mogonebebi

akademikos

evgeni xaraZeze

1

2

Tbilisi 2012 weli

Tbilisi 2012 წელი

abasTumnis astrofizikuri observatoria teleskopebi: `azt-11~ (marcxniv); meniskuri (centrSi).

3

S e m d g e n e l i :

fizika - maTematikur mecnierebaTa

doqtori, prof.revaz WiRlaZe

r e d a q t o r i:

fizika- maTematikur mecnierebaTa

doqtori,prof. viqtor jafiaSvili

კომპიუტერული უზრუნველყოფა: ხათუნა კვინცხაძე

mariam WiRlaZe

4

redaqtorisagan akademikos evgeni xaraZis dabadebidan 100 wlisTavis

aRniSvnis dReebSi erT-erTma misma mowafem profesorma revaz WiRlaZem wamoayena idea, gamogveca mogonebebi baton evgeni xaraZeze. man TviTonve daiwyo e.xaraZis TanamSromlebისa da nacnob-megobrebიs mogonebaTa Tavmoyra. roca es samuSao daamTavra, damikavSirda da mTxova am gamocemis redaqtoroba. cxadia, es metad sapatio movaleoba iqneboda CemTvis, magram, Cemi mZime ojaxuri pirobebis gamo, Sevecade damerwmunebina r.WiRlaZe, vinme sxvisTvis miendo am saqmis gakeTeba. man ki, rogorc ityvian, Seagdo qva da SeuSvira Tavi, ginda Tu ara, Tqven unda ikisroT eso. raRas vizamdi, daveTanxme da Sevudeqi muSaobas, magram naTqvamia kaci bWobda, RmerTi icinodao. ojaxuri mdgomareoba kidev ufro gamiuaresda da amas Cemi piradi janmrTelobis problemebic daerTo Tan.

erTi sityviT, baton evgenize mogonebaTa krebulis gamocemis dagvianeba moxda Cemi mizeziT, ris gamoc bodiSs vuxdi am adamianis suls. batoni evgeni xom Tavis zeciur niWTan da usazRvro energiasTan erTad ase mkafiod gamoirCeoda maRalorganizebuli muSaobis ubadlo unariT.

madloba RmerTs, winamdebare „mogonebebze“ muSaoba damTavrda da imedi maqvs es krebuli batoni evgenis dabadebidan 105 wlisTavisTvis ixilavs dRis sinaTles.

5

აკადემიკოს ევგენი ხარაძის ცხოვრება და მოღვაწეობა (sityva, warmoTqmuli gardacvalebidan erTi wlisTavze) ukve erTi weli gavida mas Semdeg, rac Cvens Soris aRar aris uxucesi mecnieri, qarTuli astronomiis patriarqi, akademikosi evgeni kiriles Ze xaraZe.

erTi weli arc iseTi didi xania, rom misi gadasaxedidan raime radikalurad Secvliliyos Cvens TvalTaxedvaSi da arc dabadebidan 95 weli gaxlavT maincdamainc mrgvali TariRi, magram amis miuxedavad mainc upriani iqneba Tvali gadavavloT am gamoCenili pirovnebis cxovrebas da moRvaweobas.

CvenTvis xelmisawvdomi adrindeli dokumentebis mixedviT (universitetis diplomi, 1938 w. Sedgenili avtobiografia) evgeni xaraZe dabadebula TbilisSi, 1906 wlis 31 oqtombers. ufro gviani dokumentebis mixedviT am TariRma ratomRac

suraTze: კ.xaraZisა და მ. ბარბაქაძის ojaxi. შვილები (მარცხნიდან): თამარი,ნინო,ქეთევანი,არჩილი და ევგენი.

6

1907 wlisken gadainacvla. misi mama, kirile beJanis Ze, rkinigzis momsaxure iyo.

amasTan dakavSirebiT, ojaxs xangrZlivad mouxda sadgur wifaSi cxovreba da Sesabamisad batoni evgenis da-Zmebi qeTevani, arCili, da nino, wifaSi yofilan dabadebuli. mxolod erTi da - Tamari gaxlavT Tbiliseli.

am Svidsulian ojaxs drois sagrZnobi nawili imereTSi, xaragaulis raionis maRalmTian sofel farcxnalSi aqvs gatarebuli, saidanac modis xaraZeebis gvari.

avtobiografiidan cnobili xdeba, rom baton evgenis 1924 wels daumTavrebia Tbilisis me-11 teqnikumi, 1930 wels ki amTavrebs Tbilisis saxelmwifo universitetis fizika-maTematikis fakultets. amave periodSi (1924-1928 ww.) igi paralelurad swavlobs inglisuri enis umaRles kursebze da Tan muSaobs Tbilisis geofizikur observatoriaSi. amas mohyva aspiranturis wlebi da jer mxolod qaRaldze arsebuli observatoriis direqtoroba. amis Sesaxeb qvemoT gveqneba ufro dawvrilebiT saubari, jer-jerobiT ki mxolod imas mogaxsenebT, rom abasTumnis observatoriisa da akademikos evgeni xaraZis saxeli ukve karga xania ganuyofelia Cvens cnobierebaSi da observatoriis av-kargi dResac mWidrodaa dakavSirebuli baton evgenis saxelTan.

mogexsenebaT, axalcixidan Crdilo-dasavleTiT, misgan 30 kilometris manZilze, mdinare ocxes xeobaSi mdebareobs kurorti abasTumani, ganTqmuli Tavisi unikaluri klimatiT. meoce saukunis Sua wlebSi saxeli gaiTqva, ara marto rogorc kurortma, aramed, agreTve, rogorc sabWoTa kavSiris masStabiT, pirveli samTo astrofizikuri observatoriis adgilsamyofelma.

am qveynad ucabedad da erTbaSad araferi ar xdeba, TviT faTeraki Tu ubeduri SemTxvevac ki! rogorc wesi, yvelaferi didi xnis ganmavlobaSi mzaddeba xolme da Semdgom

7

erTbaSad,xSirad CvenTvis moulodnelad , iCens Tavs. ra Tqma unda, cariel adgilze arc abasTumnis

observatoria aRmocenebula. mis Seqmnas uZRoda xangrZlivi winaistoria, romlis gaxsenebac , vfiqrob, dRes urigo ar iqneba.

me-19 saukunis bolo wlebSi abasTumanSi samkurnalod imyofeboda ufliswuli giorgi, mefe nikoloz meoris Zma. mas Tan axlda misi maswavlebeli, astronomi sergei glazenapi, romelic abasTumanSi cxovrebis periodSi, mis mierve Camotanili mcire zomis teleskopiT, akvirdeboda mWidro ormag varskvlavebs.

ufliswuli giorgi abasTumanSive daiRupa tragikulad, xolo glazenapi dabrunda peterburgs, sadac mokle xanSi kidevac gamoaqveyna Tavis mecnierul gamokvlevaTa Sedegebi.

mas Semdeg gadis sami aTeuli weli, romelTa ganmavlobaSic mZvinvarebs pirveli msoflio omi, ingreva ruseTis imperia da mis adgilze aRmocendeba axali, sabWoTa imperia.

naTqvamia, roca laparakoben zarbaznebi, goneba sdumso. ase iyo maSinac, magram pirveli msoflio da ruseTis samoqalaqo omebis damTavrebisTanave, am omebis wyalobiT Seferxebuli mecniereba kvlav iwyebs aRorZinebas. Sesabamisad, aRorZinebas iwyeben astronomiuli dawesebulebebic, romelnic sakmaod mravlad arsebobdnen ruseTis imperiaSi.

meore mxriv, amave periodSi Camoyalibda da swrafi ganviTareba iwyo astronomiis axalma dargma astrofizikam. Zveli observatoriebi naklebad moxerxebuli iyo axali tipis samuSaoebis sawarmoeblad, amitom dRis wesrigSi dgeba saxeldobr astrofizikuri observatoriis Seqmna.

ociani wlebis miwuruls, sabWoTa kavSiris mecnierebaTa akademiis davalebiT, leningradeli astronomebi iwyeben adgilis Ziebas pirveli samTo astrofizikuri

8

observatoriisaTvis. evgeni xaraZe am dros jer kidev Tbilisis geofizikis

institutis TanamSromelia da aseTi statusiT exmareba saqarTveloSi 1931 wlis zafxulSi Camosul eqspedicias, romelic leningradis astronomiis insititutis mier iyo organizebuli.

samwuxarod es instituti, romelic garkveuli azriT abasTumnis observatoriis mSoblad SeiZleba CaiTvalos, dRes aRar arsebobs: ruseTis mecnierebaTa akademiam 1998 wels igi daSala da TanamSromelTa nawili pulkovos observatorias, xolo meore nawili ki axal gaCenil gamoyenebiTi astronomiis instituts SeuerTa.

unda mogaxsenoT, rom am aqciam batoni evgenis mkveTrad gamoxatuli uaryofiTi reaqcia gamoiwvia da man ruseTis mecnierebaTa akademiis prezidents akademikos i.osipovs aRSfoTebuli werilic miwera, magram amaod.

isev mivyveT movlenaTa msvlelobas. leningradel mecnierebTan kontaqtebs uqmad ar Cauvlia:

1931 wlis Semodgomaze evgeni xaraZe aspirantad Cairicxa leningradis universitetSi niko musxeliSvilisa da andria benaSvilis rekomendaciiT. misi samecniero xelmZRvaneli gaxda. cnobili mecnieri, leningradis astronomiis institiutis direqtori, profesori boris numerovi. am udrood daRupuli mecnieris gaxseneba kidev ramdenjerme mogviwevs.

aq damswre sazogadoebisaTvis niko musxeliSvilis Cemgan wardgena uxerxulic iqneboda, magram andria benaSvilis Sesaxeb oriode sityva ki unda iTqvas. igi gaxldaT Tavis droze cnobili geodezisti da Tavisi profesiis gamo mWidro kontaqti hqonda astronomiasTan. sxva Tu araferi, mis kalams ekuTvnis pirveli qarTuli saxelmZRvanelo astronomiaSi - sferuli astronomiis kursi.

9

davubrundeT isev ocdaaTiani wlebis leningrads. axalgazrda aspiranti evgeni xaraZe winadadebas iZleva axali astrofizikuri observatoriisaTvis adgili saqarTveloSi eZebon. am winadadebis ganxilvis Sedegad pulkovos observatoria saqarTveloSi agzavnis eqspedicias, romelsac evaleba observatoriisaTvis Sesaferisi adgilis SerCeva.

Tavdapirvelad sakmaod bevri varianti iyo dasaxelebuli: svaneTiT dawyebuli da bakurianiT damTavrebuli, magram swored am dros gaixsenes astronomebma glazenapis Canawerebi, sadac igi qebiT ixseniebs abasTumnis astroklimats da gansakuTrebiT aRniSnavs iqauri atmosferos maRal gamWvirvalobas da simSvides.

s.glazenapis, rogorc astronom-damkvirveblis, avtoritetma am SeTxvevaSi gadamwyveti roli iTamaSa da 1932 wlis TebervalSi xelmowerili iqna dokumenti, romlis safuZvelzec Seiqmna pirveli samTo astrofizikuri observatoria sabWoTa kavSirSi. mis direqtorad saqarTvelos ganaTlebis saxalxo komisris mier daniSnuli iyo 24 wlis aspiranti, evgeni kiriles Ze xaraZe. axlad daniSnul direqtors imTaviTve mxarSi amoudgnen masaviT axalgazrda astronomebi Salva gordelaZe da mixeil vaSakiZe. SemdgomSi orive saxelmoxveWili mecnieri gaxda.maT garda, saqarTveloSi im dros astronomiasTan dakavSirebuli ori mxcovani pirovneba moRvaweobda, Cvens mier ukve naxsenebi andria benaSvili da evgeni biusi. qarTuli astronomiis maSindeli samecniero potenciali amiT amoiwureboda.

imTaviTve ganzraxuli iyo abasTumnis observatoriis aRWurva didi refleqtoriT, samzeo teleskopiTa da SuqZaliani astrografiT, magram es gegma maSin ver ganxorcielda da wlebis manZilze observatoriis SeiaraRebas Seadgenda mxolod leningradis astronomiis institutis

10

saxelosnoSi damzadebuli 33 sm-iani refleqtori, romelic 1932 wlis bolos daidga sergei glazenapis mier me-19 saukuneSi agebul koSkSi.

male abasTumnis maxloblad, yanobilis mTaze daiwyo mSenebloba. misi etapebi aRbeWdilia mravalricxovan fotografiebze. arsebobs kinofilmic, romelSic, sxvaTa Soris, isic SeiZleba vixiloT, Tu rogor ezidebodnen observatoriaSi pursa da wyals oTxfexa „transportiT“.

am periodidan SemorCenilia, agreTve, vinme petelavas mier 30 punqtad Camoyalibebuli saCivari raionis prokurorTan. am pirovnebas naxevari wlis ganmavlobaSi buxhaltrad umuSavia observatoriaSi da Semdeg gauTavisuflebiaT. petelava brals sdebda baton evgenis sxvadasxva finansur darRvevebSi. maT Soris isicaa moxseniebuli, rom observatoria yovel wels maspinZlobda iq Casul profesor boris numerovs, romelsac acilebdnen „didi qeifiT“. rusul enaze Sedgenil am dokumentSi naTqvamia, rom baton evgenis ori kameCi uyidia, erTi wlis Semdeg ki nakleb fasad gauyidia (danaSaulad iyo CaTvlili kameCebis amortizacia) da sxva mravali misTana.

es ambavi imitom gavixsene, rom, erTi mxriv, msurda meCvenebina, Tu ra mZime pirobebSi xdeboda observatoriis mSenebloba, xolo meore mxriv, es saCivari, misi absurdulobis miuxedavad, mraval saintereso cnobas Seicavs maSindeli situaciis Sesaxeb.

1936 wels ukve moxerxda jer kidev erTaderTi teleskopis gadatana yanobilis mTaze. am droidan mieca dasabami Tanamedrove abasTumnis astrofizikur observatorias, romlis aRWurvilobac droTa ganmavlobaSi intensiurad ivseboda.

ramdenime aTeuli wlis win aseTi ambis momswre Seviqeni. observatoriaSi mimdinare erT-erTi konferenciis dros

11

yirimis observatoriis Zvelma TanamSromelma petre dobronravinma 33 sm-iani teleskopis daTvalierebisas Semdegi sityvებიT mimarTa delegatebs - ,,batonebo, qudebi moixadeT! Cvens winaSea sabWoTa astronomiuli xelsawyoTmSeneblobis siyrmisSvili.~

kvlav mivubrundeT ocdaaTian wlebs. yanobilis mTaze teleskopis amotanis dro daemTxva batoni evgenis mier leningradis universitetSi sakandidato disertaciis dacvas Temaze : „gedis pe varskvlavis speqtrSi STanTqmis xazebis wanacvlebasa da maT intensivobebsa da ionizaciis potencialTa Soris kavSiris gamokvleva“.mogexsenebaT, 1936 wels sakandidato disertaciisadmi sul sxva damokidebuleba iyo da disertantisadmi wayenebuli moTxovnebic, Sesabamisad - maRali. aRniSnul disertaciaSi miRebuli samecniero Sedegebi dRevandeli moTxovnebis sazomiT mecnierebaTa doqtoris xarisxs imsaxurebda.

axal observatorias mWidro kavSiri hqonda sabWoTa kavSiris sxva astronomiul dawesebulebebTan; mis kedlebSi bevr gamoCenil mecniers uSromia da maT didi wvlilic miuZRviT abasTumnis observatoriis, rogorc mraval-profiliani dawesebulebis, Camoyalibebis saqmeSi. oTxi maTgani gansakuTrebiT aRsaniSnavia: akademikosebi viqtor ambarcumiani da grigori Saini, profesorebi boris numerovi da vladimer nikonovi.

observatoriis ZiriTadi samecniero mimarTulebebis gansazRvrisas gezi imTaviTve iyo aRebuli galaqtikis axlo Semogarenis Seswavlisaken, ris saSualebasac iZleoda maSin Cvens xelT arsebuli sakmaod mokrZalebuli zomis aparatura, romlis diametric 40 sm-s ar aRemateboda (gavixsenoT, rom im dros ukve karga xnis amuSavebuli iyo amerikaSi, vilsonis mTaze dadgmuli 2,5 metriani teleskopi- refleqtori).

1937 wlidan gamosvlas iwyebs „abasTumnis astrofizikuri

12

observatoriis biuleteni“, romelic miuxedavad yovegvari (bunebrivi Tu xelovnuri) dabrkolebebisa, uwyvetad gamodioda batoni evgenis sicocxlis bolomde.

„biuletenis“ pirvelsave nomerSi daistamba mixeil vaSakiZis mier galaqtikis varskvlavT mosaxleobis gamokvleva, romelic dRes klasikad iTvleba. am naSromSi aRwerili varskvlavTa sivrculi simkvrivis gansazRvris xerxi varskvlavT astronomiis nebismier qrestomaTiaSi SegiZliaT ixiloT „vaSakiZe-oortis meTodis“ saxelwodebiT. es gaxldaT qarTuli astronomiuli mecnierebis pirveli gamarjveba saerTaSoriso asparezze, rac mniSvnelovanwilad iyo ganpirobebuli batoni evgenis mier kvlevis swori gezis arCeviT.

imasac Tu gavixsenebT, rom ocdaaTian wlebSi Tbilisidan moskovamde mogzaurobas 4 dRe-Rame sWirdeboda, miaxloebiTi warmodgena Segveqmneba imis Taobaze, Tu rogori Sromis fasad moipoveboda es yovelive.

amasobaSi dadga didi represiebis wlebi, daiwyo da damTavrda meore msoflio omi, adamianma aiTvisa atomuri energia, gaCnda lazeri da, rac umTavresia, adamianma daipyro kosmosi, eqspediciebic moawyo mTvareze. dRes ukve marto adamiani ki ara, mozrdili teleskopic ki dafrinavs kosmosSi. erTi sityviT mecnierebam da teqnikam drois am monakveTSi giganturi naxtomi gaakeTa; yvelaferi Seicvala Cvens yofaSi.

erTaderTi, rac ucvleli rCeboda, is gaxlavT, rom mTeli am periodis ganmavlobaSi batoni evgeni abasTumnis observatoriis direqtori iyo. es kia, rom bolo wlebSi mis tituls win daemata erTi sityva „sapatio“, Tumca misi moRvaweobis xasiaTis mixedviT Tu vimsjelebT, moqmedi direqtoris statusi ufro Seefereboda baton evgenis, vidre sapatio direqtorisa.

batoni evgeni bolo dReebamde aqtiurad monawileobda

13

observatoriis cxovrebaSi. magondeba, erT-erTi Sexvedrisas, batonma evgenim gamando — observatoriis „biuletenis“ erTi nomris gamocema kidev minda movaswroo. `biuletenisTvis~ masalebis Segroveba ki moaswro, magram misi gamocema- veRar.

omis damTavrebis Semdeg, 1948 wlis ivnisSi, batoni evgeni moskovSi, p. Sternbergis saxelobis astronomiul institutSi icavs sadoqtoro disertacias Temaze: „varskvlavTSorisi sinaTlis STanTqmis gamokvleva feris maCvenebelTa meTodiT“.

es naSromi gaxldaT Sejameba im xangrZlivi mizandasaxuli saqmianobisa romelsac wlebis ganmavlobaSi eweoda abasTumnis observatoriis maSindeli koleqtivi. am naSromSi Seswavlilia sinaTlis STamnTqmeli nivTierebis ganawileba galaqtikis CvenTvis misawvdom nawilSi. am mizniT fotometrulad (or ferSi) iyo Seswavlili 14000 varskvlavi, ganlagebuli kapteinis saerTaSoriso programiT gaTvaliswinebul 43 SerCeul areSi. aRniSnuli samuSao SemdegSi gavrcelebuli iqna praqtikulad mTel xilul caze da am problemaze muSaobas sicocxlis bolomde agrZelebda batoni evgeni.

1950 wels batoni evgeni xdeba saqarTvelos mecnierebaTa akademiis wevr-korespondenti, 1955 wels ki akademiis namdvili wevria. 1979 wels mas irCeven sakavSiro mecnierebaTa akademiis wevr-korespondentad, 1984 wels ki - sakavSiro akademikosad. 1959-1965 wlebSi batoni evgeni iyo Tbilisis saxelmwifo universitetis reqtori, 1972 -1978 wlebSi — saqarTvelos mecnierebaTa akademiis vice-prezidenti, xolo 1978- 1986 wlebSi prezidenti.

am periods miekuTvneba qarTuli mecnierebis TvalsaCino warmomadgenlis, akademikos ilia vekuas gamonaTqvami: „evgeni xaraZis saxiT Cven gvyavs didi talantis mecnieri, romelic dajildoebulia araCveulebrivi SromisunarianobiT,

14

romelmac Tavisi mravalferovani moRvaweobiT waruSleli kvali daaCnia Cveni mecnierebisa da erovnuli kulturis ganviTarebis mraval dargs...sasixaruloa, rom dResac evgeni xaraZes aqtiuri samecniero Semoqmedebisa da saorganizacio muSaobis unari mTlianad aqvs SenarCunebuli da warmatebiT eweva moRvaweobas farTo frontiT“.

es sityvebi dawerili iyo 1977 wels, batoni evgenis 70 wlis iubileze, magram samarTliani darCa lamis misi sicocoxlis dasasrulamde.

nayofier moRvaweobas eweoda batoni evgeni pedagogiur asparezzec. jer kidev 1935 wels igi xdeba Tbilisis saxelmwifo universitetis docenti, 1938 wlidan ki mis mier daarsebuli astronomiis kaTedris gamgea. 1949 wels mieniWa profesoris wodeba.

am aspeqtSi gansakuTrebiT unda aRiniSnos mis mier gamocemuli saxelmZRvaneloebi.

jer kidev 1929 wels man Targmna b. mloZeevskis „umaRlesi algebris safuZvlebi“. 1934 wels e.xaraZis redaqciiT gamodis i. polakis zogadi astronomiis kursis Targmani, romelmac udidesi roli Seasrula qarTvel astronomTa mTeli Taobis aRzrdaSi.

gansakuTrebT mniSnelovani iyo batoni evgenis mier Sedgenili originaluri saxelmZRvaneloebi: astronomiis saskolo kursi, romelic 1950 wlidan moyolebuli, naxevari saukunis ganmavlobaSi emsaxura ganaTlebis sistemas; studentebisaTvis gankuTvnili „zogadi astrofizikis kursi“, `astronomiis safuZvlebi“ da sxva. batoni evgenis kalams ekuTvnis SesaSuri qarTuli eniT dawerili 5 sqeltaniani saxelmZRvanelo.

mTavrobis jildoebic ar aklda baton evgenis: igi sxvadasxva dros dajildoebuli iyo Sromis wiTeli droSis 2 da leninis 4 ordeniT, xalxTa megobrobisa da oqtombris

15

revoluciis ordenebiT, mravalricxovani medlebiT. batoni evgeni, Zneli CamosaTvlelia Tu ramdeni

sazogadoebis da organizaciis xelmZRvaneli brZandeboda, magram erTi maTgani aucileblad unda aRiniSnos. 1976 – 1982 wlebSi batoni evgeni iyo saerTaSoriso astronomiuli kavSiris vice-prezidenti. 1987 wels mas am organizaciis prezidentobac SesTavazes, magram, janmrTelobis mdgomareobis gamo, iZulebuli gaxda, uari eTqva yoveli astronomisaTvis am friad sapatio Tanamdebobaze.

vfiqrob, did saidumloebas ar vamxel, Tu vityvi, rom yvela CamoTvlil Tanamdebobas Tu tituls batoni evgeni Tvlida droebiTad da warmavlad. misTvis erTaderTi ganumeorebeli siyvaruli iyo abasTumnis observatoria. amitom ra gasakviria, roca vambobT, rom observatoriis avkargi mTlianad evgeni xaraZis saxelTanaa dakavSirebuli.

Tu kadnierebaSi ar CamomarTmevT, erT informaciasac mogawvdiT, romelic arc Tu didi xnis winaT maqvs mosmenili. ama Tu im qveynis kulturuli donis Sesafaseblad iuneskos SemouRia sami araoficialuri kriteriumi: Tu rogor aris ganviTarebuli qveyanaSi filosofia, sporti da, ar gaikvirvoT, astronomia. diax, saxeldobr astronomia! es ki imas niSnavs, rom baton evgenis, rogorc qarTuli astronomiis mamamTavars, didi wvlili miuZRvis saqarTvelosaTvis kulturuli qveynis imijis SeqmnaSi.

bolos, erT epizodsac gavixseneb. 1998 wels erT-erT RonisZiebasTan dakavSirebiT observatoriis saqalaqo ganyofilebis SenobaSi moewyo Sexvedra viwro wreSi. iq cotaodeni sadRegrZeloebic warmoiTqva da damswreebma akaki SaniZis rekordis (igulisxmeboda asaki) moxsna usurves baton evgenis. misi pasuxi aseTi iyo: magis garantias ver mogcemT, magram XXI saukuneSi cotaxniT ki gadavixedavo.

batoni evgenis es replika winaswarmetyveluri gamodga:

16

2001 wlis 10 oqtombers man daasrula amqveyniuri gza. rodesac batoni evgenis gardacvalebis ambavi gavrcelda,

TiTqmis yvela fiqrobda, rom misi dakrZalva abasTumanSi, mTa yanobilze moxdeboda. am varaudis, Tu gnebavT pretenziis, safuZveli isaa, rom baton evgenis da mixeil vaSakiZes axalgazrdobaSi aRTqma hqoniaT dadebuli, yanobilze damarxuliyvnen. mixeil vaSakiZis SemTxvevaSi es piroba ganxorcielda kidec. dRes ki mowmeni varT imisa, rom batonma evgenim didubis panTeonSi hpova gansasvenebeli. aseTi cvlilebis safuZveli uTuod is aris , rom axalgazrdobis wlebSi batoni evgeni mxolod astronomias da observatorias, dRes ki igi mTel saqarTvelos ekuTvnis, ufro meti, rom ara vTqvaT. imedia, batoni evgenis suli gvapatiebs am koreqtivs.

yoveli adamianis sanukvari ocnebaa, datovos saxsovari, romelic misi gardacvalebis Semdeg kidev mraval wels iarsebebs. zogisaTvis es aris xsovna axlobelTa gulebSi, zogisaTvis- raime materialuri Zegli. faraonebisaTvis, magaliTad, es gaxlavT piramidebi.

batoni evgenisTvis aseTi Zeglia mis mier daarsebuli

abasTumnis astrofizikuri observatoria, romelsac man Seswira Tavisi cxovrebis 7 aTeuli weli; tradiciuli Zeglebic,-memorialuri dafa iqneba es, biusti Tu sxva ram, - ar moakldeba mas. magram umTavresi, - me vityodi, samaradiso, - Zegli iqneba mcire planeta #2147, romelic 1976 wels aRmoaCina Cvenma megobarma, danielma astronomma, saqarTvelos sapatio moqalaqem, rixard vestma da batoni evgenis pativsacemad mas uwoda saxeli „xaraZe“.

საქართველოს ეროვნულ mecnierebaTa აკადემიის

წევრ-კორესპონდენტი როლან კილაძე

17

dauviwyari pirovneba

cxovrebis tilo auracxel movlenas aRricxavs. erT-

erTi saintereso masSi - gamorCeul pirovnebaTa fenomenia, romelnic did kvals toveben garSemo myofebze.

ise moxda, rom Cemi SemoqmedebiTi cxovrebis didi nawili gamoCenil qarTvel mecnierTan - evgeni xaraZesTan aRmoCnda dakavSirebuli. am werilSi masTan Cems urTierTobebze minda visaubro. oRond, aq saTqmelis mcire nawils Tu Cavtev. nebismieri pirovnebis Sinagani samyaro mravalplaniania, bevr sferos, Sresa Tu mimarTulebas itevs, da sxvadasxva pirovnebebTan mis kontaqtSi am sferoTa gansxvavebuli ricxvi monawileobs. e. xaraZis yuradRebis velSi Cemi cxovrebis mravali etapi, Sre Tu sibrtye aRmoCnda: Cemi swavla-ganaTleba da muSaobac im dawesebulebebSi xdeboda, romelTac didwilad e. xaraZe warmarTavda (universiteti, qarTuli enciklopedia, raRac azriT - observatoriac). amas garda, mravalmxrivobis gamo e. xaraZes ainteresebda Cemi sulieri cxovrebis "araastronomiuli" mxareebic: poezia Tu sxva sferoebi. amis gamo aTwleulebis manZilze e. xaraZis Sinagani cxovreba da cnobiereba Cems winaSe sakmao sisruliT gadaiSala.

yoveli adamiani sainteresoa, magram iSviaTni kaSkaSeben gamorCeulad. zogi Tavisi eris rCeulic xdeba. e. xaraZe am ukanasknelTa Sorisaa, bevradac gascda Tavisi qveynis farglebs da msoflio masStabis moRvawed iqca. man Rrma kvali daaCnia qveynis mecnierebasa da ganaTlebas, ramac mouxveWa saxalxo siyvaruli da avtoriteti. amas garda, mas hqonda didi masStabis, Rrma da amaRlebuli Sinagani samyaro da amiT iyo unikaluri, amitom izidavda uamrav adamians da amitomvea dauviwyari.

18

*** varskvlavTa idumaleba da samyaros usazRvroeba

bavSvobidanve mnusxavda. advilad warmoidgenT, ra interesiT Sevudeqi e. xaraZis saskolo astronomiis kursis kiTxvas misi SeZenisTanave 1958 wlis zafxulSi. TandaTan iSlebodnen Cems win sul ufro Sori ciuri sxeulebi. Txroba sagnis momajadoeblobas Seesabameboda. avtori TiTqos winaswar grZnobda im emociur agznebas, rac teqsts moswavleSi unda gamoewvia. Tu ar CavTvliT maTematikur an terminologiur aspeqtebs, wignis sakuTriv astronomiuli Sinaarsi seqtembrisTvis ukve damTavrebuli mqonda, amitom astronomiis maswavlebelma, SemdegSi profesionalma astronomma m. saginaSvilma ukve meore gakveTilze sakiTxavad sxva, sauniversiteto saxelmZRvanelo momitana.

erTi wlis mere ki Tbilisis saxelmwifo universitetSi Sesasvlelad vemzadebodi. am dros e. xaraZe universitetis reqtori iyo. astronomiis ,,gamoCenam” gadamiwyvita uZnelesi kiTxva - ra profesia amerCia. samyaros Secnobis zogadfilosofiuri swrafvis garda Cemi gadawyvetileba am etapzec da universitetis wlebSic, roca maTematikis elvarebamac Rrmad momxibla, e. xaraZis pirovnulma xiblmac ganapiroba.

da ai, Sevitane sabuTebi universitetis meqanika-maTematikis fakultetze. miTxres, rom reqtorTan unda gamevlo gasaubreba. warmoidgineT, universitetSi ramdenime aTasi moswavle abarebda, e. xaraZe ki piradad xvdeboda TiToeul maTgans, raTa gaego misi arCevanis motivacia, Seefasebina perspeqtiva da mieca swori rCeva. es gasaocari iyo. piradad me man mkiTxa, ratom mainteresebda maTematika. Cemi pasuxi: - "imitom, rom igi astronomiaSi gamoiyeneba"- ufro Cemi momavali profesiuli arCevanis anonsi da imavdroulad e. xaraZis moRvaweobis sagnisadmi pativiscemis gamoxatva ufro

19

iyo, vidre gulwrfeli azri - maTematikis TavisTavadi Rirebuleba vgoneb CemTvis maSinac aSkara iyo. Semdgomi kiTxvebi ukve ramdenime ucnobiani gantolebis amoxsnas Seexeboda.

amas mohyva konsultaciebisa da misaRebi gamocdebis ori Tve. arc maSin da arc pirveli ori kursis manZilze me e. xaraZesTan uSualo kontaqti aRar mqonia. me CaviZire diferencialuri da integraluri aRricxvis, umaRlesi algebrisa Tu analizuri geometriis saocar samyaroSi. gamoCenili mecnierebi: arCil xaraZe - e. xaraZis ufrosi Zma, giorgi lomaZe, adam Caxtauri, leo maRnaraZe da sxvebi, maTematikis samecniero wre, leqciebi, sakontroloebi, moxsenebebi, paralelurad leqsebis intensiuri wera da monawileoba universitetis gundSi, romelic opera "daiss" dgamda. da sadRac, cnobierebaSi gadanaxuli xsovna, rom viwro specialobebis arCevisas swavla unda gavagrZelo astronomiis mimarTulebiT da momiwevs Sexvedra legendarul mecnierTan - evgeni xaraZesTan. asec moxda, Tumca wminda maTematika, ise rogorc poezia, Cems mudmiv "siyvarulad"darCa.

*** dadga e. xaraZis leqciebis mosmenis jeric. kargad maxsovs

pirveli Sexvedra: leqtoris Semosvla jgufSi, siis amokiTxva, mcire gasaubreba TiToeul studentTan, mere ki dafaze varskvlavis speqtris gamosaxva da Txrobis dawyeba. ar minda vilaparako raime uCveuloze, Tumca momentis didebulebas vgrZnobdi - saqveynod cnobili mecnieri idga Cvens win da Tavis codnas gviziarebda. uCveulo ki is iyo, rom Tavidan igi saubrobda martiv sakiTxebze, magram Semparavad gadavida ufro Rrma da naklebad cnobil faqtebze. Caawna erTmaneTs es Sreebi da miaRwia, rom leqciis bolos aSkarad meti vicodiT, vidre dasawyisSi, Tan es moxda TiTqosda uneblieT. es ukve pedagogiuri talanti iyo. SemdgomSi, roca vakvirdebodi

20

studentis gamocdis xaraZiseul maneras, SevniSne, rom igi mudam yuradRebas amaxvilebda sagnobriv-astronomiul aspeqtebze, cdilobda students ar daekarga kavSiri damzeriTi informaciis mopovebis xerxebTan da teleskopebis maxasiaTeblebTan. iseTi sinTezuri mecnierebisaTvis, rogoric astronomiaa, Teoriuli da praqtikuli codnis harmoniuloba mkvlevarisTvis marTlac aucilebelia.

e. xaraZes CvenTvis bevri sagani arc waukiTxavs -- Zlier dakavebuli iyo abasTumnis observatoriiT - magram studentebze misi gavlena didi iyo. igi marTavda swavlis mTel process. iyenebda bevr meTods. magaliTad, msxvili samecniero centrebis warmomadgenlebs iwvevda calkeuli kursebis wasakiTxad. Cems jgufs moskovelma astronomma a. maseviCma waukiTxa varskvlavTa Sinagani agebulebis Teoriis sakmaod vrceli kursi. sxva dros mouwveviaT akad. v. ambarcumiani da sxva cnobili mecnierebi. amiT momavali mkvlevrebi studentobidanve eziarebodnen Tanamedrove mecnierebis problematikas.

*** maxsendeba studenturi praqtikis wlebi abasTumnis astrofizikur observatoriaSi. 2 Tvis manZilze yvela ganyofileba mogvatares, saubrebi Cagvitares cnobilma astronomebma.gvisaxelebdnen statiebs astronomiuli Jurnalebidan. veswrebodiT moxsenebebs. detalurad gavecaniT observatoriis biblioTekas da sacnobaro gamocemebs. e. xaraZem mTxova meTargmna inglisur enaze arsebuli cnobar-katalogebis aRwerilobani da instruqciebi, raTa momxmareblebs gaadvilebodaT maTiT sargebloba. yuradReba miipyro observatoriis yvela danayofis punqtualurma muSaobam, iqneboda es sabagiro gza, sasadilo, maRazia, biblioTeka, sportuli klubi, kinoTeatri da a.S. yvela struqtura muSaobda sinqronulad, yvelaferSi Canda

21

misi xelmZRvanelis energia, yuradReba, mowesrigebuloba. xSiri iyo samecniero sabWos sxdomebic. RamiT teleskopebze stumroba-dakvirvebani, seirnoba "mTavar prospeqtze", dRisiT sokos Segroveba saocari silamazis tyeSi - yvelaferi dauviwyari iyo.bolos madloba movaxseneT e. xaraZes, romelmac Cvens jgufTan erTad yvavilnarSi samaxsovro suraTic gadaiRo.

aqve davamateb, rom am dros axaldaqorwinebuli viyavi Tanakursel nargiz (Cems mier Serqmeuli da ufro gavrcelebuli saxeliT - zizi) migineiSvilTan (Semdgomi aTeulobiT wlebis manZilze astronomiuli kalendris erT-erTi gamomcemeli). Zalian ar gvindoda zafxulis cal-calke gatareba.e. xaraZe Sevida Cvens mdgomareobaSi da misi nebarTviT zizimac gaiara praqtika. ramdenad dagvamwuxrebda sakiTxis sxva gadawyveta, rac sul ar iyo gamoricxuli, miT umetes, rom abasTumani sasazRvro zolSi Sedioda da iq moxvedra yvelas rodi SeeZlo!

*** e. xaraZis didi yuradRebianoba gamoCnda sadiplomo

naSromebze muSaobis drosac. naSromis Tema (erT-erTi cvalebadi varskvlavis magnituri velis gamokvleva) r. kilaZem SemirCia. speqtrebi abasTumanSi gadaviRe meniskur teleskopze da saTanadod davamuSave. Semdeg praqtikul nawils wavumZRvare sakmaod vrceli Teoriuli aparati kvanturi meqanikidan. e. xaraZe gaecno naSroms da, igrZno ra Cemi gataceba zogadi TeoriiT, ramdenime raodenobriv-praqtikuli damateba Sematanina . garda amisa, Seecada magnituri velisa da sikaSkaSis cvalebadobis fazebs Soris kavSiris miniSnebas. kmayofili darwmunda imaSic, rom am sakiTxze ukve nafiqri mqonda. igi afasebda studentis yovel iniciativas da TviTonac ubiZgebda axali gzebis Ziebisken..

aspiranturaSi Sesvlisas e. xaraZem SemomTavaza damewera

22

referati varskvlavTa fotosferos TeoriaSi. Tumca ukve mqonda gamoqveynebuli mecnieruli naSromi astrofizikaSi, rac maTavisuflebda referatis dawerisagan, mainc siamovnebiT Sevasrule Txovna da es didadac damexmara

am dargSi Cemi codnis gaRrmavebaSi. SemdgomSi, qarTvel astronomTa publikaciebis sruli bibliografiis Sedgenisas (am sferosac didi amagi dasdo!) miukvlevia Cemi studentobisdroindeli SromebisaTvis da kmayofilebiT Seitana isini nusxaSi.

imave periodSi kaTedram gadawyvita mivevlinebine kvalifikaciis asamaRleblad ruseTSi, kerZod leningradis universitetSi, akad. v. sobolevTan. winaswar gamagzavnes yirimis observatoriaSi, planetur nisleulTa problemebisadmi miZRvnil konferenciaze, romelsac v. sobolevi xelmZRvanelobda. mas gadaveci e. xaraZis sarekomendacio werili. gavecani leningradel mecnierebs - v. ivanovs, d. nagirners da sxvebs. Semdeg ramdenime weli davyavi leningradSi, universitetis astrofizikis kaTedraze: movismine maTematikuri da astronomiuli kursebi, davamuSave monografiebi, vmonawileobdi seminarebSi. es damexmara mimeRo srulyofili astrofizikuri ganaTleba da SemerCia kvlevis Tema. am dros xSiri werilobiTi kavSiri mqonda e. xaraZesTan, periodulad ki Tbilisis universitetSi da observatoriaSi gamovdiodi mecnieruli moxsenebebiT. ase momzadda Cemi Semdgomi muSaoba Tbilisis universitetSi. me gamonaklisi ar vyofilvar - e. xaraZe yvela aRsazrdelze zrunavda.

*** e. xaraZis did saerTaSoriso avtoritetSi sakavSiro

astronomiul centrebSi pirvelive moxvedrisas davrwmundi. erTi nimuSi: samaryandeli astronomi x. abdusamatovi apirebda Tavis qalaqSi astronomiuli observatoriis daarsebas da am

23

wamowyebis gasamagreblad qveynis ramdenime saxelganTqmuli mecnieris mxardamWeri mimarTvebi moipova. erT-erT aseT mecnierad man uyoymanod e. xaraZe daasaxela da mTxova davxmarebodi misgan sasurveli werilis miRebaSi. b-nma evgenim siamovnebiT dawera mxardamWeri teqsti da gamatana leningradSi.

*** e. xaraZe xSirad awyobda moxsenebaTa ciklebs

astronomiisa da fizikis maswavlebelTa kvalifikaciis asamaRleblad. erT-erT maTganze, vgoneb 1970 wels, wavikiTxe moxseneba ,,აxali etapi astronomiis ganviTarebaSi", romelSic gadmoveci saJurnalo literaturis dawvrilebiTi analizi 60-iani wlebis udides astronomiul aRmoCenaTa Sesaxeb (kvazarebi, pulsarebi, reliqturi gamosxiveba, radiomolekulebi varskvlavT-SoriseTSi da sxv.). e. xaraZem yuradRebiT moismina moxseneba, aRniSna misi siaxle da informaciuloba da mirCia misi gamoqveyneba mkiTxvelTa farTo wreebisaTvis. me daviwye wera, TandaTanobiT gavaRrmave naSromi da yovelive es damTavrda 1976 wels Cemi pirveli wignis "samyaros saintereso obieqtebi" gamocemiT. TviT saTauric ki e. xaraZem SearCia (me vfiqrobdi damerqmia "ra xdeba varskvlavT samyaroSi?"), redaqtorobac TviTon gauwia da gamomcemlobaSic saTanadod gulSematkivrobda.ase uWerda mxars e. xaraZe yovelive SemoqmedebiTs.

6 wlis mere ki me gamovaqveyne meore wigni - "zecaTa labirinTebSi"- e.w. mxatvruli astronomiis nimuSi, romelic gamomcemloba "nakadulma" SemikveTa SesaniSnavi literatoris, qalbatoni lili gogoxias iniciativiT.am wignis mzadebaze e. xaraZisaTvis winaswar araferi miTqvams - ar momeca SemTxveva da isedac uswrafesad davwere, sul 6 TveSi - ukve dabeWdili vaCvene da vaCuqe kaTedris sxdomaze. es erTgvarad moulodneli aRmoCnda misTvis da SefarviT misayvedura

24

kidec - adre rom geCvenebinaT, sxva saTaurs SemogTavazebdiTo, magram male `Seurigda" am faqts. SemdgomSi ki misi xelSewyobiT da redaqtorobiT gamoica Cemi samnawiliani `leqciebis kursi astronomiaSi" fizikisa da maTematikos-astronomiis specialobis studentebisaTvis (1989 da 1996 ww), sauniversiteto arCeviTi kursis saxelmZRvanelo "astronomia da civilizacia" (2000 w.), "welTaRricxvis safuZvlebi da XXI saukunis dasawyisis problema " (2001w.). misive xelSewyobiT gamoica kaTedris sxva wevrTa saxelmZRvaneloebi, riTac ganmtkicda astronomiis swavlebis Teoriuli baza.

*** didad zrunavda e. xaraZe astronomiuli codnis

propagandaze. maxsovs, 1970 wels ucxouri astronomiuli Jurnalidan vTargmne saintereso statia TeTr juja varskvlavSi zemZlavri magnituri velis aRmoCenis Sesaxeb. vaCvene e. xaraZes da gamovTqvi azri, rom sasurveli iyo dabeWdiliyo igi qarTul samecniero-popularul JurnalSi "mecniereba da teqnika". man waiRo masala da erT kviras ar Semxmianebia. vifiqre, rom gadaaviwyda an ar moewona idea. magram male man mimiwvia kabinetSi da miTxra, rom masala sainteresoa, oRond ase pirdapir naTargmni saxiT misi dabeWdva ar ivargebs. saWiroa cnebaTa ganmarteba, masalis gaSla, saerTod ki problemis originalurad gadmocema da misadageba qarTvel mkiTxvelTan. misi winadadebiT me davwere axali werili aRniSnul Temaze. e. xaraZem warmadgina aRniSnuli Jurnalis pasuxismgebel redaqtorTan q-n Tengela lorTqifaniZesTan, romelmac gza misca werils. ase gavxdi am Jurnalis avtori da SemdgomSi araerTi mimoxilviTi werili davbeWde masSi, ramac xeli Seuwyo astronomiiT axalgazrdobis dainteresebas. msgavsi istoria hqonda Cems vrcel werils "arastacionaruli samyaro", romelic gazeT "axalgazrda komunistSi" daibeWda 1972 wels — redaqciaSi

25

misi redaqtireba CaTvales saWirod da e. xaraZes, romelze avtoritetul msajulsac me ver movZebnidi, amisi gakeTeba ar dazarebia. es kia, mTxova dameCqarebina disertaciaze muSaoba. mivlinebebiT Tu saswavlo datvirTvis SemcirebiT xeli Semiwyo muSaobaSi. roca 1974 wlis aprilSi naSromis dasacavad leningrads mivemgzavrebodi, miTxra, rom im periodisaTvis igi Crd. kavkasiis erT-erT kurortze iqneboda da mTxova aucileblad mecnobebina dacvis Sedegi. Txovna Sevusrule - sami depeSidan pirveli mas gavugzavne.

*** e. xaraZe bevri ramiT gamoirCeoda sxva mecnierTagan.

magaliTad, misi werisa da metyvelebis kultura sanimuSo iyo. SesaniSnavad flobda qarTuli da rusuli enebis gramatikas.icoda inglisuri da zogi sxva enac da ganuwyvetliv srulyofda maT. ramdenjerme uTqvams, rom ucxo enaze sametyvelo praqtikis moklebisas enam daviwyeba icis, amitom konferenciebze gamgzavrebis win aaxlebda xolme aqtiur varjiSs Sesabamis enaSi. Tavis mowafeebsac SeZlebisdagvarad gviqmnida cocxal enobriv garemos, observatoriaSi Camosuli ucxoeli astronomebis saxiT, romlebTanac aqtiur urTierTobas gvirCevda. gansakuTrebiT poliglot daniel mecnierTan, rihard vestTan saubrebi CamrCa xsovnaSi, Tundac imitom, rom igi iqeT iyenebda CvenTan urTierTobas, radgan qarTul da rusul enebs swavlobda da am enebze ufro xSirad gvesaubreboda, vidre inglisurze.

maxsovs, 1970 wels ucxoeTSi savaraudo mivlinebis vrceli dasabuTeba Semadgenina rusul enaze. waikiTxa da miTxra, rom Sig sami Secdoma iyo - gadaxedeT da gaasworeTo, reqtorati jerjerobiT wignier kacad mTvlis da ar minda azri SeecvaloTo (teqstze xom masac unda moewera xeli!). uneblie xarvezebi maleve aRmovaCine.

aqve vityvi, rom e. xaraZes TviT koreqturul SecdomaTa

26

aRmoCenis ubadlo unari hqonda. am mxriv mec ar vuCivi Cems Tavs. adamianTa umravlesoba instinqturad asworebs teqsts, anu "kiTxulobs" ara imas, rac weria, aramed mas, rac unda eweros, amitom ver amCnevs Secdomebs. e. xaraZe ki axerxebda nebismieri mimarTulebiT miemarTa sakuTari Zalisxmeva. gansakuTrebiT Canda teqstis mTlianobaSi SegrZnebis saocari unari maSin, roca telefoniT vukiTxavdi rusulenovan grZel winadadebebs. zogjer uecrad SemaCerebda da metyoda, rom gramatikul sqesSi SeTanxmebaa darRveuli or, erTmaneTisagan vgoneb ramdenime striqoniT daSorebul sityvas Soris. gaocebiT da momentalurad veTanxmebodi xolme: potenciurad CemTvisac yovelive naTeli iyo, magram grZel winadadebaTa Sedgenisas etyoba Cemi xsovna alag-alag uneblieT iviwyebda da arasakmaod akontrolebda ukanmotovebuli zogi sityvis gramatikul sqess, teqstis aRqmis xaraZiseuli mTlianoba ki marTlac zRvruli iyo.

*** e. xaraZis pirovnebis gamosakveTad ar minda gverdi avuaro

misi moRvaweobis enciklopediur aspeqts. mas mouwia yofiliyo saqarTvelos istoriaSi arsebiTad pirveli universaluri enciklopediis Seqmnis mesveurTagani (cxadia, am 12-tomian gamocemas Rirseuli winaprebi hyavda Tundac s. s. orbelianis "sityvis konis" saxiT). man or aTeul welze meti Sealia am gamocemis astronomiuli nawilis momzadebas. 1975 wlidan saWirod miiCnia mec CaverTe, rogorc ufrosi samecniero redaqtori, am samuSaoebSi. pirveli tomis beWdva ukve dawyebuli iyo. Cems win gaiara aTasze meti astronomiuli statiis daweris, redaqtirebis, mravalgzisi koreqturebisa da beWdvis grandiozulma 12-wlianma procesma. arc erTi statia e. xaraZis xelmoweris gareSe ar SeiZleboda dabeWdiliyo. is ki xels ubralod araferze awerda. yvela niuanss amowmebda da akontrolebda. TviTonac piradad dawera araerTi statia.da

27

radgan arc Cemi xelmoweris gareSe SeiZleboda dabeWdiliyo romelime statia, araerTi arcTu meorexarisxovani niuansis Sesaxeb gvqonia sxvadasxva dros msjeloba Tu kamaTi rogorc Cemi, ise misi Tu yvela sxva avtoris statiebis irgvliv. amgvari procesi metad delikaturia da saTanado "koliziebic" arc Tu iSviaTad warmoSobila Cvens Soris, magram sabolood yvelaferi saqmis da obieqturobis sasargeblod wydeboda xolme da romelime mokamaTis uneblie pativmoyvareobas araferi Seswirvia. es mniSvnelovani faqtia, radgan qarTul sinamdvileSi yvelgan da yovelTvis ase rodi xdeboda xolme.

*** urTierTobaSi e. xaraZe gansakuTrebuli iyo: ubraloc,

yovelTvis koreqtulic, magram distanciis dacvis didostati. mis zogierT TanamSromels iseTi ridi hqonda misi, rom mis kabinetSi Sesuls isic ki aviwydeboda, ris saTxovnadac iyo Sesuli - es ar mikvirda, Tumca sakmaod mamxiarulebda. ufro STambeWdavi is iyo, rom TiTqmis aseTive ridi hqondaT e. xaraZisa ruseTisa Tu sxva respublikebis warmomadgenel Cvens kolegebs, cnobil mecnierebs. maTi Rrma mowiweba e. xaraZis mecnierul avtoritetsa da msoflio astronomiul "Tanamdebobriv" ierarqiaSi mopovebuli misi maRali poziciis garda misi TvalSisacemad aristokratiuli bunebiTac iyo gamowveuli.

cnobilma rusma astronomma s. kaplanma erTxel miTxra, rom e. xaraZis mier abasTumnis observatoriaSi danergili dakvirvebis kultura sanimuSo iyo sxva obser-vatoriebisaTvis.

e. xaraZe amouwuravi energiis mflobeli iyo da es vlindeboda simpozium-konferenciebis organizebaSic. movitan nimuSs. akad. v. sobolevi asatronomiuli kadrebis momzadebis sakavSiro sabWos Tavmjdomare iyo da mis plenumebs qveynis egzotikur qalaqebSi atarebda. erTxel man mommarTa

28

winadadebiT gagvemarTa momdevno yriloba saqarTveloSi. dadebiTad vupasuxe, magram isic vuTxari, rom mTavari e. xaraZis pozicia iqneboda. TbilisSi Camosulma umal gadaveci e. xaraZes sobolevis Txovna.wamis meaTedic ar dasWirvebia mas daTanxmebaSi, sixaruliTac Sexvda am winadadebas. metic, gaiTvaliswina soboleviseuli tradicia konferenciebis patara da lamaz qalaqebSi mowyobisa da am saqmisaTvis Telavi SearCia. cxadia, am RonisZiebis organizebis grandiozuli (Cemi sulieri wyobis adamianis TvalsazrisiT) samuSaos ZiriTadma nawilma e. xaraZis mxrebze gadaiara. piradad me qveynis astronomiuli elitis erT did jgufs manavSi, Tavad CerqeziSvilis yofil sasaxleSi vumaspinZle da didadac moxibla yvelani qarTulma Tonem Tu qarTuli yofisa da purobis sxva aspeqtebma. kmayofili iyo b-ni evgenic. ramdenime dRis mere gamourkvevia, rom am maspinZlobis dafinanseba saxelmwifo organoebis xaziT ar momxdara da SemomTavaza piradi daxmareba "danaxarjis" anazRaurebaSi, razec, cxadia, ar davTanxmdi, misi yuradRebianoba ki davafase. oRond es iyo ara marto am, aramed bevr sxva winandel SemTxvevaSi. magaliTad, 70-ian wlebSi cnobili astronomi v. gorbacki leqciebis serias kiTxulobda abasTumnis observatoriaSi. xaraZis miwveviT mec viyavi erT-erTi msmeneli. dasasruls man mTxova Camomecilebina stumari da misi meuRle TbilisSi misive manqaniT, gzaSi ki sadme (ufro sworad, konkretulad mcxeTaSi) msubuq sadilze damepatiJebina. icoda ra Cemi maSindeli mwiri xelfasis Sesaxeb (es xdeboda disertaciis dacvamde), 25 maneTiani Camido jibeSi da uari arafriT miiRo. erT-erTi konferenciis Semdeg matarebliT mogviwia erTad dabrunebam TbilisSi. aqac verafriT davaswari bileTis aReba, piriqiT, man aiRo orivesaTvis. abasTumnidanac araerTxel daumgzavrebia TbilisSi momavali kolegebi Tu mowafeebi. roca leningradeli mecnieri v. ivanovi stumrobda Tbiliss, 3

29

dRis manZilze e. xaraZis piradi sasamsaxuro manqana me momamagra stumrisaTvis saqarTvelos zogi RirsSesaniSnaobis saCveneblad, TviTon ki am dros sazogadoebriv transports iyenebda. aseTi mzrunvelobis magaliTebi misTvis gamonaklisi ki ar iyo, aramed maT e. xaraZis mTeli sicocxle Seadgines.

*** didad sasixaruloa CemTvis, rom ama Tu im etapze e. xaraZis

surviliT movmsaxurebivar qarTuli astronomiuli cxovrebis romelime sferos. 1992 wlidan man momando redaqtoroba ,,astronomiuli kalendrisa”, romelic misi daarsebuli iyo da romlis yovelwliur gamocemebs ukve 30 welze met xans xelmZRvanelobda. dampirda, rom yoveli nomrisaTvis TiTo werils momawvdida. Seasrula kidec da, amas garda, xSirad mawvdida rCevebs gamocemis Semdgomi daxvewis mimarTulebiT.1997 wlidan ki moxda ise, rom mis mier daarsebuli da 60 wlis manZilze naxelmZRvanelevi astronomiis kaTedris marTvac me gadmomabara.am rTuli misiis Sesrulebisas yvelani vgrZnobdiT, rom zurgs gvimagrebda e. xaraZis uzarmazari avtoriteti.

*** e. xaraZe mravalmxrivi moRvawe iyo. icnobda uamrav

adamians mecnierebisa Tu xelovnebis mravali dargidan. isini mas saCuqrobdnen sakuTar wignebs, romlebic abasTumnis observatoriaSi eqceodnen da yvelas sakuTreba xdeboda.

kiTxulobda uamrav saJurnalo astronomiul literaturas da calkeul statiebze amaxvilebda Sesabamisi dargis TanamSromelTa yuradRebas. CemTvisac miuTiTebia werilebi gamosxivebis gadatanis Teoriidan.kiTxulobda sxva sferoSic, Tundac mxatvruli literaturis dargSi. 1972 wels, roca pirveli leqsi gamovaqveyne J. "droSaSi", pirvelma miagno am publikacias astronomTa Soris, mimixmo kabinetSi, momiloca "niWierebis kidev erTi gamovlineba" da frTxilad

30

mkiTxa - xom hobis farglebSi darCebao es TqvenTvis. mTlad ase ar iyo, magram astronomias e. xaraZis mTavar "siyvaruls" rom ar emuqreboda araferi, es gulwrfelad vuTxari. SemdgomSi (1997 w.)Cemi poeturi krebuli "wyalvardnilic" Zirfesvianad waikiTxa da sakmaod akademiuri "recenziac" momaxsena telefoniT. 1999 wels didi yuradRebiT gascnobia Cems werils qarTuli zmnis uRlebis gramatikul problemaze gazeT "literaturul saqarTveloSi" (romlis arcerT nomers waukiTxavs ar tovebda) da Tavisi STabeWdileba kvlav telefoniT gamiziara. am werilSi xazgasmuli faqti qarTuli zmnis sauRlebel formaTa saocari simravlisa (zogjer igi aTasze metia!) man savaraudod axsna TviT qarTuli enis xandazmulobiT da misi sametyvelo praqtikis uCveulo xangrZlivobiT. kidev erT nimuSs movitan. rodesac naxa, rom g. derJavinis gasaocari religiuri leqsis `RmerTis" Cems mier Sesrulebuli Targmanis (TviT Targmnis iniciatori gamoCenili qarTveli maTematikosi leo maRnaraZe iyo, e. xaraZis didi damfasebeli da qarTvel astronomTa aRiarebuli konsultanti, astronomiis kaTedris profesor nino maRnaraZis Zma) dabeWdvas literaturuli presa aWianurebda, gadawyvita igi, am leqsis Teologiur-filosofiuri analizis Semcvel Cemive werilTan erTad, gamoeqveynebina abasTumnis observatoriis SromaTa krebulSi. es moulodneli gadawyvetileba iyo, winaTqmaSi kidec aRvniSnavdi, rom `am krebulSi aseTi masalis dabeWdva misi redaqtoris Sinagani samyaros mravalwaxnagovnebaze metyvelebs"-meTqi, magram man, `xangrZlivi awon-dawonvis mere", es fraza amoiRo. roca Sevecade gadarwmuneba - amas xom me vwer da ara Tqven meTqi, mipasuxa: magram mas xom Tqven Cemze werTo. raRa meTqmoda, mxolod gadavwyvite es faqti odesme mainc memcno mkiTxvelTaTvis...

31

*** is, rom e. xaraZe exmareboda Tavis kolegebsa Tu mowafeebs

maTi piradi cxovrebis uamravi wvrilmanis mogvarebaSi, sayovelTaod cnobilia. ori nimuSiT ganvamtkiceb naTqvams. encikloediis statiebSi misTvis gamowerili honoraridan, romlis mitana masTan akademiaSi redaqciidan mTxoves, naxevari (100 man.) me maCuqa - bevrs SromobTo. Cems SromaSi calke viReb-meTqi anazRaurebas - mtkice argumenti movuyvane, magram ar gaWra.es kia, buRalteriaSi vTxove SemdgomSi TviTon mietanaT misTvis honorarebi. 90-ian wlebSi yovelnairad exmareboda astronomiis kaTedris wevrebs, orjer mis mier miRebuli samecniero premiebi gagvinawila yvelas.Cemi ramdenime wignis redaqtori iyo da aqac gamouweres honorari.orivejer me maZlevda Tanxas - Tqvens wignebs Cemgan araviTari redaqtireba ar dasWirvebiao. me "sityva movuWeri"- Tu me maRali kvalifikaciis avtorad Camovyalibdi, esec xom Tqveni, rogorc aRmzrdelis damsaxurebaa, amitom honoraric damsaxurebuli gaqvT meTqi. am argumentma pirvelad gaWra. meored ki b-nma evgenim bolomde gaitana Tavisi, ase rom am TanxiT Cemma ojaxma eleqtroenergiis mTeli wlis davalianeba gadaixada. arasodes aviwydeboda masTan saxlSi, samsaxurebriv problemebze sasaubrod miwveul Tu piradi iniciativiT misul TanamSromelTa gamaspinZleba Tu kamfet-SokoladebiT dasaCuqreba - amaSi qalbatoni cica dauRalavad exmareboda. erTxel manavis (Cemive soflis!) RviniT gamimaspinZlda.iZenda bevr wignsa da Jurnals, romlebsac jer TbilisSi myofebs gvacnobda, mere observatorias ugzavnida. yovelTvis aRniSnavda kaTedris wevrTa "saiubileo"' TariRebs. avtoriteti iseTi hqonda, misi zepiri sityvieri madlobac ki frTebs asxamda yvelas.

32

afasebda pativiscemas, magram mudam pasuxobda samagieroTi. zemoxsenebuli Telavis konferenciis dros Cemi ojaxis wevrebma momcro kalaTiT yurZeni gaatanes saCuqrad. 1 kviris mere damibruna kalaTi, oRond abasTumnis msxvili wiTeli kartofiliT savse.ukeTesi Cven araferi mogvepovebao- RimiliT moibodiSa kidec.

***

ar minda mkiTxvelma ifiqros, rom idealuri adamianis suraTs vxatavde - xorcieli adamianebi idealurni ver iqnebian. me mxolod pirovnebis ZiriTad mamoZravebel ideas vexebi. ise, calkeuli kritikosebic hyolia, sakuTari moRvaweobis masStabebiT odnavadac rom ver miuaxlovdebodnen mas.

e. xaraZesTan Cemi piradi urTierTobac sakmaod Taviseburi iyo. arasdros magrZnobinebda samsaxurebriv daqvemdebarebaSi yofnas. astronomiul sakiTxebze msjelobisas suverenuli poziciebi gvekava. makiTxebda Tavis TiTqmis yvela gamosaqveynebel wigns Tu werils. raime sakamaTos an uzustobas Tu vipovidi, arasodes davmalavdi, isic iTvaliswinebda da moWarbebul madlobasac mixdida. me TviTon veridebodi mis mocdenas Cems nawerTa kiTxvaze. maxsovs, gazeT "saqarTvelos respublikaSi" misi redaqtoris, b-n guram gogiaSvilis TxovniT gamovaqveyne recenzia e. xaraZis saxelmZRvaneloze "astronomiis istoria". e. xaraZem icoda, rom me saguldagulod vecnobodi wigns, rom davwere da mivitane redaqciaSi werili. magram azrad ar momsvlia meCvenebina igi dabeWdvamde. arc mas uTxovia es. ase rom damsaxurebuli qebis sityvebic da SeniSvnebic pirvelad gazeTSi amoikiTxa. aseve, me vacnobe, rom misi dabadebidan 90 wlisTavisadmi miZRvnili werili gadaveci universitetis Sromebis redaqcias (me igi

33

SemikveTa b-nma jondo SariqaZem), magram misTvis aslis gacnoba ar momfiqrebia (cnobismoyvareoba ki albaT eqneboda). dabeWdils naxavs-meTqi, vfiqrobdi. samwuxarod, Jurnalis dabeWdvam ramdenime wels daagviana da sasignalo egzemplari e. xaraZis gardacvalebidan ramdenime dReSi gadmomces. ase rom iubilarma ver moaswro misi wakiTxva. sawyenad damrCa.

saTqmeli uamravia. davamTavreb imiT, rac saTaurSive gamovkveTe e. xaraZe namdvilad dauviwyari pirovneba iyo yvelasTvis, visac masTan raime Tanaxeba hqonia.

პროფესორი შალვა საბაშვილი

SeniSvnა: baton Salva sabaSvilis es werili avtoris mier

warmodgenili iyo winamdebare „mogonebebis“ krebulSi Sesatanad. krebulis gamocema gviandeboda, arada moaxlovda e. xaraZis grdacvalebidan 10 wlisTavi. batonma Salvam, rogorc „astronomiuli kalendris“ (weliwdeulis) pasuxismgebelma redaqtorma, miiRo sruliad marTebuli gadawyvetileba da am TariRTan dakavSirebiT Tavisi werili dabeWda weliwdeulis 2011 wlisaTvis gankuTvnil wignSi („astronomiuli kalendari“, ilias saxelmwifo universitetis gamomcemloba, Tbilisi , 2011w.).

miuxedavaT amisa, gadavwyviteT ucvlelad dagvebeWda es werili winamdebare krebulSi. aseTi arCevani, pirvel rigSi, ganpirobebulia TemasTan misi uSualo kavSiriT. aranaklebi roli Seasrula b-ni SalvasaTvis damaxasiaTebelma weris originalurma maneram da Txrobis saintereso stilma.

რ. ჭიღლაძე, ვ. ჯაფიაშვილი

34

ukvdaveba

arian adamianebi, romlebic Tavisi moRvaweobiT waruSlel

kvals toveben Tavisi qveynis cxovrebaSi. aseTi pirovneba gaxldaT akademikosi evgeni xaraZe, romelmac saqarTveloSi daafuZna astronomiuli mecniereba. sruliad axalgazrda kaci, 1932 wlis 8 Tebervals dainiSna direqtorad ararsebuli, sabWoTa kavSirSi pirveli samTo astrofizikuri observatoriisa, romelsac 60 weli uZRveboda. aqedan daiwyo qarTuli astronomiis istoria. me wilad mxvda didi pativi da bedniereba, rodesac akademikosma e.xaraZem 1991 wels SemomTavaza gavZRolodi mis mier daarsebul observatorias. Cveni qveynisaTvis umZimes periodSi (2000 wlamde) momixda vyofiliyavi observatoriis xelmZRvaneli.

baton evgenisTan Cemi uSualo urTierToba 1974 wlidan daiwyo, rodesac akademiis prezidentma, akademikosma ilia vekuam (me is adre micnobda, xolo moskovis universitetSi swavlis -1951-1955 ww.-periodSi mas xSirad vxvdebodi) SemomTavaza samuSaod gadavsuliyavi akademiis prezidiumSi swavluli mdivnis Tanamdebobaze. imJamad me gaxldiT fizikis institutis swavluli mdivani da, erTdroulad, vxelmZRvanelobdi mcirericxovan jgufs plazmis fizikaSi Tbilisis saxelmwifo universitetis gamoyenebiTi maTematikis institutSi. es instituti batoni ilias daarsebuli iyo da Tavadve xelmZRvanelobda. am periods daemTxva abasTumnis observatoriaSi Teoriuli astrofizikis jgufis daarseba. da, warmoidgineT, rom akademiis prezidenti ilia vekua da vice-prezidenti evgeni xaraZe saubrobdnen, sad unda gagrZelebuliyo Cemi mecnieruli muSaoba: gamoyenebiTi maTematikis institutSi Tu abasTumnis astrofizikur observatoriaSi. sabolood gadawyda, rom me mecnierul muSaobas gavagrZelebdi observatoriaSi. da, marTlac, 1976

35

wels b-ni evgenis xelSewyobiT observatoriaSi davaarse plazmuri astrofizikis jgufi, romelic 1977 wels ganyofilebad Camoyalibda.

erTdroulad, 1974 wels, b-ni ilias winadadebiT samuSaod gadavedi mecnierebaTa akademiis prezidiumSi, sadac b-ni evgeni akademiis vice-prezidenti iyo. am droidan moyolebuli, SesaZlebloba mqonda uSualod memuSava masTan rogorc akademiaSi, ise abasTumnis observatoriaSi.

gansakuTrebiT minda aRvniSno is didi mzrunveloba da daxmareba, romelic batonma evgenim gamoiCina mecnierebis axali mimarTulebis – plazmuri astrofizikis daarsebasa da ganviTarebaSi. misi damsaxurebacaa, rom am ganyofilebis TanamSromlebis mier miRebul iqna mravali saintereso Sedegi, romlebmac sayovelTao aRiareba moipoves. amave dros Cveni iniciativiT daarsda saerTaSoriso `vorkSopi~ da skola ,,varena-abasTumani,, Catarda Sexvedrebi 1984 (varena), 1986 (soxumi), 1988 (varena), 1990 (Telavi), 1992 (iaponia), 1994 (germania), 2000 (borjomi) wlebSi da sxv.

ganusazRvrelia evgeni xaraZis damsaxureba abasTumnis observatoriis ganviTarebasa da saerTaSoriso avtoritetis mopovebis saqmeSi. sayovelTaod cnobilia misi mecnieruli Sedegebi da didi saerTaSoriso samecniero-saorganizacio muSaoba.

Sevecdebi gavixseno Cemi masTan urTierTobis zogierTi momenti da misi, rogorc adamianis, Tvisebebi.

1982 wlidan dRemde var saqarTvelos mecnierebaTa akademiis maTematikisa da fizikis ganyofilebis akademikos-mdivani (es Tanamdeboba batonma evgenim SemomTavaza, rogorc akademiis prezidentma), am ganyofilebis wevrebi iyvnen da arian msoflioSi saxelganTqmuli maTematikosebi, fizikosebi, astrofizikosebi. maT Soris Cveni akademiis yvela prezidenti da ssrk mecnierebaTa akademiis wevrebi da mravali sxva. aqve

36

aRsaniSnavia isic, rom ganyofilebis zogierT wevrs Soris (a.biwaZe, n.vekua, v.kupraZe, b.xvedeliZe da sxv.) xSirad Zalian cxare kamaTi imarTeboda. ra Tqma unda, me Zalian miWirda da merideboda aqtiurad Cavreuliyavi kamaTSi. amitom erT-erT rTul (rac winaswar iyo cnobili) sxdomaze specialurad moviwvie b-ni evgeni (igi maSin akademiis prezidenti gaxldaT). miuxedavad misi didi taqtis, avtoritetisa da gavlenisa, masac ki gauWirda mokamaTeTa daSoSmineba.

misi megobroba qarTvel da ucxoel mecnierebTan SesaSuri iyo. pirvel rigSi, me aRvniSnav baton ilia vekuas, romelTanac mas axlo da gulTbili megobroba akavSirebda. isini erT wels daibadnen (1907), batoni ilia aprilSi, batoni evgeni oqtomberSi. 1977 wels ilia vekua, ukve umZimes mdgomareobaSi myofi, moskovSi Tavisi xeliT werda b-ni evgenis 70 welTan dakavSirebul misaloc werils, romelic me Camovitane TbilisSi.

misabaZia is urTierTpativiscema da mravalwliani urTierToba, romelic ori observatoriis direqtorebs - viqtor ambarcumians da evgeni xaraZes hqondaT, misi mravalmxrivi da mravalferovani urTierToba gamoCenil mecnierebTan, akademikosebTan a.boiarCukTan, n.kardaSovTan, a.severnisTan, a.CerepaSCukTan, prof. a.maseviCTan da sxv.

aRniSvnis Rirsia batoni evgenis gansakuTrebuli damokidebuleba sazogadoebrivi mecnierebebis mimarT, zrunva Cveni akademiis erT-erT margalitze xelnawerTa institutze, didi yuradReba literaturis, enis, istoriis, arqeologiis, fsiqologiis, aRmosavleTmcodneobis, filosofiis, ekonomikis, saxelmwifo da samarTlis dargebis mimarT.

evgeni xaraZe uaRresad ganaTlebuli da didi mwignobari gaxldaT. me vicnobdi mis biblioTekas TbilisSi da yanobilze, sadac uamravi samecniero da mxatvruli literatura iyo Tavmoyrili. yvelaze didi saCuqari misTvis

37

wigni iyo. ar damaviwydeba mogzauroba masTan da misi ojaxis

wevrebTan erTad svaneTSi, xaragaulis gavliT. baton evgenis, iseve, rogorc mis ufros Zmas baton arCils, TavdaviwyebiT uyvarda Tavisi mSobliuri sofeli farcxnali, sadac Cven ori dRe gavatareT. ezoSi kaklis xis qveS Ramis gaTeva, rogorc egzotika, ise magondeba. Semdeg iyo metad saintereso marSruti – quTaisi, zugdidi, mestia...

90-iani wlebidan, iseve rogorc mTels saqarTveloSi, observatoriaSic ara marto mecnieruli muSaobis, aramed cxovrebis umZimesi pirobebi Seiqmna. mdgomareobas TviT observatoriis specifikac amZafrebda. maxsovs, batonma evgenim erTxel saubris dros miTxra, rom saerTod observatoria Caketili sistemaa da iq yofacxovrebis pirobebi kidev ufro rTulia.

1994 wlis zafxuls msoflios astronomebi mouTmenlad elodnen gigant planeta iupiterTan Sumeiker-levis kometis Sejaxebas. rasakvirvelia, observatorias didi survili hqonda monawileoba mieRo am movlenis dakvirvebaSi. udidesi problema mdgomareobda imaSi, rom ar iyo eleqtroenergia. amitom erTaderTi wyaro iyo dizel-generatori, magram, samwuxarod, arc sawvavi gvqonda. gadavwyvite mimemarTa ministrTa sabWos Tavmjdomaris o.facaciasaTvis ramdenime tona sawvavis gamosayofad. batonma evgenim da me mizanSewonilad CavTvaleT davswrebodiT ministrTa sabWos sxdomas. kargad maxsovs, fexiT mivediT sxdomaze. iq momixda mecnieruli informaciis gakeTeba kometis Sesaxeb, romliTac sxdomis wevrebi dainteresdnen, ramac, albaT, xeli Seuwyo Cveni Txovnis dakmayofilebas.

daufasebelia yoveldRiuri zrunva, rasac batoni evgeni iCenda samcxe-javaxeTis regionis mimarT, rogorc mecnieri da rogorc sazogado moRvawe.

38

man mTeli Tavisi Segnebuli cxovreba da moRvaweoba, niWi da Tavdadeba moaxmara misi pirmSos – abasTumnis astrofizikuri observatoriis ganviTarebas, Tumca ramdenjerme awyenines da guli atkines.

mravali wlis Semdeg ufro naTlad gamoikveTa da gamoCnda is uzarmazari Sroma da Tavdadeba, romelic akademikos evgeni xaraZis saxels ukavSirdeba.

ukvdavia misi saxeli, iseve rogorc maradiulia Cveni samyaro.

აკადემიკოსი ჯუმბერ ლომინაძე

is Cemi reqtori iyo

evgeni xaraZe...ar vici ra definiciiT SeiZleba im Rvawlis

gadmocema,rac baton evgenis-gamoCenil mecniers, gamoCenil sazogado moRvawes, axalgazrdobis ubadlo aRmzrdelsa da mecnierebis WeSmarit organizators miuZRvis qveynis winaSe.

adamiani,romelmac sruliad axalgazrda asakSi daafuZna abasTumnis astrofizikuri observatoria da uaRresad mniSvnelovan samecniero centrad aqcia igi, sicocxlis bolomde masve eloliaveboda. metad naTeli da axlis Senebis xana iyo universitetisTvis evgeni xaraZis reqtorobis periodi. batoni evgeni Cemi reqtori iyo. daxvewilsa da saTnoebiT savse adamianTan yovelTvis krZalviTa da ridiT viyavi.

ar damaviwydeba: roca baton evgenis Cemi, istoriis fakultetis me-3 kursis studentis, piradi saqme Seutanes saxelobiTi stipendiis daniSvnis winadadebiT , reqtorma sagangebod mimiwvia. vifiqre, rame SeniSvna eqneba-meTqi.batonma

39

evgenim Tbilad, TavdaWerili RimiliT mimiRo.Cemi varaudi ar gamarTlda.araferi ukiTxavs Cemi swavlisa da saqmianobis Sesaxeb. es informacia mas ukve miRebuli hqonda. man ramdenime SekiTxva damisva Cemi ojaxis Sesaxeb. roca darwmunda ,rom me is pirovneba viyavi,visac igi varaudobda,keTilad moigona Cemi mSoblebi. saqme isaa, rom mamaCemi, Tbilisis universitetis geografia-geologiis fakultetis damTavrebis Semdeg, abasTumnis e.w. meteorologiuri sadguris ufrosad daniSnes. es dawesebuleba abasTumnis astrofizikuri observatoriis zedamxedvelobis qveS saqmianobda da, cxadia, baton evgenisTan mamas garkveuli urTierToba hqonda.swored es gaixsena Cemma reqtorma. ver warmoidgenT,ra bednieri viyavi. mama 1945 wels gardaicvala, me igi bundovnad maxsovs da masze yoveli ambis gageba, yoveli amgvari mogoneba CemTvis Zalzed mniSvnelovani iyo.

batoni evgeni gansakuTrebulad principuli iyo erovnuli problemebis ganxilvisas.maxsovs, qarTuli enciklopediis specialuri tomis gamosvlis umal, garkveuli Seteva daiwyo gamomcemel koleqtivze, aqaoda, afxazeTis istoria arasworad aris gaSuqebulio. sakiTxi mecnierebaTa akademiis samsjelo gaxda. batoni evgenis principulma da amasTan sworma poziciam,misma aqtiurma Carevam sakiTxis ganxilvaSi, yvelaferi Tavis adgilze daayena...ufro metic, roca es sakiTxi zemdgom organoebSi ixileboda, zogierTi piri, visac uSualod exeboda es sakiTxi,iq saerTod ar gamocxadda. me enciklopediis mTavari redaqtoris moadgile gaxldiT da gamoZaxebuli viyavi, albaT „yuris asawevad“. cxadia,sxdomas veswrebodi.aq moulodnelad mobrZanda batoni evgeni xaraZe. igi SeuZlod iyo, sicxiani, magram, miuxedavad amisa, saWirod CaTvala Tavisi damokidebuleba gamoexata rogorc gamocemis, ise enciklopediis koleqtivis mimarT.misma gamoCenam didi gavlena moaxdina iq myof sazogadoebaze. sakiTxi normalurad

40

ganixiles . CemTvis, evgeni xaraZis es nabiji moqalaqeobrivi vaJkacobis nimuSi iyo .

ar SemiZlia daviviwyo evgeni xaraZis didi yuradReba Cemi saqmisadmi, Cemi cxovrebiseuli nabijebisadmi . saocrad kmayofilma momiloca batonma evgenim Tbilisis universitetis reqtorad daniSvna, Semdeg ki arCeva. me mas yovelTvis „Cems reqtors“ veZaxdi. es cota eCoTireboda, magram ar mewinaaRmdegeboda. saocrad Tbili weriliT momiloca dabadebis 60 weli. es milocva bevri gasaTvaliswinebeli surviliT iyo savse. „miiReT assmitanebuli yofili reqtoris milocva“-werda igi.

ver moeswro am TariRs batoni evgeni. igi bolomde Rirseuli, energiuli, gamWriaxi, sazogadoebrivi saqmianobisadmi interesiani darCa. bolomde Sromobda da qmnida, gamoscemda metad saWiro wignebs. CemTvis didi bedniereba iyo, roca universitetis didi sabWos sxdomebze wina rigSi mjdomares vxedavdi mas. imedianad viyavi, radgan misi saxiT yovelTvis mxardamWeri meguleboda. oTxmocda-ToTxmetisa gardaicvala batoni evgeni. TiTqos misi amqveynidan wasvliT dasrulda is didi epoqa, romelsac zogadad me-20 saukunes vuwodebT, konkretulad ki dasrulda saqarTvelosaTvis damaSvrali, samSoblos patriotisa da qarTuli inteligenciis uRirseulesi warmomadgenlis, didi mecnierisa da sazogado moRvawis-evgeni xaraZis sicocxle.

Tvalis erTi gadavlebac sakmarisia, naTlad davinaxoT SromiTa da brZoliT ganvlili didi gza mecnierisa, romelmac mTeli sicocxle miuZRvna sikeTis keTebas, qarTuli mecnierebis aRmavlobas, mecnierebis organizacias, axalgazrdobis aRzrdasa da adamianebSi siyvarulis Tesvas.

meamayeba,rom evgeni xaraZe Cemi reqtori iyo.

აკადემიკოსი როინ მეტრეველი

41

uaRresad principuli da

Seudrekeli pirovneba

baton evgenis, mamaCemTan misi xSiri urTierTobis gamo, rasakvirvelia, mec axlos vicnobdi, magram piradad iSviaTad Tu vxvdebodi.

yvelam icis da icoda batoni evgenis principuloba da misi uaRresi Seudrekeloba iseTi sakiTxebis mimarT, romelic adamianis moRvaweobis ZiriTad principebs Seexeboda. saocaria, rogor axerxebda amave dros darCeniliyo uaRresad gamorCeuli, aseTi Tavaziani, aseTi rbili, swor urTierTobaTa aseTi mcodne.

erTxel mivedi baton evgenisTan da mamaCemis danabarebi gadaveci, Tu rodis iyo Tavisufali , rom mas Sexvedroda. batonma evgenim mowiwebiT miTxra, me TviTon mival baton akakisTan, mas rogor Sevawuxebo.

arian pirovnebebi, romelTa naxva siamovnebas ganiWebs adamians. swored aseTi iyo Cvens sinamdvileSi batoni evgeni.

საქართველოს ეროვნულ მეცნიერებათა აკადემიის

წევრ-კორესპონდენტი

მზექალა შანიძე

42

dauviwyari batoni evgeni

batoni evgeni xaraZe uspetakesi, gamorCeuli, daxvewili

inteligenti da adamianebisadmi keTilganwyobili pirovneba gaxldaT. mTeli Tavisi uSreti energia, fizikuri da sulieri Zalebi, mTeli mecnieruli da organizatoruli talanti qarTveli xalxis samsaxurs moaxmara. amitomacaa, rom qarTveli xalxi mis saxels mowiwebiT warmoTqvams da eTayvaneba.

mec mxvda wilad bedniereba saqmiani urTierToba mqonoda am saxelovan mamuliSvilTan, megrZno misgan didi siTbo da keTilganwyoba.aq gavixseneb Cveni urTierTobis ramdenime SemTxvevas.

moskovidan axali dabrunebuli viyavi, rodesac batonma evgenim gamomiZaxa, igi maSin Tbilisis universitetis reqtori gaxldaT da maTematikaSi misaRebi gamocdebis Tavmjdomareoba SemomTavaza. sruliad axalgazrdas didi pasuxismgebloba unda mekisra. mTeli Rame ar meZina, meore dRes veaxeli, Zalze vRelavdi da Zlivs warmovTqvi: batono evgeni, Tu SeiZleba gamaTavisufleT. SesaZlebeli rogor ar aris, magram ar aris aucilebeli.ai, sityva sityviT misi pasuxi. damSviddiT da dResve SeudeqiT sagamocdo bileTebisa da komisiis Sedgenas. es iyo Txovnac da kategoriuli moTxovnac.Tanxmoba ganvucxade.

yovelTvis gulTbilad mxvdeboda da momikiTxavda xolme. did pativs vcemdi da didi ridi mqonda. rodesac meqanika-maTematikis fakultetis axali dekanis daniSvnis sakiTxi dadga, me fakultetis swavluli mdivani gaxldiT, gamomiZaxa da mTxova prof. levan gokieli dameTanxmebina am Tanamdebobaze. Zalian gamikvirda am misiis Sesruleba, magram misi Txovna aucileblad unda Semesrulebina. mivadeqi baton levans binaze. jer gaukvirda Cemi viziti da roca avuxseni Cemi

43

misvlis mizezi – Cafiqrda da mipasuxa: Cemo jondo, baton evgenis me ukve uari vuTxari. gavSri, ra unda meRona.mcireodeni saubris Semdeg kvlav Sevbede: batono levan, Tqven kargad iciT rogor pativs gcemT, aseve did pativs vcem baton evgenis. amitom gaiTvaliswineT Cemi mdgomareoba da damTanxmdiT, Torem am binidan wamsvleli ara var-meTqi. bavSvis didi TvalebiT Semomxeda, igrZno ra dReSi viyavi. batonma levanma maSin ar gagvawbila, magram sul ramdenime Tve idekana. es ar iyo misi saqme.

batoni evgeni reqtoris Tanamdebobaze batonma ilia vekuam Secvala. 1970 wels batoni ilias gankargulebiT universitetis Sromebis axali saredaqcio kolegiebi Seiqmna. zusti da sabunebismetyvelo seriis mTavari redaqtori prof. arCil xaraZe iyo, me ki swavluli mdivani.Cven TiTqmis eqvsi weli erTad vimoRvaweveT – batoni arCilis gardacvalebamde. aq kargad gavicani batoni arCili, umwikvlo da upatiosnesi, didi inteligenti, didi pedagogi da mecnieri.masTan gansakuTrebuli, mamaSviluri urTierToba mqonda.

baton arCils dabadebidan 90 weli rom Seusrulda, saqarTvelos mecnierebaTa akademiis samecniero biblioTekis direqciam masze mogonebis werilis dawera mTxova. maSin batoni evgeni akademiis prezidenti gaxldaT. amitom werili jer misTvis unda gamecno da Semdeg biblioTekas unda Caewera. baton evgenis akademiis prezidiumSi veaxeli da mis kabinetSi, misive TxovniT, mogonebis kiTxva daviwye. mogonebebma yelSi burTi gamiCxira, me xom CemTvis saTayvanebel da sayvarel adamianze vwerdi da is-is iyo unda avcremlebuliyavi, rom batonma evgenim SemaCera, ukacravado , miTxra da mosasvenebel oTaxSi gavida. ramdenime wuTis Semdeg dabrunda, bodiSi momixada, Sevxede, cremlebiT Tvalebi awiTleboda. albaT gaaxsenda misi usayvarlesi da saTayvano Zma, romelmac igi SviliviT gazarda. cota xans vdumdiT. ganagrZeTo mTxova,

44

madloba gadamixada. prezidiumidan aRelvebuli wamovedi. vfiqrobdi: ra didi pirovnebebi arian, ra siyvaruli hqoniaT erTmaneTისა. maSin batoni evgeni 68 wlis iyo. vin Caunerga aseTi pativiscema? pirvel rigSi didebulma ojaxma: batonma kirilem da qalbatonma marine barbaqaZem, im xuTSvilianma ojaxma, sadac isini izrdebodnen.

zemo imereTis patara, kopwia sofelma farcxnalma bevri sasiqadulo mamuliSvili misca saqarTvelos. maT Soris Zmebi arCili da evgeni xaraZeebi gamorCeulni arian.

90 weli rom Seusrulda baton evgenis,uamrav misaloc depeSaSi Cemic eria: RmerTma umravlos TqvenisTana adamianebi saqarTvelos! – vwerdi. damireka, madloba gadamixada da keTilad momikiTxa.

erTsac gavixseneb. gamoCenili astronomis profesor mixeil vaSakiZis 80 wlisTavTan dakavSirebiT didi samecniero konferencia da saiubileo saRamo gaimarTa abasTumnis observatoriaSi. maSin pirvelad movxvdi yanobilze. iqaurobiT vtkbebodi. mSvenieri buneba da didebuli astronomiuli centri Cemze did STabeWdilebas axdenda. vfiqrobdi, es xom batoni evgenis qmnilebaa, misi ukvdavebis Zegli. ra bednieria igi. fiqrebSi garTuls batoni evgeni stumrebTan erTad wamomewia, momesalma, momikiTxa da mommarTa: Tqven mgoni pirvelad xarT aq. marTali gaxldaT. ukve xanSi Sesuli iyo, magram yvelaferi kargad axsovda.

dabolos, minda mogiTxroT Semdegi ambavi. akad. aleqsei kirilovma Tavis wignSi – “Мои воспоминания” erTi werili miuZRvna napoleonsa da mis damokidebulebas mecnierebisadmi. am werilSi mas mohyavs amonaridi im werilidan, romelic 27 wlis napoleonma miswera parizis observatoriis direqtors, 67 wlis saxelganTqmul astronoms lalands. me am werils rusulad moviyvan.

“Из всех наук астрономия есть та, которая была наиболее полезна разуму и торговле; вместе с тем она

45

наиболее нуждается в дальних сношениях и в существовании научного общения. Разделять ночь между красивой женщиной и прекрасным небом, днем же сопоставлять свои наблюдения и вычисления, представляется мне счастьем на земле. Приветствую Вас. Бонапарт.”

amovwere es citata da meqanika-maTematikis fakultetis kurdamTavrebulTa saxelmwifo gamocdebze, romelsac batoni evgeni eswreboda, gadaveci wasakiTxad. wakiTxva, rom daamTavra, mTxova amonaweri misTvis dametovebina. Txovna Sevusrule, mis TvalebSi madliereba ikiTxeboda. es Cveni bolo Sexvedra iyo. ukve Rrmad moxucs moagonda axalgazrdobis wlebi, rodesac igi, rogorc lalandi, Rameebs aTenebda yanobilis mSvenieri cis Semyure da tkbeboda misi silamaziT.

batoni evgeni didubis panTeonSi ganisvenebs, misi usayvarlesi da saTayvano Zmis gverdiT. vfiqrob, rom misi guli iq, yanobilis lamaz mTaze darCa, misi suli iq trialebs, sadac man ukvdavebis Zegli daidga.

პროფესორი ჯონდო შარიქაძე

46

ori epizodi baton e. xaraZesTan

Sexvedrebidan

saxelganTqmul mecnierTan, akademikos evgeni xaraZesTn 30

welze meti xnis urTierToba makavSirebda. rva weli Cemi direqtori brZandeboda, abasTumnis astrofizikur observatoriaSi Cemi muSaobis periodSi. SemdegSic, Cemi quTaisSi moRvaweobis xanaSi, mudmiv yuradRebas maqcevda da fasdaudebeli wvlili Seitana quTaisis universitetSi kosmofizikuri gamokvlevebis problemuri laboratoriis CamoyalibebaSi.

me mainc gamovyofdi baton evgenisTan urTierTobis or, Cemis azriT, mTavar epizods. pirveli Cveni muSaobis sawyis etaps exeba, meore ki TiTqmis bolos.

1973 wlis ivnisSi movaxerxe Rvawlmosil swavlulTan pirveli Sexvedra mecnierebaTa academiaSi.maSin is akademiis pirveli vice – prezidenti iyo da prezidentis – akademikos ilia vekuas avაdmyofobis gamo am uzarmazari samecniero struqturis ZiriTadi simZime mas awva mxrebze. miuxedavad drois didi deficitisa, batonma evgenim mainc gamonaxa saSualeba da mimiRo, rogorc universitetis fizikis fakultetis kursdamTavrebuli da observatoriaSi muSaobaze meocnebe axalgazrda specialisti. im wels kaxeTSi Zlieri setyva movida da mTavrobis dadgenilebiT fizikis fakultetis kursdamTavrebulTa umetesobas samuSaod gzavnidnen setyvis sawinaaRmdego samsaxurSi, romelic axali Seqmnili iyo da სof. ruispirSi mdebareobda. mec kaxeTSi gasanawilebeლTa siaSi viyavi Caricxuli da rom ara batoni evgeni, vin icis, rogor warimarTeboda Cemi momavali.

Zalian vRelavdi masTan saubrisas.Sematyo, damamSvida da Cemi misvlis miznis mokled Camoyalibeba mTxova.

47

vaCvene Cemi sadiplomo namuSevari, romelic sankt-peterburgis (maSindeli leningradis) universitetSi iyo Sesrulebuli akademikos k. kondratievis jgufSi da mokletalRovani radiaciis energiიs dedamiwis atmosferos maRal fenebSi gavrcelebas exeboda. batonma evgenim gadaaTvaliera naSromi. ramdenime SekiTxva momca. me mgoni, pasuxebiT kmayofili darCa da boლos manve gamoicno Cemi misvlis mizezic. Sempirda, rom aucileblad movidoda ganawilebis dros an ukidures SemTxvevaSi, dekans daurekavda.misi ubraloebiT odnav gaTamamebulma Sevbede, rom Tu samuSaod mimiRebda, intensiurad vimuSavebdi da imeds ar gavucruebdi.

batonma evgenim marTlac Seasrula danapirebi, ganawilebis dros mobrZanda universitetSi da ruispirSi wasvlisagan damixsna. sixaruliT davfrinavdi. ase gavxdi observatoriis TanamSromeli.

muSaobis dawyebidan ramdenime TveSi misi winadadebiT gamgzavnes q. moskovSi, kosmosuri gamokvlevebis institutSi. vmonawileobdi 30-mde samamulo Tu saerTaSorიso kosmosur eqsperimentSi, romlebSic miRebulma samecniero Sedegebma ganapirobes Cemi sakandidato da sadoqtoro disertaciebis dacva.

Cveni urTierTobis meore epizodi dakavSirebulia quTaisSi 1997 wელს gamarTul respublikur samecniero seminarTan, romelmac imereTis regionis mwvave ekologiuri problemebi ganixila da maTi gadaWris gzebi dasaxa.seminaris muSaobaSi monawileobaze batoni evgeni didsulovnad daTanxmda miuxedavad asakisa (im xanebSi 90 wlis gaxda), quTaisSi CamobrZanda da Zalian saintereso moxsenebac gaakeTa.

swored am seminarze gadawyda gelaTis samonastro kompleqsSi didi daviTis mier daarsebuli da droTa ganmavlobaSi dangreuli akademiisa da observatoriis

48

aRdgenis mizanSewonilobis sakiTxi. am rTuli amocanis Sesrulebis aucileblobas batonma evgenim Cveuli damajereblobiT da dasabuTebiT dauWira mxari.

seminaris damTavrebis Semdeg eqskursiac moewyo gelaTSi. quTais – gelaTis meufe kalistratem didi paraklisi gadaixada. sayovelTaod cnobilma mecnierma yuradRebiT daaTvaliera observatoriis nangrevebi, aRdgenis gegmis monaxazic gaakeTa da misi momavali samecniero amocanebic SemogvTavaza. man aqve brZana CemTvis da yvela iq myofTaTvis dauviwyari sityvebi: ”me rom axalgazrda viyo da abasTumanSi observatoria ar arsebobdes, mas aucileblad aq avagebdi”.

პროფესორი თეიმურaz ადეიშვილი

mas saocrad uyvarda samyaro

baton evgenis usazRvrod uyvarda astronomia, samyaro

uyvarda. gansakuTrebiT saocrad uyvarda es kuTxe (samcxe-javaxeTi). Cvens, axalcixis universitetSi maTematika – astronomiis fakukltetis CamoyalibebaSi akademikosebi evgeni xaraZe da giorgi WoRoSvili – es ori didi adamiani monawileobda.

baton evgenisTan dakavSirebiT maqvs uamravi mogoneba. gavixseneb or maTgans.

CvenTan (axalcixeSi) misi erT-erTi stumrobisas gadavwyvite wignis sabeWdi germanuli gasamravlebeli aparati meCvenebina batoni evgenisaTvis. aviyvane sabeჭd ganyofilebaSi,

49

vaCvene, Tu rogor vamravlebdiT axal wignebs. ubednieresi xalxi xarTo, miTxra, ra gindaT meti, Tqven SegiZliaT adgilze gamosceT wignebio. Tu ra stambebi da gamocemebi unaxavs baton evgenis es calke sakiTxia, magram CvenTan nanaxi sxvanairad Seafasa, sxva siaxled aRiqva. Cven aman didi Zala mogvca da meti tempiT gavagrZelეT muSaoba.

tradicia davnergeT axalcixeSi, rom yoveli wlis 10-11 ianvars imarTeboda respublikuri samecniero konferenciebi.am konferenciebSi yovelTvis aqtiur monawileobas (miuxedavad Rrma asakisa) iRebda akademikosi evgeni xaraZe. konferenciis gaxsna did darbazSi (romelic sakmarisad ar Tbeboda) imarTeboda xolme. erT-erTi morigi konferenciis gaxsnaze prezidiumშi batoni evgenisa da q-n nana xaზaraZis gverdiT vijeqi. SevamCnie, rom baton evgenis sciva. SevTavaze -`batono evgeni, borjoms xoმ ar miirTmevT” - meTqi, man mipasuxa, am yinvaSi borjoms ra damalevinebso. xumroba ver gamigo da pirdapir vuTxari borjomi ki ara arayia – meTqi. ჰoo, Tu masea saqme, maSin damisxio, miTxra. davusxi, TviTonac dalia da mec damalevina ase gadavitaneT zamTris susxi.

Cven ubednieresi xalxi viyaviT maSin, roca batoni evgenis gverdiT vimyofebodiT. mas araferi ar aocebda da ar akvirvebda. ise ubralod da adamianurad miiRo es situacia, rogorc did adamianebs ekadrebaT.

samcxe-javaxeTis saxelmwifo universitetis

reqtori, პროფესორი მერაბ ბერიძე

50

mcire mogoneba akademikos

evgeni xaraZeze

1940 wels davamTavre Tbilisis universitetis fizika - maTematikis fakulteti da muSaoba daviwye astronomiis kaTedraze ufrosi laborantis Tanamdebobaze. kaTedras ganagebda batoni evgeni xaraZe. me bedma marguna saqmiani cxovrebis dasawyisSi xelmZRvanelad, mთeli Cemi Semdgomi muSaobisaTvis mimarTuლebis mimcemad, myoლoda aseTi didebuლi adamiani.batoni evgeni gaxldaT didi kulturis, maRali mecnieruli Rirsebis, ufaqizesi zneobis adamiani. misi misabaZi Tavazianoba ganurCevlad yveლas mimarT, iqneboda es studenti Tu mxcovani mecnieri, marTlac samagaliTo da momxibvleli iyo .masTan urTierTobiT uTuod metis miღeba SeiZleboda, vidre me SevZeli. Cemi axalgazrduli wlebi iyo amis mizezi da mainc, me axლa ase mgonia, rom Tu CemSi aris saqmisadmi erTguleba, movaleobis swori, optimaluri warmarTva - es batoni ეvgenis damsaxurebaa.

პროფესორი ელენე იმერლიშვილი

didi inteligenti

gaivlis wlebi da daiwereba axalcixis universitetis

istoria, romelSic erT – erTi Tavmosawoni furceli iqneba, is , rom batoni evgeni aq kiTxulobda leqciebis kurss, ibarebda saxelmwifo gamocdebs, monawileobda samecniero konferenciebSi.

51

batoni evgenis samecniero masStabebi (da ara marto samecniero) ganuzomelia. igi udidesi pirovneba iyo, momxibvleli, hqonda araCveuebrivi iumori, xibლavda yveლas.

me rom universitetSi Caviricxe , universitetis reqtori iyo batoni evgeni, rom davamTavre - batoni ilia vekua.

batoni evgeni saqarTvelos mecnierebaTa akademiis prezidentobis periodSi orjer Camovida svaneTSi, sadac tardeboda arqeologiuri xasiaTis samecniero-kvleviTi samuSaoebi.

CemTvis uZvirfasesia is fotoebi, romelnic masTan erTad maqvs gadaRebuli , rogorc svaneTSi, ise axalcixeSi.

rogoric batoni evgeni iyo, am rangis admianebi aRar arian Cvens sinamdvileSi. Cvenma axalgazrdebma unda იcodnen, rom batoni evgeni msoflio donis mecnieri da uaRresad didi inteligenti iyo.

პროფესორი ვალერი სილოგავა

mecnierebisa da inteligenciis

etaloni

baton evgenis,rogorc did mecniers, jer kidev saSualo

skolaSi swavlis periodSi vicnobdi. astronomias gvaswavlidnen batoni evgenis wigniT. roca saSualo skolas vamTavrebdi , daviwye seriozuli fiqri sauniversiteto ganaTlebaze. tradiciulad misaRebi gamocdebis win, zafxulobiT imarTeboda konsultaciebi (ufro zustad-

52

debatebi). veswrebodi am debatebs. erT saRamos, muSTaidis baRSi seirnobisas, SevniSne rom,

aq mdebare sakonferencio darbazSi raRac RonisZieba tardeboda. davadgine rom igi eZRvneboda didi qarTveli mwerlis vaJa-fSavelas gardacvalebis 50-e wlisTavs. sxdoma mihyavda inteligenturi გარეგნობის mamakacs, Tbilisis universitetis reqtors akademikos evgeni xaraZes. swored maSin davinaxe pirvelad axlodan batoni evgeni.

Cemi dekanobis dros, axalcixeSi, Tsu filialis erT-erT samecniero konferenciaze, sabunebismetyvelo da ekonomikuri seqciebi gaaerTianes da seqciis xelmZRvanelebad programaSi Caiwera: akademikosi evgeni xaraZe da docenti jemal xaritonaSvili. es CemTvis didi pativi iyo.

batoni evgeni iyo mecnierisa da inteligentis etaloni. .

პროფესორი ჯემალ ხარიტონაშვილი

enciklopediuri codnis mqone

evgeni xaraZe misi saskolo saxelmZRvaneloTi “astronomia” CemTvis cnobili gaxda 1954 wels. momdevno wlis seqtemberSi ukve piradad gavicani rogorc misma studentma. batoni evgeni Tavisi inteლeqtiT da uaRresad daxvewili manerebiT, mimzidveli saubriTa da momxibvlelobiT, imTaviTve misabaZ pirovnebad iqca CemTvis.

53

zogadi astronomiis kursis kiTxvisas TvalsaCino magaliTebiT da ciuri movlenebiს gaanalizebiT, misTvis damaxasiaთebeli gonebamaxvilobiT, uzomod xiblavda auditorias.

*** movlenebis miseuli gaSuqebis saმagaliTod maxsendeba mTvaris libraciebis axsna. zogadi astronomiis kursis bevr saxelmZRvaneლoSi bolomde siRrmiseulad ar aris axsnili is faqti, rom dedamiwidan mTvaris mxolod erTi mxare daikvirveba. me batoni evgenisagan pirvelad Sevityve, rom amis mTavari mizezia mთvaris brunvis ღerZis misive geocentruli orbitis sibrtyisadmi TiTqmis perpen-dikularoba. amis dasturad warmogvidgenda egreT wodebul fizikur libracias, romelic aSkarad iZleva mTvaris ukana mxarisaken odnav “gadaxedvis” saSualebas. amiT leqtori xazgasmiT migvaniSnebda, rom mxolod mTvaris RerZis garSemo brunvis da dedamiwis irgvliv Semovlis periodebis Tanxvdena sakmarisi ar aris arsebuli suraTis axsnisaTvis.

*** baton evgenis Zalian uyvarda ama Tu im astronomiuli მovlenis axsnisas uCveulo warmodgenebis moSvelieba da gonebamaxvilurad gamoyeneba. amasTan dakavSirebiT maxsendeba masTan gamocdaze refraqciis movlenis aRwerisas dasmuli kiTxva, rac sinaTlis speqtrad daSlas ukavSirdeboda. kiTxva aseTia: mnaTobis sinaTle atmosferoSi gavlisas speqtrad rom iSlebodes, horizontTan ufro axlos romeli feri iqneboda, ultraiisferi თu infrawiTeli? (aq pasuxia: infrawiTeli). Cemi studentobisa da aspirantobisas bevrjer mqonia pativi baton evgenisTan gamocdebis Cabarebisa, aseve masTan erTad sxvebis gamocdebis miRebisa. yvela es epizodi tkbil mogonebad CamrCa mexsierebaSi.

54

batoni evgeni iyo enciklopediuri codnis mqone maRal-inteleqtualი, rafinirebuli inteligenti. igi yvela misi Tanamedrove gamoCeniლi mecnieris saocnebo megobari iyo. mas axalgazrdobidan Rrma moxucebulobamde bevri didi da sapatio movaleoba arguna bedma, magram yvelaze mniSvnelovani mainc iyo dRes misive saxelobis abasTumnis astrofizikური observatoriis daarseba da misi direqtoroba sicocxlis bolomde. batoni evgeni Tavis TanamSromlebze dReniadag mzrunveli pirovneba iyo da დაrwmunebuli var, TanamSromeli misTvis ubralod kolega ki ara, misi axlobeli da keTilismyofeli iyo. Tavs, energiაs da dros ar zogavda maT dasaxmareblad, maTi ojaxuri problemebis mosagvareblad.

*** aq minda gavixseno erTi cxovrebiseuli epizodi im uamravi

qveლmoqmedebidan, rac mas piradad CemTvis gauwevia. aspirantobis periodSi SemeZina bavSvi, romelic male avad gamixda. davawvineT saaვadmyofoSi. roca me misTvis saWiro wamlebze davrbodi, baton evgenis, mecnierebaTa akademiis prezidents, Seutyvia Cemi mdgomareoba, misula saavadmyofoSi, mounaxulebia saTiTaod eqimebi, gaurkvevia bavSvis mdgomareoba da Cveuli mowiwebiT uTxovia gamoeCinaT didi yuradReba avadmyofisadmi da ar moekloT samkurnalo saSualebebi. saavadmyofos mTavari eqimi ver faravda Tavis აRtacebas baton evgenisTan Sexvedris gamo. batoni evgeni didi adamianis uniკalurი niSan - TvisebebiT uxvad dajildoebuli pirovneba iyo. misi leqcia - saubrebic iSviaTi daxvewilobiT gamoirCeoda. batoni evgeni უშურველი maspinZelic gaxldaT: saxlSi masTan stumrobisas yovelTvis guluxvad ixarjeboda. tkbileuls gvTavazobda kaლaTiT da Tanac gvaZalebda,

55

maragad saxlSi bavSvebisTvisac wagveRo. erTxel, me mokrZalebuლad aviRe kanfetebi, man ki mTliani kalaTi damaclevina Cveuli iumoriT, rom is kalaTi iyo jadosnuri, radganac rac bevrs amoiღebdi iqidan, miT ufro swrafad ivseboda TavisTavad. ase kmayofilebs gvistumrebda xolme igi Tavisi samyofelidan.

2001-wlis agvistoSi sankt-peterburgSi moewyo saerTaSoriso memorialuri konferencia, miZRvnili gamoCenili rusi mecnieris kiril ogorodnikovis dabadebidan 100 wlisTavisadmi. konferencia inglisur-enovani iyo da mec am enaze momiwia TxuTmet wuTiani moxsenebiT gamosvla. aq Sevxvdi bevr cnobil,მათ შორის ucxoel mecniers, romlebmac Tbilad moixsenies baton evgenisTan piradი urTierTobები. TbilisSi dabrunebisTanave vewvie saxlSi baton evgenis da Cveulebriv warvudgine konferenciis muSaobis angariSi. Seityo ra, rom konferenciis samuSao ena inglisuri iyo, gaixsena warsulSi ლeningradSi Catarebuli erT-erTi konferenciis muSaobaSi Tavisi monawileoba sxva gamoCenil mecnierebTan erTad, romelTa Soris yofila cnobili holandieli astronomi ian oortic. konferenciaze farTo moxsenebiT gare-galaqtikuri astronomiis problemebze gamosula profesori voroncov-veliamonovi inglisur enaze. Turme moxsenebis damTavrebisTanave oorts ukiTxavs, aRniSnuli moxseneba inglisurad Tu gaxmiandebao, e.i. faqtobrivad momxseneblis inglisuri metyveleba oortisTvis sruliad gaugebari yofila. batoni evgenis iumoriT es epizodi exmianeboda Cems mier inglisurad wakiTxul moxsenebas, Cemi pasuxi am moxdenil iumorze iyo is, rom Cems gamosvlas Tan axlda SekiTxvebic, riTac mivaniSne, rom Cemi inglisuri metyveleba mTlad gaugebari ar darCenila msmenelTaTvis. bolos minda vTqva, rom mkacri momTxovnelobis

56

miuxedavad, batoni evgeni WeSmaritad gulTbili, megobruli adamiani iyo, riTac is yovelTvis izidavda yvelas, visac masTan kontaqtisa da TanamSromlobis bedniereba hqonia.

*** kidev erTi epizodi msurs aRvwero. erTxel,

garadacvalebamde ramdenime wliT adre, roca batoni evgeni imyofeboda laboratoriaSi, iq sakmaod didxans dayovnda sxvadasxva saqmeebis gamo da saxlSi wasvla troleibusiT mouxda. transportSi misma gamoCenam umalve miipyro mgzavrTa yuradReba. yvela cdilobda misTvis adgilis daTmobas, Tumca man amaze uari Tqva da fexze dgoma arCia. am dros erT-erTma uRirsma mgzavrma, Turme, SeZlo misTvis ubis jibidan dokumentis amocla. ramdenime wuTis Semdeg, troleibusis gaCerebaze, rocა im bedovlaTma scada Casvla, batonma evgenim raRac moisaklisa, igi xeliT SeaCera da TxovniT mimarTa: axalgazrdav, moiTmineT cota xans, jer vnaxo kargad, sabuTebi maqvs Tu ara jibeSio. aRniSnulma pirovnebam misTvis moparuli sabuთi umalve daagdo da gaiqca. es epizodi, Tavisi arasasiamovno Seferilobis miuxedavad, naTlad metyvelebs, raoden fxizel gonebas inarCunebda Tavisi sicocxlis meaTe aTwleulSi gadabijebuli, Tavdadebuli da gmiruli Sromis SaravandediT mosili mecnieri, pedagogi, sazogado moRvawe da ubralod sayvareli adamiani - evgeni xaraZe.

profesori giorgi malasiZe

57

e. xaraZe 40 sm refრaqtorTan.

mogonebebi baton

evgeni xaraZeze

upirveles yovlisa,

Tavs bednier adamianad vTvli, rom wlebis ganmavlobaSi Cemi samecniero Tu sazo-gadoebrivi moRvaweobiT dakavSirebuli viyavi uaRresad did pirov-nebasTan, baton evgeni xaraZesTan. masTan urTi-erTobidan damrCa uam-ravi mogoneba, rogorc Cemi cxovrebis naTeli areebi. mogiTxrobT zogierT maTganze.

albaT, ar iqneba axali Tu vityvi, rom mTa yanobili, observatoria, mowmendili Rame da mokaSkaSe varskvlavebi iyo misi mTavari STagonebis wyaro, cxovrebis kredo.

observatoriaSi muSaoba daviwye 1961 wlidan da CemTvisac savaldebulo gaxda, rom yoveli mowmendili Rame ar unda darCeniliyo dakvirvebis gareSe. Tu batoni evgeni dakvirvebis Rames mTaze imyofeboda, usaTuod ijda Tavis samuSao kabinetSi da amiT CvenTvis Tanadgomasac gamoxatavda.

maxsendeba, zamTris grZeli da Zlier yinviani Rame iyo. erT-erT teleskopze, sadac erTdroulad ori damkvirveblis muSaoba moiTxoveba, vakvirdebodiT me da aw gansvenebuli

58

batoni oTar abulaZe, Semcvleli ar gvyavda, dakvirvebis xangrZlivoba ki TiTqmis Tormet saaTs Seadgenda. batoni evgeni muSaobda Tavis kabinetSi. man pirvelad SuaRamis maxloblobaSi mogvinaxula, dainteresda dakvirvebis mimdinareobiT, kmayofili wavida Cvengan da kvlav Tavis samuSao kabinets daubrunda. daaxloebiT sami saaTis Semdeg man isev Semogviara. Cven, ra Tqma unda, vagrZelebdiT muSaobas. yinva 18 grduss aRwevda. meore vizitis Semdeg, etyoba matoni evgeni sxva teleskopebze myof damkvirveblebsac estumra, Semdeg ki, gaTenebisas, ukanasknelad, erTxel kidev Semoiara CvenTan. rodesac darwmunda, rom Cven keTilsindisierad vagrZelebdiT muSaobas, amoiRo Sokoladis ori fila da me da abulaZe dagvasaCuqra. aseTi mudmivi yuradRebiTa da TanadgomiT is sayovelTao siyvarulsa da pativiscemas imsaxurebda.

b-ni evgeni Cven winaSe wamoWrili yvela siZnelis gadalaxvas gviadvilebda da, zogjer , frTebCamoyrils meSvide caze agviyvanda.maxsendeba, samocdaaTiani wlebi iyo. Cemi patara bavSvi sofelSi, bebiasTan myavda „gaSvilebuli“ me ki dRe da Rame vmuSaobdi disertaciaze. dadga momenti, roca disertacia dasrulebulad CavTvale. b-nma evgenim dasturis misaRebad moskovSi mimavlina, Cemi moRvaweobis sferoSi (cvalebadi varskvlavebi) saqveynod cnobil specialistTan, prof.d.martinovTan. man saguldagulod daaTvaliera Cemi naSromi da gadawyvita, rom ramdenime davaleba kidev unda Semesrulebina.es CemTvis mZime mosasmeni iyo, radgan Cemi patara Zalian menatreboda.amasTan, darwmunebuli viyavi, rom me TiTqos Cemi mxridan disertaciis dasrulebisTvis yvelaferi gavakeTe. davbrundi naRvliani, imdenad, rom arc b-ni evgeni movinaxule ambis mosayolad. samagierod, man TviTon ar momaklo mzrunveloba da Semoiara Cems samuSao oTaxSi. gamomkiTxa moskovis ambebi. roca bolomde momismina

59

da SeigrZno Cemi ganwyobileba, uceb momibrunda da miTxra: sul eg aris rac dagavales disertaciis dasrulebisTviso? ra kargad gqonia saqmeo! am waqezebam iseTi gamamxnevebeli zemoqmedeba iqonia Cemze, rom sul mokle xanSi Cemi disertacia mzad iyo.

ufro metic, imis dasturad, Tu ramdenad didi pirovneba iyo b-ni evgeni da rogor SeeZlo moesmina da yuradeRo sul ubralo adamianis gulistkivilic ki, maxsendeba Semdegi. observatoriaSi, erT periodSi, iseTi tradicia damkvidrda, rom pirovnebas, romelmac disertacia daasrula, ganyofilebis gamge waradgenda premiaze, xolo samecniero sabWoze b-ni evgeni am wardginebas ar akmayofilebda im motiviT, rom disertacias pirovneba Tavisi winsvlisTvis icavda da waxaliseba saWiro ar ariso.rodesac CemTvisac dadga aseTi momenti, winaswar mivedi ganyofilebis gamgesTan da vTxove: Zalian daZabulad vmuSaob disertaciis dasrulebaze. me Tqven premias ar gTxovT da Tqvenc nu gamikeTebT wardginebas samecniero sabWoze. am momentSi zedmeti gaRizianeba ar minda- meTqi. ganyofilebis gamgem ar Seismina Cemi Txovna da samecniero sabWoze gameorda igive istoria Cems SemTxvevaSic. aman Zalian gamamwara. meore dRes ki vagrZelebdi muSaobas disertaciis dasrulebaze, magram Tvalebidan cremls ver viSorebdi. swored aseT momentSi Semovida Cems samuSao oTaxSi batoni evgeni. gamomkiTxa, ratom viyavi aseT mdgomareobaSi, magram me sityvis amoReba ar SemeZlo. maSin miTxra, me axla mivdivar, magram imeds vitoveb, rom rodesac dawynardebiT, moxvalT CemTan da yvelafers metyviTo. me marTlac Sevasrule misi Txovna da rodesac yvelaferi moismina Cemgan, damawynara da gamomiSva. Sedegi ki aseTi iyo : amis Semdeg arc erT Cems mdgomareobaSi myof pirovnebas Cemi bedi aRar gauziarebia.

axla rasac gavixseneb SeiZleba erTi SexedviT Zalian

60

martivia, magram Cemis azriT, masSi Cadebulia didi sibrZne, razec batonma evgenim mimaqcevina yuradReba da damafiqra.

axalgazrdobisas ucxoeTSi xSirad miwevda wasvla. imjeradac inglisidan axali dabrunebuli viyavi. albaT, aravin damZraxavs, Tu vityvi, rom gansakuTrebiT axalgazrdas Zalian uxaria lamazi Casacmeli. mec londonSi xelovnuri, magram lamazi qurqi SeviZine. im dros partorganizaciis mdivani viyavi da baton evgenisTan erTad raikomSi dagvibares. me Cavicvi Cemi lamazi qurqi da Cavjeqi manqanaSi, romelsac adigenSi unda waveyvaneT. batonma evgenim Semxeda Tu ara, maSinve vigrZeni „kritikis qarcecxlSi“ , rom movxvdi. mas aSkarad ar moewona Cemi Cacmuloba, Tumca, aqve aRvniSnav, sityvierad aranairi SeniSvna ar moucia CemTvis. amiT batonma evgenim magrZnobina, rom Cemi saqcieliT ar unda gamomewvia garSemo myofTa gaRizianeba. Cemi kolegebis winaSe Tavi CacmiT ki ar unda warmomeCina, aramed axali samecniero Sedegebis gaziarebiT, rasac ucxoeTidan yoveli dabrunebis Semdeg uTuod vakeTebdiT yvelani.

batoni evgeni gvimsubuqebda dedaqalaqidan Sors cxovrebis simZimes. xSirad Cvenc mivyavdiT im manqaniT, riTac TviTon miemgzavreboda TbilisSi. maxsovs, gzaze mas erTi naWeri civi xaWapuri an mWadi SeuWamia da amiT danayrebuli wasula observatoriidan pirdapir mTavrobis sxdomaze, raTa observatoriis, gverdSi myofi TanamSromlebis, saqmeebi moewesrigebina. man xom mTaze mcxovrebi yvela ojaxis gasaWiri, SeiZleba iTqvas, TviT ojaxis wevrebze ukeTesad icoda.

observatoriaSi, samecniero muSaobis gverdiT, zogjer, gasarTobadac viclidiT. axali Casuli viyavi samuSaod mTa yanobilze. axalgazrdobam koncertis mowyoba gadawyvita. am koncerts, ra Tqma unda, batoni evgenic eswreboda. me qarTuli unda mecekva aw gansvenebul Temur toroSeliZesTan erTad. koncerti damTavrda da am RonisZiebis monawileni baton

61

evgenisTan migvipatiJes. miwveulTa siaSi Cemi gvaris gverdiT ewera „mocekvave“. im saRamos kargi dro gavatareT mis binaSi da nardic viTamaSeT. batoni evgeni yvelas ugebda. roca Cemi dro dadga, ratomRac kamaTlebi mwyalobda da baton evgenis TiTqmis vugebdi partias. is „gabrazda“ , mtaca xelSi xeli da miTxra: „Sen ki ar agoreb, svam kamaTlebs“. es iseTi moulodneli iyo CemTvis, rom is siTbo da siyvaruli, rac gamoxata Cemdami, dResac maxsovs.

observatoriaSi mTeli Cemi muSaobis periodSi baton evgenisTan urTierTobidan (es ormoc weliwads mainc grZeldeboda), rac yvelaze kargad damaxsomda, is aris , rom mas Tavisi sakuTari TavisaTvis, TiTqmis ar ucxovria. gulwrfelad uxaroda, an namdvil tkivilad stkioda Tavisi TanamSromlebis, maTi ojaxis wevrebis da gansakuTrebiT maTi Svilebis warmateba Tu warumatebloba.

erT zafxuls batonma evgenim Cvens Svilebs yirimis bavSvTa dasasvenebeli banakis „artekis“ sagzurebi uSova. nasiamovnebma bavSvebma yirimidan mas madlobis werili gamougzavnes. es gzavnili imdenad Zvirfasi aRmoCnda misTvis, rom im dReebSi, uzomod gaxarebuli, yvelas uyveboda bavSvebidan miRebuli am werilis Sesaxeb.

ramdenadac mkacri da momTxovni iyo batoni evgeni Cveni profesiuli saqmianobis mimarT, imdenad mzrunveli, mosiyvarule da Cveni interesebis damcveli iyo yvelgan da yvelaferSi.

მ კ ვ ლ ე ვ ა რ ი მზია ქუმსიაშვილი

62

ევგენი ხარაძე – გასაოცარი ადამიანი

დედაჩემი, რაისა ბართაია, იმ პირველი თაობის ქართველ

ასტრონომებს ეკუთვნის, რომელთაც ბატონი ევგენი ხარაძის ლექციების გავლენით ასტრონომიაზე შეყვარებულებმა დატოვეს ქალაქის მყუდრო ცხოვრება და სამუშაოდ ყანობილის მთაზე მშენებარე ასტროფიზიკურ ობსერვატორიაში გადასახლდნენ. ამიტომაც, ბატონ ევგენისთან დაკავშირებული ჩემი მოგონებები ბავშვობიდან იწყება. ბატონი ევგენი ობსერვატორიის ყოველ თანამშრომელს, მეცნიერი იქნებოდა ის თუ მომსახურე პერსონალი, ერთნაირი სითბოთი და პატივისცემით ექცეოდა. არც ბავშვებს ტოვებდა უყურადღებოდ.

ბავშვებს ბატონი ევგენის, “ძია გენოს”, დიდი რიდი და პატივისცემა გვქონდა. იგი არასოდეს ჩაგვივლიდა ისე, რომ არ გამოგვლა-პარაკებოდა. ხანდახან სტუმრად შეგვიპატიჟებდა და

შინამოსამსახურე დუნიაშას ნახელავი ნაყინით ან ნამცხვრით გაგვიმასპინძლდებოდა. მახსოვს, ერთხელ მწყემსებმა მას ორი ჩოჩორი უსახსოვრეს, იმის ნიშნად, რომ ობსერვატორიის მშენებლობაში სახედრებს დიდი წვლილი მიუძღოდათ. ჩვენ, რა თქმა უნდა, სულ ჩოჩრებთან ახლოს ვტრიალებდით და ვხედავდით თუ როგორი სიყვარულით გამოჰქონდა მათთვის მურაბიანი პური, შემდეგ მუცელზე პატარა თბილ ხალიჩებს შემოახვევდა ღამე რომ არ შესცივნოდათ. ძია გენოს ძაღლებიც ძალიან უყვარდა.

როცა ძია გენომ გაიგო, რომ ასტრონომობა გადავწყვიტე, ძალიან გაეხარდა, უცხოეთიდან ლამაზად დასურათებული წიგნი ჩამომიტანა და ხშირად ინტერესდებოდა , ხომ არ გადავიფიქრე.

***

63

მინდა განსაკუთრებით გავიხსენო ის დღე, როცა ობსერვატორიაში მუშაობა დავიწყე. 1978 წლის 10 აგვისტო იყო. დედამ მითხრა, რომ ჩემი ობსერვატორიაში თანამშრომლად მიღების შესახებ ბრძანება დაიწერა და ბატონი ევგენი თავის კაბინეტში მელოდებოდა. ცოტა ხანში უკვე ბატონი ევგენის კაბინეტის წინ ვიდექი. ვღელავდი, როგორც ყოველთვის მის კაბინეტში შესვლის წინ. ეს გრძნობა, ალბათ, ბევრს განუცდია. მაგრამ ეს არ იყო შიში, არამედ დიდი პატივისცემისა და მოწიწების გრძნობა, რომელსაც მისი პიროვნება იწვევდა. (გული ძალიან მწყდება, რომ დღეს მისი კაბინეტის რბილი, ტყავგადაკრული კარი მოსახსნელად გაიმეტეს და ამით ბატონი ევგენის კაბინეტის სიმყუდროვე დაარღვიეს). როდესაც შევედი, ბატონი ევგენი ფეხზე წამოდგა (სიცოცხლის ბოლომდე, მაშინაც კი, როცა მისთვის ყოველი მოძრაობა დიდ ძალდატანებასა და ტკივილთან იყო დაკავშირებული, ბატონი ევგენი ყოველთვის ფეხზე ადგომით ეგებებოდა მის კაბინეტში შესულ დიდსა თუ პატარას). მობრძანდით, ქალბატონო ქეთევანო, მომმართა. ასეთმა მისალმებამ ძალიან შემაცბუნა. მანამდე ქალბატონობით ხომ არავის მოემართა ჩემთვის. ბატონი ევგენიც მანამდე უბრალოდ ქეთინოს მეძახდა. დავიბენი. პირველად გავიფიქრე, რომ რაღაც დავაშავე და იმიტომ გავხდი ასეთი მომართვის ღირსი. ბატონმა ევგენიმ მომილოცა მუშაობის დაწყება და შემდეგ ბევრ რამეზე მესაუბრა. პირველმა დაბნეულობამაც გამიარა. როცა გარეთ გამოვედი, ვიგრძენი, რომ ეს პირველი დიდი გაკვეთილი იყო ჩემთვის. ასეთი გაკვეთილი შემდეგშიც არაერთხელ, შეუმჩნევლად, პირადი მაგალითით მოუცია და არა მარტო ჩემთვის. კაბინეტიდან გამოსული ვგრძნობდი, რომ უკვე აღარ ვიყავი ის პატარა ქეთინო, რომლისთვისაც მანამდე ობსერვატორიის თანამშრომლების

64

უმრავლესობა „დეიდა“ და „ბიძია“ იყო. იმ დღიდან მე გავხდი ობსერვატორიის თანამშრომელი და დანარჩენები ჩემს უფროს კოლეგებად იქცნენ, რომელთათვისაც ამიერიდან ქალბატონობითა და ბატონობით უნდა მიმემართა.

მოგვიანებით ბატონი ევგენის ასპირანტი გავხდი და უფრო ხშირად მიწევდა მასთან საუბარი. ძალიან მწყდება გული, რომ ბევრ, შედარებით გვიან მოსულ, თანამშრომელს არ ჰქონია საშუალება მასთან ახლო ურთიერთობისა.

დიდი თანამდებობისა და წოდების ფონზე მხოლოდ ევგენი

ხარაძის მსგავს დიდი შინაგანი კულტურის მქონე ადამიანს შეეძლო

შეენარჩუნებინა ისეთი თავმდაბლობა და სისადავე, რომ ირგვლივ მყოფთათვის ადვილი და სასიამოვნო ყოფილიყო მასთან ურთიერთობა. ამასთან იგი ახერხებდა გარკვეული, აუცილებელი, დისტანციის დაცვას: შეეძლო ყოფილიყო მკაცრი და ამავე დროს , ძალიან თბილი და ტაქტიანი.

მასთან ურთიერთობა ძალიან ბევრს აძლევდა ადამიანს. თვითონ ყველაფერში პუნქტუალური და ფაქიზი გახლდათ. ამას

მოითხოვდა სხვებისგანაც. მიუხედავად მოუცლელობისა, ყოველთვის იმდენ დროს უთმობდა ყველას, რამდენიც საქმისთვის იყო საჭირო. ასეთი უზადო, მდიდარი ქართულით მოსაუბრეს

წინაშე მდგომი, ვერც შენ მისცემდი თავს უფლებას, რომ არ გეფიქრა საკუთარ მეტყველებაზე. ვიდრე რაიმე ხელნაწერი მივიტანდით მასთან, არაერთხელ ვკითხულობდით ყურადღებით, რადგან ბატონი ევგენის თვალს არცერთი შეცდომა არ გამოეპარებოდა. მას ამისათვის მხოლოდ ერთი დახედვა სჭირდებოდა. სამეცნიერო ლიტერატურას ყოველთვის თვალყურს ადევნებდა და ინიშნავდა, ვისთვის რომელი სტატია იქნებოდა საინტერესო. შემდეგ აუცილებლად გკითხავდა, იცნობდი თუ არა მას (მიგითითებდა, რომელ ჟურნალში იყო გამოქვეყნებული). ეს

65

ძალაუნებურად გაიძულებდა თვალი გედევნებინა სამეცნიერო ლიტერატურისათვის. კონფერენციებიდან დაბრუნებული

თანამშრომლისაგან მოითხოვდა, რომ სამეცნიერო ანგარიშში

არამარტო მისთვის საინტერესო მოხსენებებზე ელაპარაკა, არამედ

კონფერენციაზე მოსმენილი სხვა თემებიც მიმოეხილა, რათა

ობსერვატორიის თანამშრომლებისათვის სამეცნიერო სიახლეები

დროულად ყოფილიყო ცნობილი. ამით თამანშრომლებს

ერთმანეთის საქმის კურსში ყოფნასა და ერთმანეთზე ზრუნვას

გვაჩვევდა. თვითონაც ხომ ყველა სამუშაოს შესახებ ყველაფერი

ზედმიწევნით იცოდა.

ობსერვატორიაში ბატონმა ევგენიმ ბევრი ისეთი წესი დაამკვიდრა, რომელიც, თითქოსდა, ზღუდავდა ადამიანს. მაგრამ სადაც არ არის წესები, იქ არც წესრიგია. ამ წესებმა განაპირობა ჩვენს ობსერვატორიაში დაკვირვების წარმოების განსაკუთრებული კულტურის შექმნა, რასაც არაერთი ჩამოსული ასტრონომი აღნიშნავდა და რის გამოც ობსერვატორიის დაკვირვების შედეგები

დიდი ნდობით სარგებლობდა. მიუხედავად იმისა, რომ დისერტაცია მისი

ხელმძღვანელობით დავიცავი, ჩვენ საერთო სტატიები სულ რამდენიმე გვაქვს. ჩვეულებრივ მიღებული პრაქტიკაა სტატიების ხელმძღვანელთან თანაავტორობით გამოქვეყნება. ბატონი ევგენი თვლიდა, რომ მოუცლელობის გამო, მისი წვლილი ამ შრომებში დიდი არ იყო. ნებისმიერი ასტრონომი დამეთანხმება, რომ არა თუ მხოლოდ მისი ხელმძღვანელობით გამოქვეყნებულ, არამედ ობსერვატორიის სახელით დაბეჭდილ ნებისმიერ შრომაში სწორედ მისი წვლილი იყო დიდი. ბევრი სხვა ადამიანი, ამის ნახევარიც რომ გაეკეთებინა, თანაავტორობის ღირსად თამამად ჩათვლიდა თავს. ის კი დისერტაციასთან დაკავშირებული შრომებიდან მხოლოდ ერთის თანაავტორობაზე დამთანხმდა და ისიც ისევ ჩემი

66

ინტერესებიდან გამომდინარე. პეკულარულ ვარსვლავთა კატალოგს „ასტრონომიკალ ჯორნალ“-ში ვბეჭდავდით და მისი საერთაშორისო ავტორიტეტის წყალობით, როგორც გამონაკლისი, საკმაოდ დიდი გადასახადისაგან გაგვათავისუფლეს.

ძალიან დიდი სიამოვნებით ვიხსენებ ბატონ ევგენისთან ერთად მის ერთ-ერთ სახელმძღვანელოზე მუშაობის პერიოდს. მაშინ საქართველოში საკმაოდ რთული პერიოდი იყო. ბატონ ევგენის კითხვა უკვე ძალიან უჭირდა, გამადიდებელი შუშის დახმარებითღა კითხულობდა, მაგრამ მაინც ძალიან ბევრს მუშაობდა და ჩვენც გვაჩქარებდა. მიუხედავად მისი დახვეწილი ქართულის, წერის უზადო კულტურისა და ტერმინოლოგიის შესანიშნავი ცოდნისა (ქართული ასტრონომიული ტერმინოლოგიის შექმნაში მისი წვლილი განუზომელია), სულ ლექსიკონებში იყო ჩაფლული და ჩემგანაც იგივეს მოითხოვდა.

ბოლო წლებში ის სახლში მუშაობდა და თანამშრომლებს ხშირად გვიხდებოდა მასთან მისვლა. ცდილობდა მუშაობის შემდეგ რაიმეთი გაგვმასპინძლებოდა. ზაფხულში მიმსვლელებს ნაყინს სთავაზობდა. ხანდახან, როცა მარხვის დღეები იყო და მე ბოდიშის მოხდით უარს ვამბობდი შემოთავაზებულზე, გაგებით ეკიდებოდა ჩემს უარს და აღარ მაძალებდა. სამაგიეროდ, ერთხელ ჩემ შემდეგ მისული მარინა გიგოლაშვილი აიძულა, „ჩემი წილიც“ მას შეეჭამა.

*** მინდა გავიხსენო ერთი მძიმედ მოსაგონარი შემთხვევა. ბევრს

ახსოვს პარტიულ კრებებზე სავალდებულო განსახილველად გამოგზავნილი ე.წ. “საჭირბოროტო” წერილების ამაზრზენი პრაქტიკა. წერილში პირდაპირ მიუთითებდნენ რა უნდა დაეგმოთ ყოველი მიზეზის გარეშე. იმ ჯერზე საქმე ე.წ. თვითმფრინავის გატაცების ფაქტს ეხებოდა, “დასაგმობი” კი, ამ შემთხვევაში,

67

აკადემიკოსი კოტე წერეთელი იყო, რომლის ვაჟიც იმ თვითმფრინავში იმყოფებოდა და დაიღუპა შევარდნაძის კიდევ ერთი ე.წ. საჩვენებელი ოპერაციისას. ამ საშინელ ოპერაციას მე თვითონ შევესწარი აეროპორტში მივლინებიდან დაბრუნებისას. იმ ახალგაზრდების ნაწილს შორიდან ვიცნობდი. ამ კრებაზე ყოფნა ჩემთვის ძალიან მძიმე იყო. მახსოვს წერილის კითხვისას დარბაზში გადალაპარაკებები ისმოდა. ჩვეულებრივ ბატონ ევგენის დიდი თავშეკავების უნარი ჰქონდა და ხმას არასდროს აუწევდა. ამ კრებაზე კი უცებ ძლიერ გაბრაზებული ხმით გააწყვეტინა კითხვა და დარბაზს მიმართა: „აქ ბატონო ჩვენი კოლეგის ტრაგედიაზეა ლაპარაკი და როგორ შეგიძლიათ ამ დროს სიცილი და საუბარიო“. ეს ისე იყო ნათქვამი, რომ უფრო წერილის ავტორებს მიმართავდა, ვიდრე დარბაზში მსხდომთ. ეს კარგად მახსოვს, რადგან იმ მომენტში გული მეც გახეთქვაზე მქონდა და ეს სიტყვები ჩემთვის დიდი შვების მომტანი იყო.

***

ბატონი ევგენის ავადმყოფობის ამბავი აბასთუმნიდან დაბრუნებულმა შევიტყვე. საავადმყოფოში მის სანახავად დედაჩემი და მე მივედით. ბატონი ევგენი პალატაში მარტო დაგვხვდა. კარი ღია იყო. მომვლელი ქალი დროებით გასულიყო, ხოლო ექთანი მოპირდაპირე ოთახიდან ადევნებდა თვალს მის პალატას. ბატონ ევგენის თვალები დახუჭული ჰქონდა და ძნელი მისახვედრი იყო, ეძინა თუ არა. ჩვენ არ ვიცოდით მისი მდგომარეობის სიმძიმე და ოთახში შესვლას მოვერიდეთ, რომ არ გაგვეღვიძებინა. ჩვენთვის უჩვეულო იყო მისი ასეთ მდგომარეობაში ნახვა და ეს მისთვისაც ალბათ უხერხული იქნებოდა. იგი ხომ, როგორი სიცხეც არ უნდა ყოფილიყო, თავს

68

უფლებას არ აძლევდა საზოგადოებაში პიჯაკის გარეშე გამოჩენილიყო. ერთ-ერთი საერთაშორისო ყრილობიდან დაბრუნებული რუსი ასტრონომები, იმის საჩვენებლად, თუ როგორი სიცხის ატანა მოუხდათ, ყველას აჩვენებდნენ ფოტოსურათს, სადაც ბატონ ევგენის პიჯაკი კი არ ეცვა, არამედ უბრალოდ მოხურული ჰქონდა. ჩვენ დერეფანში ველოდებოდით ვინმეს, ვინც ავადმყოფის მდგომარეობაზე რაიმეს გვეტყოდა. უცებ შევნიშნე, შეიშმუშნა, თითქოს რაღაცის თქმა უნდოდა. ახლოს მივედი. იგი წყალს ითხოვდა, იმდენად სუსტად იყო რომ, ვერც თვალს ახელდა და არც თავის წამოწევა შეეძლო. წყალი კოვზით მივაწოდე და დალევისას რამდენიმე წვეთი ჩამოეღვარა. როცა ხელსახოცით მოვწმინდე, ძალიან შეწუხდა, ბოდიშის მოხდას შეეცადა და როცა შევეპასუხე - ქეთევანი ხართო – ხმაზე მიცნო. შემდეგ კი გასაოცარი რამ მითხრა: აქ რატომ ხართ!? წადით, დროს რატომ აცდენთ!? კატალოგი დროზე უნდა დაამთავროთ! იქნებ გამოცემა მოვასწროთო! (იმ დროს კაპტეინის არეების კატალოგის ბოლო ნაწილზე მუშაობას ვამთავრებდით). ახლაც ხშირად, როცა რაიმე საქმის გაკეთებას გადავდებ, ეს სიტყვები მახსენდება და ისევ მისი მრცხვენია.

საავადმყოფოში ბატონ ევგენის ერთი სასიამოვნო რუსი ქალბატონი უვლიდა, რომელიც მას მანამდე არც კი იცნობდა. მათი ურთიერთობა იმ რამდენიმე დღის განმავლობაში გრძელდებოდა, როცა ბატონი ევგენი მხოლოდ ცალკეული სიტყვების თქმას ახერხებდა. ასეთ მდგომარეობაშიც კი შენარჩუნებულმა ინტელიგენტობამ და სხვაზე ზრუნვის უნარმა მომვლელ ქალბატონზე წარუშლელი შთაბეჭდილება მოახდინა. დაკრძალვის დღეებში იგი ცდილობდა ყველასათვის მოეთხრო, რა გასაოცარ ადამიანთან მოუხდა ურთიერთობა. თურმე, მაშინ როცა იგი ცდილობდა დასუსტებული ავადმყოფისათვის ორიოდე კოვზი

69

საკვები მაინც მიეწოდებინა, ბატონი ევგენი პირიქით ეკითხებოდა, თვითონ თუ ჭამა და თუ დაისვენა.

*** გარდაცვალებიდან ერთი წლის შემდეგ, მის მშობლიურ

რაიონში, ხარაგაულში, საზეიმოდ აღნიშნეს ბატონი ევგენის დაბადების 95 წლის იუბილე. მაშინ ბედნიერება მქონდა მენახა მისი მშობლიური სოფელი ფარცხნალი და გასაოცარი პატარა ოდა სახლი, რომელიც დღესაც ისეთივეა, როგორიც ბატონი ევგენის ბავშვობის დროს იყო. მისი ნახვისას მივხვდი რითი იყვნენ ასეთი გამორჩეულები არჩილ და ევგენი ხარაძეები. ბატონი ევგენის აბასთუმნის ან თბილისის სახლში ვინც ყოფილა, სისადავე და უბრალოება არ უნდა გაუკვირდეს, მაგრამ ეს იმერული, ორთვალიანი, კოხტა ოდა მაინც გაოცებასა და მოწიწებას იწვევს. მასში ფაქიზი სიყვარულით არის შენახული საქვეყნოდ ცნობილი მეცნიერების ბავშვობა. სახლის მოწყობილობას XX საუკუნეში მხოლოდ გაზქურა მიმატებია, რომელიც ძველისძველი, მაგრამ კარგად მოვლილი, მაგიდის, სკივრისა და თაროების გვერდით ცოტა უხერხულადაც კი გამოიყურება. მხოლოდ აუცილებელი, უბრალო ძველი ავეჯის მიუხედავად, უცხო თვალიც კი შეამჩნევს, რომ ეს გლეხის სახლი არ ყოფილა და ამ ოჯახს ყოველთვის გააჩნდა მატერიალურზე უფრო დიდი ფასეულობები. ყველაზე მთავარი, რაც ხარაძეების ოჯახმა თავის სოფელს მისცა, ცოდნა და ცოდნის შეძენის სიყვარულია. როცა კირილე ხარაძის დიდი ოჯახი ზაფხულობით სოფელში ჩადიოდა, იქაურებისათვის წიგნები ჩაჰქონდათ და პატარა კოხტა ეზოში, სადაც დღეს აბასთუმნიდან გადარგული უზარმაზარი ნაძვებიც ხარობს, ბატონი ევგენის დები მეზობლის ბავშვებს ამეცადინებდნენ.

ბატონი ევგენი ფარცხნალს ხშირად სტუმრობდა და ამ

70

საკმაოდ დიდ სოფელში არაა ოჯახი, რომელსაც იგი არ დახმარებია სახლისთვის სამშენებლო მასალის შოვნაში, გადახურვასა თუ სხვა ყოველდღიური წვრილმანი და მსხვილმანი პრობლემების მოგვარებაში. ფარცხნალის სკოლა, რომლის აშენებაშიც ბატონ ევგენის დიდი წვლილი მიუძღვის, არჩილ და ევგენი ხარაძეების სახელს ატარებს. ამასთან დაკავშირებით იქაურებმა მოგვითხრეს, რომ, ბატონი ევგენის სიცოცხლეშივე, სურდათ სკოლისათვის მისი სახელის მინიჭება, რაზეც მისგან კატეგორიული უარი მიიღეს. ალბათ, მისთვის ასეთ შემთხვევებში ჩვეული, ცოტა გაბრაზებული ტონით ეტყოდა “არა ბატონო”-ს. ის კი უთქვამს: თქვენ, მერე, ალბათ მაინც დაარქმევთ ამ სკოლას ჩემს სახელს და გთხოვთ, მარტო ჩემი სახელი არ უწოდოთ, ორივე ძმის სახელობისა იყოსო. ნებისმიერი ფარცხნალელი სიამაყით მოგიყვებათ რამდენი მეცნიერი გამოვიდა მათი სოფლიდან: რამდენი აკადემიკოსი, რამდენი დოქტორი და რამდენი მეცნიერებათა კანდიდატი. ამაში ხარაძეების ოჯახს დიდი წვლილი მიუძღვის.

***

ადამიანისადმი გულისხმიერებისა და დიდი თავმდაბლობის მაგალითად მინდა მისი ერთი წერილი მოვიყვანო. ჭიათურის VII საშ. სკოლის მათემატიკის მასწვლებელს, გულთამზე ლომიძეს, წერილით მიუმართავს ბატონი ევგენისათვის და უთხოვია, სკოლის მათემატიკის კაბინეტისათვის მისი და ბატონი არჩილ ხარაძის სურათები გაეგზავნა. ბატონი ევგენი პასუხის დაგვიანებისათვის ბოდიშის მოხდის შემდეგ წერს: “დიდ მადლობას გიხდით სურვილისათვის, რომ მოათავსოთ ჩემი და ჩემი ძმის პორტრეტები მათემატიკის კაბინეტში, რომელსაც აწყობთ, მაგრამ, უნდა მოგახსენოთ, რომ მე მათემატიკოსი არ ვარ, ვარ ასტრონომი, და მათემატიკოსების გვერდით ჩემი პორტრეტი,

71

მგონია, უადგილო იქნება. რაც შეეხება ჩემს ძმას, არჩილ ხარაძეს, მას არ უყვარს სურათების გადაღება და მით უფრო მისი სადმე გაგზავნა, ვერ დავარწმუნე, გადმოეცა ჩემთვის სურათი, თუმცა ძალიან კარგად და თანაგრძნობით შეხვდა თქვენს წამოწყებას მოაწყოთ მათემატიკის კაბინეტი.

ახლა კი გაცნობებთ, რომ ცალკე ამანათის სახით გიგზავნით ასტრონომიულ კალენდარს 1976 წლისათვის, წიგნაკს ჩვენი ობსერვატორიის აღწერით (რუსულ ენაზე, ქართული ჯერ არ გვაქვს), გ.კვირკველიას წიგნაკს მზის დაბნელებაზე (29 აპრილს საინტერესო ნაწილობრივი დაბნელება მოხდება მზისა, კარგი იქნება, თუ მოსწავლეები დააკვირდებიან. ვინ ასწავლის ასტრონომიას?) და გარდა ამისა ჩემი “ასტრონომიული საფუძვლების” ორტომეულს. ყველაფერი ეს გამოადგებათ ასტრონომიის მასწავლებელს და მე-10 კლასელებს, რომლებიც ასტრონომიის საგანს გადიან სასწავლო გეგმით.

`გითვლით სალამს და გულით გისურვებთ წარმატებას და ნაყოფიერებას მასწავლებლის დიად შრომაში და სხვა ყოველივე კეთილს”.

ეს წერილი თითქმის სრულად იმიტომ მოვიყვანე, რომ მასში კარგად ჩანს, მოუცლელობის მიუხედავად რა ყურადღებით ეპყრობოდა იგი ყველა ადამიანს და მით უმეტეს მაშინ, როცა საქმე ახალგაზრდების სწავლების პროცესს შეეხებოდა.

მოგვიანებით, მალევე, მან ის შეპირებული ცნობილი სურათიც გააგზავნა, რომელზეც არჩილ ხარაძე, გიორგი ნიკოლაძე, ნიკო მუსხელიშვილი და ანდრია რაზმაძეა გადაღებული და ამ სურათს თან ახლდა ფურცელზე მისივე ხელით გადატანილი კონტურული გამოსახულება, ქვეშ მიწერილი სახელებითა და გვარებით, რათა ახალგაზრდა მასწავლებლისათვის საქმე გაეადვილებინა.

72

საერთოდ, ცნობილი ფაქტია, რომ ბატონი ევგენი სისტემატურად ეხმარებოდა არაერთ სკოლას, არა მარტო ასტრონომიის სწავლებაში, არამედ ყველა საჭირბოროტო საქმის მოგვარებაში.

*** მას არ უყვარდა იუბილეების გადახდა. ყოველთვის

ცდილობდა თავიდან აეცილებინა მის შესახებ რაიმე საქებარი სიტყვების მოსმენა. თუ ობსერვატორიაზე რამეს წერდა, თავის თავს არსად ახსენებდა და თუკი რომელიმე თანამშრომელი მისი დამსახურებების შესახებ რაიმეს გამოაქვეყნებდა, საყვედურობდა. მახსოვს ევგენი ხარაძის 70 წლის იუბილეზე ობსერვატორიაში თანამშრომლებმა სუფრა გავშალეთ და მას მხოლოდ ბოლო მომენტში, სამეცნიერო საბჭოს, თუ სემინარის შემდეგ, ვთხოვეთ მოსულიყო. თავიდან გაგვიწყრა, მაგრამ ხათრი ვეღარ გაგვიტეხა და როგორც თვითონ თქვა, „ცოტა ხნით“ წამოვიდა. იუბილეზე თბილისის ლაბორატორიის თანამშრომლებიც იყვნენ ჩამოსულები. ძალინ სასიამოვნო საღამო გამოვიდა და ბატონი ევგენიც საკმაოდ დიდხანს დარჩა.

90 წლის იუბილეს გადახდა მეცნიერებათა აკადემიამ გადაწყვიტა. ბატონმა ევგენიმ უარი განაცხადა და თან ითხოვა, რომ თუ რაიმე თანხის დახარჯვას აპირებდნენ მისი იუბილესთვის, მისთვის მიეცათ, რათა ობსერვატორიისათვის მოეხმარებინა. იმ თანხით ობსერვატორიის „ბიულეტენებიც“ გამოსცა და ბევრი სხვა აუცილებელი რამეც გააკეთა. განსაკუთრებით მინდა აღვნიშნო მის მიერ წმინდა სამების საკათედრო ტაძრის მშენებლობისათვის გადარიცხული საკმაოდ დიდი თანხა. მახსოვს ერთ-ერთ სხდომაზე თქვა, რომ ალბათ ჩვენს თანამშრომლებს, ობსერვატორიის შეჭირვებული მატერიალური მდგომარეობის გამო, საშუალება არა აქვთ ამ დიდ საქმეში წვლილი შეიტანონ, მაგრამ ეს თანხა

73

ობსერვატორიის სახელით გადაირიცხა და შეგიძლიათ ჩათვალოთ, რომ მშენებლობაში თქვენი წვლილიცააო. ღმერთმა შეუწიროს მის ნათელ სულს ეს შესაწირი და ჩვენს სულებზე ზრუნვის სურვილი.

ახლა, როცა მას არ შეუძლია აგვიკრძალოს თავისი იუბილეს მოწყობა, მის დამსახურებებზე საუბარი და, თუნდაც, უბრალოდ, მადლობის გადახდა, ჩვენ თითქმის ვერაფრის გაკეთება ვერ მოვახერხეთ. ალბათ იმიტომაც, რომ შეჩვეულები ვიყავით: ყველაფერს ორგანიზებას ბატონი ევგენი უკეთებდა.

გულსატკენია, რომ ბატონი ევგენის 100 წლის იუბილე დაემთხვა იმ დროს, როცა ბევრი საკუთარ თავს “მოღვაწეს” უწოდებს და უმრავლესობას ჭეშმარიტი ღვაწლის დაფასება კი არა, დანახვაც კი არ აინტერესებს, როცა ახალი დროის „მოღვაწეები“ ჭეშმარიტ ღვაწლს დაუფარავი სიამოვნებით ანადგურებენ, რათა მომავალმა თაობებმა ამ სიტყვის ნამდვილი შინაარსი დაივიწყონ და მოღვაწეობა მხოლოდ ქონების მოხვეჭა ეგონოთ.

მკვლევარი

ქეთევან ჩარგეიშვილი

batoni evgeni, me da Cemi qaTmebi

evgeni xaraZe sayovelTaod cnobili mecnieri da

mecnierebis didi organizatori gaxldaT. misi daarsebulia abasTumnis astrofizikuri observatoria, romlis TanamSromlebmac saxeli gaiTqves ciur sxeulebze dakvirvebis maRali kulturiT. es batoni evgenis damsaxurebaa.igi

74

gansakuTrebul yuradRebas aqcevda Tanamedrove uzustesi aparaturiT teleskopebis aRWurvisa da axali teqnikis danergvis saqmes.

amasTan dakavSirebiT magondeba aseTi SemTxveva. observatoriaSi rom daviwye muSaoba, rogorc ganaTlebiT radiofizikoss, damevala samzeo radio - teleskopiT mzis radio gamosxivebaze regularuli dakvirvebebis warmoeba.ramdenime wlis Semdeg davrwmundi, rom im droisaTvis es teleskopi ukve moZvelebuli iyo fizikuradac da moraluradac, magram saTanado zomebis miRebis Semdeg SeiZleboda misi mgrZnobiarobis gazrda, anu Tu SeiZleba ase iTqvas „gaTanamedroveba“.

gadavwyvite amis Sesaxeb saTanado moxsenebiTi baraTiT mimemarTa batoni evgenisaTvis.Cems wardginebaSi dawvrilebiT aRvwere arsebuli mdgomareoba. iqve mivuTiTe, Tu risi gakeTeba iyo saWiro mzis radioteleskopis „gaaxalgazrdavebisaTvis“. Cemda sasiamovnod batonma evgenim gansakuTrebuli yuradReba miaqcia am saqmes. man gasca saTanado gankarguleba saWiro saTadarigo nawilebis SesaZenad. am nawilebis observatoriaSi miRebis Semdeg, SesaZlebeli gaxda umokles droSi Catarebuliyo samzeo radioteleskopis modernizacia.

batoni evgeni did yuradRebas aqcevda observatoriis TanamSromelTa yofacxovrebiTi pirobebis mogvarebas. maxsovs, erT zafxuls Takara mze wvavda yvelafers. me sofelSi xexilis baRi mqonda, sarwyavi arxi moSlili iyo, ver vrwyavdi da xexils gaxmoba emuqreboda. didi fiqris Semdeg, gadavwyvite batoni evgenisaTvis meTxova daxmareba. man gulTan axlos miitana Cemi Txovna, observatoriis saxanZro tumbo maTxova, misi specialistic gamomayola, baRi „gemrielad“ movrwyeT da xexilic gaxmobas gadaurCa.

axla minda giamboT baton e.xaraZesa da Cems Soris

75

momxdar „konfliqtze“. batoni evgeni gansakuTrebul yuradRebas aqcevda observatoriis SenobebSi da teritoriaze sisufTavis dacvas. amitom, mkacrad iyo SezRuduli yanobilis mTaze Sinauri cxovelebis (gansakuTrebiT Rorebis!) Senaxva da movla-patronoba. mxolod qaTmebis yola SeiZleboda mofarebul adgilebSi, maTTvis agebul „koxta“ saqaTmeebSi. ezoSi ki qaTmebis gaSveba sastikad ikrZaleboda. am saqmes igi piradad akontrolebda da saqaTmeebis garegnul iersac yuradRebas aqcevda.

hoda, erTxel, Cveulebrivi Semovla-Semowmebisas, baton evgenis Cveni saxlis ezoSi SeumCnevia Tavisuflad moseirne qaTmebi. maTi kuTvnilebis dadgenac ar gasWirvebia: ukiTxavs visiao? upasuxebiaT - SoTasio! maqandaraSvilisao ? - gakvirvebiT CaekiTxa Turme. dasturi rom miuRia, araferi uTqvams, Tavi gadauqn-gadmouqnevia da Cqari nabijiT wasula Tavisi kabinetisaken. male kancelariidan damirekes (samuSaoze viyavi) batoni evgeni gibarebs TavisTano. vifiqre, raime samsaxurebriv sakiTxze meZaxis-meTqi. ra momafiqrebda saqme Tu ,,qaTmebis problemas“ exeboda. Sevedi Tu ara masTan, erTmaneTs rom mivesalmeT, yovelgvari Sesavlis gareSe miTxra: „SoTa, me SenTan Zalian mkacrad dalaparakebas vapirebdi, magram sircxvili ar aris gana Cven qaTmebis gamo waviCxuboT“- o? roca Semdgomi saubridan CemTvis naTeli gaxda,Tu ratom iyo ase aRelvebuli, me bodiSi movuxade,vuTxari,rom etyoba inJiner-mSeneblad ar vvargivar, cudi saqaTme amigia, amiT qaTmebma isargebles da gamomZvralan-meTqi. piroba miveci, rom msgavsi ram aRar ganmeordeboda. man gaiRima da Cveni „konfliqtic“ amiT amoiwura.

რადიოფიზიკოსი - mkvlevari

შოთა მაქანდარაშვილi

76

uaRresad yuradRebiani da

yvelaze mzrunveli

im uamravi keTilSobiluri Tvisebebidan, rac baton evgenis hqonda momadleბuli, Cemi azriT , pirveli is gaxldaT, rom igi uaRresad yuradRebiani da yvelaზე mzrunveli pirovneba iyo. მaxsovs, istoriis instituts Cems saStato erTeulze raRac problemebi Seeqmna. mivedi masTan, yuradRebiT momismina da Cemi gancxadeba daitova. sul ramdenime dReSi Cemi Txovna Seasrula, ris gamoc mTeli cxovreba madlobeli var misi, Cemdami gamoCenili didi yuradRebisa da samarTliani gadawyvetilebis gamo. batoni evgeni yvelas uwyobda xels, rom cxovrebiseuli mZimed mosagvarebeli problemebi Seemsubuqebina. amis araerTi magaliTi vici. gansakuTrebiT samcxe-javaxeTis kuTxes aqcevda did yuradRebas. CvenTvis didi zeimi iyo CvenTan (axalcixeSi) misi monawileoba samecniero sesiebsa Tu konferenciebSi.

profesori თინა იველაშვილი

sasiqadulo mamuliSvili

baton evgenisTan yoveli Sexvedra, es iqneboda samecniero konferenciaze Tu sxvagan, didad gvxiblavda da raRac saocar Zalas gvaZlevda. observatoriaSi xSirad vawyobdiT saubrebs istoriis sxvadasxva Temebze (me axla mikvirs, rogor vaxerxebdiT da vbedavdiT). erTxel batonma evgenim Caize migvipatiJa da

77

gaimarTa gulTbili saubari, romlis drosac Tqva: ”lafaCma lamis istoriკosebad gadagvaqcia mTeli observatoria”-o. bevri lamazi mogoneba gvakavSirebs baton evgenisTan, am didebul da sasiqadulo mamuliSvilTan.

axalcixis muzeumis direqtori

ციური ლაფაჩი

varskvlavebTan saubari mxolod

rCeulTa xvedria

me istorikosi var da vici, rom uZvelesi droidan moyolebuli , varskvlavebs mxolod rCeulebi swavlobdnen. batoni evgeni rCeuli iyo,amitom mTeli sicocxle cis kabadons akvirdeboda.am sasiqadulo mecnierTan dakavSirebuli ori aseTi mogoneba maqvs. pirveli -1980 wlis dekembris bolo dReebia, 29 Tu 30. batoni evgeni saqarTvelos mecnierebaTa akademiis prezidentia, me istoriis institutSi erT-erTi ganyofilebis gamge viyavi. mivedi masTan, man Cveulebrivi TavazianobiT mimiRo da SemekiTxa, raze SewuxebulxarTo? vupasuxe, rom ”saaxalwlo saCuqris” misaRebad mivedi . ra saCuqari gnebavTo, mommarTa. vuambe, rom istoriis institutSi daZabuli mdgomareoba Seiqmna da am situaciis gansamuxtavad viTxovdi erTi saStato erTeulis gamoyofas. Tan saTanado dasabuTebac gadaveci. radgan Txovna daitova, me Zalian karg gunebaze davdeqi. gamocilebisas miTxra - saaxalwlo saCuqari iqneba,

78

magram Tqven weli ar dagikonkretebiaTo. aman ki, cota ar iyos, xasiaTi Semicvala, magram 8 ianvars Cemi Txovna Seasrula, riTac Zalian nasiamovnebi davrCi.

meore - ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis axalcixis filialSi direqtorma merab beriZem daamkvidra tradicia, rom yoveli wlis 10-11 ianvars axalcixeSi imarTeboda respublikuri samecniero konferencia. am konferenciebSi yovelTvis aqtiur monawileobas (miuxedavad misi ukve soliduri asakisa) Rebulobda batoni evgeni.

2000 wlis morig konferenciaze prezidiumSi batoni evgenis gverdiT aRmovCndi (es CemTvis udidesi pativi iyo).man SesaniSnavi moxseneba waikiTxa astronomiis warsulisa da misi momavlis Sesaxeb.darbazSi cioda.mas win edga, rogorc me megona, borjomis wyliT savse boTli. Cemi moxsenebis win vTxove, Tu SeiZleba cota borjoms gadmovasxam-meTqi. man mipasuxa, rogor ar SeiZleba, magram icodeT boTlSi borjomis wyali ki ara, arayiao. me cxadia uari vuTxari.

roca TbilisSi vbrundebodiT , gzaSi cota Secivda da gzispira jixuridan cxeli Cai davalevineT.meore dRes davureke da movikiTxe. mipasuxa kargad varo da daayola -„me im siTxem gadamarCina Tqven rom borjomi gegonaTo“.

batoni evgenis am qveynidan wasvla CemSi ukanaskneli mohikanis asociacias iwvevs: aseTi adamianebi samwuxarod aRar arian. აxalgazrdobam კი Zalian cota icis aseTi bumberazi winaprebis Sesaxeb.

profesori ნანა ხაზარაძე

79

yvelaze didi pirovneba, romelic

xaragaulis miwaze Sobila minda gavixseno yvelaze didi adamiani, romelic ki odesme Sobila xaragaulis madlian miwaze - batoni evgeni xaraZe. erTi SexedviT TiTqos arafriTaa gamorCeuli bevri sxva qarTuli sofლisagan sofeli farcxnali-ulamazesi ezoebi, cad aziduli aswlovani xeebi da qarTuli siwminde - giorgis madliT შემკული eklesia. sakvirvelia, rom aq sul 400 komlamde mosaxlea, magram sazogadoebas am sofelma misca 5 akademikosi da 40-mde profesori. es, me mgoni, saqarTveloSi erTaderTi sofelia, romlis miwaze aRzrdilma adamianebma yvelaze didi brwyinvaleba Semates ჩვენს სამშობლოს. maT Soris gamorCeuli gaxlavT batoni evgeni xaraZe. aq ar dabadebula, magram Tavisi bavSvobis Segnebuli wlebi sofel farcxnalSi gaatara batonma evgenim. minda mcire monakveTi gavixseno misi mogonebidan - “saRamos Sebindebis Jams me da Cemi ufrosi Zma arCili - saxlis saxuravze gulaRma vwvebodiT da vakvirdebodiT varskvlavebiT moWedil cas”. etyoba maSin gaitaca igi qarTuli zecis idumalebam. batoni evgeni, camde amaRlebuli kaci, raRac saocrad mokrZalebuli adamiani gaxldaT. მinda moviyvano erTi aseTi magaliTi, romelsac dRemde ixseneben Tanasofლeლebi. xSirad batoni evgeni xaragaulis rkinigzis sadguridan msubuqi zurgCanTiT miuyveboda xolme sofel farcxnalisaken mimaval bilikebs da arასოდეს Tanxmdeboda წამოწეული mZRolebis Txovnas, samsaxuri gaewiaT misTvis. ai ras ambobda batoni evgeni: ,,ფarcxnalisa da xaragaulis miwa iyo is udიdesi miwa, romelic me Zalas maZlevda, man momiyvana am qveyanaze, momiyvana mecnierebaSi, momiyvana yvelgan, sadac ki fexi davdgi da aq modebuli talaxi,

80

romelic Cemi Sarvlis totebs edeboda, yvelaze wminda talaxia, romelic ki odesme Sarvlis totebs mosdebia”-o. batoni evgeni, rogorc wesi, agvistos bolos an seqtembris dasawyisSi Camodioda xolme sofelSi. me xSirad mიvdiodi mis mosanaxuleblad. boლos rom movinaxule 92 wlis brZandeboda. Cemi manqanis mZRols moerida da ar Semovida binaSi. es rom gaigo, batonma evgenim TviTon aiRo magididan sxvadasxva sanovage, xelsaxocze daiwyo, sveneb-svenebiT gadaiara mTeli ezo da WiSkarTan miarTva mZRols. aseTi ramis gakeTeba mxoლod baton evgenis SeeZlo. me pativi mqonda masTan gamosaTxovari sityva meTqva didუbis mweralTa da sazogado moRvaweTa panTeonSi. vTqvi, rom Cven, xaragaulelebi, viyaviT WirisuflოbiTac ki bednierebi (WirisuflebiT gaamayebuli). Cven WeSmaritad amayebi varT imis gamo, rom Cven gvyavda batoni evgeni xaraZe. Cemi es mogoneba minda dაvasrulo batoni evgenis Tanasoflelis, udidesi qarTvelis rezo TabukaSvilis sityvebiT: ”naTelSi iyav marad saqarTvelos dido moamage da Wirisufalo” (es sityvebi warmoTqmulia aseve erT-erTi didi qarTvelis, m. TamaraSvilis, samSobloSi gadmosvenebis dros).

ხარაგაულის რაიონის მკვიდრი სოფელ ფარცხნალიდან

იზა ვეფხვაძე

81

saocari adamiani

Cemi meuRle astronomi-eqsperimentatoria, me TviTon ki

qimikosi gaxlavarT. am, rasakvirvelia, Cveulebrivma garemoebam Cven Tavis droze didi safiqrali gagviCina. astronomiis kursdamTavrebuli Cemi meuRle batonma evgenim abasTumnis astrofizikur observatoriaSi miiwvia samuSaod. rogor unda movqceuliyaviT? an Cveni ojaxi, ori mcirewlovani bavSvis CaTvliT, unda gamgzavrebuliyo im droisaTvis TiTqmis sruliad mouwyobel yanoბilis mTaze, an Cems meuRles profesia unda Seecvala da sxva samsaxuri moeZebna. me meuRlisTvis micemuli piroba ar damirRvevia da mtkiced davuWire mxari pirvel variants, Tumca orives Zalian gvawuxebda samuSaoze Cemi mowyobis sakiTxi. TbilisSi Cemi profesiiT vmuSaobdi da kmayofilic viyavi. observatoriaSi, astronomTa Soris, ra samuSao SeiZleboda moZebniliyo CemTvis?

ai, ukve obsevatoriaSi varT mTeli ojaxi. me batonma evgenim mimiwvia sasaubrod TavisTan, upretenzio kabinetSi. pirvelad vxvdebodi mas pirispir. Zalian vRelavdi, magram saubris dawyebisTanave, misi mSvidi xma rom Semomesma, mec swrafad davmSviddi. saubari observatoriaSi Cems momaval muSaobas exeboda. batonma evgenim icoda, rom qimikosi viyavi da etyoba, nafiqralic hqonda, Tu rogor SeiZლeboda Cemi profesiis mqone adamianis gamoyeneba astronomiul dawesebulebaSi. me gancvifrebuli daვrCi misi SorsmWvretelobiT. mirCia gavcnobodi samecniero fotografiis saxelmZRvaneლoebs. saWiro literaturac damisaxela da saTanado ganyofilebaSic gamagzavna miTiTebiT: gaeცnoT CemTvis observatoriaSi warmoebuli astrofotografiuli samuSaoebi.

me gulmodgined Sevudeqi miTiTebuli sakiTxebis gacnobas. qimikosis TvaliT danaxulma samyarom CemSi didi interesi

82

gamoiwvia. Tqven warmoidgineT, Ramis cis dakvirvebac daviwye teleskopiT da ramdenime mecnieruli Sromac gamovaqveyne varskvlavTa astrofotometriis dargSi. magram mTavari mainc is iyo, rom SemdgomSi, Cems SesaZleblobebSi rom darwmunda, batonma evgenim observatoriaSi Seqmna samecniero fotografiisa da eლეqtrografiis seqtori, romlis xelmZRvaneloba me damakisra. misive daxmarebiT es struqturuli danayofi im droisaTvis arsebuli saukeTeso aparaturiT aRiWurva. Cveni seqtoris muSakebi did daxmarebas uwevdnen observatoriis TanamSromlebs ciur sxeuლebze dakvirvebiT miRebuli masalis mecnierulad damuSavebisa da gamoqveynebis saqmeSi.

Cveni saqmianoba saTanadod dafasda astronomiul wreebSi. moskovSi gamocemul erT-erT monografiaSi abasTumnis observatoria am dargSi mowinave dawesebuლebad iyo aRiarebuli da rCeva eZleoda maSindeli sabWoTa kavSiris sxva astronomiul dawesebulebebs, miebaZaT CvenTvis. cxadia, Cveni aseTi aRiareba pirvel rigSi batoni evgenis damsaxureba iyo. mraval dadebiT TvisebasTan erTad baton evgenis gaaCnda adamianTa SesaZlebლobebis ამოცნობისა da maTi gamoyenebis ubაdlo niWi. igi Tavis irgvliv ver iTmenda dausaqmebel adაmianebs. Tu aseTebs SeniSnavda, maT iseT, saerTo saqmisaTvis sasargeblo samuSaos gamouZebnida, sxva rom ver moifiqrebda.

erTi sityviT, batoni evgeni saocrad gamWriaxi adamiani gaxldaT!

ქიმიკოსი დარეჯან ჭიპაშვილი

83

Zia geno me, ukve sami wlis asakidan, mkafiod maxsovs batoni evgeni. mSoblebi xSirad gvaxsenebdnen, rom diliT adre unda avmdgariyaviT, raTa Cven sabavSvo baRSi, maT ki samsaxurSi ar dagvianebodaT, Torem Zia geno gvisayvedurebda. sxvaTa Soris, Zalian xSirad erTmaneTTan saubarSi, Cveni mSoblebic “Zia genoTi” moixseniebdnen xolme baton evgenიs.

zamTarSi, buldozerze gamobmul, xisgan damzadebul, Tovlis sawmendze gviyvarda Seskupeba. zogjer Zia genoc

suraTze - batoni evgeni observatoriis TanamSromlebis SvilebTan erTad yanobilis mTaze

(varaudiT 1955 w.). wina rigSi (marcxnidan): Temo toronjaZe, cici CxaiZe,

darejan qumsiSvili. meore rigSi (marcxnidan): leo WiWinaZe, Temur

jafiaSvili, daTo CerqeziSvili.

84

mogvijdeboda xolme gverdiT da aTas rameze gvesaubreboda. qalbatono marine ra wigns kiTxulobT axla? batono levan, Tqven? Cems Zmas, romelic danarCen bavSvebze sami wliT ufrosi iyo, SedarebiT seriozul kiTxvebs aZlevda: romel teleskops icnobda, cis romeli obieqti hqonda nanaxi teleskopiT, moswonda Tu ara astronomia, romeli profesiis arCeva surda da sxva. bavSvebs Zalian didi ridi gvqonda batoni evgenisa, Tumca ar maxsovs misgan miRebuli raime sayveduri, radgan observatoriaSi misi yofnisas Cven sanimuSod viqceodiT, aლbaT mSobლebis mecadineobiTa da Cveni sakuTari mondomebis gamoc. yvelTvis, rodesac batoni evgeni გzad Semogvxvdeboda, saucxoo kanfetebs gvirigebda xolme. aqve maxsendeba, rom observatoriis meჭiSkre grigol ambarcumiani (,,grigol papa”), albaT batoni evgenis mibaZviT, xSirad gvasaCuqrebda ferad-feradi ,,baliSa” kanfetebiT. Cven es sasusnavic Zalian mogvwonda. gansakuTrebul yuradRეbas batoni evgeni sisufTaves aqcevda. erTxel, kargad maxsovs, misi danaxvisas, rogor saswrafod daagdo Zirs anTebuli sigareti erT-erTma ymawvilma. baton evgenis misTvis araferi uTqvams, magram TviTon aiRo gadagdebuli namwvi xeljoxis wvetiT da Cven Tvalwin nagvis urnaSi Caagdo. ratom vaqcev am TiTqos wvrilmanebs aseთ did yuradRebas? albaT, imitom, rom im periodSi yanobilis mTaze aRzrdili arcerTi ymawvili ar moxvedrila samarTaldamcav dawesebulebaSi da yvela maTganma airCia sxvadasxva, magram patiosani gza am cxovrebaSi.

პეdagogi მარინე ჯაფიაშვილი

85

saqveynod cnobili mecnieri

aRmosavluri andaza -,,didi adamianebi modian, magram ar

midian’’- swored batoni evgenis sadar adamianebzea naTqvami. man xom mTeli cxovreba saqveyno saqmes Sealia. me wilad mxvda bedniereba sami aTeuli wlis ganmavlobaSi mqonoda farTo urTierToba baton evgenisTan. cxadia, mosagonaric uamravi maqvs. ai zogierTi maTgani:

* * * 1995-2001 wlebSi batoni evgeni da me viyaviT ivane

javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis didi samecniero sabWos wevrebi. sabWo, daaxloebiT, TveSi erTxel ikribeboda. wesad mqonda, roca TbilisSi viyavi, didi sabWos sxdomis wina dRes davurekavdi xolme baton evgenis da Cems manqanas vTavazobdi sabWos sxdomaze wasasvlelad. zogjer igi Tavisi manqaniT mohyavda mZRols. erTxel, swored aseTi SemTxveva moxda.man miTxra rom, Tavisi manqaniT movidoda. meore dRes, sabWos dawyebis win, universitetis SesasvlelTan davelode batoni evgenis mosvlas. igi sxdomis dawyebamde 5-10 wuTiT adre gamoCndeboda xolme, magram am dRes ase ar moxda: samecniero sabWos sxdoma daiwyo, batoni evgeni ki ar Canda.gadavwyvite davswrebodi sxdomas da Semdeg gamerkvia, Tu ra moxda. marTlac, sxdomis dasrulebisTanave vestumre binaze. man daminaxa Tu ara, miTxra, rom mZRolma sul ramdenime wuTiT daigviana mosvla da ver miveci Tavs ufleba me sabWos sxdomaze damegvianao. es maSin, rodesac am sxdomaze masze xandazmuli da damsaxurebuli pirovneba im dRes aravin yofila. amasTanave, niSandoblivia, rom samecniero sabWos Tavmjdomare, imJamindeli reqtori, akademikosi roin metreveli, batoni evgenis reqtorobis droindeli studenti gaxlavT.

* * *

86

baton evgenis bevrjer Sevswrebivar maRaziebSi wignebis SeZenisas. erTi da igive dasaxelebis wigns igi yovelTvis wyvilad, or cals yidulobda . me vTvlidi, rom erTi saxlisaTvis undoda - meore observatoriisaTvis, magram roca observatoriaSi Cavdiodi , orive wigni mxvdeboda biblioTekaSi. es kidev erTxel marwmunebda, rom observatoria misTvis mSobliuri saxli iyo.

* * * axalcixeSi gasuli saukunis 90-ian wlebSi, roca

respublikaSi gansakuTrebiT mZime ekonomikuri pirobebi iyo, adgilobrivma xelisuflebam Tbilisis universitetis axalcixis filialis profesor-maswavleblebisaTvis gadmogvca, droebiT sargeblobaSi, miwis nakveTi. iq gavicani erTi asakovani kaci, qvis mTleli, romelsac adre observatoriis teleskopebis SenobaTa samuSaoebis SesrulebaSi miuRia monawileoba. man miambo, rom evgeni xaraZe sakmaod karg gasamrjelos gvixdida samuSaos SesrulebisTviso. miuxedavad amisa, Turme, roca batoni evgeni Tbilisidan Camodioda, sakuTari jibidanac umatebda fuls muSebs da eubneboda - „gulianad imuSaveT“- o.

* * * batoni evgeni did yuradRebas aqcevda qarTuli enis

siwmindes. magondeba erTi aseTi SemTxveva. astronomiis kaTedraze muSaobda docenti galaqtion qevaniSvili. erTxel, adreul periodSi, roca igi, jer kidev, kaTedris laborantis funqciebs asrulebda, moiwadina universitetis sawyobidan astronomiis kaTedris saWiroebisaTvis, gamoewera ucxouri warmoSobis saxelis mqone sameurneo masala diqti, magram ivarauda, rom Tu moTxovnis furcelze „diqts“ dawerda , batoni evgeni, rogorc kaTedris gamge, xels ar mouwerda, amitom batonma galaqtionma leqsikonSi moiZia „diqtis“

87

qarTuli Sesatyvisi - ,,firficari“, da es sityva ixmara gancxadebaSi. batonma evgenim galaqtions Seuqo qarTuli da uyoymanod mouwera xeli. magram axla problema Seeqmna sawyobis gamgesTan, romelmac auxsna,rom aseTi dasaxelebis mqone saqoneli ,,firficari~ arc adre da arc axla sawyobSi ar miuRiaT. maSin galaqtionma miuTiTa adgili, sadac firficrebi ewyo, sawyobis gamgem usayvedura: Tu es saqoneli gindodaT ratom ar dawereT diqtio da moiTxova leqsikoni, raTa Seemowmebina ,,diqtis~ qarTuli Sesatyvisi marTla iyo Tu ara `firficari~.

docenti galaqtion qevaniSvili raWveli kaci gaxldaT. sanam igi sawyobis gamges leqsikons miutanda, manamde sawyobidan aseTi dasaxelebis saqoneli gaitanes sxvebma, maT visac moTxovnis furcelSi ,,diqti~ eweraT. ase, rom, astronomiis kaTedra imxanad darCa firficris gareSe, magram ar uRalata qarTuli enis siwmindes!.

* * * gasuli saukunis oTxmocdaaTian wlebSi, roca respublikaSi

mdgomareoba ekonomikuri kuTxiT damZimda, batonma evgenim sazRvargareTuli stipendiis (imxanad mxolod akademikosebi e.xaraZe da g. ciciSvili iRebdnen aseT stipendias) didi nawili ramdenjerme gaunawila astronomiis kaTedris wevrebs. me piradad naCuqari TanxiT SeviZine taxti, romelic CemTvis ojaxur relikvias warmoadgens.

profesori რევაზ ჭიღლაძe

88

Cemi ufrosi megobari

baton evgenis 55 weli vicnobdi . 1946 wels gavicani,

rogorc universitetis studentma. misma brwyinvale leqciebma ise momxibla, rom sabolood gadavwyvite astronomi gamovsuliyavi. SemdgomSi Cveni urTierToba sul ufro da ufro Rrmavdeboda da mtkicdeboda, bolos ki megobrobaSi gadaizarda. qvemoT mogiTxrobT, Tu rogor gavxdi batoni evgenis, rogorc abasTumnis astrofizikuri observatoriis direqtoris moadgile samecniero dargSi.

aspiranturis kursi batoni evgenis xelmZRvanelobiT gaviare. 1955 wels davicavi sakandidato disertacia. 1956 wels damamtkices mzisa da mTvare – planetebis gamokvlevaTa ganyofilebis gamged. 1957 wels batonma evgenim SemomTavaza SeTavsebiT, droebiT, damekavebina observatoriisaTvis axlad gamoyofili saStato Tanamdeboba direqtoris moadgilisa samecniero nawilSi. me, sruliad gulwrfelad, vupasuxe ar gamogadgebiT – meTqi. vsinjoTo, miTxra.

erTi wlis Semdeg davwere gancxadeba, romelSic vTxovdi baton evgenis gaveTavisuflebine direqtoris moadgileobidan (es gancxadeba, saTanado rezoluciiT, arqivSi inaxeba). saqme isaa, rom, jer erTi, me iseTi naturis kaci var, namdvilad ar mxiblavda administraciul Tanamdebobaze muSaoba. meorec, gulaxdilad vambob, batoni evgenis didi talanti da uzarmazari energia, misi mravalmxrivi ganswavluloba da uzado inteligentoba, Tu SeiZleba ase iTqvas, daTrgunvis magvar grZnobas iwvevda CemSi. sul meCveneboda, rom me saTanadod ver vasrulebdi Cems movaleobas. ase iyo Tu ise, batonma evgenim daakmayofila Cemi gancxadeba, Tumca, ratomRac, iqve miTxra, icodeT es Cemi saboloo gadawyvetileba ar ariso.

1959 wlis maisi iyo. observatoriaSi var, mTa yanobilze.

89

batoni evgeni Camovida Tbilisidan. male mixmo Tavis kabinetSi. xanmokle saubris Semdeg Sematyobina, rom igi Tbilisis saxelmwifo universitetis reqtorad daniSnes. me gulTbilad mivuloce. gagexardaTo? – mkiTxa. namdvilad gasaxareli da didad sapatioa aseTi dawesebulebis xelmZRvanelad daniSvna, magram observatorias uTqvenod ra eSveleba – meTqi. arao, miTxra, reqtorad SeTavsebiT viqnebi, Tqven ki Cems moadgiled dagniSnes observatoriaSio. es CemTvis metad moulodneli ambavi iyo da gakvirvebuლma vkiTxe, Tqven xom icodiT, rom me direqtoris moadgileoba ar mindoda, ratom moxda ase – meTqi? Tqven ggoniaT me mindoda reqtorobao? – mipasuxa. cekas mdivanma vasil mJavanaZem mimiwvia TavisTan, saaT – naxevari mesaubra da mTxova davTanxmebuliyavi mis winadadebas: aseTi azria cekasa da mTavrobaSi, unda dagvexmaroT droebiT, erTi – ori wliTo. ras vizamdi, xom ar avdgebodi da kars mivujaxunebdio. erTaderTi, rasac CaveWide, is iyo, rom Cemi specialoba astronomiaa da observatoriis datoveba ar SemiZlia – meTqi. arao, miTxra, Cven SeTavsebiT muSaobas gTxovT, oRond dagvTanxmdiT da observatoriaSi visac Tqven daasaxelebT imas daginiSnavT moadgiledo. me Tqveni gvari davusaxele. აxla, me Tu ar meTanxmebiT, wabrZandiT TbilisSi da daarwmuneT mჟavanaZe Tqveni Sexedulebis sisworeSio.

ra unda meqna? iq, sadac batonma evgenimac ki ver SeZlo Tavisi Sexedulebis dacva, me ras movaxerxebdi? bolos, gaoგneba rom Sematyo, batonma evgenim damiyvava da miTxra: ra vqnaT, viqtor, Cvens beds unda davemorCiloT, es ori weli male gaivlis da Cvenc Zvel mdgomareobas davubrundebiTo.

me am ori wlis ganmavlobaSi Zalian gamiZnelda muSaoba, magram Tavs ar vzogavdi da vcdilobdi Cemi movaleoba keTilsindisierაd Semesrulebina. daTqmuli vadis Semdeg kvlav davwere gancxadeba moadgileobidan ganTavisuflebis

90

TxovniT da baton evgenis gadaveci. მan gancxadeba waikiTxa, gakeca, wვrilad daxia da iqve sanagve kalaTaSi Cayara. mere momibrunda da RimiliT miTxra: amaze amboben, gancxadeba Tavze gadaaxiao! me saxtad davrCi, aRar vicodi ra meqna. bolos TviTonve gamomiyvana mdgomareobidan. miTxra, mec Sevaxsene cekas da mTavrobas mocemuli piroba, magram gvTxoves cota xans kidev imuSaveTo.

es “cota xani” TiTqmis Svid weliwads gagrZelda. batoni evgeni, misTvis damaxasiaTebeli didi pasuxismgeblobiT, gulmodginebiT da titanuri energiიs daxarjviT, asrulebda universitetis reqtorisa da observatoriis direqtoris movaleobebs. swored amitom iTvleba igi erT – erT saukeTeso reqtorad universitetis istoriaSi.

sxvaTa Soris, roca, bolos da bolos, batoni evgeni gaTavisuflda reqtorobidan, me mas mivuloce da vuTxari, Zalian gamexarda, rom Tqven aseTi mZime tvirTi moiSoreT – meTqi. man ki, iciT ra miTxra? – universitetSic arian TanamSromlebi, romelTac agreTve gaexardaT Cemi iqidan wamosvla, magram es rom asე ar iyos me iq muSaobas unayofod CavTvlidio...

batoni evgeni uaRresad TavdaWerili, aRzrdiTa da darbaislobiT gamorCeuli inteligenti, didi moTminebisa da paeqrobis uebari niWiT dajildoebuli adamiani iyo. swored am Tvisebebma SeaZlebina mas raindulad gadaetana medroveTa mier organizebuli, inteligenciaze uzneo, briyvuli Tavdasxmis yvelasaTvis kargad cnobili periodi da darCeniliyo Tavisi samSoblos Rirseul moqalaqed da patriotad.

rac Seexeba Cems muSaobas obsesrvatoriaSi direqtoris moadgiled, me am Tanamdebobaze 35 weliwadi davyavi (SemdgomSi batoni evgeni, agreTve SeTavsebiT, didxans muSaobda saqarTvelos mecnierebaTa akademiis jer vice –

91

prezidentad, mere ki – prezidentad). am xnis ganmavlobaSi bevri ram viswavle batoni evgenisgan da bevri ram sainteresoc moxda Cvens urTierTobaSi. me yovelTvis vgrZnobdi batoni evgenis mtkice mxardaWeras, rogorc administraciul – mecnierul moRvaweobaSi, ise Cems pirad cxovrebaSi.

araerTxel uTqvams baton evgenis CemTvis, Cven xom megobrebi varTo, rac did siamovnebas mgvrida. igi 17 wliT iyo Cemze ufrosi da yovelTvis vTvlidi, rom batoni evgeni ar mxolod Cemi maswavlebeli – mentori, aramed gacilebiT ufro axlobeli adamiani iyo.

profesori ვიქტორ ჯაფიაშვილი

92

suraTze: akademikosebi evgeni xaraZe, ilia vekua da sergi durmiSiZe.

93

suraTze: akademikos evgeni xaraZis kabineti abasTumnis observatoriaSi

94

sarCevi

redaqtorisagan............................................................................. 4

r.kilaZe. akademikos evgeni xaraZis cxovreba da moRvaweoba

(sityva, warmoTqmuli gardacvalebidan erTi wlis Tavze) …5

S. sabaSvili. dauviwyari pirovneba ......................................... 17

j. lominaZe. ukvdaveba ................................................................ 35

r. metreveli. is Cemi reqtori iyo.......................................... 40

m. SaniZe. uaRresad principuli da Seudrekeli pirovneba ... 43

j. SariqaZe. dauviwyari batoni evgeni..........................................44

T. adeiSvili. ori epizodi b-n e. xaraZesTan Sexvedrebidan. 48

m. beriZe. mas saocrad uyvarda samyaro ................................... 50

e. imerliSvili. mcire mogoneba akademikos e. xaraZeze …. 52

v. silogava. didi inteligenti ................................................. 52

j. xaritonaSvili. mecnierisa da inteligentis etaloni .....53

g. malasiZe. enciklopediuri codnis mqone ............................ 54

m. qumsiaSvili. mogonebebi b-n evgeni xaraZeze .........................59

q, CargeiSvili. evgeni xaraZe-gasaocari adamiani ..................64

S.maqandaraSvili. batoni evgeni, me da Cemi qaTmebi................74

95

T. ivelaSvili. uaRresad yuradRebiani da yvelaze

mzrunveli.................................................................................... 77

c. lafaCi. sasiqadulo mamuliSvili ....................................... 77

n. xazaraZe. varskvlavebTan saubari mxolod rCeulTa

xvedria....................................................................................... 78

i. vefxvaZe. yvelaze didi pirovneba, romelic Sobila

xaragaulis miwaze ........................................................................ 80

d. WipaSvili. saocari adamiani .................................................. 82

m. jafiaSvili. Zia geno …………………………………………….. 84

r. WiRlaZe. saqveynod cnobili mecnieri ............................... 86

v. jafiaSvili. Cemi ufrosi megobari ....................................... 89