispinga, Tekli po mężu Sieheń, tj. dzieci jej syna Tadeusza Siehenia.

W wypadku, gdyby majątek rodowy przeszedł, zgodnie z prawem dziedziczenia, na osobę nienoszącą nazwiska Bisping, obowiązkiem takiej osoby jest zwrócić się z prośbą o specjalne zezwolenie Jego Wysokości na przyjęcie przez nią, jako nowego właściciela ordynacji, nazwiska Bisping.

3. Po śmierci założycielek majątku rodowego Massalany, przechodzącego z rąk jednego właściciela na własność drugiego, zawsze jako jedna i niepodzielna całość, nie można oddać go pod zastaw żadnemu towarzystwu kredytowemu ani żadnej oso-bie prywatnej, czy też w ogóle pozbyć się go w jakikolwiek sposób lub obciążyć

— 318 —

długami, z wyjątkiem szczególnych przypadków omówionych w Ustawie z 16 lipca 1845 roku o majątkach rodowych.

4. Po śmierci założycielek na właściciela majątku ordynackiego nakłada się nastę-pujące obowiązki:

a) zmniejszyć powinności ciążące na chłopach pochodzących z tego majątku, na zawsze darując im wszystkim, z wyjątkiem zagrodników, jeden żeński dzień w tygo-dniu;

b) co roku w listopadzie wydawać chłopom zapomogę na opłacenie podatków państwowych, w wysokości trzech rubli srebrem na każde gospodarstwo chłopskie, z wyjątkiem zagrodników;

c) po śmierci każdej z założycielek umorzyć wszelkie długi należących do nich chłopów, zarówno w gotówce, jak i w powinnościach;

d) wnieść po śmierci Swieczyny do Grodzieńskiej Izby Opieki Społecznej sześć tysięcy rubli srebrem na rzecz chłopów, którzy przejdą od niej do nowego właściciela, a procenty od całości kapitału przeznaczyć na ich konieczne potrzeby;

e) doprowadzić do końca budowę cerkwi prawosławnej w majątku Dziewiątko-wicze;

f) wybudować przy wiercieliskiej cerkwi prawosławnej oraz przy werejkowskim kościele rzymskokatolickim po jednym domu w celu utworzenia chłopskich szkół i domów opieki społecznej (każdy z trzema łóżkami), dedykowanych chłopom i bied-nym;

g) przy wsparciu duchownego cerkwi w Mostowlanach wybudować dom dla kształcenia synów chłopskich we wsi Skroblaki;

h) utrzymywać już istniejący w majątku Massalany przytułek dla czterech potrze-bujących obojga płci oraz stworzyć podobny w majątku Popławce.

5. Właściciele majątku ordynackiego zobowiązani są wypłacać rokrocznie:a) 60 rubli srebrem litewskiemu konsystorzowi duchownemu, a wiercieliskiej

cerkwi prawosławnej 20 rubli srebrem za odprawianie w każdy piątek w cerkwiach w Dziewiątkowiczach i wiercieliskiej modłów za duszę Aleksandra Swieczyna, nato-miast w dniu rocznicy jego śmierci nabożeństwa żałobnego w cerkwi wiercieliskiej;

b) Grodzieńskiej Izbie Opieki Społecznej w celu zgromadzenia kapitału: po pierw-sze 25 rubli srebrem na utrzymanie cerkwi Dziewiątkowiczach oraz dwóch pomni-ków w majątkach Werejki i Wiercieliszki, a po drugie 30 rubli srebrem na utrzymanie kościoła werejkowskiego, wypełniając tym samym wzięty na siebie przez Aleksandrę Swieczynę obowiązek utrzymywania księdza, służącego w tymże kościele. W przy-padku niewypełnienia przez duchowieństwo ciążących nań powinności, właściciel majątku ordynackiego ma prawo przeznaczyć wspomniane wyżej datki na inne cele dobroczynne, według własnego uznania;

c) po 150 rubli srebrem na utrzymanie każdej z utworzonych przy cerkwiach wier-cieliskiej i werejskowskiej szkół chłopskich i przytułków, natomiast na kształcenie synów chłopskich w szkole chłopskiej w Skroblakach – 22 ruble i 50 kopiejek.

d) 300 rubli, rozdawanych w kościele werejskowskim w dwóch terminach – na Boże Narodzenie oraz w czasie Wielkanocy – jako zapomoga dla najbiedniejszych chłopów i innych osób, a ponadto kolejne 300 rubli srebrem wydawać 19 marca każ-

— 319 —

dego roku wszystkim rzeczywiście ubogim, przybywającym na modlitwę z innych miejscowości, przy czym każdy z nich powinien dostać nie mniej niż 15 rubli sre-brem;

e) służącym z chłopstwa, którzy pracowali bezpośrednio u założycielek, wypłacać dożywotnio otrzymywane przez nich w tym czasie pobory, a pozostałym osobom, pracującym u nich jedynie na różnych posadach ekonomicznych, ale nie krócej niż 10 lat, wypłacać dożywotnio otrzymywane przez nich wtedy pobory; przy czym, pra-cującym u Aleksandry Swieczyny – połowę otrzymywanych poborów, służącym zaś przy Józefie Woyczyńskiej – pełną kwotę, jaka również powinna być przekazywana chłopu dworskiemu Janowi Wróblowi;

f) z pierwszych dochodów wypracowanych przez majątek ordynacki wypłacić 3000 rubli srebrem pannie Aleksandrze Łarionowej, a w przypadku jej niepełnolet-ności, kwotę tę należy wpłacić do towarzystwa kredytowego, aż do osiągnięcia przez rzeczoną pełnoletności.

g) szlachcicowi Franciszkowi Raciborskiemu dawać mieszkanie i wyżywienie oraz wypłacać mu do końca życia 150 rubli srebrem.

6. Właściciele majątku ordynackiego zobowiązani są, zgodnie z §17 Ustawy z 1845 roku, wnosić przed upływem każdego roku do jednego z towarzystw kredyto-wych dziesiątą część dochodu z majątku w celu ustanowienia kapitału pomocniczego, w oparciu o zasady omówione w §41 Ustawy z 1845 roku o majątkach ordynackich. Kapitał ten, wraz z procentami, ma służyć jako gwarancja dla ustanowionych przez założycielki corocznych płatności.

7. Prawa wdów i dzieci właścicieli majątku ordynackiego Massalany określają §§ 47–50 Ustawy z 16 lipca 1845 roku o majątkach ordynackich. Senat Rządzący wyda odpowiednie rozporządzenie w celu ich dotrzymania.

Nakazuje się: Najwyższy rozkaz ten podać do powszechnej wiadomości oraz przekazać go tym, których wykonanie jego dotyczyć będzie, a mianowicie p[anom] Ministrom, naczelnikom poszczególnych wydziałów, głównym naczelnikom guber-ni oraz gubernatorom cywilnym, gubernialnym zarządom wojskowym i zarządom obwodowym, izbom sądów karnego i cywilnego oraz Sądom Sumienia; a także za-wiadomić Świątobliwy Synod, wszystkie departamenty Rządzącego Senatu i Ogólne ich Zgromadzenia, do departamentu zaś ministerstwa sprawiedliwości wysłać kopię tegoż orzeczenia i wydrukować je w pierwszym dziale Zbioru Ukazów, wydawanym przez Senat Rządzący.

Dnia 5 października 1853 roku.

Do wiadomości i wykonania.Z najwyższego rozkazu.O zgodzie na ustanowienie przez radczynię stanu Swieczynę oraz żonę kamerjun-

kra Woyczyńską ordynacji rodowej.Pierwszy Wydział Trzeciego Departamentu.

3. Dokumenty dotyczące sprawy Aleksandra Bispinga z III Oddziału

Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej (Государственный Архив Российской Федерации), f. 109-38-23, cz. 676, Kancelaria Osobista Jego Cesarskiej Mości, Oddział III, Ekspedycja 1, O rozruchach w Królestwie Polskim i w zachodnich guberniach. nr 23 – O oby-watelu ziemskim Aleksandrze Bisping, 1863 r. (nlb.)

TEKST ROSYJSKI NR 1

Виленский Военный Ковенский Гродненский и Минский Генерал Губерна-тор

и Главный Начальник Витебской и Могилевской Губернии19 сентабря 1863 г.Господину Шефу ЖандармовПо разсмотрении в Особом Отделении Генерал Губернаторской Канцелярии

представленнаго Начальником Гродненской губернии 7 сего сентабря следсвен-наго дела о помещике Гродненскаго и Волковыскаго уездов Александре Бис-пинге и проживающим у него в качестве учителя Английского языка, показыва-ющим себя Английским духовным лицем Форнескю Андерсон, оказалось, что добровольно явиешся из шайки мятежников под предводительством Духинска-го и Ленкевича дворян Александр Эйсмонт, Осип Сыщинскй и мещанин Виктор Ивановский с открыенных показаниях своих, о лицах содействовавших матежу, указали в числе этих лиц помещика Александра Биспинга, обясняя, что он три раза приезжал в их шайку, привозя с собой оружие, деньги и лошадей, а один раз привел в шайку поваря Васильчука и шляхтица Лингевича. Вместе с этим дворянин Сыщинскй и мещанин Ивановский показали что вместье с Биспингом приезжал два раза в шайку Англичанин Андерсон.

Против этого помещик Биспинг и Англичанин Андерсон не сознались ни на допросах, ни на очных сталках (?) с показавшими о них лицах, не смотря на убедительных со стороны споследных их улики.

По соображении этих обстоятельности не встречал в деле ни каких осно-вании к признанию показании возвратильных с мятежников не заслуживаюю-щими доверья, так как они деланы ими единогласно, при различных допросах и при искреннем раскаянии их в своем преступлении, я, согласно с мнением Начальника Гродненской губернии, определил: помещика Александра Биспин-га, как совершенно неблагонадежнаго в политическом отношении и вреднаго для дальнейшаго пребывания в краю, отправить на жительство в Оренбургскую губернию, с учреждением там за ним строгаго полицейскаго; Англичанина Ан-дерсона выслать за границу, воспретить ему вьездд в Россию.

Сообщить о сем Начальнику Гродненской губернии для исполнения имею честь уведомить о том Ваше Сиятельство для сведения.

Генерал от Инфантерии Муравев

— 321 —

TEKST POLSKI NR 1

Generał-gubernator Wileński, Kowieński, Grodzieński i Mińskii Główny Naczelnik Guberni Witebskiej i Mohylewskiej19 września 1863 r.Do Szefa Żandarmów.Po rozpatrzeniu przez wydział specjalny kancelarii generała-gubernatora sprawy

karnej, wytoczonej przeciwko Aleksandrowi Bispingowi, obywatelowi ziemskiemu powiatów grodzieńskiego i wołkowyskiego, oraz przebywającemu u niego w charak-terze nauczyciela języka angielskiego Fortescue Andersonowi, duchownemu, okaza-ło się, iż członkowie szajki buntowników Duchińskiego1 i Lenkiewicza2: szlachcice Aleksander Eysmont, Józef Szysczyński i mieszczanin Wiktor Iwanowski złożyli dobrowolne zeznania o osobach, które pomagały buntownikom, i wśród nich wy-mieniony został Aleksander Bisping, który trzy razy przyjeżdżał do buntowników, przywożąc broń, odzież, pieniądze i konie, a pewnego razu przywiózł również kucha-rza Wasilczuka i szlachcica Lingiewicza. Dwa razy razem z Bispingiem przyjeżdżał Anglik Anderson, o czym zeznali szlachcic Sysczyński i mieszczanin Iwanowski.

Podczas przesłuchania i konfrontacji Bisping i Anderson3 nie przyznali się, cho-ciaż istniały przekonujące dowody ich winy. Ponieważ zeznania świadków były do-browolne i złożone zostały jednomyślnie oraz zasługiwały na wiarę, a świadkowie okazali pełną skruchę, zgodnie ze zdaniem naczelnika powiatu grodzieńskiego po-stanowiłem: odprawić Aleksandra Bispinga jako szkodliwego politycznie i nieprawo-myślnego na stały pobyt do guberni orenburskiej i roztoczyć nad nim nadzór policyj-ny; Anglika Andersona odesłać za granicę i zabronić mu wjazdu do Rosji.

Zawiadomić o tym naczelnika guberni grodzieńskiej do wykonania.

Generał piechoty Murawiow

TEKST ROSYJSKI NR 2

Его Сиятельству Господину Главному Начальнику Северо-Западнаго КраяГрафу БарановуГ. Уфа 5-го января 1867 годаПрошениеПомещика Гродненской Губернии владельца заповеднаго имения Массаля-

ны Александра Камилелева Биспинга

1 Mowa o oddziale Onufrego Duchińskiego działającym do końca kwietnia 1863 r. w powiecie sokalskim; S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe, Warszawa 1983, s. 491.

2 Oddział Aleksandra Lenkiewicza nie działał razem z oddziałem Duchińskiego i ope-rował o najmniej do czerwca 1863 r. w powiecie grodzieńskim; tamże, s. 540. Sugerowa-łoby to naciągany charakter oskarżenia.

3 O aresztowaniu i przesłuchaniu zob.: F. L. M. Anderson, B. A., Siedem miesięcy w rosyjskiej Polsce, s. 131 i n.

— 322 —

В офицяльном списке приложенном при „Виленском Вестнике”, имениям Северo-Западнаго Края, подлежащим обязательной продаже в 2-ой годовой срок, составленном с разрешения Господина бывшаго Главнаго Начальника Северо-Западнаго Края, Генерал-Адютанта фон Кауфмана, 2-го августа 1866 года помещение мое имения, состоящия в Гродненском и Волковыском Уезде Гродненской Губернии, перешедшия в мое владение, после смерти тётки моей Статской Советницы Свечиной и составляющия половину Высочайше утверж-деннаго именным Его Императорскаго Величества Указом, данным Правитель-ствующему Сенату в 1-ый день июня 1853 годо, одного общего учрежденнаго в мою пользу, заповеднаго имения Массаляны. Не чуствуя за собой никакой вины и считая, что заповедное имение не можеть подлежать обязательной про-даже на основании 485 ст. X т. 1-ой част. Св. Зак. изд: 1857 года, я предлогал что имения мои попали в список ошибочно, но что по разьяснении этой ошибки, они будуть из онаго исключены. Напротив того, ныне, Его Превосходительство Господин Начальник Уфимской Губернии, потребовал от меня подписку в том, что имения мои назначенныя к обязательной продаже, будуть мною проданы в 2-ой годовой срок. Побужденный этим к представлению Вашему Сиятельству, тем основании, вследствие которых я считаю обязательную продажу несправед-ливою относительно меня, я осмеливаюсь обратиться к Вашему Сиятельству с всепокорнейшей просьбою, излагия ниже следующее:

В августе месяце 1863 года, я был оклеветан из чести. Поляками, за громко и повсеместно высказываемыя мною прошения, преступности и безчинства за-теяннаго имимятежа, в содействии будто оному, привозом в шайку оружия, что однакож при следствии не подтвердилось никакими доказательствами и осталось мне голословным выводом, двух не известных мне мятежников. Не смотря на то, я был выслан по распоряжению бывшаго тогда Господина Главнаго Началь-ника Края, Графа Муравьева, на жительство в Уфимскую Губернию, под надзор полиции. Очень естественно, что в то время смут и разгара преступных, почти поголовных, действий, трудно и невозможно было отличить праваго от неправа-го и я возвратившийся по домашним и семейным обстоятельством, не за долго до этого из за границе, где находился 3 года в Боннском Университете, не успевший ещё доказать на деле верноподданических моих чуств и истинную преданность мою, как Русскаго к интересам своего Отчества, лично не известный местным новым властям, молодой человек, (мне было всего тогда 19 лет) лишь по одному подозрению был выслан из Гродненской Губернии. Воспитанный с 12-то летняго возраста в среде чисто немецкой, чуждой всякаго польскаго влияния (с начала в Митавской Гимназии а потом в Университет, в Бонн над Рейном в Прусии), я не разнился в своих үбеждениях отпрочих Русских и смотрел на высылку в Уфу, как на общую необходимую меру, временно вызванную обстоятельствами. В Уфе, в среде лучших семейств я ещё более сроднился с русскими и постепенно знако-мясь в течении 2-х лет с догматами Православной Церквии, пришёл к сознании-первенства ея и принял Православие. Теперь считаю себя совершенно готовым на все пожертвования для доказательства преданности Государю и России и жа-жду только возможности,нести свою долю общестенной пользы.

— 323 —

Владелец довольно значительнаго недвижимаго имущества в Северо-За-падном Крае, где Русския начала необходимо должны скорее укоренится для общаго спокойствия и благосостояния, я чуствую с гордостию и неподельную радостию, что как истинно Русский дворянин и православный, могу быть там именно полезным, при приведение в исполнение высоких указаний, клонящихся к окончательному обрусению западных пределов нашего Отчества. Если я ещё не успел оправдать и очистить себя в глазах Правительства где тягохющаго наде мною подозрения, то я одного лишь прошу, пусть меня подвергнуть какому угодно испытанию. Но быть обязанным продать имение вследствие неправиль-наго воззрения о необходимости исключения меня из среды Русских по души и по убеждениям, когда напротив я чуствүю, что мог бы там быть полезным Правительству своими действиями, это оскорбляеть глубоко чуства сообствен-наго моего досоинства как Русскаго гражданина.

И потому, осмеливаюсь обратийхся к Вашему Сиятельству с всепокорнейшей просьбою, как к Главному Начальнику Северо-Западнаго Края, распоряждени-ям котораго я могу опять занять в нем,то место на котором мне следовалобы на-ходиться и подь руководством котораго я жажду всеми порывами Русскаго быть полезным как действиями так и примером другим, разрешить мне вернуться в мое имения и исклющих оныя из списка подлежащих обязательной продаже.

Помещик Гродненской Губернии,владелец заповеднаго имения МассаляныАлександр Биспинг

TEKST POLSKI NR 2

Do Jego Wysokości Naczelnika Kraju Północno-Zachodniegohrabiego Baranowa

m. Ufa, 5 stycznia 1867 r.

PODANIE

Od obywatela ziemskiego guberni grodzieńskiejBispinga, właściciela majątku Massalany

Do oficjalnej listy majątków podlegających obowiązkowej sprzedaży w ciągu dwóch lat, dołączonej do dziennika „Wiadomości Wileńskie”, sporządzonej za po-zwoleniem byłego naczelnika Kraju Północno-Zachodniego generała-adiutanta von Kauffmana z 2 sierpnia 1866 roku, wciągnięte zostały również moje majątki, znaj-dujące się w powiatach grodzieńskim i wołkowyskim guberni grodzieńskiej. Majątki te przeszły na moją własność po śmierci mojej ciotki, rzeczywistej radczyni stanu, i stanowią połowę jednego, wspólnego, utworzonego specjalnie dla mnie majątku or-dynackiego Massalany. Majątek ten został mi przyznany ukazem Rządzącego Senatu pierwszego czerwca 1853 roku.

— 324 —

Nie poczuwając się do żadnej winy, sądzę, że znajdujące się pod ochroną majątki nie mogą podlegać obowiązkowej sprzedaży zgodnie z 485 punktem artykułu dzie-siątego, część pierwsza z 1857 roku, i przypuszczam, że majątki moje trafiły do listy przez pomyłkę i że po wyjaśnieniu tej pomyłki zostaną z tej listy skreślone. Teraz jednak Jego Wysokość naczelnik guberni ufimskiej zażądał ode mnie zobowiązania, że majątki moje będą sprzedane w ciągu dwóch lat.

Dlatego zmuszony jestem do podania Waszej Wysokości przyczyn, z powodu któ-rych uważam, że obowiązkowa sprzedaż moich majątków jest aktem niesprawiedli-wym i ośmielam się zwrócić do Waszej Wysokości z pokorną prośbą i przedstawiam następujące fakty.

W sierpniu 1863 roku rzucono na mnie oszczerstwo. Zrobili to Polacy, za to, że głośno i wszędzie potępiałem działania przestępcze buntowników. Oskarżono mnie o to, że pomagam im, przywożąc broń, jednak zeznania dwóch nieznanych mi bun-towników nie były potwierdzone żadnymi faktami. Mimo to, po rozporządzeniu bę-dącego wtedy naczelnikiem Kraju hrabiego Murawiowa, zostałem zesłany do guberni ufimskiej i został nade mną roztoczony nadzór policyjny.

Całkiem naturalne, że w czasie zamieszek i szczytowego momentu buntu było trudno i niemożliwe odróżnić niewinnego od winnego, i gdy wróciłem z zagranicy, dokąd jeździłem w sprawach osobistych i rodzinnych, i gdzie studiowałem w ciągu trzech lat na uniwersytecie w Bonn, nie zdążyłem dać oczywistych dowodów swej wierności rosyjskiej ojczyźnie, nie byłem też znany nowym miejscowym władzom. Byłem wtedy zupełnie młodym, dziewiętnastoletnim człowiekiem i jedynie na pod-stawie podejrzeń zostałem zesłany z guberni grodzieńskiej.

Od 12 lat byłem wychowywany w środowisku niemieckim, na które Polacy nie mieli żadnego wpływu (na początku w gimnazjum mitawskim, a potem na uniwersy-tecie w Bonn nad Renem w Prusach). Swoimi poglądami nie różniłem się od innych Rosjan i uważałem zesłanie do Ufy jako tymczasowy środek zapobiegawczy, wy-wołany przez okoliczności. W Ufie w otoczeniu najlepszych rodzin jeszcze bardziej zbliżyłem się do Rosjan i stopniowo zapoznawałem się z dogmatami Kościoła prawo-sławnego, i wkrótce przeszedłem na wiarę prawosławną.

Obecnie jestem gotowy na wszelkie ofiary, aby udowodnić, że jestem wierny Carowi i Rosji i pragnę przynieść pożytek społeczeństwu. Będąc właścicielem dość znacznego majątku nieruchomego w północno-zachodnim Kraju, w którym jak naj-szybciej powinna ugruntować się władza rosyjska dla ogólnego spokoju i dobrobytu, jestem dumny i odczuwam niekłamaną radość, że jako szlachcic rosyjski i człowiek prawosławny mogę właśnie tam przynieść pożytek, wykonując rozporządzenia rządu, mające na celu ostateczne zruszczenie zachodnich ziem naszej Ojczyzny.

Jeżeli jeszcze nie zdążyłem usprawiedliwić się z ciążącego na mnie oskarżenia, proszę tylko, aby poddano mnie jakiejkolwiek próbie. Zmuszanie mnie do sprzeda-ży majątków i wykluczenie z otoczenia Rosjan, podczas gdy czuję się Rosjaninem w duszy z powodu moich przekonań, obraża to poczucie mojej godności jako obywa-tela rosyjskiego. Dlatego też ośmielam się zwrócić do Waszej Wysokości z pokorną prośbą jako do głównego naczelnika Kraju Północno-Zachodniego. Jedynie z rozkazu

— 325 —

Waszej Wysokości będę mógł znowu zająć należne mi miejsce i pod Jego kierownic-twem okazać się pożytecznym, służąc przykładem i działając dla dobra sprawy.

Proszę o pozwolenie powrotu do moich majątków i wykluczenie ich z listy obo-wiązkowej sprzedaży.

Obywatel ziemski guberni grodzieńskiej,właściciel majątku ordynackiego Massalany

Aleksander Bisping

4. Akt zgonu Jana Bispinga

Kuria Metropolitarna Białostocka. L.dz. 638/92/M, Kopia aktu zgonu Jana Bispinga z 26.11.1992 r.

Akt zgonu – wpis nr 1, data zgonu: 10 stycznia; wiek: 51 latNazwisko: BISPING10 stycznia 1893 roku w majątku Massalany zmarł właściciel majątku ordynac-

kiego szlachcic JAN BISPING syn Kamila. Przyczyną zgonu było zapalenie płuc i opłucnej. Przyjął Komunię św[iętą]. Był kawalerem, parafianinem kościoła rzym-skokatolickiego w Wielkich Ejsmontach. Miał 51 lat. Po nabożeństwie żałobnym odprawionym przez proboszcza parafii księdza Cybulskiego w kościele w Wielkich Ejsmontach, został pochowany w grobowcach rodzinnych przy kościele strubnickim w dniu 28 stycznia tegoż roku.

— 327 —

129. Jan Bisping

Indeks osób(Strony, na których zostały umieszczone informacje dot. osób, zostały zaznaczone

boldem)

Abramowiczowa Zofia z Mikulskich 26, 46, 51

Achillus, św. 278Adamowicz Rozalia zob. Bisping Roza-

lia z Adamowiczów Adamowicz Wincenty 177, 178, 216, 232 Adolf, służący 280Adolphe Robert 280Ajwazowski Iwan Konstantinowicz 209 Aksakow Anna 16, 25Aksakow Grigorij Siergiejewicz 16, 25Aksakow Siergiej Timofiejewicz 16 Albert I Wettyn, król Saksonii 149, 184 Alboni Marietta 54 Aleksander II Nikołajewicz Romanow,

cesarz Rosji 120, 121, 135, 136, 157, 158

Allegri Gregorio 276Amelia Augusta z Wittelsbachów, królo-

wa Saksonii 149 Amerling Friedrich 213, 214, 381 Amparo Maria de zob. Czartoryska Ma-

ria z RianzaresówAnderson Fortescue L. M. 15, 129, 135,

321, 320, 321Anderson James 276, 383Andre, kamerdyner 75, 94Andriolli Michał Elwiro 42, 375Andrzej, św. 221 Andrzeykowicz-Butowtt Aleksander 57,

149, 173, 175, 177, 230, 235 Andrzeykowicz-Butowtt Józef 232

Andrzeykowicz-Butowtt Klotylda ze Starzyńskich 57, 149, 173, 175, 177, 238, 258, 303, 311

Andrzeykowicz-Butowtt Leontyna z Ben-ningsenów 187, 201, 231, 232, 238, 303

Andrzeykowicz-Butowtt Michał (1778–1830) 149, 187, 173, 183

Andrzeykowicz-Butowtt Michał (1824–1887) 149, 232

Andrzeykowicz-Butowtt Salomea z Łan-cewiczów 149, 173, 187

Andrzeykowicz-Butowtt Wanda 232 Andrzeykowicz-Butowtt Władysław 187,

232 Andrzeykowiczowie-Butowtt, rodzina

57, 58, 121, 149, 175, 187, 232, 376 Andzielli Adela zob. Kłopotowska Adela

z d. AndzielliAntokolski Mark Matwiejewicz 209, 381 Antonelli Giacomo 82 Antoni, sługa Januarego Mikulskiego 138Anulka, kawiarka 293Aponia, hrabina 80 Armand Johann 159 Arnim-Suckow Harry Kurt von 76 Arnold Stefan 317Arnold Teresa z Bychowców 317 Askenazy Szymon 46, 47, 250Aspazja z Miletu 82 August II Mocny, Wettyn, król polski 10,

262

— 330 —

August III Sas, Wettyn, król polski 10, 288

Bagdach Maria zob. Lachmanowicz Ma-ria z Bagdachów

Bagińska Róża z Dziekońskich 249, 250, 309

Baranow Eduard Trofimowicz 17, 157, 323, 321, 323

Barbara, św. 221, 265Barwick George Frederick 104 Baryszewski Michał 118 Batiuszkow Dymitr Nikołajewicz 294,

383Baudet Joseph-Maria zob. Charlemagne-

-Baudet Joseph-MariaBayce, ksiądz 70, 113 Beauregard de zob. David-Beauregard deBehr Hans 210Beklemiszczew Natalia Siergiejewna

z d. Zybin 199 Beklemiszczew Nikołaj Pietrowicz 199 Belotti Elena 100 Bennigsen Alexander Levin von 187 Bennigsen Levin August von 187 Benoist Philippe 166, 379 Berendt Johann Alexander von 59 Berg Fiodor Fiodorowicz 18, 19, 125,

189, 190, 227 Berg Leopoldyna zob. Lachnicka Wil-

helmina Leopoldyna z TammanówBeymam, właściciel domu w Grodnie

144 Bielawska z Bułharynów 71Bielińska Tekla zob. Łubieńska Tekla

z BielińskichBieliński Józef 289 Bieniecki Julian (Linda) 259, 312Biernacki Andrzej 92, 93, 99 Biron Ernst Johann von 59, 61 Bismarck von Otton 55, 76, 206 Bisping Adam 11, 19, 24, 26, 30, 32, 41,

43, 44, 46, 47, 53, 55, 57, 63–65, 227, 295

Bisping Adam Benedykt 9, 15, 20Bisping Aleksandra zob. Swieczyn Alek-

sandra z BispingówBisping Aleksander (1844–1867) 9, 12,

13, 15–17, 25, 29, 35, 41, 65, 68, 71, 93, 104, 106, 113, 121, 129, 130, 134, 135, 143–146, 156–158, 197, 229, 294, 313, 314, 317, 229, 320–325

Bisping Aleksander 36, 294, 375 Bisping Anna zob. Buyno Anna z Bi-

spingówBisping Anna z Mikulskich 11, 26, 63Bisping Bolesław 11Bisping Celina zob. Niezabytowska Ce-

lina z BispingówBisping Elżbieta zob. Morman Elżbieta

z BispingówBisping Elżbieta zob. Kossakowska Elż-

bieta z BispingówBisping EugeniuszBisping Gabriela zob. Włodek Gabriela

z BispingówBisping Helena z Hołyńskich 25, 240–

242, 246–249, 253, 259, 260, 287, 297, 298, 304, 305, 307, 308

Bisping Jan (1550–1613) 10 Bisping Jan Tadeusz 11, 23, 33, 46, 63,

64, 225–227, 296, 314, 317Bisping Jan Kamil (1880–1941) 25, 260,

297Bisping Józef (zm. 1786) 28, 225, 250 Bisping Józef (1845–1897) 9, 12, 13, 25,

35, 66, 115, 119, 121, 135, 146, 156, 157, 168, 169, 172–174, 177, 178, 201, 203, 205, 210, 223, 224, 230, 231, 233, 236, 239–242, 245–249, 253, 287, 297, 298, 305, 306, 314, 317

Bisping Józef (1914–2001) 9, 240, 298Bisping Józefa z Kickich 23, 63, 75, 90 Bisping Józefa zob. Woyczyńska Józefa

z BispingówBisping Julia z Mikulskich 24

— 331 —

Bisping Kamil 12, 24–29, 44, 46, 64, 91, 205, 243, 296, 314, 317, 326, 205, 296, 317, 326

Bisping Kamil Antoni 260Bisping Katarzyna z Szeniawskich 10 Bisping Kazimierz 25Bisping Krzysztof 9, 10, 298Bisping Leontyna z Wołłowiczów 12,

24–26, 28–31, 36, 40, 53, 54, 66–72, 113, 114, 176, 204, 205, 226

Bisping Leontyna Maria 25 Bisping Ludwika zob. Mycielska Ludwi-

ka z Bispingów Bisping Maria ze Światopełk-Czetwer-

tyńskich 298Bisping Maria z Zamoyskich 9, 297, 298Bisping Natalia zob. Kicka Natalia z Bi-

spingówBisping Piotr 11, 23, 63, 65, 75, 90, 288,

290, 314, 317Bisping Rozalia z Adamowiczów 11 Bisping Rozalia zob. Bychowiec Rozalia

z BispingówBisping Rozalia zob. Wessel Rozalia

z BispingówBisping Tekla zob. Sieheń Tekla z Bi-

spingówBisping Teodora z Suchodolskich 28,

114, 115, 225, 226, 250 Bisping Teresa (1885–1888) 25, 317Bisping Teresa zob. Buyno Teresa z Bi-

spingówBisping Teresa z Mikulskich 12, 24, 32,

44, 46, 64 Bisping Waleria 63, 314, 317 Bisping Zygmunt 206 Bisping von Gallen Bernard 23, 205,

206, 256, 310 Bisping von Galen Ferdinand 206 Bisping von Galen Ferdinand Heribert

307 Bispingowie, rodzina 10, 12, 13, 36, 64,

133, 171, 375, 379 Bistram Konstanty 57

Blumówna Helena 296Bnińska Aniela z Mycielskich 90, 155,

202, 232 Bniński Józef 90, 202, 231 Bobrowska Albina zob. Dunin-Wąso-

wicz Albina z BobrowskichBoudin Eugène-Louis 95, 377Bohdanowicz Emilia 36 Bojasiński Józef 46 Bolesław I Chrobry, król Polski 220Bologna Giovanni da 274Bonaparte Eugenia zob. Eugenia, cesa-

rzowa FrancjiBonaparte Matylda 151 Bonaparte Napoleon Józef 53Boniecki Adam 10, 11, 375Borch Anatol 79Borch Eleonora z d. von Browne 79Borch Karol 79 Borch Ludwika z Platerów 79Borch Michał 79Borch Maria zob. Sanguszko Maria

(Mimi) z BorchówBoreysza Helena z Reytanów 55 Boreysza Michał 55 Boreysza Paulina 55, 210 Borkowska, służąca w Strubnicy 66 Borkowska zob. Broszek z BorkowskichBorkowska Izabela zob. Żychlińska Iza-

bela z Dunin-BorkowskichBorkowska Karolina ze Spirydowiczów

172 Borkowski Jerzy Sewer zob. Dunin-Bor-

kowskiBorkowski Michał 172, 173, 223, 293–

294, 301, 383 Boroniec Jan 57 Borowiak Stanisław 113 Borowska, z Podola 79 Borysowa, księżna zob. Światopełk-Cze-

twertyńska Narcyza z OlizarówBorzęccy, rodzina 193, 380 Borzęcka Celina z Chludzińskich 192,

231

— 332 —

Borzęcka Celina zob. Haller de Hallen-burg Celina

Borzęcka Jadwiga 192 Borzęcka Teresa zob. Jeleńska Teresa

z BorzęckichBorzęcki Józef 192, 231 Bougard Aleksandra zob. Osmólska

AleksandraBourbon, dynastia 86 Bourbon Christine Maria 108 Bourbon Maria zob. Zamoyska Maria

z BourbonówBourbon Carolina zob. Lucchesi-Palli

CarolinaBożerjanow Iwan Nikołajewicz 161, 379 Brandt Józef 19, 290Braniccy, rodzina 17, 215–217, 381 Branicka Aleksandra z Engelhardtów

216, 305Branicka Anna z Hołyńskich 242Branicka Anna z Potockich 212 Branicka Jadwiga z Potockich 54, 195,

212, 214, 219 Branicka Julia zob. Potocka Julia z Bra-

nickichBranicka Maria z Sapiehów 72, 109, 110,

214, 377 Branicka Maria Róża (Bicheta) zob. Ra-

dziwiłł Maria Róża z BranickichBranicka Róża z Potockich 53, 72, 217Branicka Róża zob. Tarnowska Róża

z BranickichBranicka Zofia zob. Halpert Zofia z Bra-

nickichBranicka Zofia zob. Odeschalchi Zofia

z BranickichBranicki Aleksander 242Branicki Franciszek Ksawery 212, 216,

217 Branicki Jan Klemens 195Branicki Konstanty 54, 212–214, 381 Branicki Ksawery (1814–1879) 53 Branicki Ksawery (1864–1926) 212

Branicki Władysław Grzegorz 53, 72, 217

Branicki Władysław Michał 72, 109, 212–215, 217, 218, 381

Branicki Władysław Michał Pius 241–242

Breza, rodzina 147 Broel-Plater Adam 199 Broel-Plater Alojza z Żabów-Marcinkie-

wiczów 199 Broel-Plater Cezar 183 Broel-Plater Elżbieta z Potockich 169,

296Broel-Plater Ewelina zob. Hołyńska

Ewelina z Broel-Platerów Broel-Plater Feliks Witold 296Broel-Plater Genowefa z Pusłowskich

199 Broel-Plater Idalia z Sobańskich 296Broel-Plater Maria zob. Światopełk-Cze-

twertyńska Maria z Broel-PlaterówBroel-Plater Maria zob. Wielopolska

Maria z Broel-PlaterówBroel-Plater Stefan 199 Broel-Plater Wilhelm Ignacy 296Broel-Plater Władysław Ewaryst 280–

281, 383 Broel-Plater z Jezierskich 239Broel-Platerowie, rodzina 17, 239, 304 Broniec 119 Bronimirska Marianna zob. Górska Ma-

rianna z BronimirskichBronzino Agnolo 274Broszek, rejent 223 Broszek z Borkowskich 223 Brougham Henry 218 Browne Eleonora von zob. Borch Ele-

onora z d. von BrowneBrunelleschi Filippo 273Brunnow Alice ze Stemplów 62Brunnow Irena zob. Virion Irena de

z BrunnowówBrunnow Ludwika zob. Sołtan Ludwika

z Brunnowów

— 333 —

Brunnow Marianna zob. Wirion Marian-na de z Brunnowów

Brunnow Stanisław 62Brykczyńska Idalia ze Światopełk-Cze-

twertyńskich 97, 126, 147, 149Brykczyńska Wanda z Zamoyskich 148Brykczyński Mieczysław 149Brykczyński Stanisław (1809–1861) 148Brykczyński Stanisław (1841–1912)

126, 148 Brzozowska Emilia Salome 234 Brzozowska Franciszka zob. Grocholska

Franciszka z BrzozowskichBrzozowski Walery 234, 235Brzozowski Wincenty 244, 306Buonarroti Michelangelo 273Buczyńska Domicella zob. Bychowiec

Domicella z BuczyńskichBułhak Izabela zob. Moniuszko Izabela

z BułhakówBułhak Zofia zob. Wołłowicz Zofia

z BułhakówBułhakowie, rodzina 40, 375Bułharyn Józef 202Bułharyn Konstancja zob. Pancerzyńska

Konstancja z BułharynówBułharyn Maria zob. Sieheń Maria z Buł-

harynówBułharyn Paweł 202, 231 Butowtt Aleksander zob. Andrzeyko-

wicz-Butowtt AleksanderButowtt Józef zob. Andrzeykowicz-Bu-

towtt JózefButowtt Klotylda zob. Andrzeykowicz-

-Butowtt Klotylda ze StarzyńskichButowtt Leontyna zob. Andrzeykowicz-

-Butowtt Leontyna z BenningsenówButowtt Michał zob. Andrzeykowicz-

-Butowtt MichałButowtt Salomea zob. Andrzeykowicz-

-Butowtt Salomea z ŁancewiczówButowtt Wanda zob. Andrzeykowicz-

-Butowtt Wanda

Butowtt Władysław zob. Andrzeyko-wicz-Butowtt Władysław

Buyno Anna z Bispingów 298Buyno Franciszek (1803–1868) 25, 169,

173Buyno Franciszek (1870–1925) 165,

169, 200, 243, 288, 298Buyno Jan 169, 220, 222 Buyno Laura 169, 243 Buyno Laura z Rautenstrauchów 169,

173 Buyno Ludwik Stanisław 173Buyno Ludwik Tadeusz 9, 298Buyno Maria 169, 200, 243, 288 Buyno Stanisław 25, 165, 169, 173, 174,

176–178, 180, 201, 230–232, 239 Buyno Tadeusz 173, 176, 178, 246, 307Buyno Teresa z Bispingów 25, 35, 66,

71, 72, 115, 143, 146, 156, 165, 166–170, 172–178, 180, 200, 201, 203, 222, 230, 232, 239, 242, 243, 246, 253, 288, 314, 317

Buyno Zofia z Platerów 173Buynowie, rodzina 165, 178, 239, 244,

297, 306Bychowcowie, rodzina 12, 47, 202 Bychowiec Adam 143, 173, 235 Bychowiec Aleksander 162, 235Bychowiec Anna zob. Dziekońska Anna

z BychowcówBychowiec Domicella z Buczyńskich

162, 235 Bychowiec Dorota z Oraczewskich 173 Bychowiec Izabela z Jelskich 143, 173Bychowiec Jadwiga z Druckich-Lubec-

kich 162, 167, 183 Bychowiec Józef 143, 235 Bychowiec Józefa zob. Karwowska Jó-

zefa z BychowcówBychowiec Kazimierz 235 Bychowiec Rozalia z Bispingów 11, 143,

235, 317Bychowiec Stanisław 162, 167, 173,

178, 210, 230, 235, 239, 295

— 334 —

Bychowiec Zdzisław 173, 231, 239, 246, 303, 307

Bystram Karol 148 Bystram Maria z Kamieńskich 148Bystram Władysław 148 Bystram Zofia z Mineyków 148

Caban Wiesław 20, 190 Caderousse-Grammont de, książę 80 Caetani Kaliksta z Rzewuskich 149Caetani Michael 149Cambio Arnolfo di 274Campana Giampietro 162 Canova Antonio 282Caracalla Marcus Aurelius, cesarz rzym.

279 Caracciolo Giulia zob. Doria d’Augri

Giulia z d. CaraccioloCaracciolo Marino Francesco 124 Caracciolo Eugenia z d. Doria d’Angri

124 Caravaggio Michelangelo Merisi da 284Carayon-Latour Marie Adélaïde de z d.

de Chateaubriand 100Carayon-Latour Edmond de 100Carignan Eugene Emanuel de zob. Savo-

ie-Carignan Eugene Emanuel deCarr Ayrn 272Cases de zob. Decazes LouisCathus Jean 167 Cavour Camillo 124 Cavrani Guido 272Cavrani Maria Isabella z d. Lucchesi-

-Palli 272Cavriani Massimiliano 272Cegliński Julian 220, 381 Cellini Benvenuto 274Cesoli de, hrabia 100Centnarowicz, nauczyciel 292Charbonnier Jacques 100 Charette Athanase Charles Marie de 280,

383Charlemagne-Baudet Joseph-Maria 157,

378

Chateaubriand de Henriette Félicie z d. de Orglande 100

Chateaubriand de Louis Geoffroy 100 Chateaubriand de Marie Adélaïde zob.

Carayon-Latour Marie Adélaïde deChatran Théobald 281, 383Chełmoński Józef 19Chevreuse de, księżna 80 Chlebiński Nikodem 70 Chlebowski Bronisław 33 Chludzińska Celina zob. Borzęcka Celi-

na z ChludzińskichChludzyński Jan 57 Chłapowska Antonina z Grudzińskich

288Chłapowska Józefa 288Chłapowski Dezydery 288Chłędowski Kazimierz 86Chmielewska Emilia 35 Chodakowscy, rodzina 53, 95, 303 Chodakowska Anna z Suchodolskich 95Chodakowska Ewelina 53 Chodakowska Józefa 95,104 Chodakowski Józef 95, 303Chodkiewicz Aleksandra zob. Kossa-

kowska Aleksandra z Chodkiewi-czów

Chodkiewiczowie, rodzina 142 Chodźko Michał 31Chołoniewska Koleta zob. Światopełk-

-Czetwertyńska Koleta z Chołoniew-skich

Chopin Fryderyk 98, 228Choze Jakiel 251Chrapowicka Adela z CiechanowieckichChrapowicka Leopoldyna z Lachnickich

190, 191, 239 Chrapowicki Edward 190 Chrapowicki Kazimierz 307Cichocka Teresa zob. Jundziłł Teresa

z CichockichCiechanowieccy, rodzina 175 Ciechanowiecka Adela zob. Chrapowic-

ka Adela z Ciechanowieckich

— 335 —

Ciechanowiecka Aleksandryna z Ryzni-czów 159, 199

Ciechanowiecka Jadwiga zob. Forsanz de Jadwiga z Ciechanowieckich

Ciechanowiecka Jadwiga z Oskierków 30, 31

Ciechanowiecka Maria Anna zob. Stjern-stedt Maria Anna z Ciechanowiec-kich

Ciechanowiecki Konstanty 31, 178 Ciechanowiecki Paweł 159, 199 Ciechanowiecki Stanisław 178, 246, 307Ciechanowska Paulina zob. Tyszkiewicz

Paulina z CiechanowskichCiechanowska Wiktoria ze Zdziechow-

skich 37 Ciechanowski Stanisław 37 Ciechońska 79 Cielecki 148 Ciepliński Paweł 121Ciepliński Rygobert 118, 120, 121 Cieszkowska Helena 74, 75, 376 Cieszkowska Zofia z Kickich 75Cieszkowski August 74, 75, 376 Cieszkowski Paweł 75 Ciechanowiecka Jadwiga 304Clary und Aldringen Matylda von zob.

Radziwiłł Matylda z d. von Clary und Aldringen

Colloredo-Wallsee Seweryna z Potoc-kich 98, 122

Colloredo-Wallsee Frans 98 Cortanze Carolina Roero de, 100 Couteul de, baron 80 Crima, hrabina 101Crivelli Anna zob. Visconti-Crivelli

AnnaCroiseade, pani 162 Crüwell Sophie zob. Viger Sophie z d.

CrüwellCurel de 55Cybulski, ksiądz 326Cydzik, intendent 244Cygan Jerzy M. 49

Czacka Pelagia z Sapiehów 73Czacka Pelagia zob. Karnkowska Pela-

gia z CzackichCzacka Róża 73 Czacka Zofia z Ledóchowskich 73Czacki Feliks 73, 215 Czacki Stanisław 73Czacki Tadeusz 136Czacki Tadeusz Adam 73Czacki Wiktor 73Czapscy zob. Hutten-CzapscyCzapska Jadwiga zob. Ordęga Jadwiga

z Hutten-CzapskichCzapska Józefina zob. Hutten-Czapska

JózefinaCzapska Maria zob. Hutten-Czapska

Maria z Goetzendorf-GrabowskichCzapska Maria zob. Hutten-Czapska

Maria z Hutten-CzapskichCzapska Maria zob. Hutten-Czapska

Maria z PusłowskichCzapska Maria 161 Czapska Matylda zob. Hutten-Czapska

MatyldaCzapska Michalina zob. Hutten-Czapska

Michalina z Hutten-CzapskichCzapska Olga zob. Hutten-Czapska Olga

ze Światopełk-CzetwertyńskichCzapska Stanisława zob. Hutten-Czap-

ska Stanisława z GórskichCzapska Weronika zob. Hutten-Czapska

Weronika z RadziwiłłówCzapska Zofia zob. Hutten-Czapska Zo-

fia z ObuchowiczówCzapski Adam zob. Hutten-Czapski

AdamCzapski Adolf zob. Hutten-Czapski

AdolfCzapski Aleksander zob. Hutten-Czapski

AleksanderCzapski Edward zob. Hutten-Czapski

EdwardCzapski Emeryk zob. Hutten-Czapski

Emeryk

— 336 —

Czapski Franciszek zob. Hutten-Czapski Franciszek

Czapski Karol zob. Hutten-Czapski Ka-rol

Czapski Kazimierz zob. Hutten-Czapski Kazimierz

Czapski Marian zob. Hutten-Czapski Marian

Czapski Mikołaj zob. Hutten-Czapski Mikołaj

Czapski Stanisław zob. Hutten-Czapski Stanisław (1779–1844)



Czarniecki Stefan 195Czartoryscy, rodzina 17, 106, 139, 195,

239, 304Czartoryska Anna Zofia z Sapiehów 106,

108 Czartoryska Dorota z Jabłonowskich 196 Czartoryska Izabela zob. Działyńska Iza-

bela z CzartoryskichCzartoryska Maria z Grocholskich 108 Czartoryska Maria z Rianaresów 108 Czartoryska Marianna zob. Potocka Ma-

rianna z CzartoryskichCzartoryska Teresa zob. Lubomirska Te-

resa z CzartoryskichCzartoryska Zofia zob. Zamoyska Zofia

z CzartoryskichCzartoryski Adam Jerzy 18, 106–109,

136, 289, 291, 377 Czartoryski Adam Karol 267Czartoryski Józef Klemens 195 Czartoryski Leon 106 Czartoryski Witold 106, 107, 108, 377 Czartoryski Władysław 78, 106, 107,

277, 377 Czechowska 139 Czetwertyńscy zob. Światopełk-Cze-

twertyńscy, rodzina

Czetwertyńska Idalia zob. Brykczyńska Idalia ze Światopełk-Czetwertyń-skich

Czetwertyńska Izabela zob. Tyszkiewicz Izabela ze Światopełk-Czetwertyń-skich

Czetwertyńska Jadwiga zob. Karska Ja-dwiga ze Światopełk-Czetwertyń-skich

Czetwertyńska Karolina zob. Świa-topełkCzetwertyńska Karolina ze Światopełk-Czetwertyńskich

Czetwertyńska Koleta zob. Światopełk--Czetwertyńska Koleta z Chołoniew-skich

Czetwertyńska Maria zob. Bisping Maria ze Światopełk-Czetwertyńskich

Czetwertyńska Maria zob. Światopełk--Czetwertyńska Maria z Broel-Pla-terów

Czetwertyńska Narcyza zob. Światopełk--Czetwertyńska Narcyza z Olizarów

Czetwertyńska Olga zob. Hutten-Czap-ska Olga ze Światopełk-Czetwertyń-skich

Czetwertyński Antoni zob. Światopełk--Czetwertyński Antoni

Czetwertyński Borys zob. Światopełk--Czetwertyński Borys

Czetwertyński Dymitr zob. Światopełk--Czetwertyński Dymitr

Czetwertyński Konstanty zob. Świato-pełk-Czetwertyński Konstanty

Czetwertyński Stanisław zob. Świato-pełk-Czetwertyński Stanisław

Czosnowska Laura z Górskich 228Czosnowski Jan Tadeusz 228

Daffinger Moritz Michael 162, 379 Dalnikiewicz Antoni 297Damm Julia zob. O’Brien de Lacy Julia

z DammówDampierre de, hrabina 100 Dangel Maria 119

— 337 —

Dangel Karolina z Krzywickich 119 Dangel Zygmunt (1836–1906) 119Dangel Zygmunt (1867–1892) 119Daranowska-Łukaszewska Joanna 147Daszkiewicz, rodzina 136, 188, 189, 230 Daszkiewicz Dymitr 136, 189, 230Daszkiewicz Ryszard 136 Daszkiewicz Teresa Małgorzata 136, 189 Daszkiewicz Teresa z Jundziłłów 136,

230, 311 Daszkiewicz Teresa z Jelskich 189 David-Beauregard Fernand de 78, 80, 81 David-Beauregard de z d. de Villeneuve,

hrabina 80 Dazau, lekarz 68, 69 Dąbrowska Maria zob. Ołdakowska Ma-

ria z DąbrowskichDecazes Seweryna Rozalia z d. Löwen-

thal 94Decazes Louis 94 Delacroix Eugene 98Delianow Anna Kristoforowna z Łaza-

riewów 101Delianow Iwan Dawidowicz 101 Dembińska Eleonora zob. Wielopolska

Eleonora z DembińskichDenis, rodzina 80, 81 Dembowska z d. Hofmann 149 Dernałowicz Zofia 295Despot-Zenowicz Aleksandr Iwanowicz

158, 159, 379 Diesbach de Belleroche, rodzina 100 Diesbach de Belleroche Coustance 100Diesbach de Belleroche Rudolphe 100Dino książę zob. Talleyrand-Périgord

Alexandre deDisderi Andre 122, 378 Diwoni, tancmistrz 226Divonne Ferdynand de zob. Forest-Di-

vonne Ferdynand deDłużewska-Kańska Zofia 173 Dobrzańscy, rodzina 296Dobrzańska Maria 250

Dobrzańska Natalia z Wesselów 250, 295, 309

Dobrzańska Róża 250 Dobrzański Łukasz 309Dobrzański Roman 250 Dochturow Dmitrij Pietrowicz 133, 134,

199, 200, 380 Domankowscy, rodzina 231 Donatello, właśc. Donato di Niccolò di

Betto Bardi 274Doria d’Angri Francesco I 17, 123Doria d’Angri Giovanni Carlo 17, 124,

125 Doria d’Angri Giulia z d. Caracciolo 17,

124Douglas James zob. Hamilton JamesDruccy-Lubeccy, rodzina 12, 17, 183, 277Drucka-Lubecka Augusta zob. Siemień-

ska Augusta z Druckich-LubeckichDrucka-Lubecka Genowefa z Olizarów

183 Drucka-Lubecka Genowefa zob. Pusłow-

ska Genowefa z Druckich-LubeckichDrucka-Lubecka Jadwiga zob. Bycho-

wiec Jadwiga z Druckich-LubeckichDrucka-Lubecka Józefa zob. Pusłowska

Józefa z Druckich-LubeckichDrucka-Lubecka Julia zob. Pusłowska

Julia z Druckich-LubeckichDrucka-Lubecka Maria ze Scipio del

Campo 44, 110, 166, 183, 282Drucka-Lubecka Maria z Szemiotów 32,

44, 119, 173, 177, 179, 183, 184, 231, 246–248, 379

Drucka-Lubecka Seweryna zob. Zaleska Seweryna z Druckich-Lubeckich

Drucka-Lubecka Teresa zob. Scipio del Campo Teresa z Druckich-Lubeckich

Drucki-Lubecki Aleksander Medard 32, 44, 110, 173, 177, 183, 184, 231, 246, 311, 379

Drucki-Lubecki Aleksander 44, 259, 278Drucki-Lubecki Franciszek Ksawery 44,

110, 167, 183, 248

— 338 —

Drucki-Lubecki Franciszek (1741–1802) 183

Drucki-Lubecki Franciszek (1860–1918) 44

Drucki-Lubecki Józef 183 Drucki-Lubecki Ksawery 307, 308Drucki-Lubecki Władysław 44 Duchiński Onufry 321Dunajewski Albin 296Duncker Alexander 207, 381 Dunin Antonina zob. Stadnicka Antonina

z DuninówDunin-Borkowska Izabela zob. Żychliń-

ska Izabela z Dunin-BorkowskichDunin-Borkowski Jerzy Sewer 72 Dunin-Karwicka Konstancja zob. Wyle-

żyńska Konstancja z Dunin-Karwic-kich

Dunin-Wąsowicz Aneta z Tyszkiewi-czów 109

Dunin-Wąsowicz Albina z Bobrowskich 76–78, 81, 89

Dunin-Wąsowicz Matylda zob. Jordan Matylda z Dunin-Wąsowiczów

Dunin-Wąsowicz Stanisław 109Dunin-Wąsowicz Tytus 76 Duhamel Józef 62Duhamel Julia zob. Manteuffel Julia

z DuhamelówDuhamel Maria 62Dunajewski Albin 150 Dutkiewicz Józef 12Dużyk Józef 284Dybicz Iwan Iwanowicz 227Dymnicka-Wołoszyńska HannaDziadzio Andrzej 112 Działyńska Aniela Marianna z Wodzic-

kich 95, 96Działyńska Emilia z Wodzickich 95Działyńska Emilia zob. Lubomirska

Emilia z DziałyńskichDziałyńska Izabela z Czartoryskich 106 Działyńska Ludwika 95

Działyńska Maria zob. Stadnicka Maria z Działyńskich

Działyńska Nelly (Aniela) 95, 96Działyńska Teofila z Komorowskich 95,

104Działyński Bronisław 95, 96Działyński Jan 106 Działyński Zygmunt 95Dzieduszycka Klementyna zob. Szem-

bek Klementyna z DzieduszyckichDziekońska Anna z Bychowców 173,

177, 179, 295, 317Dziekońska Michalina zob. Zaleska Mi-

chalina z DziekońskichDziekońska Olga ze Świerszczewskich

190Dziekońska Róża zob. Bagińska Róża

z DziekońskichDziekoński Józef 295 Dziekoński Kazimierz 239, 295, 303Dziekoński Michał 190 Dziewałtowski Aleksander Kazimierz

zob. Gintowt-Dziewałtowski Alek-sander Kazimierz

Ellis, panna 100 Elżbieta I Piotrowna Romanow, cesarzo-

wa Rosji 221Engelhardt Aleksandra zob. Branicka

Aleksandra z EngelhardtówEngelstróm, rodzina 147 Ettore Lucchesi-Palli, książę della Gra-

zia zob. Lucchesi-Palli EttoreEugenia, cesarzowa Francji 66, 67, 99 Eysmont Aleksander 320Eysymont Alojzy 210, 211Eysmont Ignacy 119 Eysmont Karolina z Mejerów 119Eysmont Maciej 210 Eysymont Regina z Obuchowiczów 210,

211Eysmont Wiktoria z Wołkowickich 210 Eysmont Wiktoria zob. Krzywicka Wik-

toria z Eysmontów

— 339 —

Eysmont Zofia zob. Łubieńska Zofia z Eysmontów

Eysmontowie, rodzina 211, 381

Fajnhauz Dawid 34Fałat Julian 19, 296Felkerzamb Maria zob. Mikulska Maria

z FelkerzambówFeliks, św. 48, 49 Feliński Zygmunt Szczęsny 287Ferdynand IV, król Neapolu 165Ferdynand VII Bourbon, król Hiszpanii

108 Fiesole Mino da 274Filip, św. 274Filip, kuchmistrz 174Flor, pokojówka 247 Fodoas de Barbaran, margrabina 100Fodoas de Barbaran Marguerite 100Forest-Divonne Ferdinand de la 104 Forsanz Hilarion 199Forsanz Jadwiga de z Ciechanowieckich

199, 240Forsanz Raul Camille de 199 Franciszek z Asyżu, św. 48 Franciszek I Bourbon, król Obojga Sy-

cylii 108, 272Franciszek II Bourbon, król Obojga Sy-

cylii 123Franciszka Wettyn z Krasińskich 288Fredro Aleksander 311Friedeberg, jubiler 241, 242, 395 Frygerg, złotnik 170

Gallen von zob. Bisping von GallenGallen Christoph Bernhard zob. Bisping

von Gallen BernardGalos Adam 155 Gałęzowscy, rodzina 35, 45, 53 Garibaldi Giuseppe 17, 86, 124 Gavini de Campile Denis 100Gavini de Campile Matilde z d. Ray-

mond de Toulouse 100 Gerlicz Adam 80

Gerlicz Jakub 80 Gerlicz Stanisław 80 Gerlicz Wincentyna z Górskich 80German Franciszek 23, 79 Ghiberti Lorenzo 273Giedroyć Cezary Szymon 199Giełgud Antoni 30 Giersodorff Teofila zob. Olizar Teofila

z GiersdorffówGieysztor Jakub (Jakób) 16, 19, 25 Gierymski Aleksander 19 Gintowt-Dziewałtowski Aleksander Ka-

zimierz 233, 234, 236–238, 302, 381Giordano Luca 274Giovanni da Bologna, właśc. Jean de Bo-

ulogneGitlowicz, kupiec 172 Glavani Zofia zob. Potocka Zofia z Gla-

vanichGlazer Boleslaw 186, 187, 201, 231,

232, 239, 303Glazer Zofia z Zawadzkich 186, 187,

201, 231 Glazer Zofia zob. Zalutyńska Zofia

z GlazerówGlazerowie, rodzina 186, 231, 303 Glemma Tadeusz 296Glinka Michaił Iwanowicz 112 Gnajta 57 Gnajta Sasza 57Godlewski Michał 234, 287Goetzendorf-Grabowska Maria zob.

Hutten-Czapska Maria z Goetzen-dorf-Grabowskich

Goetzendorf-Grabowska Józefa z Ko-ścielskich 131

Goetzendorf-Grabowski Edward 131 Golicyn, rodzina 112, 133 Golicyn Julia Siergiejewna zob. Górska

Julia z GolicynówGolicyn Maria z Jezierskich 112 Golicyn Maria Siergiejewna zob. Ru-

merskichMaria z Golicynów

— 340 —

Golicyn Sergiusz Grigoriewicz 112Gorse Pierre 376 Górscy, rodzina 75, 228 Górska Anna z Szembeków 112 Górska Julia z Golicynów 112 Górska Konstancja 80 Górska Laura zob. Czosnowska Laura

z GórskichGórska Maria z Łubieńskich 75 Górska Marianna z Bronimirskich 80 Górska Stanisława zob. Hutten-Czapska

Stanisława z GórskichGórska Teodozja z Krępskich 75Górska Wincentyna zob. Gerlicz Win-

centyna z GórskichGórski Antoni 112 Górski Franciszek 75, 228 Górski Jan 75 Górski Konstantyn 112 Górski Wincenty 80 Górzyński Sławomir 216Grabowska Albertyna zob. Rosen Alber-

tyna z GrabowskichGrabowska Maria zob. Hutten-Czapska

Maria z Goetzendorf-GrabowskichGrabowska Józefa zob. Goetzendorf-

-Grabowska Józefa z KościelskichGrabowska Maria z Rosenów 147, 149 Grabowski Edward zob. Goetzendorf-

-Grabowski EdwardGrabowski Ksawery 136, 173, 177 Grabowski Maksymilian 147, 149, 258Grabowski Stefan 178 Grala Jolanta 216 Grammont de zob. Caderousse-Gram-

mont de, książęGraulich Konstancja de, zob. Kożuchow-

ska Konstancja z d. de GraulichGreen Margaret zob. Maltby Margareth

z d. GreenGrisi Gulia 54Grocholscy, rodzina 122Grocholska Franciszka z Brzozowskich

108

Grocholska Maria zob. Czartoryska Ma-ria z Grocholskich

Grocholski Henryk 108 Grochulska Barbara 109 Grot Zdzisław 91Grotha von Berge Augusta zob. Lachma-

nowicz Augusta Fryderyka z d. Gro-tha von Berge

Grudzińska Antonina zob. Chłapowska Antonina z Grudzińskich

Gryglewski Aleksander Konstanty 261Grzymułtowski Krzysztof 10 Gutakowska Marianna z Sobolewskich

227Gutakowski Ludwik Szymon 227 Günther Adam 51 Günther Gabriela zob. Puzyna Gabriela

Habsburgowie, dynastia 54, 100, 112, 272

Hagen-Schwerin Gustav 147Hagen-Schwerin Klementyna z Kow-

nackich 147Hahn Johann 210Haller de Hallenburg Celina z Borzęc-

kich 192 Haller de Hallenburg Celina zob. Mo-

rawska Celina z Haller de Hallenbur-gów

Haller de Hallenburg Cezar 193Haller de Hallenburg Józef Antoni 192 Haller de Hallenburg Julia z Helców 193Hallerowie de Hallenburg, rodzina 192Halpert Karol 72Halpert Zofia z Branickich 72 Hamilton James 55, 104 Hamilton Louisa z d. Russel 55 Handelsman Marceli 106Hansemann Adolf 155 Harting 148 Hass Ludwik 140Hausnerowie, rodzina 147 Hayter George 152, 378 Hegel Georg 75

— 341 —

Helc Julia zob. Haller de Hallenburg Ju-lia z Helców

Herbermann Charles G. 82 Herkel Ján 164 Heltman Leontyna 178, 224, 230, 235,

239, 303Hochberg von Pless, rodzina 73Hoffman, panna zob. Dembowska z d.Hoffman Karol 109 Hoffman Matylda zob. Jordan Matylda

z Dunin-WąsowiczówHofmanowie, rodzina 147 Hołoniewscy, rodzina 159 Hołyńska Aleksandra zob. Komar Alek-

sandra z HołyńskichHołyńska Anna zob. Branicka Anna

z HołyńskichHołyńska Ewelina z Broel-Platerów 240,

312 Hołyńska Helena zob. Bisping Helena

z HołyńskichHołyński Kazimierz 307Hołyński Ksawery 246Hołyński Michał 307Hołyński Stanisław 259, 312Hołyński Walery 240Home Daniel Dunglas 76Horodyńska z Leylów 210Horwatt Artur 26 Horwatt Helena Laura z Sianożęckich 26Horwatt Zofia zob. Tyszkiewicz Zofia

z HorwattówHoyn, baronowa 147 Hryniewiecki Karol 287Hube Józef 79 Hulewicz Ludwika zob. Komorowska

Ludwika z HulewiczówHusarski Wacław 290Hutten-Czapscy, rodzina 17, 126, 150,

375 Hutten-Czapska Jadwiga zob. Ordęga Ja-

dwiga z Hutten-CzapskichHutten-Czapska Jadwiga z Sobańskich

242

Hutten-Czapska Józefina 130 Hutten-Czapska Maria z Goetzendorf-

-Grabowskich 131 Hutten-Czapska Maria z Hutten-Czap-

skich 97Hutten-Czapska Maria z Pusłowskich

171 Hutten-Czapska Matylda 130 Hutten-Czapska Michalina z Hutten-

-Czapskich 97, 98, 126, 130, 131 Hutten-Czapska Olga z Światopełk-Cze-

twertyńskich 97, 98, 122, 126Hutten-Czapska Stanisława z Górskich

150 Hutten-Czapska Weronika z Radziwił-

łów 130 Hutten-Czapska Zofia z Obuchowiczów

98, 130 Hutten-Czapski Adolf 130, 149 Hutten-Czapski Aleksander 131, 242Hutten-Czapski Edward 130 Hutten-Czapski Emeryk 37 Hutten-Czapski Franciszek (1725–1802)

130Hutten-Czapski Franciszek (1797–1862)

96, 97, 130, 131, 242Hutten-Czapski Karol 171Hutten-Czapski Kazimierz 17, 18, 131,

132, 242, 260, 378Hutten-Czapski Marian 130, 161 Hutten-Czapski Mikołaj 97Hutten-Czapski Stanisław (1779–1844)

98, 130, 161 Hutten-Czapski Stanisław (1837–1884)

96, 104, 124, 126, 130, 131, 205, 242, 260, 265

Hutten-Czapski Stanisław (1848–1932) 161,162

Imbro, marszałek dworu w Werejkach 225

Iwan IV Groźny, Rurykowicz, car mo-skiewski 209, 381

Iwanowska 79

— 342 —

Iwanowski Wiktor 320Iwaszkiewicz Janusz 12, 131 Izaak Dalmatyński, św. 164, 379

Jabłonowska Dorota zob. Czartoryska Dorota z Jabłonowskich

Jabłoński Romuald 297Jahoda, introligator 10 Jan Chrzciciel, św. 274Jan Nepomucen, św. 257, 265, 310Jan I Wettyn, król Saksonii 149 Jan III Sobieski, król Polski 10Janek, kuchmistrz 173Jankowska z Korsaków 13, 35 Jankowski Władysław 12, 13, 34, 35, 47,

54 Janowski Ludwik pseud. Ludwik Tur 289Jarosław I Mądry, Rurykowicz, w. książę

kijowski 220 Jaroszyńscy z UkrainyJastrzębski Bonifacy Franciszek 150 Jelec Antoni 259Jeleńska Maria 165 Jeleńska Teresa z Borzęckich 165 Jeleńska Teresa Petronela 165 Jeleński Kazimierz Ignacy 165 Jelscy, rodzina 248Jelska Cecylia z Wołłowiczów 119, 178 Jelska Helena z Kałęczyńskich 231Jelska Helena 119Jelska Henryka 119Jelska Izabela zob. Bychowiec Izabela

z JelskichJelska Maria z Sadowskich 178Jelska Natalia zob. Strawińska Natalia

z JelskichJelski Aleksander 231Jelski Czesław 119Jelski Eustachy 119Jelski Franciszek 178 Jelski Józef 119, 178 Jelski Tadeusz 119Jerzy I Wettyn, król Saksonii 149 Jerzy, św. 287

Jezierscy, rodzina 239Jezierska zob. Plater z JezierskichJezierska Amelia zob. Łubieńska Amelia

z JezierskichJezierska Jadwiga zob. Pusłowska Ja-

dwiga z JezierskichJezierska Maria zob. Golicyn Maria z Je-

zierskichJezierska Wiktoria z Tyszkiewiczów

239, 304Jezierski Aleksander 239Jeziorański Antoni 148 Jodko-Narkiewicz Magdalena zob. Mo-

gilnicka Magdalena z Jodko-Narkie-wiczów

Jordan Karol 109 Jordan Matylda z Dunin-Wąsowiczów

109 Jouffroy, lekarz 126 Józef Oblubieniec, św. 247, 381 Józef, służący 229, 230 Jundziłł Albertyna zob. Sołtan Albertyna

z JundziłłówJundziłł Stefania z Twardowskich 289Jundziłł Tadeusz 289Jundziłł Teresa z Cichockich 136 Jundziłł Teresa zob. Daszkiewicz Teresa

z JundziłłówJundziłł Wiktor 136

Kalksteinowie, rodzina 267Kałęczyńska Helena zob. Jelska Helena

z KałęczyńskichKamieńska Maria zob. Bystram Maria

z KamieńskichKamieńska Teodora z Siepielskich 119Kamieński Aleksander 119Kamińska z Obuchowiczów 211Kamiński Piotr 103 Kańska Zofia zob. Dłużewska-Kańska

ZofiaKarnicki Józef 173, 178 Karnkowska Pelagia z Czackich 73

— 343 —

Karol Albert Sabaudzki, król Sardynii 100

Karol Boromeusz, św. 270Karol Emanuel, książę Carignano 288 Karol Ferdynand, książę de Berry 272Karol I Krystian Wettyn, książe Kurlan-

dii 288 Karol Albert Sabaudzki 288Karola I Wettyn z Wazów, królowa Sak-

sonii 184Karolina Fryderyka Badeńska, królowa

Bawarii 149 Karp Joanna zob. Tyszkiewicz Joanna

z KarpówKarr Jean-Baptiste Alphonse 123 Karska Jadwiga ze Światopełk-Czetwer-

tyńskich 97Karski Stanisław 97 Karwowska Stefania z Bychowców 234 Karwowski Ignacy 234 Kasia, służąca 179 Katarzyna, św. 197, 198 Katarzyna Aleksandryjska, św. 160, 161 Katarzyna II Aleksiejewna, cesarzowa

Rosji 61, 62, 165, 216Kauffman Konstanty Pietrowicz von

156, 322, 323Kazimierz Jagiellończyk, król 262Kądziela Łukasz 64Kątski Antoni 51 Keil Gundolf 185Keyserling Artur Fryderyk von zob. Kle-

ist-Keyserling Artur Fryderyk vonKeyserlingk Wilhelmina zob. Rahden

Wilhelmina z d. KeyserlingkKiccy, rodzina 94 Kicka Józefa zob. Bisping Józefa z Kic-

kichKicka Ewa zob. Ewa Sułkowska z Kic-

kich 292Kicka Józefa Martyna z Szydłowskich

290Kicka Ludwika 290

Kicka Natalia z Bispingów 9, 12, 23, 28, 45, 63, 71, 90, 202, 206, 231, 268, 290–291, 383

Kicka Teresa 292Kicka Zofia zob. Cieszkowska Zofia

z KickichKicki Ludwik 23, 90, 291Kicki Onufry 290, 292Kiełbikowa Maria zob. Nowak-Kiełbi-

kowa MariaKieniewicz Kamila zob. Mikulska Kami-

la z KieniewiczówKieniewicz z Horwattów 138, Kieniewicz Stefan 79, 149, 281, 321Kierbedź Stanisław 29Kirkor Adam Honory 34 Kirkor Karol 34Kirkor Tekla z Wołodkowiczów 34Kisielew Paweł Dimitriewicz 151 Kisielew Zofia z Potockich 151, 152, 378 Kleber, panna 149 Kleinpaul Rudolf 86, 377 Kleist-Keyserling Artur Fryderyk von

210 Klementa, rodzina 159 Kłopotowska Adela z d. Andzielli 234 Kłopotowski 44, 235 Kołodziejczyk Ryszard 233 Komar Aleksandra z Hołyńskich 240,

247Komar Alfons 240, 241, 246, 305, 307Komar Anna 304, 307Komar Delfina zob. Potocka Delfina

z KomarówKomar Honorata z Orłowskich 98 Komar Stanisław 98 Komorowska Ludwika z Hulewiczów 95 Komorowska Teofila zob. Działyńska

Teofila z KomorowskichKomorowski Baltazar 95Konarska Barbara 54, 151 Konarski Stanisław 208Kondratowicz Ludwik 51 Konopczyński Władysław 216

— 344 —

Kontrym Kazimierz 115 Korsak (panna) zob. Jankowska z Kor-

sakówKorf Marija Josifowna zob. Skałłon Ma-

rija Josifowna z KorfówKorsak Henryk 190, 191, 231 Korsak Zofia zob. Oskierko Zofia z Kor-

sakówKorybut-Daszkiewicz zob. DaszkiewiczKorzeniowski Józef 51 Kossak Juliusz 19, 219, 296, 381Kossakowscy, rodzina 142 Kossakowska Aleksandra z Chodkiewi-

czów 92Kossakowska Elżbieta z Bispingów 9,

25, 298Kossakowska Michalina z Zaleskich 298Kossakowski Michał Stanisław 9, 297,

298Kossakowski Stanisław Kazimierz 92,

298Kossobudzki, hotelarz 41 Kostecki Janusz 55 Kostka Stanisław, św.Kościelska Józefa zob. Goetzendorf-

-Grabowska Józefa z KościelskichKościuszko Tadeusz 143 Kotarbiński Wilhelm 19Kotzebue Paweł Eustachiewicz 236 Kownaccy, rodzina 147 Kownacka, panna 149 Kownacka Klementyna zob. Hagen-

-Schwerin Klementyna z Kownac-kich

Kownacka Aniela zob. Łoś Aniela z Kownackich

Kownacka Maria zob. Puzyna Maria z Kownackich

Kownacki Tadeusz 78 Kownacki Włodzimierz 78 Kozakiewicz Antoni 19Kozietulski Jan 28, 227 Kozłowska-Studnicka Janina 31Kozłowski Eligiusz 159

Kożuchowska Konstancja z d. de Grau-lich 110

Kożuchowska Konstancja zob. Montalbo Konstancja z Kożuchowskich

Kożuchowska Stefania 110Kożuchowski Antoni 110Koźmiński Honorat 48 Körner Hans 149 Kramskoj Iwan Nikołajewicz 139, 378Krasiccy, rodzina 175 Krasicka Helena z Oskierków 30, 31,

136, 178, 246Krasicka Maria ze Ślizieniów 30 Krasicka Maria 31, 246, 307Krasicki Antoni 31Krasicki Bogdan 31 Krasicki Czesław 31Krasicki Jan 31 Krasicki Leon 31 Krasicki Stanisław 31 Krasicki Wacław 31, 136, 177, 246Krasicki Witold 31 Krasińska Franciszka zob. Franciszka

Wettyn z KrasińskichKrasińska Marta z Pusłowskich 72 Krasiński Stanisław zob. Korwin-Kra-

siński StanisławKrasiński Zygmunt 98 Krasowski Krzysztof 287Krępska Teodozja zob. Górska Teodozja

z KrępskichKrieger Ignacy 269, 382 Kriukow Nikołaj Nikołajewicz 76Kropotkin Dmitrij Nikołajewicz 134,

200Krudowski Franciszek 19, 284, 285, 383 Kruszczyńska Lidia 160, 162 Kruszczyńska Zofia 160, 162 Krzywicka Józefa zob. Tarasowicz Józe-

fa z KrzywickichKrzywicka Karolina zob. Dangel Karoli-

na z KrzywickichKrzywicka Pamela z Oskierków 136,

231

— 345 —

Krzywicka Wiktoria z Eysmontów 119, 185

Krzywicki Julian 119, 135, 185 Krzywicki Konstanty 136, 231 Krzywicki Ksawery 135Kudarkiewicz Bonawentura 32, 33, 45 Kukiel Marian 106–108 Kuncewicz Franciszka zob. Niezabytow-

ska Franciszka z KuncewiczówKuncewicz Mateusz 66 Kurczewski Jan 236

Labouche, bracia 70, 376 La Bourdonnaye Ferdinand de 104 Lachman Eleonora z Paszkowskich 99Lachman Eleonora Laura zob. Noailes

Eleonora Laura deLachman Jurij Juriewicz 99Lachman Liza zob. Przezdziecka Elżbie-

ta (Liza) z LachmanówLachmanowicz Augusta Fryderyka z d.

Grotha von Berge 55Lachmanowicz Józef Antoni 55Lachmanowicz Maria z Bagdachów 55 Lachmanowicz Paweł 12, 55, 57, 58, 66,

71 Lachmanowicz Waleria z Nowakow-

skich 55 Lachnicka Aniela z Trembickich 189 Lachnicka Wilhelmina Leopoldyna

z Tammanów 18, 19, 125, 189, 190, 231

Lachnicka Leopoldyna zob. Chrapowic-ka Leopoldyna z Lachnickich

Lachnicka Weronika zob. Ursyn-Niem-cewicz Weronika z Lachnickich

Lachnicki Cyprian 284Lachnicki Ignacy (1796–1826) 189 Lachnicki Ignacy (1826–1889) 18, 189,

190, 231, 239, 284, 304Laigle de 104 Lamartine Alphonse de 96 Laska Michalina z Ordęgów 131 Laski Aleksander 131

Lasocki, opat 307Latour Edmond de zob. Carayon-Latour

Edmond deLatour Isabelle de zob. Carayon-Latour

Isabelle deLaucz (Lautsch) Paulina zob. Witkowska

Paulina z d. Laucz (Lautsch)Laurens Bonaventure 376 Lavigne, ksiądz 104Lavigerie Charles 104, 105, 377 Ledóchowska Zofia zob. Czacka Zofia

z LedóchowskichLedóchowski Mieczysław 278Legrange Michael 159 Lenkiewicz Aleksander 321Leon XIII (Gioacchino Pecci), papież

17, 48, 206, 277, 278, 281, 282, 383 l’Eveque, bona 26 Leszczyński Jan Tomasz (ojciec Prokop)

49 Leyowa Flora z Boreyszów 210 Liber, hotelarz 69 Liechtenstein Franz Paul von 242Liechtenstein Julia von z Potockich 242Linda Stanisław 259Lingiewicz, szlachcic 320Lohmannowa Alicja zob. Szklarska-

-Lohmannowa AlicjaLöbert, lekarz 73Löwenthal Johann von 94 Löwenthal Oktawia z Wyleżyńskich 94Löwenthal Seweryna Rozalia zob. Deca-

zes Seweryna Rozalia deLubeccy zob. Druccy-LubeccyLubecka Augusta zob. Siemieńska Augu-

sta z Druckich-LubeckichLubecka Genowefa zob. Drucka-Lubec-

ka Genowefa z Olizarów Lubecka Genowefa zob. Pusłowska Ge-

nowefa z Druckich-LubeckichLubecka Jadwiga zob. Bychowiec Ja-

dwiga z Druckich-LubeckichLubecka Józefa zob. Pusłowska Józefa

z Druckich-Lubeckich

— 346 —

Lubecka Julia zob. Pusłowska Julia z Druckich-Lubeckich

Lubecka Maria zob. Drucka-Lubecka Maria ze Scipio del Campo

Lubecka Maria zob. Drucka-Lubecka Maria z Szemiotów

Lubecka Seweryna zob. Zaleska Sewery-na z Druckich-Lubeckich

Lubecka Teresa zob. Scipio del Campo Teresa z Druckich-Lubeckich

Lubecki Aleksander zob. Drucki-Lubec-ki Aleksander

Lubecki Aleksander zob. Drucki-Lubec-ki Aleksander Medard

Lubecki Franciszek Ksawery zob. Druc-ki-Lubecki Franciszek Ksawery

Lubecki Franciszek zob. Drucki-Lubecki Franciszek

Lubecki Józef zob. Drucki-Lubecki JózefLubecki Władysław zob. Drucki-Lubec-

ki WładysławLubomirscy, rodzina 305Lubomirska Emilia z Działyńskich 95,

96Lubomirska Helena 241Lubomirska Magdalena zob. Sapieha

Magdalena z LubomirskichLubomirska Izabela zob. Sanguszko Iza-

bela z LubomirskichLubomirska Natalia z Zamoyskich 241Lubomirska Rozalia zob. Rzewuska Ro-

zalia z LubomirskichLubomirska Róża z Zamoyskich 241Lubomirska Seweryna Rozalia zob. De-

cazes Seweryna RozaliaLubomirska Teresa z Czartoryskich 78 Lubomirski Eugeniusz 241Lubomirski Franciszek Ksawery 96Lubomirski Henryk 78 Lubomirski Józef 94 Lubomirski Leon 96Lubomirski Stefan 241, 247, 307Lucchesi-Palli Carolina z d. Bourbon

272

Lucchesi-Palli Ettore 272Lucchesi-Palli Maria Isabella zob. Ca-

vrani Maria Isabella z d. Lucchesi--Palli

Lüdinghausen-Wolf Edmund Vincenz 60–62

Ludwik, św. 106 Ludwik I Wittelsbach, król Bawarii 101,

123 Ludwik XIV Bourbon, król Francji 89,

93, 256, 310Ludwik XVIII Bourbon, król Francji 58 Ludwik Orleański, król Francuzów 100Luines de, księżna 80

Łancewicz Salomea zob. Andrzeyko-wicz-Butowtt Salomea z Łancewi-czów

Łarionowa Aleksandra 319Ławrynowicz Zygmunt 176 Łazariew Anna Kristoforowna zob. De-

lianow Anna Kristoforowna z Łaza-riewów

Łempicka Adela zob. Łubieńska Adela z Łempickich

Łącka Maria zob. Mycielska Maria z Łąckich

Łoś Aniela z Kownackich 78, 81, 147 Łoś Maria zob. Puzyna Maria z ŁosiówŁoś Tadeusz 78 Łoś Włodzimierz 78Łubieńscy, rodzina 186, 201, 232, 265,

380 Łubieńska Adela z Łempickich 185Łubieńska Amelia z Jezierskich 75 Łubieńska Maria zob. Górska Maria

z ŁubieńskichŁubieńska Tekla z Bielińskich 233 Łubieńska Zofia z Eysmonttów 185, 201,

231 Łubieński Feliks 233 Łubieński Henryk (1793–1883) 233 Łubieński Henryk (1844–1925) 185,

201, 231, 233

— 347 —

Łubieński Seweryn 75 Łubieński Tomasz 185Łukasiński Walerian 250Łukaszewska Joanna zob. Daranowska-

-Łukaszewska Joanna

Macewicz Maria zob. Wołkowicka Ma-ria z Macewiczów

Macchi Luigi 279, 281, 282Magnus, isprawnik 139Maksymilian I Habsburg, cesarz Meksy-

ku 54 Maksymilan I Józef, Wittelsbach, król

Bawarii 149 Maksymilian II, Wittelsbach, król Bawa-

rii 103Malcolm lady 55 Maltby Edward, 82Maltby Katherine zob. Żychlińska Ka-

therine z d. MaltbyMaltby Margareth z d. Green 82Mancini Octaviano 220Manteuffel Georg 62 Manteuffel Julia z Duhamelów 62Marek, św. 274Maria Izabela, królowa Obojga Sycylii

108 Maria Klementyna z Habsburgów, królo-

wa Obojga Sycylii 272Maria Krystyna Bourbon, regentka Hisz-

panii 108 Maria Krystyna Wettyn, księżna Cari-

gnano 288 Maria Magdalena, św. 113 Maria Teresa z Habsburgów, królowa

Sardynii 100, 272Markowski Stanisław 212, 214 Mario Giovanni Matteo 54 Martin Maria 32, 53, 69, 71, 115, 143,

173, 178, 200, 205, 244Martin Nicolaus Eustachy 151, 378 Massalscy, rodzina 229 Massios, kamienicznik 54 Mateusz, św. 278

Matura Ryszard 20Matusewicz z Tyszkiewiczów 234 Mayer Friedrich Carl 165, Mazepa Iwan Stepanowicz 220 Mazzini Giuseppe 124 Medyceusze (Medici), rodzina 274Mejer Karolina zob. Eysmont Karolina

z MejerówMeyerber Giacomo 103 Mędrzecki Włodzimierz 20Michalski Jerzy 131Michał Anioł zob. Buonarroti Michelan-

geloMichał Archanioł, św. 190 Michta Elżbieta zob. Orman-Michta Elż-

bietaMickiewicz Adam 51, 99, 112Mickiewicz Władysław 51 Mieczkowski Jan 285, 383Mielżyńscy, rodzina 266, 267, 382 Mielżyńska Aniela zob. Mycielska Anie-

la z MielżyńskichMielżyńska Teresa z Mycielskich 90,

155, 202, 203, 232, 265, 266Mielżyński Maciej 90, 155, 266Mieroszewska 122 Mierzejewska Elżbieta zob. Mycielska

Elżbieta z MierzejewskichMierzejewska Maria Stefania zob. Skir-

munt Maria Stefania z Mierzejew-skich

Mieszczerscy, rodzina 247Mieszczerska, księżniczka 245, 307, 312Mieszczerski Nikołaj Pietrowicz 247,

259, 307Mikołaj I Pawłowicz Romanow, cesarz

Rosji 13, 35, 41, 43, 87, 136, 166, 375Mikołaj II Aleksandrowicz Romanow,

cesarz Rosji 161 Mikulicz-Radecki Leon 60 Mikulscy, rodzina 12, 18, 34, 35, 202,

259, 311Mikulska Anna zob. Bisping Anna z Mi-

kulskich

— 348 —

Mikulska Ewelina zob. Orda Ewelina z Mikulskich

Mikulska Izydoryna 45, 215 Mikulska Józefa z Wołłowiczów 26, 35,

44, 45 Mikulska Julia zob. Wołłowicz Julia

z MikulskichMikulska Kamila z Kieniewiczów 69,

138 Mikulska Ludwika zob. Szemiotowa Lu-

dwika z MikulskichMikulska Maria z Felkerzambów (1-voto

Wołłowicz) 24, 30, 69, 137, 138Mikulska Maria 45Mikulska Teofila zob. Twardowska Teo-

fila z Mikulskich 289Mikulska Teodozja zob. Oskierko Teo-

dozja z MikulskichMikulska Teresa zob. Bisping Teresa

z MikulskichMikulska Weronika Józefa (Weruleczka)

44–46, 57, 63, 66, 115, 143, 173, 178 Mikulski Aleksander 45 Mikulski Florenty 119, 143 Mikulski Izydor 17, 26, 35, 45, 53, 69,

70, 83, 109, 309Mikulski January 69, 137, 138, 173, 233 Mikulski Józef 35, 231 Mikulski Michał 26, 45 Mikulski Stefan 24, 44, 45, 69, 137 Mikulski Walenty (Waluś) 173, 231, 248,

308Mikulski Włodzimierz 173 Mimi zob. Sanguszko Maria z BorchówMineyko Zofia zob. Bystram Zofia z Mi-

neykówMirbel de Lizinka Aimée Zoé 126Mirski Michał zob. Światopełk-Mirski

MichałMitrydiades VI Eupator 163, 209 Młodecka Dorota z Potockich 122Młodecka Pelagia zob. Poletyło Pelagia

z MłodeckichMłodecki Jan 122

Mniewska Apolonia 104Mniszech, rodzina 142 Mocarska Krystyna zob. Ożarowska

Krystyna z MocarskichMogilnicka Magdalena z Jodko-Narkie-

wiczów 201Mohyła Piotr 220 Mokrowska Antonina zob. Potocka An-

tonina z MokrowskichMolik Witold 91Moniuszko Donat 69 Moniuszko Izabela z Bułhaków 69 Moniuszko Stanisław 51 Montalbo Enrico Antonio 51Montalbo Konstancja z Kożuchowskich

110Montalembert Charles de 108, 110, 377 Montez Lola 103 Montléart-Thibaut Jules Maximilien

duce de 288Montléart-Thibaut Marie duce de 288Morawska Celina z Hallerów de Hallen-

burg 193Morawski Witold 193Morgulec, panna 312Moriconi, rodzina 80 Morman Elżbieta z Bispingów 19Morman Henryk 19 Mostowska Izabela zob. Starzyńska Iza-

bela z MostowskichMostowska Marianna z Potockich 109,

150 Mostowska Róża zob. Sapieha Róża

z MostowskichMostowski Tadeusz 109, 150 Moszczeńska Jadwiga zob. Mycielska

Jadwiga z MoszczeńskichMoszczeńska Józefa zob. Szembek Józe-

fa z MoszczeńskichMościcki Henryk 217Mouchy Antonin zob. Noailles Antonin

deMuchlińska Maria zob. Wołkowicka Ma-

ria z Muchlińskich

— 349 —

Murawiow Michaił Nikołajewicz 16, 51, 133, 146, 156, 320, 322, 324, 378

Mutley Frank 168, 379 Mycielscy, rodzina 121, 152, 153, 229,

265, 266, 378 Mycielska Aniela z Mielżyńskich 91,

155 Mycielska Aniela zob. Bnińska Aniela

z MycielskichMycielska Elżbieta z Mierzejewskich 90 Mycielska Emilia z Taczanowskich 202,

265Mycielska Jadwiga z Moszczeńskich 155 Mycielska Józefina zob. Potocka Józefi-

na z MycielskichMycielska Karolina z Wodzickich 108Mycielska Ludwika z Bispingów 63, 90,

91, 154, 202, 229, 265, 317Mycielska Maria 90, 91, 154 Mycielska Maria z Łąckich 202, 265Mycielska Maria z Szembeków 112Mycielska Maria zob. Sułkowska Maria

z MycielskichMycielska Teresa zob. Mielżyńska Tere-

sa z MycielskichMycielski Alfred 90, 202, 231, 232, 265Mycielski Ignacy 91, 155 Mycielski Jan 112 Mycielski Józef 108 Mycielski Ludwik 91 Mycielski Michał 90 Mycielski Stefan 90Mycielski Teodor 90–92, 154, 155, 202 Mycielski Zygmunt 90, 202, 231, 232,

265

Napoleon I Bonaparte, cesarz Francu-zów 12, 24, 165

Napoleon III Bonaparte, cesarz Francu-zów 53, 89, 97, 166, 279

Narbutt, ksiądz 174 Narbutt Teodor 235 Narbutt Wiktoria zob. Radziwiłł Wikto-

ria z Narbuttów

Narkiewicz Magdalena zob. Mogilnicka Magdalena z Jodko-Narkiewiczów

Neptal, artysta operowy 159 Neron, cesarz rzymski 19, 279Niemcewicz Jan Tytus zob. Ursyn-Niem-

cewicz Jan TytusNiemcewicz Marceli zob. Ursyn-Niem-

cewicz MarceliNiemcewicz Weronika zob. Ursyn-

-Niemcewicz Weronika z Lachnic-kich

Niesiołowska Zofia z Paców, 1-voto Sa-pieha 196

Niesiołowski Ksawery 196 Niezabytowscy, rodzina 12, 27, 34, 173-

175, 179, 375Niezabytowska Celestyna z Kamień-

skich 119, 136, 177, 297Niezabytowska Celina z Bispingów 12,

27, 44, 46, 66, 69, 89, 168, 169, 172, 176, 177, 178, 236, 296, 317

Niezabytowska Elżbieta (Eliza) zob. Wielopolska Elżbieta (Eliza) z Nie-zabytowskich

Niezabytowska Franciszka z Kuncewi-czów 26, 44

Niezabytowska Maria zob. Potocka Ma-ria z Niezabytowskich

Niezabytowski Jakub 26, 44 Niezabytowski Karol 297Niezabytowski Konstanty 119, 136, 175,

297Niezabytowski Stefan 12, 26, 44, 46, 89,

172–174, 176, 177 Nilsson Christina 159 Nitecki Piotr 228 Noailles Anna de z Muratów 101 Noailles Antonin de, książę de Mouchy

100–102 Noailles Eleona Laura de z Lachmanów

99Noailles Emmanuel Henri de 99 Norwid Cyprian Kamil 190 Nosek Stefan 34

— 350 —

Nowak-Kiełbikowa Maria 295Nowakowska Waleria zob. Lachmano-

wicz Waleria z NowakowskichNowosilcow Nikołaj Nikołajewicz 226

Oboleńska Jekaterina Wasiljewna zob. Potapow Jekaterina Wasiljewna z Oboleńskich

O’Brien de Lacy rodzina 194, 295, 380 O’Brien de Lacy Aleksander 193, 239,

295, 303O’Brien de Lacy Anna z Bychowców

295O’Brien de Lacy Gabriela z Radowic-

kich 136, 201, 239, 295O’Brien de Lacy Julia z Dammów 193,

239 O’Brien de Lacy Julia 194O’Brien de Lacy Ludwika z Ronikierów

194, 231 O’Brien de Lacy Patryk 193, 239 O’Brien de Lacy Patryk (ur. ok. 1860)

194 O’Brien de Lacy Piotr 193, 194, 224,

231, 239 Obuchowicz Adam 211Obuchowicz Anna z Wołodkiewiczów

211Obuchowicz Regina zob. Eysmont Regi-

na z ObuchowiczówObuchowicz Zofia zob. Hutten-Czapska

Zofia z ObuchowiczówOdeschalchi Zofia z Branickich 92 O’Kaeeffe Minnie 295Okulicz Stefan 156Oleński Juliusz 158, 162 Olizar Adelajda zob. Przezdziecka Ade-

lajda z OlizarówOlizar Genowefa zob. Drucka-Lubecka

Genowefa z OlizarówOlizar Narcyz 97 Olizar Narcyza zob. Światopełk-Cze-

twertyńska Narcyza z OlizarówOlizar Teofila z Giersdorffów 97

Ołdakowscy, rodzina 231, 232 Ołdakowska Maria z Dąbrowskich 201,

223, 238, 239, 301, 303Ołdakowski Karol Feliks 201, 239 Onacewicz, plenipotent 208 Oraczewska Dorota zob. Bychowiec Do-

rota z OraczewskichOrda Adam 162 Orda Edmund 115 Orda Ewelina z Mikulskich 45 Orda Felicja zob. Twardowska Felicja

z OrdówOrda Felicjanna zob. Raczyńska Feli-

cjanna z OrdówOrda Józef 248, 308Orda Leontyna z Ordów 53, 115Orda Napoleon 27, 37–40, 58, 137, 144,

153, 170, 171, 182, 186, 188, 193, 194, 195, 211, 215, 260, 266, 375, 376, 378–382

Orda Piotr 45 Ordęga Jadwiga z Hutten-Czapskich

130, 131Ordęga Michalina zob. Laska Michalina

z OrdęgówOrdęga Władysław Symforian 131 Ordowie, rodzina 34 Orglande Henriette Félicie de zob. Cha-

teaubriand Henriette Félicie de z d. de Orglande

Orłowa 221Orłowska Honorata zob. Komar Honora-

ta z OrłowskichOrłowski Aleksander 19Orman-Michta Elżbieta 189 Orzeszko Emilia ze Skirmuntów 136 Orzeszko Emilia Hortensja 136Orzeszko Kalikst 135 Orzeszko Nikodem 135 Orzeszko Piotr 136 Orzeszkowa Eliza 136, 189 Oskar II Bernardotte, król Szwecji 87,

123, 200, 378 Oskierko Anna z Wołłowiczów 30, 31

— 351 —

Oskierko Dominik 30, 31, 119, 121 Oskierko Jadwiga zob. Ciechanowiecka

Jadwiga z OskierkówOskierko Helena zob. Krasicka Helena

z OskierkówOskierko Helena zob. Wróblewska Hele-

na z OskierkówOskierko Jan 45Oskierko Maria 31Oskierko Olimpia zob. Świętorzecka

Olimpia z OskierkówOskierko Pamela zob. Krzywicka Pame-

la z OskierkówOskierko Teodozja z Mikulskich 45, 51 Oskierko Zofia z Korsaków 45Oskierko Zygmunt 45Osmólska Aleksandra z Bougardów 229,

234Ostromęcki Michał 72Ostrowscy, rodzina 254, 382 Ostrowska Elżbieta (Eliza) zob. Wielo-

polska Elżbieta (Eliza) z Niezaby-towskich 254, 296, 309

Ostrowska Jadwiga z Tukałłów 239, 303Ostrowski August 44, 172, 202, 203, 231 Ostrowski Tomasz 239 Oszport Zofia zob. Sianożęcka Zofia

z OszportówOżarowska Krystyna z Mocarskich 258Ożarowski Konstanty 133 Ożarowski Stanisław 258, 311Ożarowski Wojciech 258

Pac Ludwika zob. Sapieha Ludwika z Paców

Pac Zofia zob. Niesiołowska Zofia z Pa-ców

Pacca Bartolemeo 84Pachoński Jan 227Paisiello Giovanni 165Pająk Jerzy Z. 20Palestrina Giovanni 165 Pancerzyńska Konstancja z Bułharynów

120

Pancerzyński Samuel 120Parczewski, pop 205Paska, artystka operowa 159 Paskiewicz Iwan Fiodorowicz 227 Paszkiewicz Mieczysław 81 Paszkowska Eleonora zob. Lachman

Eleonora z PaszkowskichPatkul Aleksandr Władimirowicz 120Patti Adelina 159 Paweł, lokaj 54 Paweł, woźnica 172 Peel Robert 251Périgord Alexandre de zob. Talleyrand--

-Périgord Alexandre dePérigord Dorota de zob. Talleyrand-Péri-

gord Dorota dePérigord Karol de zob. Talleyrand-Péri-

gord Karol dePezda Janusz 139 Piastowie, dynastia 267 Pileccy, rodzina 136 Piotr, św. 275Piotr, furman 230 Pirling Klara 160Pirling Paweł 160Pirling Renate 160 Pirling S. F. 160Pius IX (Giovanni Maria Mastai-Ferret-

ti), papież 17, 84, 276, 292Piwkowski Włodzimierz 216 Plater Adam zob. Broel-Plater AdamPlater Augusta zob. Tyszkiewicz Augu-

sta z PlaterówPlater Cezar zob. Broel-Plater CezarPlater Elżbieta zob. Broel-Plater Elżbieta

z PotockichPlater Feliks zob. Broel-Plater FeliksPlater Genowefa zob. Broel-Plater Geno-

wefa z PusłowskichPlater Idalia zob. Broel-Plater Idalia

z SobańskichPlater Ludwika zob. Borch Ludwika

z Platerów

— 352 —

Plater Maria zob. Wielopolska Maria z Broel-Platerów

Plater Stefan zob. Broel-Plater StefanPlater Wilhelm Ignacy zob. Broel-Plater

Wilhelm IgnacyPlater Władysław zob. Broel-Plater Wła-

dysław EwarystPlater Zofia zob. Buyno Zofia z PlaterówPlaterowie, rodzina zob. Broel-Plater,

rodzinaPociecha Michał 19 Pociejowie, rodzina 153 Podbielski Franciszek 263, 382 Podhorski z Podola 80 Podoska Maria zob. Włodek Maria z Po-

doskichPokrywka Anna zob. Sidorowicz-Po-

krywka AnnaPoletyło Aurelian 54, 122Poletyło Franciszek 122Poletyło Leopold 122Poletyło Pelagia z Potockich 54, 122 Poletyło Pelagia z Młodeckich 122Połowcow Aleksandr Aleksandrowicz

112 Pomerac de, miniaturzystka 126 Poniatowscy, rodzina 79Poniatowska Konstancja zob. Tyszkie-

wicz Konstancja z PoniatowskichPoniatowski Józef 227Poniatowski Sariusz 79 Popitz Cornelia 187 Potapow Aleksandr Lwowicz 133, 134,

197, 198, 200, 380 Potapow Jekatierina Wasiljewna z Obo-

leńskich 197Potiomkin Grigorij Aleksandrowicz 216,

217 Potoccy, rodzina 17, 142, 170, 174, 194,

195, 379, 380 Potocka Anna zob. Branicka Anna z Po-

tockichPotocka Anna z Sanguszków 98 Potocka Antonina z Mokrowskich 54

Potocka Delfina z Komarów 98, 99, 104, 377

Potocka Dorota zob. Młodecka Dorota z Potockich

Potocka Elżbieta zob. Broel-Plater Elż-bieta z Potockich

Potocka Emilia ze Świeykowskich 99 Potocka Idalia zob. Sapieha Idalia z Po-

tockichPotocka Izabela zob. Starzyńska Izabela

z Mostowskich Potocka Józefina z Mycielskich 90, 154Potocka Julia z Branickich 297Potocka Julia zob. Liechtenstein Julia

von z PotockichPotocka Krystyna z Potockich 196 Potocka Maria zob. Rodrique Maria

z PotockichPotocka Maria z Niezabytowskich 44,

169, 172–174, 176, 178, 222, 254, 296, 297, 309

Potocka Maria Aleksandrowna z Sałty-kowów 159

Potocka Marianna z Czartoryskich 54, 196

Potocka Marianna zob. Mostowska Ma-rianna z Potockich

Potocka Paulina zob. Wielopolska Pauli-na z Potockich

Potocka Pelagia 54, 195 Potocka Pelagia zob. Poletyło Pelagia

z PotockichPotocka Pelagia zob. Sapieha Pelagia

z PotockichPotocka Róża zob. Branicka Róża z Po-

tockichPotocka Róża zob. Zamoyska Róża z Po-

tockichPotocka Seweryna zob. Colloredo-Wall-

see Seweryna z PotockichPotocka Teresa z Sapiehów 54, 55Potocka Teresa zob. Wielopolska Teresa

z PotockichPotocka Zofia z Glavanich 99

— 353 —

Potocka Zofia z Wittów 151 Potocka Zofia zob. Kisielew Zofia z Po-

tockichPotocka Zofia zob. Niesiołowska Zofia

z PotockichPotocki Aleksander (1778–1845) 109,

150 Potocki Aleksander (1798–1868) 151,

378 Potocki Alfred 242Potocki August 153 Potocki Bolesław Eulogiusz 90, 154 Potocki Bolesław 159, 162, 208, 379 Potocki Feliks 196 Potocki Henryk 297Potocki Henryk Stefan 169 Potocki Herman 54, 104, 122, 195, 196,

378 Potocki Jan Alojzy 54, 196 Potocki Mieczysław 98, 99 Potocki Józef 54, 104, 122, 195 Potocki Józef Franciszek 196 Potocki Piotr Franciszek 196Potocki Przemysław 54, 55Potocki Rodryg 44, 169, 172, 173, 176,

178, 222, 254, 267, 296, 297, 307Potocki Seweryn 98 Potocki Stanisław Szczęsny 99 Potocki Stefan 161, 177, 194–196 Potocki Szczęsny 63, 151, 208, 217 Powerancki, dzierżawca 287 Prejs Rolan 49Próchnicki Zdzisław 149Pruska Zofia zob. Tyszkiewicz Zofia

z PruskichPrzezdzieccy, rodzina 124 Przezdziecka Adelajda z Olizarów 99Przezdziecka Elżbieta (Liza) z Lachma-

nów 99, 101–103, 122–124, 377 Przezdziecka Maria z Tyzenhauzów 92,

93, 104, 122, 378 Przezdziecka Waleria z Wańkowiczów

92 Przezdziecki Aleksander 92

Przezdziecki Karol Gustaw 99, 101, 122 Przezdziecki Konstanty 99 Przybysławski 239, 303Puciata Maria 44, 45Puppowie 267Pusłowscy, rodzina 34, 202 Pusłowska z Obuchowiczów 211 Pusłowska Eliza (Lila) 232 Pusłowska Genowefa z Druckich-Lu-

beckich 170 Pusłowska Genowefa zob. Broel-Plater

Genowefa z PusłowskichPusłowska Jadwiga z Jezierskich 72 Pusłowska Józefa z Druckich-Lubeckich

72 Pusłowska Julia z Druckich-Lubeckich

183 Pusłowska Leontyna z Włodków 66,

136, 170, 171, 203 Pusłowska Maria zob. Hutten-Czapska

Maria z PusłowskichPusłowska Marta zob. Krasińska Marta

z PusłowskichPusłowski Franciszek 170, 231, 295Pusłowski Ksawery 183 Pusłowski Wandalin 72, 170, 239, 304Pusłowski Władysław (1801–1859) 170Pusłowski Władysław (1871–1964) 171,

295, 297Pusłowski Wojciech 171 Puszkin Aleksandr Siergiejewicz 112 Puzyna Gabriela z Güntherów 51 Puzyna Jadwiga 78Puzyna Józef Adolf 161, 162, 202, 231,

232 Puzyna Julian 78, 148, 202, 231 Puzyna Maria z Łosiów 78, 81, 148 Puzyna Maria 78Puzyna Tadeusz 51

Raciborski Franciszek 319Raczyńska Felicjanna z Ordów 83 Raczyńska Felicjanna zob. Sławuszew-

ska Felicjanna z Raczyńskich

— 354 —

Raczyński, inspektor szkolny 58 Raczyński Ludwik 83Raczyński Roger 140 Radecki Leon zob. Mikulicz-Radecki

LeonRadowicka 225 Radowicka Alicja 136Radowicka Angelika 223 Radowicka Aniela 136, 176, 178, 193,

238 Radowicka Gabriela zob. O’Brien Ga-

briela z RadowickichRadowicka Helena z Włodków 173, 201,

304Radowicka Stefania zob. Woyczyńska

Stefania z RadowickichRadowicki Aleksander 136, 173, 178,

193, 230, 235 Radowicki Włodzimierz 69Radziuk Aleksander 20Radziwiłł Aleksandra ze Steckich 215 Radziwiłł Antoni Wilhelm 155 Radziwiłł Eufemia zob. Rzyszczewska

Eufemia z RadziwiłłówRadziwiłł Fryderyk Wilhelm 215 Radziwiłł Jadwiga z Sobańskich 215,

216, 247, 307Radziwiłł Jerzy Fryderyk 72, 213 Radziwiłł Karol Andrzej 215, 216 Radziwiłł Karol Stanisław zw. „Panie

Kochanku” 36, 131 Radziwiłł Maciej 208Radziwiłł Maria zob. Tyszkiewicz Maria

z RadziwiłłówRadziwiłł Maria Róża z Branickich 72,

213 Radziwiłł Matylda z d. von Clary und

Aldringen 215 Radziwiłł Michalina zob. Rzyszczewska

Michalina z RadziwiłłówRadziwiłł Michał Gedeon 215 Radziwiłł Michał Piotr 215, 216, 381 Radziwiłł Mikołaj 198

Radziwiłł Weronika zob. Hutten-Czap-ska Weronika z Radziwiłłów

Radziwiłł Wiktoria z Narbuttów 198 Radziwiłłowie, rodzina 17, 212Rafael właśc. Raffaello Santi 139 Rahden Ferdynand von 249Rahden Helena von z Wołłowiczów 119,

249Rahden Karol Artur von 119, 249Rahden Wilhelmina von z d. Keyser-

lingk 249Raignon de 55Rastrelli Bartolomeo 61, 221Rautenstrauch Laura zob. Buyno Laura

z RautenstrauchówRaymond-Gagnabé Pierre Joseph de 289Raymond de Toulose Matylda zob. Ga-

varini de Campile Matylda z d. Ray-mond de Tolouse

Rey de, bracia 80Reytan Helena zob. Boreysza Helena

z ReytanówRianzares Augustinos Ferdynand de 108Rianzares Maria de zob. Czartoryska

Maria z RianzaresówRohan-Rochefort Camille de 100 Roberto I Bourboune, książe Parmy 123 Rochefort Camille de zob. Rohan-Ro-

chefort Camille deRodin August 175 Rodrigue Maria z Potockich 246, 307Rodziewicz 119 Romanow Katarzyna Michajłowna 247Römer Katarzyna zob. Tyszkiewicz Ka-

tarzyna z RömerówRömer Seweryn 136, 137 Ronikier Adam Aleksander 140, 141 Ronikier Ludwika zob. O’Brien de Lacy

Ludwika z RonikierówRonikier Teresa zob. Wołłowicz Teresa

z RonikierówRosen Albertyna z Grabowskich 149 Rosen Aleksander 149

— 355 —

Rosen Maria zob. Grabowska Maria z Rosenów

Rosset Aleksander 61Rouargue Adolphe 69, 376Rouargue Émile 69, 376Rubens Peter Paul 284Rudge Friederic M. 82 Rudolf II Habsburg, cesarz rzym.-niem.

10 Rumerskich Friedrich 112Rumerskirch Maria z Golicynów 112Russel John, książę Bedford 55 Russel Louisa zob. Hamilton Louisa z d.

RusselRyszkiewicz Andrzej 147, 284, 296Ryszkiewicz Józef 19Ryznicz Aleksandra zob. Ciechanowska

Aleksandra z RyzniczówRyznic Jan 159 Ryznic Paulina z Rzewuskich 159Rzewuska, pani 149 Rzewuska Kaliksta zob. Caetani Kaliksta

z RzewuskichRzewuska Maria zob. Stadnicka Maria

z RzewuskichRzewuska Paulina zob. Ryznic PaulinaRzewuska Rozalia z Lubomirskich 149 Rzewuski Leon 149, 216 Rzewuski Michał 149 Rzewuski Wacław 149Rzyszczewska Michalina z Radziwiłłów

216 Rzyszczewska Eufemia z Radziwiłłów

215Rzyszczewska Eufemia 215Rzyszczewska Ewa 215Rzyszczewski Antoni 215, 216 Rzyszczewski Leon 215 Rzyszczewski Michał 215Rzyszczewski Zygmunt 216

Sadowska Maria zob. Jelska Maria z Sa-dowskich

Sakowicz Adolf 244

Sałtykow Maria Aleksandrowna zob. Po-tocka Maria Aleksandrowna z Sałty-kowów

Sanguszko Anna zob. Potocka Anna z Sanguszków

Sanguszko Eustachy 78Sanguszko Helena 78, 110, 111, 196, 377 Sanguszko Izabela z Lubomirskich 78Sanguszko Jadwiga 78Sanguszko Jerzy 112 Sanguszko Maria (Mimi) z Borchów

79–81 Sanguszko Maria zob. Sapieha Maria

z SanguszkówSanguszko Paweł 78, 79 Sanguszko Roman 78Sanguszko Władysław 78Sanguszkowie, rodzina 17Sapieha 228Sapieha Adam Stanisław Sapieha 79Sapieha Aleksander Antoni 106Sapieha Aleksander Michał 64, 225 Sapieha Aniela zob. Zamoyska Aniela

z SapiehówSapieha Anna z Zamoyskich 106Sapieha Anna Zofia zob. Czartoryska

Anna Zofia z SapiehówSapieha Eustachy 63, 109, 228 Sapieha Eustachy Kajetan 80, 109, 214 Sapieha Franciszek 63, 64Sapieha Franciszek Ksawery 64, 225 Sapieha Idalia z Potockich 55 Sapieha Jadwiga z Sanguszków 79Sapieha Jan 109 Sapieha Ksawery 196 Sapieha Leon 79 Sapieha Ludwika z Paców 196Sapieha Magdalena z Lubomirskich 64 Sapieha Maria z Sanguszków 79Sapieha Maria zob. Branicka Maria z Sa-

piehówSapieha Mikołaj 55 Sapieha Paweł 63, 64Sapieha Pelagia z Potockich 63–65, 376

— 356 —

Sapieha Pelagia zob. Czacka Pelagia z Sapiehów

Sapieha Róża z Mostowskich 80, 109 Sapieha Teresa zob. Potocka Teresa z Sa-

piehówSapieha Tom 80Sapieha Zofia zob. Niesiołowska Zofia

z SapiehówSapiehowie, rodzina 17, 117, 214 Sarto Andrea del 274, 284Sasulicz Edward 173, 208, 224Sasulicz Ksawery 173 Saszkiewicz 248Saszkiewicz Teresa 248 Sauer Paul 123Savoie-Carignan Eugene Emanuel de 85Savonarola Hieronim 274Scanzoni Friedrich Wilhelm von 184 Schlippenbach Ulrich Karl von 210 Schöniau Emilie 62Schwerin Gustaw zob. Hagen-Schwerin

GustawSchwerin Klementyna zob. Hagen-

-Schwerin Klementyna z Kownac-kich

Scipio del Campo Józef 110 Scipio del Campo Maria zob. Drucka-

-Lubecka Maria ze Scipio del CampoScipio del Campo Teresa z Druckich-Lu-

beckich 110 Selle-Villeneuve Paul de 80 Seruga Józef 242Sianożęcka Helena Laura zob. Horwatt

Helena Laura z SianożęckichSianożęcka Zofia z Oszportów 26 Sianożęcki Władysław 26 Sibleff, lekarz 223, 224, 301Sidorowicz-Pokrywka Anna 20 Sieheniowie, rodzina 47, 202, 241, 248,

259, 297Sieheń Aleksander 173, 239, 246, 247,

303, 307Sieheń Aleksandra z Wieczfińskich 47,

48, 143, 145, 146, 231, 241, 253, 309

Sieheń Celina (siostra Restytuta) 48, 49, 267, 268

Sieheń Jadwiga 48, 241, 304Sieheń Maria z Bułharynów 231 Sieheń Przemysław 47, 48, 240, 241,

247, 307Sieheń Stanisław 231, 304Sieheń Tadeusz (1802–1850) 11, 47,

119, 210, 241Sieheń Tadeusz (1828–1871) 47–49,

144, 145, 210, 229, 231, 235, 241, 253, 275, 304, 317

Sieheń Tadeusz syn 48 Sieheń Tekla z Bispingów 11, 47, 49,

210, 317Sieheń Wanda z Jelskich 47 Siemieńska Augusta z Druckich-Lubec-

kich 183 Siemieński Leon 183Siemiradzki Henryk 19, 284, 285, 383 Siepielska Teodora zob. Kamieńska Teo-

dora z SiepielskichSkinner Lucy 76 Simson-Starling Thomas 91 Skałłon Gieorgij Antonowicz 241Skałłon Marija Josifowna z Korfów 241Skirmunt Emilia zob. Orzeszko Emilia

ze SkirmuntówSkirmunt Emilia Hortensja 136 Skirmunt Henryk (1835–1916) 152, 295Skirmunt Henryk (1868–1939) 152, 295Skirmunt Henryk z Wielatycz 249Skirmunt Jadwiga 152Skirmunt Konstanty 152, 295Skirmunt Maria 152Skirmunt Maria, z Twardowskich 152, 295Skirmunt Maria Stefania z Mierzejew-

skich 152Skirmunt Wanda ze Strawińskich 249Skirmuntowie, rodzina 295, 296Skowronek Jerzy 227Skręt Rozcisław 51 Skworcow Iwan Nikołajewicz 134, 135,

138–140, 156

— 357 —

Sławuszewscy, z Wołynia 81 Sławuszewska Adela 81Sławuszewska Felicjanna z Raczyńskich

81Sławuszewska Matylda 81 Sławuszewska Michalina 81Sławuszewska Tekla 81Sławuszewska Zofia 81Sławuszewski Aleksander 81Sławuszewski Erazm 81, 83, 84 Słonecka Rozalia zob. Stadnicka Rozalia

ze SłoneckichSłowacki Juliusz 99Sobańska Idalia zob. Broel-Plater Idalia

z SobańskichSobańska Jadwiga zob. Radziwiłł Jadwi-

ga z SobańskichSobolewska Ewa z Szydłowskich 227 Sobolewska Marianna zob. Gutakowska

Marianna z SobolewskichSobolewski Maciej 227 Sobran Emil 57Sokołowski August 378Sola Jean Pierre 104Sołtan Adam 189Sołtan Albertyna z Jundziłłów 188, 189 Sołtan Maria z Jundziłłów 189Sołtan Ludwika z Brunnowów 189 Sołtan Stanisław 188, 189, 311Sołtan Stefania Ludwika zob. Virion Ste-

fania Ludwika z SołtanówSołtanowie, rodzina 188, 380 Sołtykowie, rodzina 138 Spinola Tekla z Trembickich 76 Spirydowicz, rodzina 294Spirydowicz Karolina zob. Borkowska

Karolina ze SpirydowiczówStadnicka Antonina z Duninów 112 Stadnicka Maria z Działyńskich 95 Stadnicka Maria zob. Tyszkiewicz Maria

ze StadnickichStadnicka Maria Katarzyna 95 Stadnicka Rozalia ze Słoneckich 112 Stadnicki Ignacyn 112

Stadnicki Kazimierz 112 Stadnicki Ksawery 112 Stadnicki Stefan 112 Stadnicki Władysław 95Stahl Friedrich 93, 377 Stanisław, św. 11 Stanisław August Poniatowski, król pol-

ski 10, 11, 62, 64, 138, 160, 216, 227, 262, 305

Stanisław Kostka, św. 49Stanisław Leszczyński, król polski 262Stankiewiczówna 66 Starling Thomas zob. Simson-Starling

ThomasStarzeńska Helena z Weyrauchów 214 Starzeński Bolesław 214 Starzyńscy, rodzina 147 Starzyńska Helena z d. von Weyrauch

147 Starzyńska Izabela z Mostowskich 150Starzyński Bolesław 147, 150Starzyński Edward 150 Starzyński Witold 150 Stecka Aleksandra zob. Radziwiłł Alek-

sandra ze SteckichStefan Batory, król polski 144 Stempel Alexander von 62Stempel Alice zob. Brunnow Alice ze

StemplówStempel Emilie zob. Schönau Emilie ze

StemplówStempel Herman 210 Stempel Irena zob. Virion Irena ze Stem-

plówStempel Leon von 61 Stempel Reinhold Franz Oskar von 62,

140 Stempel von, rodzina 63 Știrbei Barbu 100Stjernstedt Maria Anna z Ciechanowiec-

kich 199Stjernstedt Wilhelm Leonard 200Straszewicz Józef 376 Strawińska Aniela z Szyrmów 249

— 358 —

Strawińska Helena zob. Twardowska Helena ze Strawińskich

Strawińska Natalia z Jelskich 249Strawińska Wanda zob. Skirmunt Wanda

ze StrawińskichStrawiński Adam 249, 309Strawiński Adolf 249Strawiński Gustaw 249Strawiński Wincenty Wilhelm 249Strawińskie, panny 150 Strozzi Piotr 72 Strozzi Zofia z Branickich zob. Halpert

Zofia z BranickichStudnicka Janina zob. Kozłowska-Stud-

nicka JaninaSuchodolska Anna zob. Chodakowska

Anna z SuchodolskichSuchodolska Teodora zob. Bisping Teo-

dora z SuchodolskichSuckow Harry Kurt von zob. Arnim-

-Suckow Harry Kurt vonSudolski Zbigniew 98 Sułkowscy, rodzina 17 Sułkowska Ewa z Kickich 292Sułkowska Maria z Mycielskich 108,

112 Sułkowski Antoni Paweł 292 Sułkowski Antoni Ryszard 94, 113, 165 Sułkowski August Antoni 94, 108, 112,

165, 206 Sułkowski August Paweł 292Syszczyński Józef 320Swieczyn Aleksandr Aleksiejewicz 133,

203, 204, 208, 233, 380Swieczyn Aleksandr Michajłowicz (Toll)

28, 46, 226, 250Swieczyn Aleksandra z Bispingów 13,

28, 35, 41, 43, 46, 65, 114, 115, 204, 205, 225, 226, 229, 235, 250–251, 313, 316, 318, 319, 322, 381

Swieczynowie, rodzina 13 Szabańscy, rodzina 249, 382 Szabańska Rozalia 248Szabański Kazimierz 248

Szabański Jan 248Szafrański Tadeusz 12 Szczepański Jerzy 20, 35 ,45, 53, 183 Szczerbow 143 Szell, nauczyciel 12, 32 Szembek Anna zob. Górska Anna

z SzembekówSzembek Jan 112 Szembek Józef 112 Szembek Józefa z Moszczeńskich 112 Szembek Klementyna z Dzieduszyckich

112 Szembek Maria zob. Mycielska Maria

z SzembekówSzembek Włodzimierz 112 Szembek Zygmunt 112 Szemiot Jerzy 32 Szemiot Ludwika z Mikulskich 32 Szemiot Maria zob. Drucka-Lubecka

Maria z SzemiotówSzemiotowie, rodzina 12, 34 Szeniawska Katarzyna zob. Bisping Ka-

tarzyna z SzeniawskichSzklarska-Lohmannowa Alicja 295Szukiewicz Henryka zob. Wołłowicz

Henryka z SzukiewiczówSzuwałow, rodzina 61, 62 Szuwałow Iwan Iwanowicz 62 Szuwałow Paweł Iwanowicz 62 Szuwałow Tekla z Walentynowiczów 62 Szydłowscy, rodzina 147 Szydłowska Ewa zob. Sobolewska Ewa

z SzydłowskichSzydłowska Józefa Martyna zob. Kicka

Józefa Martyna z SzydłowskichSzymański Piotr Paweł (ojciec Benia-

min) 49 Szyrma Adam 57 Szyrma Aniela zob. Strawińska Aniela

z SzyrmówSzyrma Eliza 149, 150, Szyrma Ignacy 57, 136, 173, 177, 224,

230, 231, 235 Szyrma, siostrzenica 250

— 359 —

Szyrma Stefania z Włodków 57, 136, 141, 173, 177, 202, 232, 238, 303

Szyrmowie, rodzina 136

Ślizieniowie, rodzina 260, 382 Ślizień Alfred 30 Ślizień Henryk 30 Ślizień Elżbieta (Eliza) z Tyszkiewiczów

30, 173, 174, 178 Ślizień Maria zob. Krasicka Maria ze Śli-

zieniówŚlizień Zofia zob. Tyszkiewicz Zofia ze

ŚlizieniówŚwiatopełk-Czetwertyńscy, rodzina 17,

182, 379 Światopełk-Czetwertyńska Idalia zob.

Brykczyńska Idalia ze Światopełk--Czetwertyńskich

Światopełk-Czetwertyńska Izabela zob. Tyszkiewicz Izabela ze Światopełk--Czetwertyńskich

Światopełk-Czetwertyńska Jadwiga zob. Karska Jadwiga ze Światopełk-Cze-twertyńskich

Światopełk-Czetwertyńska Karolina ze Światopełk-Czetwertyńskich 136

Światopełk-Czetwertyńska Koleta z Cho-łoniewskich 136, 182

Światopełk-Czetwertyńska Maria z Bro-el-Platerów 183

Światopełk-Czetwertyńska Maria zob. Bisping Maria ze Światopełk-Cze-twertyńskich

Światopełk-Czetwertyńska Narcyza z Oli-zarów 97, 147, 149

Światopełk-Czetwertyńska Olga zob. Hutten-Czapska Olga ze Światopełk--Czetwertyńskich

Światopełk-Czetwertyński Antoni 136, 182

Światopełk-Czetwertyński Borys 97Światopełk-Czetwertyński Dymitr 136 Światopełk-Czetwertyński Konstanty 136,

182, 233, 235

Światopełk-Czetwertyński Stanisław 183, 224, 233, 239, 253, 302, 303, 309

Światopełk-Mirscy, rodzina 36 Światopełk-Mirski Mikołaj 36Świdziński, urzędnik 16 Świeykowska Eleonora Laura zob. No-

ailles Eleonora Laura de z Lachma-nów

Świeykowska Emilia zob. Potocka Emi-lia ze Świeykowskich

Świeykowski Leon 99 Święcicka Melania z Wołłowiczów 24,

26, 29, 30, 39, 71, 173 Święcicka Petronela zob. Wołłowicz Pe-

tronela ze ŚwięcickichŚwięcicki Henryk 26, 173 Święcicki Hipolit Wawrzyniec 26, 173 Święcicki Józef 26Świerszczewska Olga zob. Zaleska Olga

ze ŚwierszczewskichŚwiętorzecka Olimpia z Oskierków 45Świętorzecki Mieczysław 45

Taczanowska Emilia zob. Mycielska Emilia z Taczanowskich

Talleyrand-Périgord Alexandre de 100Talleyrand-Périgord Dorota de 100Talleyrand-Périgord Karol de 100 Tamman Wilhelmina zob. Lachnicka

Wilhelmina Leopoldyna z Tamma-nów

Tamberlini Alessandro 159 Tamburini Antonio 159 Tarasowicz 225 Tarasowicz, panie 119 Tarasowicz, rodzina 136Tarasowicz Józefa z Krzywickich 119Tarasowicz Nikodem 297Tarasowicz Władysław 119Tarło Teresa zob. Potocka Teresa z Tar-

łówTarnowscy, rodzina 291Tarnowska Róża z Branickich 214Tarnowski Stanisław 214

— 360 —

Teba Eugenie zob. Eugenie, cesarzowaTeresa, św. 268Thibaut Jules zob. Montléart-Thibaut Ju-

les Maximilien duce deThibaut Marie zob. Montléart-Thibaut

Marie duce deTondos Stanisław 256, 382 Torchani, właściciel kawiarni 60 Tranzi Archimede 125, 378 Trembicka Aniela zob. Lachnicka Aniela

z TrembickichTrembicka Józefina z Szyrmów 309Trembicka Maria 75Trembicka Tekla zob. Spinola Tekla

z TrembickichTrofimowski zob. Trofimowicz Wasilij

RomanowiczTrofimowicz Wasilij Romanowicz 16 Trousseau Armand 89, 167 Truszkowska Maria 48 Trybowski Ignacy 284Trzcińska Nepomucena zob. Woyczyń-

ska Nepomucena z TrzcińskichTukałło Jadwiga zob. Ostrowska Jadwi-

ga z TukałłówTukałło Tomasz 239, 303Tumanow Aleksandr Dimitriewicz 133 Tur Ludwik zob. Janowski LudwikTwardowscy, rodzina 34, 174 Twardowska Alicja z RadowickichTwardowska Elżbieta 27Twardowska Felicja z Ordów 289Twardowska Helena ze Strawińskich

143 Twardowska Hermina 27Twardowska Józefa 309Twardowska KazimieraTwardowska Maria zob. Skirmunt Maria

z TwardowskichTwardowska Michalina z Wołłowiczów

24, 26, 27, 29, 30, 71, 72, 115, 152, 156, 169, 172, 173, 174, 176, 177, 179, 290, 292

Twardowska Teofila z Mikulskich 27, 29, 250, 289, 309

Twardowska Stefania zob. Jundziłł Ste-fania z Twardowskich

Twardowski Edward 143, 249Twardowski Józef 27, 29, 143, 224, 241,

246, 289, 304, 305, 307Twardowski Kazimierz (1813–1886) 12,

27, 29, 32, 54, 57, 66, 71, 72, 115, 152, 156, 169, 173, 176–178, 289

Twardowski Kazimierz 27 Twardowski Piotr 143, 289Twardowski Stefan 27Tymowska Gabriela z Walewskich 76 Tymowska Michalina 76 Tymowski Józef 159 Tymowski Michał Hieronim 76 Tyrowicz Marian 296Tyszkiewicz Anna z Zabiełłów 30, 119,

147Tyszkiewicz Aneta zob. Dunin-Wąso-

wicz Aneta z TyszkiewiczówTyszkiewicz Augusta z Platerów 37, 38 Tyszkiewicz Benedykt 177 Tyszkiewicz Benedykt Emanuel 232,

284Tyszkiewicz Dominik 30 Tyszkiewicz Eliza zob. Ślizień Eliza

z TyszkiewiczówTyszkiewicz Eustachy 37, 38 Tyszkiewicz Henryk 30 Tyszkiewicz Izabela ze Światopełk-Cze-

twertyńskich 147, 199 Tyszkiewicz Joanna z Karpów 119, 177Tyszkiewicz Jan 147 Tyszkiewicz Józef 119Tyszkiewicz Józef Medard 30, 147 Tyszkiewicz Katarzyna z Römerów 30 Tyszkiewicz Konstancja z Poniatow-

skich 109 Tyszkiewicz Konstanty 37, 38 Tyszkiewicz Ludwik 109 Tyszkiewicz Maria z Radziwiłłów 198,

208

— 361 —

Tyszkiewicz Maria ze Stadnickich 112 Tyszkiewicz Maria 37Tyszkiewicz Michał (1761–1839) 177Tyszkiewicz Michał (1828–1872) 198 Tyszkiewicz Michał (1805–1844) 119Tyszkiewicz Olgierd 30, 173, 177, 246Tyszkiewicz Oskar 37Tyszkiewicz Paulina z Ciechanowskich

37Tyszkiewicz Pius 37, 38 Tyszkiewicz Rozalia z Wołłowiczów 24,

26, 29, 30, 39, 50, 71 Tyszkiewicz Wanda z Wańkowiczów

177Tyszkiewicz Wiktoria zob. Jezierska

Wiktoria z TyszkiewiczówTyszkiewicz Wincenty 235Tyszkiewicz Witold Józef 30 Tyszkiewicz Zofia z Horwattów 120 Tyszkiewicz Zofia z Pruskich 235Tyszkiewicz Zofia ze Ślizieniów 30 Tyszkiewiczowie, rodzina 34, 37–39,

307, 375Tyszkiewiczówna, hrabianka 79 Tytus, cesarz rzymski 279 Tyzenhauz Helena 93 Tyzenhauz Konstanty 92, 93Tyzenhauz Maria zob. Przeździecka Ma-

ria z TyzenhauzówTyzenhauz Waleria z Wańkowiczów 92,

93

Urbaniak Violetta 216 Ursyn-Niemcewicz Jan Tytus 189, 257Ursyn-Niemcewicz Marceli 189, 311Ursyn-Niemcewicz Weronika z Lachnic-

kich 189, 257Uruski Seweryn 10Ustiugow, pułkownik 145 Uwarow Siergiej Siemionowicz 165

Vasari Giorgio 274 Verdi Giuseppe 54, 103 Vernand de, baron 104

Viger Sophie z d. Crüwell, pseud. Cru-velli 103

Villeneuwe de zob. David-Beauregard deVilleneuve Paul de zob. Selle-Villeneuve

Paul deVillot E. 79, 376 Vinci Leonardo da 284Virion Adam de 188 Virion Irena z Brunnonów 62 Virion Irena ze Stemplów 62 Virion Jan Tadeusz de 188 Virion Marianna de z Brunnowów 188Virion Stefania Ludwika de z Sołtanów

188, 201, 230 Virion Stanisław de 188Virion Włodzimierz Władysław de 62,

188, 201, 230, 311Virion Włodzimierz 188, 239, 259Virionowie, rodzina 82, 188, 201, 232,

303Visconti-Crivelli Anna 100

Waage Carl 268, 382 Wacław I, król Czech, św. 310Wagner Richard 61Waldstein Albrecht zob. Walenstein Al-

brecht Walentynowicz Tekla zob. Szuwałow Te-

kla z WalentynowiczówWalewscy, rodzina 151 Walewska Gabriela zob. Tymowska Ga-

briela z WalewskichWaliccy, rodzina 64Walicki Michał 138 Walicki Leopold Kornel 139, 140 Wallenstein Albrecht von 255, 256, 382 Wallsae Frans zob. Colloredo-Wallsee

FransWallsae Seweryna zob. Colloredo-Wall-

sae Seweryna z PotockichWałujew Piotr Aleksandrowicz 139, 158,

378 Wańkowicz Waleria zob. Przezdziecka

Waleria z Wańkowiczów

— 362 —

Wańkowicz Wanda zob. Tyszkiewicz Wanda z Wańkowiczów

Wasilczuk, kucharz 321 Wawrzyniec II Medyceusz zob. Lorenzo

II MediciWąsowicz Aneta zob. Dunin-Wąsowicz

Aneta z TyszkiewiczówWąsowicz Matylda zob. Jordan Matylda

z Dunin-WąsowiczówWąsowicz Stanisław zob. Dunin-Wąso-

wicz StanisławWebb Martina 173, 178 Werauch Helena zob. Starzewska Helena

z WerauchówWerius 159 Wergiliusz 87 Wessel Kazimierz 250Wessel Natalia zob. Dobrzyńska Natalia

z WesselówWessel Rozalia z Bispingów 63, 75, 250,

288, 317Westermann, właścicielka domu 78 Wettyn Franciszka z Krasińskich 288Wettyn Karol Krystian 288Wettyn Maria Krystyna 288Weyrauch Helena von zob. Starzyńska

Helena z d. von WeyrauchWęgleński Jan 228Wieczfińska Aleksandra zob. Sieheń

Aleksandra z WieczfińskichWieczfińska Aniela 48 Wielopolska Eleonora z Dembińskich

130Wielopolska Elżbieta (Eliza) z Niezaby-

towskich 44, 172, 173, 176, 177, 202, 203

Wielopolska Maria z Broel-Platerów 254Wielopolska Marianna z Walewskich

254Wielopolska Paulina z Potockich 130Wielopolska Teresa z Potockich 130 Wielopolski Aleksander 15, 130, 254Wielopolski Józef (1777–1816) 130 Wielopolski Józef (1834–1901) 130, 254

Wielopolski Władysław 130, 254, 310Wielopolski Zygmunt 44, 130 Wiktor Emanuel II, król Włoch 85 Wilhelm I, król Wirtembergii 123Wilkońska Paulina z d. Laucz (Lautsch)

75, 76, 376 Wilkoński August 76Winterhalter Franz Xavier 99, 110, 122,

377, 378 Witt Zofia zob. Potocka Zofia z WittówWittelsbach, dynastia 103 Włodek Gabriela z Bispingów 12, 27,

29, 44, 46, 47, 66, 136, 173, 176, 178, 212

Włodek Feliks 12, 27, 47, 170, 250Włodek Helena zob. Radowicka Helena

z WłodkówWłodek Kamil Feliks 47, 119, 173, 178,

239, 246, 250, 303, 309Włodek Leontyna zob. Pusłowska Leon-

tynaWłodek Lila 140 Włodek Maria z Podoskich 47, 170 Włodek Stefania zob. Szyrma Stefania

z WłodkówWłodek Szczęsny 47, 170, 231, 250Włodek Teresa 136, 141, 173, 176, 178,

202, 203, 232, 238, 297, 303Włodek Władysław 173, 202, 231, 239,

246, 303, 307Włodkowie, rodzina 28, 34, 47, 375 Włodzimierz I Wielki Rurykowicz,

w. książę kijowski 220 Włodzimierz II Monomach Rurykowicz,

w. książę kijowski 221Włodzimierz, św. 294Wodzicka Emilia zob. Działyńska Emilia

z WodzickichWodzicka Karolina zob. Mycielska Ka-

rolina z WodzickichWojciech, św. 264Wolbekowa 225Wolff Edmund Vincenz zob. Lüdinghau-

sen-Wolff Edmund Vincenz

— 363 —

Wolpini Elisa 159 Wołkow Siergiej Władimirowicz 120, 203 Wołkowicka Maria z Macewiczów 188 Wołkowicka Maria z Muchlińskich 201 Wołkowicki Bazyli 188 Wołkowicki Jerzy 230 Wołkowicki Roman 188, 201, 230 Wołkowicki Tadeusz 230, 244, 306Wołłowicz Andrzej 228 Wołłowicz Anna zob. Oskierko Anna

z WołłowiczówWołłowicz Cecylia zob. Jelska Cecylia

z WołłowiczówWołłowicz Eustachy 119Wołłowicz Helena zob. Rahden Helena

von z WołłowiczówWołłowicz Henryk 24, 26, 29, 30, 35, 44,

69, 71, 173, 246 Wołłowicz Henryka z Szukiewiczów 119 Wołłowicz Julia z Mikulskich 24, 26, 27,

29–31, 39, 41, 45, 50, 53, 71, 115Wołłowicz Józef Jan (1750–?) 24, 26,

27, 29, 30, 35, 50, 71 Wołłowicz Józef (1860–1901) 29 Wołłowicz Józefa zob. Mikulska Józefa

z WołłowiczówWołłowicz Karolina z Zabiełłów 119Wołłowicz Kassylda 50, 51 Wołłowicz Kazimierz 30 Wołłowicz Leontyna zob. Bisping Leon-

tyna z WołłowiczówWołłowicz Maria zob. Mikulska Maria

z FelkerzambówWołłowicz Melania zob. Święcicka Me-

lania z WołłowiczówWołłowicz Michalina zob. TwardowskaWołłowicz Michalina 289Wołłowicz Michał (1806–1833) 30, 50,

51, 137, 376 Wołłowicz Michał (1812–1879) 136 Wołłowicz Petronela ze Święcickich 35 Wołłowicz Rozalia zob. Tyszkiewicz Ro-

zalia z Wołłowiczów

Wołłowicz Teresa z Ronikierów 136 Wołłowicz Wanda 119Wołłowicz Władysław 119, 136 Wołłowicz Zofia z Bułhaków 29, 35, 40,

69 Wołłowiczowie, rodzina 34Wołoszyńska Hanna zob. Dymnicka-

-Wołoszyńska HannaWoronieccy, rodzina 239, 304Woyczyńska Józefa z Bispingów 28–29,

35, 41, 44, 116, 119, 126, 127, 146, 149, 150, 152, 154, 167, 168, 170, 172, 174, 176, 177, 179–181, 183, 190, 201–205, 222–236, 309, 313, 316, 319, 381

Woyczyńska Nepomucena z TrzcińskichWoyczyńska Stefania z Radowickich 29,

119, 185, 186, 225, 228, 229, 231, 234, 238, 249, 253, 303, 311

Woyczyński Antoni 26, 29, 119, 126, 185, 228, 229, 231

Woyczyński Ignacy 185, 186 Woyczyński Jan Paulin 186Woyczyński Włodzimierz 119, 185, 259,

311Wrangel Michaił Jegorowicz 198 Wróbel Jan 319Wróblewska Helena z Oskierków 45Wróblewski Alfons 45Wyleżyńska Konstancja z Dunin-Kar-

wickich 94Wyleżyńska Oktawia zob. Löwenthal

Seweryna z WyleżyńskichWyleżyński Jan Nepomucen 94

Zabiełło Anna zob. Tyszkiewicz Anna z Zabiełłów

Zabiełło Karolina zob. Wołłowicz Karo-lina z Zabiełłów

Zając Ksawery 35 Zaleska Michalina z Dziekońskich 190 Zaleska Michalina zob. Kossakowska

Michalina z Zaleskich

— 364 —

Zaleska Olga ze Świerszczewskich 190 Zaleska Seweryna z Druckich-Lubec-

kich 167, 183 Zaleski Bronisław 190 Zaleski Jan Ignacy 167, 183 Zaliwski Józef 30, 31 Zalutyńska Zofia z Glazerów 187 Zalutyński Seweryn 187Załuscy, rodzina 140 Załuska Amelia z Ogińskich 148 Załuski Ireneusz 148 Załuski Karol 148 Zamoyska Aniela z Sapiehów 63Zamoyska Anna zob. Sapieha Anna z Za-

moyskichZamoyska Maria zob. Bisping Maria

z ZamoyskichZamoyska Maria z Bourbonów 297 Zamoyska Róża zob. Lubomirska Róża

z ZamoyskichZamoyska Róża z Potockich 53 Zamoyska Wanda zob. Brykczyńska

Wanda z ZamoyskichZamoyska Zofia z Czartoryskich 129 Zamoyski Andrzej Artur (1800–1874)

15, 129, 297Zamoyski Andrzej (1852–1927) 233 Zamoyski Józef 216Zamoyski Konstanty 63 Zamoyski Stanisław Kostka (1775–

1856) 129 Zamoyski Stanisław Kostka (1820–

1889) 239, 304Zamoyski Władysław 129 Zathey Jerzy 261Zawadzka Zofia zob. Glazer Zofia z Za-

wadzkich

Zawadzki Józef (1818–1886) 34 Zawadzki Józef (1781–1838) 34 Zawisza Artur 31 Zdanowicz Józef 118 Zdrada Jerzy 151 Zdziechowska Wiktoria zob. Ciecha-

nowska Wiktoria ze ZdziechowskichZdzitowiecki Benedykt 190 Zenowicz Aleksandr Iwanowicz zob.

Despot-Zenowicz Aleksandr Iwano-wicz

Zielińska Teresa 216 Zieniewicz Leon 149 Zubow Płaton Aleksandrowicz 62 Zubow Tekla zob. Szuwałow Tekla

z WalentynowiczówZurow Aleksandr Elpidiforowicz 203,

233, 236, 302Zybin Natalia Siergiejewna zob. Bekle-

miszczew Natalia Siergiejewna z d. Zybin

Żaba-Marcinkiewicz Alojza zob. Broel--Plater Alojza z Żabów-Marcinkie-wiczów

Żółtowski Adam 75Żychlińscy, rodzina 80–82Żychlińska Izabela z Dunin-Borkow-

skich 81Żychlińska Katherine z d. Maltby 81 Żychliński Ludwik (1837–1891) 19, 82,

83, 376 Żychliński Ludwik 82Żychliński Tadeusz 82Żychliński Teodor 202Żyliński Piotr 236, 303Żytkowicz Leonid 11

Indeks nazw geograficznych(Na terenach ziem polskich i tzw. ziem zabranych podano nazwy współczesne miejscowości według podziałów administracyjnych w połowie XIX w., a także przynależność do powiatu; w przypadku Niemiec do kraju, Włoch – regionu, a Francji – departamentu)

Aa (Lielupe, Niemenek), rzeka 58Adamków, pow. wołkowyski 143, 174Adamówka, pow. jampolski 95Afryka 78, 104, 271Ajaccio, Corse-du-Sud 83Akwitania 53, 94Albertyn, pow. słonimski 171Algier 108Algieria 104, 106Alpes-Maritimes, departament 100Alpy 270Alwernia, pow. chrzanowski 112Andrè, Campania 125 Andruszkówka, pow. lipowiecki 177Anglia (Wielka Brytania) 38, 55, 61, 67,

75, 82, 108, 129, 243, 295Antokol (dzielnica Wilna) 41Antonówka, pow. zwingródzki 96Apeniński Półwysep 275Apulia 111,Arles, Bouches-du-Rhône 67, 68, 372 Arno, rzeka 274Aquileia, Friuli-Venezia 110Augustówek, pow. grodzieński 194Australia 89Austria 100, 149, 288, 311Auteuil (dzielnica Paryża) 126Azja Środkowa 156

Bacewicze, pow. bobrujski 297Baden-Baden, Baden-Württemberg 93,

373

Bad Schönborn, Baden-Württemberg 201

Bałtów, pow. iłżecki 44Bałtyk 261Bawaria 103, 149Bebetowo, pow. wołkowyski 248Belgia 54, 90Berezówka, pow. jampolski 122Berezyna, rzeka 130Bergamo, Lombardia 57Berlin 7, 75, 108, 170, 205, 239, 241,

242Besarabia 243Béziers, Hérault 67Będlewo, pow. poznański 91, 154Biała 131Biała Cerkiew, pow. wasylkowski 72,

212–219, 377 Białocerkiewszczyzna 72, 214, 217Białołówka, pow. berdyczowski 54Białoruś (Biełarus) 12Białystok 195, 259, 326Biarritz, Pyrénées-Atlantiques 94Billancourt, Seine 109Birże, pow. upicki 131Bizanet, Aude 70, 113Błękitna, pow. wołkowyski 231Bochnia 50Boczejków (Boczejkawa), pow. lepelski

159Bohopol, pow. bauski 159Bois de Boulogne (Lasek Buloński) 126

— 366 —

Bonn 25, 93, 104, 106, 322Bończa, pow. krasnostawski 54Borodino, pow. możajski 211Borszczówka (obecnie nie istnieje), pow.

rówieński 118borysowski powiat (Borysowskie) 34,

35, 38Bosfor 163, 243Brabant 267Brakowo, pow. słonimski 45Broszków, pow. siedlecki 166, 169, 210,

240, 241, 249, 253, 254, 268, 308, 309, 311

Brześć nad Bugiem 169, 295Brzostowica Mała, pow. grodzieński

188, 230Brzostowica Murowana, pow. grodzień-

ski 188, 189, 230, 376 Brzostowica Wielka, pow. grodzieński

142, 374Bujnowicze, pow. nowogródzki 210Bukowiec, pow. świecki 96–98, 130,

131, 146, 205, 260Burdykowszczyzna, pow. nowogródzki

210, 211, 377 Bydgoszcz 97, 130, 265Bystrampol, pow. poniewieski 148

Cambridge 104Canossa 206Caserta (Caserte), Campania 87Caprera, wyspa 124Capri, wyspa 88Castellammare di Stabia, Campania 87,

125Cetoza di Emma, Toscana 275Charków 200Chateau des Granges-Cathus, Vendée (la

Grange) 167Chocieszewice (Chociszewice), pow.

krobski 90, 152–155, 229Chołożyn, pow. piński 289Chomsk, pow. kobryński 72

Chrząstów, pow. włoszczowski 170, 254, 295, 309, 375

Civitavecchia, Lazio 83Custoza, Lombardia 100Cytera (Kithira), wyspa 118Czarkowy, pow. pińczowski 215Czarnogóra 243Czarny Ostrów, pow. stanisławowski 148Czechy 55, 112, 255, 257, 310Czerlona, pow. grodzieński 44, 174, 183,

184, 231, 248, 308Czerwony Dwór, pow. kowieński 232,

284Częstochowa 31, 241

Ćmielów, pow. opatowski 44

Daków, pow. poznański 91Denis (obecnie nie istnieje), pow. wło-

dzimierski 95Deraźne, pow. rówieński 179Dereczyn, pow. słonimski 63, 64, 117,

225Dirschau (Tczew) 261Długopol, pow. grodzieński 185, 186,

231Dniepr 219 Dobośnia, pow. mohylewski 371Dolsk, pow. piński 135Dołhinów, pow. wilejski 41Domaszewicze, pow. nowogródzki 30Dorpat (Tartu) 60, 61, 161, 178, 185,

186, 188, 259Dowgieliszki (obecnie nie istnieje), pow.

święciański 137Drezno 19, 29, 37, 97, 113, 116, 121,

126, 129, 130, 146–148, 150–152, 155, 156, 166, 168, 170, 171, 185, 229, 230, 267, 291, 374

drohobycki powiat 149Druskienniki, pow. grodzieński 173Dubinki, pow. wileński 131Dubrowna, pow. lidzki 241

— 367 —

Duchowlany, pow. wołkowyski 186, 187, 231

Durham, Wielka Brytania 82Dworczany, pow. wołkowyski 202Dydiatycze, pow. stanisławowski 148Dylewszczyzna, pow. wołkowyski 12,

24–26, 30, 32, 174, 293Dyneburg (Daugavpils) 226 Dziewiątkowicze (Dziewiątkowicze No-

we), pow. słonimski 30, 259, 260, 311, 378

Dzików, pow. tarnobrzeski 214

Egipt 106Ejsmonty Wielkie, pow. grodzieński 32,

172, 190, 204, 205, 223, 236, 238, 293, 301–303, 326, 377, 379

Ems (Bad Ems), Rheinland-Pfalz 53Estonia 125Europa 53, 54, 72, 75, 76, 78, 93, 106,

158, 159, 162, 165, 271Ewangen, Kurlandia 249

Fiesole, Toscana 274Finlandia 190Florencja 19, 272, 273, 274, 378Francja 5, 30, 35, 45, 53, 54, 58, 66, 67,

75, 76, 89, 94, 100, 106, 108, 149, 151, 165, 179, 212, 217, 227, 272, 277

Frejgle (Młynek; obecnie nie istnieje), pow. wołkowyski 41

Friedberg, Hessen 305Fryburg 44, 100Fryzja 207

Gabrielin (obecnie nie istnieje), pow. wołkowyski 47

Galicja 34, 48, 50, 106, 112, 148, 235, 250, 288, 309

Gdańsk 130, 260, 261, 262, 263, 378Gelos, Pyrénées-Atlantiques 68Genewskie Jezioro (Lemańskie, Leman)

76

Geniusze, pow. grodzieński 230Genua 67, 125, 256, 272Getynga 130Gębice, pow. poznański 91Głosków, pow. grójecki 119Gmunden 188Gniezno 265Golnie, pow. grodzieński 231Gostyń 155, 266Góra, pow. śremski 183Grab, pow. pleszewski 202, 265Grabowo, pow. radzyński 239Grabów, pow. ostrzeszowski 131Grecja 209Grochów (Olszynka Grochowska) (obec-

nie dzielnica Warszawy) 24, 291Grodno 12, 17, 30–32, 51, 62, 116, 131,

134–136, 138, 139, 143, 144, 146, 157, 158, 174, 175, 180, 192, 198, 202, 208, 211, 224, 232, 236, 247, 259, 269, 301, 302, 308, 374

grodzieńska gubernia 44, 134–136, 140, 149, 320, 323

grodzieńska ziemia (Grodzieńskie) 5, 12, 143

grodzieński powiat 44, 188, 194, 320, 321, 322

Groningen, Holandia 205grójecki powiat 119Gryniówka (Augustów; obecnie nie ist-

nieje) 42Gumniska, pow. tarnowski 79

Hamburg 62, 151Hanower 62, 187Heidelberg 75, 93Hesja 62Hirkowszczyzna (obecnie nie istnieje),

pow. grodzieński 244, 306 Hiszpania 78, 108, 227Holandia 207Hołowczyce, pow. wołkowyski 33, 63,

288, 290hołowczycki klucz 65

— 368 —

Hołowiszcze, pow. kobryński 143Hołynka, pow. grodzieński 234Horny, pow. grodzieński 193, 194, 231,

376 Horodziłów, pow. oszmiański 51Howory, pow. uszycki 112 Hryniacze (obecnie nie istnieje), pow.

rówieński 161Humań 151Hyères, Var 77–82, 89, 147, 372

Iffezheim, Baden-Württemberg 93ihumeński powiat 231Iława Pruska (Iława) 211Imola, Włochy 84Indura, pow. grodzieński 190, 191, 231,

247, 376 Irkuck 139irkucka gubernia 139Irlandia 38, 55, 104Iwanowce, pow. grodzieński 231Iwaszkiewicze, pow. wołkowyski 72

Jabłonów, pow. grodzieński 185, 186, 231, 376

Jadwisin, pow. święciański 208jampolski powiat 97Janiszki, pow. Szawelski 57Janopol, pow. trocki 137Janowszczyzna, pow. wołkowyski 64Januszowice, pow. krakowski 78Jarosław 287Jasionówka, pow. sokólski 136 Jasna Góra, pow. częstochowski 31, 48Jaszczów, pow. lubelski 268, 291jeziornicki klucz 64Jeziory, pow. grodzieński 64, 139, 140Johalin, pow. słonimski 231Józefina (obecnie nie istnieje), pow. gro-

dzieński 201, 212, 232Józefów, pow. telszewski 149, 247, 249Jungfernhof, pow. bauski 61Jurancon, Pyrénées-Atlantiques 68

Kabaki, pow. prużański 27–29, 47, 169, 371

Kair 108Kajszówka, pow. nowogrodzki 44Kalksburg, Austria 288Kamień Koszyrski, pow. kowelski 53,

115Kantalicjo (Cantalice), Campania 48Kapuściany, pow. uszycki 95Karlsbad (Karlovy Vary), Czechy 55,

151, 152, 254, 255, 257, 258, 260, 267, 268, 290, 296, 309–311, 378

Kars 243Kartagina 104Kassel 206Kaukaz 27, 120, 133, 149, 194, 198, 289Kercz 163Kiachta 158Kiejdany, pow. kowieński 130, 131, 161Kielce 190kijowska gubernia 136Kijowszczyzna 54, 212Kijów 34, 35, 117, 212, 219–221, 265,

377Kniaziewicze, pow. grodzieński 189, 257Kobryń 152kobryński powiat (Kobryńskie) 34Kobylanka, pow. biłgorajski 148Kolonia (Köln) 63, 113Kołodno (Kołodeń), pow. chełmski 99Koniecpol, pow. radomszczański 170Konna, pow. wołkowyski 64, 223, 301Konstantynopol (Stambuł) 76, 243Korytnica, pow. garwoliński 140Kossów, pow. słonimski 72Kostroma 137Kościelne Państwo 125kowieńska gubernia 150Kowale, pow. wołkowyski 41Kozaczyzna, pow. nowoaleksandrowski

60Kozielsk 161Kozłówka, pow. lubartowski 239Kożanka, pow. wasylkowski 213

— 369 —

Königstuhl, góra 93Kraków 9, 10, 15, 19, 31, 34, 48–50, 96,

103, 106, 108, 112, 129, 139, 148, 150–151, 187, 193, 261, 267, 268, 269, 284, 288, 289, 295, 296, 375, 376, 378

krakowski powiat 149Kraski, pow. wołkowyski 231Krasna, pow. wołkowyski 136, 193, 241Kraśniczyn, pow. krasnostawski 54, 98Kraśnik, pow. grodzieński 190, 192Kretynga, pow. telszewski 119Kreuznach (Bad Kreuznach), Rhein-

land-Pfalz 165, 169Królewiec 251, 293, 294Królikarnia (obecnie Warszawa) 215Krupowo, pow. słonimski 118Kruszyna, pow. noworadomski 241Krymski Półwysep (Tauryda) 163, 209Krynki, pow. grodzieński 188, 230, 297Krzeczoty, pow. oszmiański 30Krzemienica (Krzemienica Dolna), pow.

wołkowyski 47Krzeszowice, pow. krakowski 242Krzyszkowice (Krzyżkowice), pow. my-

ślenicki 288, 289Kurlandia 10, 58–59, 61, 62, 139, 288Kuźliczyn, pow. piński 171Kuźmicze, pow. wilejski 41, 47, 313, 316Kuźnica, pow. sokólski 203, 232, 233,

247, 308

Lachnów, pow. grodzieński 125, 189, 231Landskorona, pow. lucyński 173Landwarowo, pow. trocki 119lepelski powiat 31, 159Leryńskie Wyspy 78Leżajsk 242Libawa 295Liége, Belgia 90Lipówka, pow. proskurowski 97Lippborg, Westfalen 207, 377Lisków (obecnie nie istnieje), pow. woł-

kowyski 174, 175

Lisowszczyzna, pow. wołkowyski 293Liszki, pow. grodzieński 188, 230Litwa (Wielkie Księstwo Litewskie) 12,

16, 17, 19, 37, 40, 49, 59, 64, 80, 91, 112, 117, 120, 129, 131, 132, 158, 167, 169, 170, 191, 202, 212, 216, 225, 228, 229, 235, 253, 287, 296, 309, 311

Litwa, pow. słonimski 259liwski powiat 173Lizbona 76Londyn (London) 12, 94, 103, 295lubaczowski powiat 78Lubelszczyzna (Lubelskie) 48, 268Lublin 49Lwów 46, 78, 112, 213, 250

Łańcut 242, 305Łohojsk, pow. borysowski 37, 39, 371Łomża 49Łopatyń, pow. brodzki 48Łopienica Mała, pow. wołkowyski 231Łowickie Księstwo 254Łysków, pow. wołkowyski 143

Macerata, Marche 82Maciejkowszyzna, pow. wołkowyski

41–42, 313, 316Maciejówka, pow. zamojski 239Madryt 94, 206Magenta, Lombardia 68Malbork 261Maluszyn, pow. radomszczański 202,

254, 378Magnuszew, pow. kozienicki 239Mannheim 201Marburg, Hessen 125Marienbad (Mariánské Lázně), Czechy

55Marsylia 67, 83, 89, 126Masiewicze, pow. piński 95Massalany, pow. grodzieński 9, 19, 29,

32, 33,157, 165, 170–172, 174, 180, 181, 186, 193, 200, 201, 210, 212,

— 370 —

222, 225, 228–231, 233, 238–242, 244, 247, 249, 253, 258, 294, 295, 297, 302, 304, 305, 308, 309, 311, 313–317, 321, 322, 323, 325, 326, 371, 375, 381

massalański klucz 41 Mąciaki, pow. wołkowyski 231Mąkolice, pow. piotrkowski 76Mediolan 68, 103, 136, 270, 271, 378Mekka 220Meksyk 66Mentana, Lazio 17, 124, 125, 280, 374Mentona, Alpes-Maritimes 293, 297Merserburg, Sachsen-Anhalt 62Mestre, Lombardia 270Michalin, pow. wołkowyski 231Mietliczyce, pow. borysowski 26, 39Mińsk 34, 36, 37, 289mińskie województwo (Mińszczyzna)

11, 297Mir, pow. nowogródzki 36, 37, 371Miratycze, pow. nowogródzki 44, 45Mitawa (Jełgawa) 12, 13, 25, 27, 57, 58–

60, 62, 63, 70–72, 93, 372Modlin, pow. warszawski 12, 24, 64, 227Mohylowce, pow. wołkowyski 235, 295mohylewska gubernia 156, 320, 321Mołodów, pow. kobryński 152, 295Monachium 19, 76, 108, 165, 284Montbazon, Indre 100Monte Carlo 78, 94Montpellier, Hérault 67Montrèsor, d’Indre-et-Loire 53, 212Montreux, Szwajcaria 76, 77, 372 Mończyce, pow. wołkowyski 64Moskwa 26, 55, 112, 120, 130, 158, 203,

294Mostowlany, pow. lidzki 314, 318Motešice, Słowacja 216Mouchy, Oise 100mozyrski powiat (Mozyrskie) 138Mściż, pow. borysowski 29Münster 23, 108, 205, 207, 208Nadrenia 10, 53

Nakryszki, pow. grodzieński 309Nancy 104Nantes 98Narewka, pow. prużański 32, 176Narol, pow. ciechanowiecki 78Narosol, pow. rzeczycki 26Narowla, pow. rzeczycki 26Neapol (Napoli) 78, 83–87, 89, 373 Neapolitańska Zatoka 88Newa, rzeka 120Nicea, Alpes-Maritimes 87, 94, 95, 97,

98, 103, 121, 123, 126, 147, 373Nidoki, pow. wiłkomierski 298Nieborów, pow. łowicki 216Niemcy (Cesarstwo Niemieckie, Rzesza)

10, 53, 55, 60, 76, 93, 206, 225, 262, 264, 277, 310

Niemen, rzeka 182, 183, 185Niemież, pow. wileński 284Niemirów, pow. bracławski 159Nieśwież, pow. słucki 213Nogat, rzeka 261Norwegia 87Novara, Piemont 100Nowa Kaledonia (Kaledonia) 89Nowogródek 44, 239nowogrodzki powiat (Nowogrodczyzna,

Nowogrodzkie, Nowogródzkie) 34, 171, 211

nowogrodzkie województwo 10, 11Nowosiółki, pow. słonimski 173Nowy Jork (New York) 82

Obrębszczyzna, pow. grodzieński 192, 193, 376

Odessa 162Okołów, pow. borysowski 24, 26, 29, 35,

36, 38–41, 51, 71Olekszyce, pow. grodzieński 201, 230–

231Oleszewicze, pow. grodzieński 44, 119,

136Oliwa 263, 264, 378

— 371 —

Olszynka Grochowska (dzielnica war-szawskiej Pragi) 24

Omsk 143, 159 Opole, pow. puławski 295Orvieto, Umbria 82orenburska gubernia 320, 321Ostrołęka 23Ostaszyn, pow. nowogrodzki 136Oszmiana 41Otrohy, pow. uszycki 95Otroków, pow. uszycki 95Ottenhausen, Nordrhein-Westfalen 241,

305

Pacyków, pow. stanisławowski 148Palatynat 165Pantikapajon (Kercz) 163Parma 123Paryż (Paris) 18, 19, 31, 32, 45, 53, 54,

76, 79, 81, 83, 89, 94, 97–100, 104, 106, 108–110, 112, 113, 121, 126, 129, 130, 135, 141, 147, 148, 151, 160, 162, 165, 167, 170, 190, 201, 205, 208, 214, 245, 250, 263, 268, 272, 275, 290, 291, 295, 306, 309, 375

Passy, Seine 109Pau, Pyrénées-Atlantiques 24, 53, 54,

55, 66, 67, 69, 70, 104, 113, 372Périgord, Aquitaine 100Persja 227Perugia 277Petersburg (Sankt Petersburg) 13, 16,

18, 25, 27, 34, 51, 87, 100, 101, 120, 133–135, 139, 140, 156–162, 164, 170, 198, 200, 203, 208, 210, 226, 234, 284, 294, 295, 313, 375

Petrolin, pow. borysowski 30, 39Petropol (obecnie nie istnieje), pow. gro-

dzieński 42Pępowo, pow. gostyński 153, 155, 375 Piacenza 123Piaski, pow. grodzieński 116Pieski, pow. słonimski 171, 172

Pietraszowce, pow. wołkowyski 231Piotrkowice, pow. miechowski 170Pińsk 27, 37, 69, 138, 240, 289piński powiat (Pińszczyzna) 34, 169,

295, 304Pireneje, góry 54Piza 272Planta, pow. piński 171Pleszczenice, pow. borysowski 50Pleszewskie 202Płock 233Podhorce, pow. złoczowski 149Podlasie 48Podłuże, pow. mścisławski 241Podole 79, 80, 97, 106, 112podolska gubernia 136Podzamcze, pow. garwoliński 239Poledno, pow. świecki 131Polska (Kongresówka, Królestwo Kon-

gresowe, Królestwo Polskie) 12, 15, 17, 23, 55, 66, 90, 106, 109, 112, 129, 130, 150, 159, 170, 173, 183, 185, 189, 190, 202, 226, 227, 228, 233, 236, 253, 261, 262, 287, 297, 302, 305, 309, 320

Połąga 119Połoneczka, pow. nowogrodzki 208Pomerania (Pomorze) 68, 264Pompea, Campania 87, 88, 373Pont du Gard, Gard 67Popławce, pow. grodzieński 29, 229,

313, 315, 316, 318Poryck, pow. włodzimierski 73Poznań 82, 91, 202Poznańskie (Księstwo Poznańskie, re-

jencja poznańska) 80, 90, 91, 121, 131, 152, 202, 265, 266, 278

Północne Morze 261Północno-Zachodni Kraj 13, 19, 51,

321–324Praga 254–257, 288, 310, 378Prosna, rzeka 265Prowansja 77, 89Prusy 55, 67, 149, 251, 322, 324

— 372 —

Prusy Wschodnie 61Prusy Zachodnie 96, 97, 130, 205Przeworsk 78Przyłuki, pow. miński 37, 38, 371Psarskie, pow. śremski 183Puławy 291Pułtusk 211

Rabie (obecnie nie istnieje), pow. wło-dzimierski 95

Radoszewice, pow. wieluński 254, 296, 309

Rakowa Góra (Rakowa; obecnie nie ist-nieje) 115

Rapperswil, Szwajcaria 281Raśna, pow. brzeski 136 rawski powiat 82Ren, rzeka 310, 322, 324Repla, pow. wołkowyski 186Riwiera 14, 93Rochetto, Lombardia 124Rodziewicze, pow. lidzki 172, 223, 294,

301Rogalin, pow. poznański 140Rohota, pow. wołkowyski 119, 136Rohoźnica Wielka (Rohoźnica), pow.

wołkowyski 248, 249, 308, 378 rosieński powiat 199Rosja (Imperium Rosyjskie, Cesarstwo

Rosyjskie) 34, 35, 48, 59, 62, 117, 129, 134, 146, 159, 164, 190, 209, 219, 243, 277, 320–322, 324

Roś, pow. wołkowyski 161, 193, 195, 196, 212, 376

Roś, rzeka 217, 218Rozbrat, folwark (Warszawa) 140Równe 241, 305Różanka, pow. włodawski 153Różana, pow. słonimski 80, 117, 176, 214Rudawa, pow. grodzieński 62Rumunia 243Ruś (Ruś Kijowska) 34, 37, 112, 219,

221Ruhenthal, pow. bauski 61, 372

Rydzyna, pow. leszczyński 108, 112, 113, 165, 292

Ryga 60–62, 67, 185, 250Rzeczpospolita Polska 10, 25, 129, 131,

287, 295, 297, 298Rzeczpospolita Genueńska 272Rzym 76, 83–86, 124, 138, 192, 203,

219, 221, 228, 236, 255, 275–279, 284, 285, 287, 292, 295, 373

Rzyszczów, pow. włodzimierski 95

Sablez Dólonne (Les Sables-d’Olonne), Vendée 167, 168

Saint Eulalie, Ardèche 78, 80Saksonia 62, 149, 184, 230Salzbrunn (Szczawno-Zdrój), pow. wał-

brzyski 73, 372Samara 16Samojłowicze (Samojłowicze Górne),

pow. wołkowyski 30, 31, 121, 136San Remo (Sanremo), Liguria 78, 86,

271, 378Sardynia 100, 124, 288Schlangenbad, pow. Rheingau 62Schwalbach (Bad Schwalbach, Langen-

schwalbach), Hessen 92, 93Sedelniki (Siedzielniki), pow. wołkowy-

ski 64Semigalia 58, 288Serbia 243Sestratyn, pow. dubieński 81Sewastopol 162Siedleckie 140Siedmiorogowo, pow. gostyński 90–91,

202, 265Sienieżyce, pow. nowogrodzki 297Skidel, pow. grodzieński 136, 182, 183,

233, 235, 376Skołubów (Skołubowo), pow. grodzień-

ski 42, 63, 313, 316Skroblaki (obecnie nie istnieje), folwark,

41, 42, 314, 318Słonim, gub. grodzieńska 31

— 373 —

słonimski powiat (Słonimskie) 34, 35, 72, 178

smoleńskie województwo 10Smogorzewo, pow. gostyński 155Sokółka, pow. sejneński 53 Somosierra 227 Sorrento, Campania 88Spa, Belgia 90–92, 373Spokojny Ocean 89Spoleto, Umbria 84Sporów, pow. słonimski 136, 235, 253Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

(USA, Ameryka) 76, 82, 143Stara Częstochowa, pow. częstochowski

48starodubowski powiat 10 Stary Dwór (Stary Dworzec), pow. woł-

kowyski 121, 187, 201, 231Starzynki, pow. grodzieński 57, 58, 173,

235, 303, 372Stobychwa, pow. kowelski 83Strasbourg 94Strubnica, pow. wołkowyski 12, 24, 25,

29, 32, 33, 36, 41, 44, 46, 47, 50, 53, 55, 63–66, 71, 115, 117, 121, 146, 168, 169, 176, 177, 180, 205, 223, 232, 239–242, 245, 248, 249, 253, 258–260, 293, 301, 303–306, 308, 311, 371, 375

Stuttgart 123Surhow, pow. krasnostawski 75Swisłocz (Świsłocz), pow. grodzieński

44, 293, 303Sworotwa (Sworotwa Wielka), pow.

nowogrodzki 26, 27, 36, 46, 47, 66, 259, 311, 371

Syberia (Sybir) 60, 82, 132, 139, 158Sycylia (Królestwo Obojga Sycylii) 82,

84, 123, 272Synkowicze, pow. słonimski 171Szawle 57Szczecin 67, 68Szczuczyn 44Szkocja 76

Szkudy, pow. telszewski 80Szostaki, pow. konecki 258Szpanów, pow. rówieński 215, 216Sztokholm 206Szwajcaria 100Szwecja 87, 108Szweksznie, pow. rosieński 199Szydłowicze, pow. Słonimski 171Szymanowo, pow. śremski 183

Śnipiszki (Snipiszki; przedmieście Wil-na) 41

Śródziemne Morze 68Świack, pow. augustowski 136Świdniki, pow. kowelski 228Święta Ziemia (Palestyna) 106Świętej Małgorzaty Wyspa 78Świteź, jezioro 45

Talmond (Talmont, Talmont-sur-Gi-ronde), Charente-Maritime 167, 168

Tarascon (Tarason-sur Rhône), Bouches-du-Rhône 67

Tarbes, Hautes-Pyrénées 69Tarnowskie 235Tarnów 79Telechany, pow. piński 171telszewski powiat 149Teolin, pow. wołkowyski 136Terliszki, pow. grodzieński 137Tobolsk 158–159, 189Tomsk 161tomska gubernia 143Trazymeńskie Jezioro (Trasimeno Lago)

275Trejgle, pow. grodzieński 313, 316Trenczyn, Słowacja 216trocki powiat 199Trojanów, pow. żytomierski 95Trouville-sur-Mer, Calvados 94, 95, 373Trzemeszno, pow. Gnieźnieński 265Trzeszczany, pow. hrubieszowski 140Tulczyn, pow. bracławski 55, 99Tuliszków, pow. koniński 254

— 374 —

Tulon (Toulon), Var 77, 80, 89, 90, 373Tuluza (Toulouse) 67, 100Turcja (Imperium Osmańskie) 108, 133,

217, 227, 243, 244, 309Turkiestan 156Tybr, rzeka 275Tymkówka (obecnie nie istnieje), pow.

uszycki 95Tyrreńskie Morze 88, 124

Ufa 16, 25, 134, 146, 158, 321, 322ufimska gubernia 322, 324Ukraina 54, 80, 95, 99, 151, 177, 212,

216, 242Uładówka, pow. winnicki 242Umbria 275upicki powiat 148Ural 143Usnarz Murowany, pow. grodzieński 120uszycki powiat 95

Viterbo, Lazio 82,

Waka, pow. wileński 147Wandea (Vandee, Vendée) 167Warklany, pow. rzeżycki 79Warszawa 10, 12, 25, 28, 30–32, 35, 44,

46–49, 51, 53, 55, 69, 72, 75, 76, 82, 86, 89, 109, 112, 113, 130, 133, 138, 140, 148, 168, 169, 170–172, 177, 183, 190, 191, 202, 215, 216, 224, 226, 228, 230, 232–234, 239, 240, 241, 245, 246, 250, 253, 258, 269, 284, 290, 291, 302–304, 306, 307, 309, 321, 371, 373, 377–379

warszawski powiat 82Warszawskie Księstwo 11, 118, 150,

226, 227, 228Watykan 84, 184, 276, 277, 278, 282Weleśnica, pow. piński 27, 32, 71, 72,

115, 156, 165, 169, 210, 222, 240, 253, 268, 289, 295, 304, 309

Wełtawa, rzeka 257Wenecja 67, 69, 86, 372

Werejki, pow. wołkowyski 28, 41, 46, 47, 115, 172, 225, 226, 228, 229, 250, 251, 294, 313, 315, 318, 372

werejkowski klucz 41, 251 Westfalia 23, 205Wezuwiusz 88Wiązowiec, pow. wołkowyski 35, 45Widzów, pow. noworadomski 241Wiedeń (Wien) 63, 87, 94, 198, 269, 270Wielka Łęka, pow. gostyński 266Wielkie Księstwo Litewskie 10Wielkopolska 82, 265Wieprz, rzeka 268, 291Wiercholeńsk, gub. irkucka 139wiercieliski klucz 251Wiercieliszki, pow. grodzieński 42, 46,

53, 250–251, 287, 293, 313, 315, 316, 318

Wierzenica, pow. poznański 75Wiesbaden, Hessen 310Wilejka, pow. wileński 41Wilia, rzeka 37Wilno (Vilnius) 16, 31, 34, 35, 38, 41,

42, 51, 57, 120, 133, 134, 156, 158, 197, 199, 226, 233, 236, 250, 289, 290, 371, 374

wileńska gubernia 55, 161wileński powiat 147, 199Wiłkomierz 57Wisła, rzeka 261Wiszniówka (Wisznówka), pow. gro-

dzieński 64witebska gubernia 79, 159, 320, 321Włochy (Italia) 67, 75, 84, 85, 86, 88, 93,

123, 124, 135, 140, 269, 272, 275, 276, 285, 287

Wodniawka (obecnie nie istnieje), pow. zwingródzki 96

Wojciechowszczyzna (Wojczyzna), pow. grodzieński 136, 188, 230

Wojsławice, pow. chełmski 122Wojnowo, pow. poznański 91Wola, pow. grodzieński 119, 231

— 375 —

Wola Pękoszewska, pow. skierniewicki 75

Wola Sapieżyńska, pow. wołkowyski 135

Wołga, rzeka 287Wołkowysk, gub. grodzieńska 240, 248,

304, 308, 309, 378 wołkowyski powiat 11, 19, 202, 320–322Wołoszczyzna 100Wołpa, pow. grodzieński 229Wołyń 53, 66, 79, 83, 115, 118, 136, 159,

161, 213wołyńska gubernia 136Worokoml, pow. kowelski 31Wrocław 10, 73, 284Würzburg, Bawaria 184Wysokie Litewskie, pow. brzeski 64zabędkowski klucz 54Zabyczany (obecnie nie istnieje), pow.

ihumeński 241Zadołże, pow. piński 29 Zahacie, pow. grodzieński 190Zahoroznowiec (obecnie nie istnieje),

pow. uszycki 112Zakoziele, pow. kobryński 135Zalesie, pow. gostyński 91

Zamość, pow. ihumeński 231Zawiercie 216Zdzitów, pow. prużański 69, 138, 210,

222, 240Zegrze, pow. pułtuski 208Zelwa, pow. wołkowyski 19, 80, 117, 118,

120, 121, 374 Zelwa (Zelwianka), rzeka 72, 117, 119Zelwiany, pow. wołkowyski 135, 136Zelzin, pow. wołkowyski 143Zielenica, pow. wołkowyski 47, 210Zieleniewicze, pow. wołkowyski 241,

304Zimnowoda (Zimna Woda), pow. go-

styński 155, 265Złobowszczyzna, pow. grodzieński 187Zofiówka, pow. humański 151Zwingród, pow. łucki 96

Żmigród, dobra, pow. jasielski 112Żmudź 35, 59, 64Żmujdki, pow. wiłkomierski 148Żyrowice (Żyrowice Stare), pow. sło-

nimski 64, 259, 293, 311Żuławy 260

Spis aneksów

1. Dłuższe partie pamiętnika napisane w języku francuskim . . . . . . . . . . . . . 3012. Ukaz Mikołaja I ustanawiający Ordynację Massalańską . . . . . . . . . . . . . . 3133. Dokumenty dotyczące sprawy Aleksandra Bispinga z III Oddziału . . . . . . 3204. Akt zgonu Jana Bispinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326

Spis ilustracji

1. Jan Bisping (1842–1893) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Ze zbiorów Adama Benedykta Bispinga

2. Herb rodziny Bispingów według Adama Bonieckiego . . . . . . . . . . . . . . 11https://pl.wikipedia.org/wiki/Biszpink#/media/File:POL_COA_Biszpingk.png

3. Sworotwa Wielka – dwór Niezabytowskich, 1876 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4507 (Teka Mińska); http://www.pinakote-ka.zascianek.pl/Orda/Orda_Minsk_R2.htm

4. Kabaki – dwór Włodków 1910 (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28http://www.radzima.org/pl/zdjecia/6208.html?id_gallery=10471

5. Warszawa – ulica Długa w drugiej połowie XIX wieku (fot.) . . . . . . . . 31http://www.studiop2.pl/starawarszawa/indexHTML.php?xml=nalewki.xml

6. Massalany – kaplica NMP, widok obecny (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Глобус Беларуси, http://globus.tut.by

7. Strubnica – dwór Bispingów, 1920 (fot. Aleksander Bisping) . . . . . . . . 36http://www.radzima.org/pl/object/6682.html

8. Mir – ruiny zamku, 1876 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . 37Muzeum Narodowe, Kraków, MNK III-r.a-4472 (Teka Mińska); http://www.pi-nakoteka.zascianek.pl/Orda/Orda_Minsk.htm

9. Przyłuki – pałac Czapskich, 1876 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . 38Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4493 (Teka Mińska); http://www.pinakote-ka.zascianek.pl/Orda/Images/Przyluki_c.jpg

10. Łohojsk – pałac Tyszkiewiczów (litografia Napoleona Ordy) . . . . . . . . . 39www.pinakoteka.zascianek.pl/Orda/Images/Lohojsk.jpg

11. Dobośnia – pałac Bułhaków, 1876 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . 40Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4456 (Teka Mińska); http://www.pinakote-ka.zascianek.pl/Orda/Images/Dobosnia.jpg

12. Wilno – widok ogólny, 1872 (rys. Michała Elwiro Andriolliego) . . . . . . 42„Tygodnik Ilustrowany” 1872, nr 215, s. 72.

13. Ukaz Mikołaja I ustanawiający Ordynację Massalańską (1853) . . . . . . . 43Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne w Sankt Petersburgu, f. 1149-4, cz. 4, 1853, 32.

— 380 —

14. Werejki – kościół NMP, widok obecny (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47www.slowo.grodnensis.by

15. Michał Wołłowicz, 1832 (litografia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50J. Straszewicz, Les Polonais et les Polonaises de Revolution du 29 Novembre 1830 ou portraits des personnes qui ont figure dans la derniere guerre de l`inde-pendance polonaise avec les facsimile de leurs signatures, Paris 1832, s. 64.

16. Starzynki – dwór Andrzeykowiczów-Butowttów, 1877 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Muzeum Narodowe, Kraków. III-r.a. 4416 (Teka Grodzieńska); http://www.pina-koteka.zascianek.pl/Orda/Orda_Grodno_R3.htm

17. Liceum w Mitawie, 1850 (litografia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59„Tygodnik Ilustrowany” 1876, nr 40, s. 216.

18. Mitawa – widok centrum miasta, 1848 (rys. podkolorowany) . . . . . . . . 60http://www.ves.lv/pestel-v-mitave-kak-vstretilis-dva-samyh-izhvestnyh-zago vorshhika-xix-veka/

19. Ruhenthal – widok obecny (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61http://gutshof-adsirn.eu/sis-un-tas/skaista-latvija/muizas

20. Portret Pelagii Sapieżyny z Potockich (autor nieznany) . . . . . . . . . . . . . 65http://history.ruzhany.info/history1700.html

21. Pau – widok ogólny, 1870 (litografia Pierre’a Gorse’a) . . . . . . . . . . . . . 67https://en.wikipedia.org/wiki/Pau,_Pyr%C3%A9n%C3%A9es-Atlantiques#/me-dia/File:Ch%C3%A2teau_d%27Henri_IV_%C3%A0_Pau_-_Fonds_Ancely_-_B315556101_A_GORSE_6_003.jpg

22. Arles – widok miasta, 1850 (obraz Bonaventure’a Laurensa) . . . . . . . . . 68http://perso.modulonet.fr/chemin/arles.htm

23. Wenecja – widok miasta, 1850 (litografia Adolphe’a i Émile Rouargue’ów) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Venezia_panoramic_c1850.jpg

24. Pau – dolna stacja kolejki zębatej, 1872 (fot. braci Labouche) . . . . . . . . 70http://www.cparama.com/forum/pau-funiculaire-t16595.html

25. Szczawno-Zdrój – widok ulicy Zdrojowej, 1880 (fot.) . . . . . . . . . . . . . . 73http://www.akpool.de/ansichtskarten/93129-ansichtskarte-postkarte-bad-salzbrunn-elisenhalle-mit-hochwald-1939

26. August Cieszkowski z żoną Heleną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74http://puls.edu.pl/?q=web/august-cieszkowski

27. Paulina Wilkońska z Lauczów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75http://www.strony.ca/Strony21/articles/a2105.html

28. Montreux – widok ogólny, 1880 (barwna litografia) . . . . . . . . . . . . . . . . 77www.antiqbook.com

29. Hyères – widok ogólny, 1869 (rys. Villot) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79http://www.delcampe.net/page/item/id,307941977

30. Ludwik Żychliński (litografia francuska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83http:// www.powstanie1863.zsi.kielce.pl

— 381 —

31. Panorama Rzymu, 1860 (litografia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85http://www.vintage-maps-prints.com/products/old-panoramic-view-of-rome-city-engraving-italy-1860-vatican

32. Neapol – bulwar nadmorski, 1884 (litografia Rudolfa Kleinpaula) . . . . 86http://www.lapuntasecca.it/napoli--pag.6.html

33. Wykopaliska w Pompei, 1850 (litografia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88http://www.wikiwand.com/it/Scavi_archeologici_di_Pompei

34. Tulon – więzienie La Bagne, 1862 (litografia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90http://www.archiveenligne.fr/2012/04/27/83-des-emprisonnes-du-bagne-de-toulon-noms-en-a/

35. Hotel Le Pouhon Pierre le Grand w belgijskim Spa . . . . . . . . . . . . . . . . 92http://www.ebay.co.uk/itm/Spa-Le-Pouhon-Pierre-le-Grand-old-postcard-unposted-/111190054288

36. Baden-Baden – promenada, 1892 (mal. Friedrich Stahl) . . . . . . . . . . . . 93„Tygodnik Ilustrowany” 1892, nr 134, s. 57.

37. Trouville – kąpielisko, 1864 (obraz Eugène’a-Louisa Boudin) . . . . . . . . 95https://www.pinterest.com/pin/93309023502504821/

38. Nicea – Promenada Angielska, 1872 (fot. N. D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97http://www.passionprovence.org/archives/2013/05/10/27103363.html

39. Delfina Potocka, 1855 (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98http://norwidiana.blogspot.com/2012/12/zdjecie-delfiny-potockiej.html

40. Elżbieta (Liza) Przezdziecka z Lachmanów, 1857 (mal. Franz Xavier Winterhalter) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99http://zapiskinaserwetkach.blogspot.com/2015/01/lwice-salonowe.html

41. Biskup Charles Lavigerie, 1882 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105http://www.mafrome.org/lavigerie_alger2.htm

42. Książę Adam Czartoryski z synami Władysławem i Witoldem, 1861 . . . 107http://historia.org.pl/2014/07/03/adam-jerzy-czartoryski-arystokrata-dyplomata-polityk-kochanek-2/

43. Hotel Lambert – bal wydany przez księcia Adama Czartoryskiego, 1843 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109http://bazawiedzy.chopin2010.pl/en/kartka-z-kalendarza-en/calendar-today/cal-sheet_day/29/calsheet_month/1/nocache.html

44. Charles de Montalembert, 1867 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110http:/ /fr.muzeo.com/reproduction-oeuvre/charles-forbes-comte-de-montalembert-1810-1870-journaliste-et-homme-politique

45. Maria Branicka z Sapiehów, 1865 (mal. Franz Xavier Winterhalter) . . . 110https://www.pinterest.com/pin/178032991489878365/?from_navigate=true

46. Helena Sanguszko, 1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111http://zielonykajecik.blogspot.com/2014/06/biografia-ksiezniczki-heleny-san-guszko.html

47. Panorama Zelwy, 1897 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118http://kehilalinks.jewishgen.org/zelva_belarus/

— 382 —

48. Herman Potocki, 1860 (fot. André Disderi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122http://www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/herman-potocki#photo

49. Maria Przezdziecka, 1857 (mal. Franz Xavier Winterhalter) . . . . . . . . . 122A. Sokołowski, Dzieje porozbiorowe narodu polskiego ilustrowane, t. 4, Warsza-wa 1904, s. 137.

50. Frederick Oscar Bernadotte (Oskar II), 1862 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123https://yooniqimages.com/images/detail/210383345/Creative/oscar-ii-full-name--frederick-oscar-bernadotte-1829-1907

51. Bitwa pod Mentaną (mal. Archimede Tranzi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125https://it.wikipedia.org/wiki/Battaglia_di_Mentana#/media/File:T._Rodella_-_battaglia_di_Mentana_-_litografia_acquerellata_su_carta_-_1870s.jpg

52. Kazimierz Hutten-Czapski, 1863 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=3316&dirids=1

53. Michaił Nikołajewicz Murawiow (Wieszatiel) w Wilnie (około 1863) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133Album Powstania Styczniowego – w pięćdziesiątą rocznicę, Lwów 1913, s. 53.

54. Grodno – ulica Dominikańska z hotelem Romera, 1867 (rys. Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4360 (Teka Grodzieńska); http://www.pina-koteka.zascianek.pl/Orda/Orda_Grodno_R1.htm

55. Piotr Aleksandrowicz Wałujew (mal. Iwan Kramskoj) . . . . . . . . . . . . . . 139http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/301454

56. Brzostowica Wielka – ruiny kościoła Nawiedzenia NMP, widok obecny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142https://www.google.pl

57. Grodno – Rynek z ratuszem i kościołem farnym Wniebowzięcia NMP, 1861 (mal. Napoleon Orda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4346 (Teka Grodzieńska); http://www.pina-koteka.zascianek.pl/Orda/Images/Grodno_3.jpg

58. Drezno – widok miasta w drugiej połowie XIX wieku (fot.) . . . . . . . . . 148http://www.wikiwand.com/pl/Drezno

59. Aleksander Potocki, 1846 (litografia Nicolasa Eustachego Martina) . . . 151http://www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/aleksander-potocki#photo

60. Zofia Kisielew (mal. George Hayter) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152http://www.carquot.ru/portret/16_portret_sofya_stanislavovna_kiseleva_.html

61. Pępowo. Pałac Mycielskich – widok od podjazdu, 1878 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Muzeum Narodowe Kraków, MNK III-r.a-4522 (Teka Różnych Krajów); http://katalog.muzeum.krakow.pl/pl/work/MNK-III-ra-4522-P%C4%99powo-Pa%C5%82ac-Mycielskich-widok-od-podja

62. Parada na Placu Marsowym w Sankt Petersburgu, 1859 (mal. Joseph-Maria Charlemagne-Baudet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157http://www.kabinet-auktion.com/action/Top_32(93)/

— 383 —

63. Aleksandr Iwanowicz Despot-Zenowicz (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158http://bsk.nios.ru/enciklodediya/despot-zenovich-aleksandr-ivanovich

64. Teatr Michajłowski, 1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160http://www.mikhailovsky.ru/theatre/history/

65. Sankt Petersburg – kościół św. Katarzyny, 1830 (rys.) . . . . . . . . . . . . . . 161И. Н. Божерянов, Невский проспект. Культурно-исторический очерк двухвековой жизни Петербурга, Санкт-Петербург 1902; http://www.ng.ru/bogoslovie/2016- 02-17/7_rome.html

66. Bolesław Potocki (mal. Moritz Michael Daffinger) . . . . . . . . . . . . . . . . . 162http://www.beaussant-lefevre.com/html/fiche.jsp?id=2381885&np=1&lng=fr& npp=10000&ordre=1&aff=1&r=

67. Wnętrze Ermitażu – dział malarstwa flamandzkiego, 1860 . . . . . . . . . . . 163https://fotki.yandex.ru/users/lili-lilya2009/date/2013-09-11

68. Sobór św. Izaaka Dalmatyńskiego, 1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164http://humus.livejournal.com/4420965.html

69. Paryż – Louvre, 1860 (litografia Philippe’a Benoista) . . . . . . . . . . . . . . 166http://www.leejacksonmaps.com/item.php?id=25

70. Les Sables d’Olonne – widok ogólny kąpieliska, 1860 (rys. Frank Mutley) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168http://www.gettyimages.co.uk/pictures/les-sables-dolonne-in-a-drawing-by-f-mutley-news-photo-118124129

71. Chrząstów – pałac Potockich, 1878 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . 170Muzeum Narodowe Kraków, MNK III-r.a-4523; http://katalog.muzeum.kra-kow.pl/pl/work/MNK-III-ra-4523-Chrz%C4%85st%C3%B3w-Pa%C5%82ac-Potockich-widok-od-stro

72. Massalany – pałac Bispingów, 1877 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . 171Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4384 (Teka Grodzieńska); http://www.pina-koteka.zascianek.pl/Orda/Images/Massalany_c.jpg

73. Strubnica – kościół Trójcy Przenajświętszej, widok obecny . . . . . . . . . . 177http://slowo.grodnensis.by/index.php?option=com_content&view=article&i-d=2254%3A23-339&catid=12%3Aparafii-i-swiatynie&Itemid=430&lang=pl

74. Skidel – dwór Światopełk-Czetwertyńskich, 1860 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182Muzeum Narodowe, Kraków, MNK III-r.a-4413; http://katalog.muzeum.krakow.pl/pl/work/MNK-III-ra-4413-Skidel-Dw%C3%B3r-Czetwerty%C5%84skich-widok-od-po

75. Aleksander Drucki-Lubecki (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata?id=20339&show_nav=tru-e&full_screen=true

76. Maria Drucka-Lubecka z Szemiotów (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata?id=20338&show_nav=true

— 384 —

77. Jabłonów – dwór Łubieńskich, 1877 (rys. podmalowany akwarelą Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4369 (Teka Grodzieńska); http://www.pina-koteka.zascianek.pl/Orda/Images/Jablonow_c.jpg

78. Brzostowica Murowana – dwór Sołtanów, 1868 (rys. Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188Muzeum Narodowe, Kraków, MNK III-r.a-4326 (Teka Grodzieńska); http://ka-talog.muzeum.krakow.pl/pl/work/MNK-III-ra-4326-Brzostowica-Murowana-Dw%C3%B3r-So%C5%82tan%C3%B3w-wido

79. Indura – kościół parafialny Świętej Trójcy, widok obecny . . . . . . . . . . . 191http://www.radzima.org/pl/foto/1408.html

80. Obrębszczyzna – dwór Borzęckich, 1868 (rys. Napoleona Ordy) . . . . . . 193Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4393 (Teka Grodzieńska); http://www.pina-koteka.zascianek.pl/Orda/Images/Obrebszczyzna.jpg

81. Horny – pałacyk O’Brienów de Lacy, 1868 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Muzeum Narodowe, Kraków, MNK III-r.a-4366 (Teka Grodzieńska); http://kata-log.muzeum.krakow.pl/pl/work/MNK-III-ra-4366-Horny-Pa%C5%82ac-widok-od-podjazdu-Teka-Grod

82. Roś – pałac Potockich, 1877 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . 195Muzeum Narodowe, Kraków, MNK III-r.a-4402 (Teka Grodzieńska); http://kata-log.muzeum.krakow.pl/pl/work/MNK-III-ra-4402-Ro%C5%9B-Dw%C3%B3r-Potockich-widok-od-podjazdu-Te

83. Aleksandr Lwowicz Potapow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198Министерство внутреннихъ дѣлъ. 1802–1902. Историческiй очеркъ, Санкт-Петербург 1901; https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1% 82%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D0%B2,_%D0%90%D0%BB%D0% B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%9B%D1%8C%D0%B2%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87#/media/File:Alexan-dr_Lvovich_Potapov.jpg

84. Dmitrij Pietrowicz Dochturow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Столетие Военного министерства. 1802–1902, t. 3, cz. 4: Затворницкий Н. М. Память о членах Военного совета, Санкт-Петербург 1907; https://ru. wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%BE%D1%85%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%B2,_%D0%94%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87#/media/File:Dohturov_Dmitrij_Petrovitch.jpg

85. Aleksandr Aleksiejewicz Swieczyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203https://traditio.wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:%D0%90%D0% BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1% 8 0 _ % D 0 % 9 0 % D 0 % B B % D 0 % B 5 % D 0 % B A % D 1 % 8 1 % D 0 % B 5 % D 0 % B 5 % D 0 % B 2 % D 0 % B 8 % D 1 % 8 7 _ % D 0 % A 1 % D 0 % B 2 % D 0 % B5%D1%87%D0%B8%D0%BD.png

— 385 —

86. Grobowiec Aleksandry Swieczyn i Józefy Woyczyńskiej w Ejsmontach Wielkich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204http://www.radzima.org/pl/foto/43433.html

87. Haus Assen w Lippborg, 1857 (litografia Alexandra Dunckera) . . . . . . . 207https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Haus_Assen_Sammlung_Duncker.jpg

88. Iwan Groźny (rzeźba Marka Matwiejewicza Antokolskiego, 1871) . . . . 209https://pl.wikipedia.org/wiki/Mark_Antokolski#/media/File:Ivan_IV_by_Anto-kolsky_by_shakko_05.jpg

89. Dwór Eysmontów w Burdykowszczyźnie, 1876 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4454 (Teka Mińska); http://www.pinakote-ka.zascianek.pl/Orda/Images/Burdykowszczyzna_c.jpg

90. Konstanty Branicki, 1852 (mal. Friedrich Amerling) . . . . . . . . . . . . . . . 213http://www.cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata?id=27285&show_na-v=true

91. Władysław Michał Branicki, 1845 (mal. Friedrich Amerling) . . . . . . . . 214http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata?id=19448

92. Biała Cerkiew – Pałac Branickich, 1870 (rys. Napoleona Ordy) . . . . . . 215Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 2837 (Teka Ukraina); http://www.pinakote-ka.zascianek.pl/Orda/Images/Biala_Cerkiew_1.jpg

93. Michał Piotr Radziwiłł (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216http://stowarzyszeniemichalow.blogspot.com/2013/08/micha-radziwi-i-maria-z--zawiszow.html

94. Aleksandria w Białej Cerkwi, widok obecny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218http://www.panoramio.com/user/4009553/tags/Bia%C5%82a%20Cerkiew

95. Juliusz Kossak, Polowanie par force z ogarami, 1868 . . . . . . . . . . . . . . 219http://www.psiakosc.com/forum/showthread.php?t=354

96. Widok ogólny Kijowa, 1861 (rys. Juliana Ceglińskiego) . . . . . . . . . . . . 220„Tygodnik Ilustrowany” 1861, nr 104, s. 112.

97. Kijów – Ławra Peczerska, 1864 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221„Tygodnik Ilustrowany” 1864, nr 273, s. 252.

98. Biskup Aleksander Kazimierz Gintowt-Dziewałtowski (litografia, 1883) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237https://upload.wikimedia.org

99. Ejsmonty Wielkie – kościół parafialny Wniebowzięcia NMP i św. Jana, widok obecny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238http://www.radzima.org/pl/object/1453.html

100. Hotel Europejski w Warszawie, 1870 (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245https://www.pinterest.com/pin/446278644295998620/

101. Kościół wizytek i św. Józefa Oblubieńca, 1870 (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . 247http://warszawa.fotopolska.eu/338184,foto.html

— 386 —

102. Wołkowysk – widok ulicy w drugiej połowie XIX wieku (fot.) . . . . . . . 248http://www.radzima.org/pl/object/1453.html

103. Rohoźnica – dwór Szabańskich, stan obecny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249http://dworypogranicza.pl/index.php/bialorus/123-rohoznica

104. Maluszyn – dwór Ostrowskich, stan obecny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/7916/Maluszyn/

105. Pałac Wallensteina w Pradze, 1860 (rys.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255http://www.alamy.com/stock-photo/dual-monarchy.html

106. Praga – Most Karola, 1890 (rys. Stanisława Tondosa) . . . . . . . . . . . . . . 256„Tygodnik Ilustrowany” 1890, nr 37, s. 176.

107. Karlsbad – uzdrowisko, 1860 (rys.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258http://forum.vary.ru/viewtopic.php?t=7409&postdays=0&postorder=a-sc&start=2220

108. Dziewiątkowicze – pałac Ślizieniów, 1877 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260Muzeum Narodowe, Kraków, III-r.a. 4336 (Teka Grodzieńska); http://www.pina-koteka.zascianek.pl/Orda/Images/Dziewiatkowicze_c.jpg

109. Gdańsk – widok na Motławę z mostu Zielonego, 1884 . . . . . . . . . . . . . 262„Tygodnik Ilustrowany” 1884, nr 73, s. 328.

110. Gdańsk – sala posiedzeń na Ratuszu, 1884 (rys. Franciszek Podbielski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263„Tygodnik Ilustrowany” 1884, nr 74, s. 345.

111. Oliwa – widok ze wzgórza Karola, 1884 (litografia) . . . . . . . . . . . . . . . . 264„Tygodnik Ilustrowany” 1884, nr 76, s. 384.

112. Wielka Łęka – pałac Mielżyńskich, 1878 (akwarela Napoleona Ordy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266Muzeum Narodowe, Kraków, MNK III-r.a-4551 (Teka Różnych Krajów); http://ka-talog.muzeum.krakow.pl/pl/work/MNK-III-ra-4551-%C5%81%C4%99ka-Wiel-ka-Pa%C5%82ac-Miel%C5%BCy%C5%84skich-Teka-R%C3%B3%C5%BC

113. Karlsbad – rynek, 1849 (litografia Carla Waagego) . . . . . . . . . . . . . . . . 268Å. Eliæson, B. Olsson, Esaias Tegnér. En monografi i bild, Malmö 1949, s. 128; https://de.wikipedia.org/wiki/Karlsbad#/media/File:Marktplatz_in_Karlsbad_in_the_1850s.jpg

114. Kraków – Sukiennice w trakcie remontu, 1878 (fot. Ignacego Kriegera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269http://www.dawnotemuwkrakowie.pl/miniatury/78-rynek-glowny-widoczne-sukiennice-w-starej-wersji/

115. Mediolan – katedra, 1880 (autor obrazu nieznany) . . . . . . . . . . . . . . . . . 270http://www.lombardiabeniculturali.it/opere-arte/schede/Q1010-00263/

116. San Remo – hotel „Paris”, 1880 (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271http://advent-club.ru/europe/italy/175-san-remo.html

117. Florencja – widok rynku, 1880 (rys. nieznanego autora) . . . . . . . . . . . . 273http://www.florin.ms/hareflorence3.html

— 387 —

118. Rzym – wnętrze Bazyliki św. Piotra, 1870 (fot. Jamesa Andersona) . . . 276http://www.artic.edu/aic/collections/artwork/23022

119. W oczekiwaniu na błogosławieństwo papieża, 1880 . . . . . . . . . . . . . . . . 279„Tygodnik Ilustrowany” 1880, nr 263, s. 21.

120. Generał Athanase de Charette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280https://commons.wikimedia.org

121. Władysław Ewaryst Broel-Plater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Plater#/media/File: W%C5%82adys%C5%82aw_Broel-Plater.PNG

122. Papież Leon XIII, 1892 (rys. Théobald Chatran) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281„Tygodnik Ilustrowany” 1892, nr 132, s. 17.

123. Korytarz w Muzeum Watykańskim, 1860 (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283https://twitter.com/ste_trombetti

124. Franciszek Krudowski (fot. Jan Mieczkowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285http://www.koneser.krakow.pl/biografie?letters=J-L&page=8

125. Henryk Siemiradzki (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285http://culture.pl/pl/tworca/henryk-siemiradzki

126. Natalia Kicka z Bispingów w młodości i u schyłku życia . . . . . . . . . . . . 291archiwummeryorzeszko.blogspot.com; Pamiętniki / Natalia Kicka, Warszawa 1972, http://rme.cbr.net.pl/

127. Michał Borkowski (fot. na nagrobku w Ejsmontach Wielkich) . . . . . . . 293fotografia z cmentarza w Ejsmontach Wielkich https://www.google.pl/imgres?im-gurl=http://i1.fmix.pl/fmi1828/b5636d070029917b4cdd1813&imgrefurl=http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=472239&page=231&h=750&w=1000&tbnid=tlqP_5ZypjcI4M&tbnh=194&tbnw=259&usg=__nuCb2RfheSDd-54SA9UmdAPugDLA=&hl=pl&docid=BHJD7U8simiD2M

128. Dymitr Nikołajewicz Batiuszkow (fot.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294http://gorod.dp.ua/tema/gubernatory/?pageid=754

129. Jan Bisping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327PAU w Krakowie, nr inwentarza BZS.RKPS.6537.25/3.

Druk i oprawa:

moje wspomnienia w massalanach spisane -...

Documents