mÜlkİyet hakki ve toplumsal etkİsİmülkiyet hakkına kamu hukuku bakış açısıyla yaklaşan...

Prof. Dr. Şebnem AKİPEK ÖCAL

Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi

Öğretim Üyesi

MÜLKİYET HAKKI VE

TOPLUMSAL ETKİSİ

Mülkiyet en geniş anlamı ile kişilerin yaşamak için ihtiyaç

duyduğu nesnelerin doğada bulunuş biçimi ile kişilerin

bu nesneleri elde etmesi arasındaki ilişkiyi

anlatmaktadır.

Mülkiyet hakkı, hak sahibine eşya üzerinde

hakimiyet sağlayan ve herkese karşı ileri sürülebilen

mutlak bir haktır.

MÜLKİYET KAVRAMI

Tarihi gelişim içinde klasik anlayış mülkiyet hakkını

mutlak ve dokunulmaz bir hak olarak nitelerken, bu

görüş zamanla yerini modern anlayışa bırakmış ve özel

mülkiyeti kabul etmekle birlikte, bu hakkın kullanılmasını

kamu yararıyla sınırlandıran bir anlayış hâkim olmuştur.

Ülkemizde de geçerli olan bu anlayış Anayasa’nın 35.

maddesinde açıkça ifadesini bulmaktadır. Anılan

hüküm gereğince mülkiyet, dokunulmaz bir hak

olmayıp, kamu yararı gereği ve sosyal amaçlarla

sınırlanabilen bir haktır.

Doktrinde birçok kişi tarafından sosyal bir hak olarak

nitelenmektedir.

MÜLKİYET KAVRAMI

Tarihin ilk çağlarından itibaren ortaya çıkan bir hak olan

mülkiyet ve mülkiyet anlayışı, zaman içinde üç farklı

anlayışın konusu olmuştur.

Mülkiyet hakkı esasen devlet kavramından bile önce

ortaya çıkmış bir kavram olup, hukukun yanında başka

birçok bilim dalının da ilgi alanına girmiştir. Bu nedenle,

mülkiyet kavramını ele alan anlayışlar, bu kavramı

genellikle farklı yönleri ile değerlendirmektedir.

MÜLKİYET ANLAYIŞININ GELİŞİMİ

Klasik mülkiyet anlayışı gereğince, “hayat, hürriyet ve

mülkiyet” hakları başlıca tabii haklar olarak sayılmış ve

mülkiyet hakkının doğrudan insanın kendisinden,

varlığından doğduğu kabul edilmiştir.

Klasik anlayış çerçevesinde mülkiyet hakkı, kişiye

sadece haklar ve yetkiler sunan bir hak olup,

bünyesinde ödevlere yer yoktur.

Bu çerçevede kişilerin sahip olduğu mülkiyet hakkının

kısıtlanması da mümkün değildir.


İkinci olarak ortaya çıkan ve mülkiyet hakkını

açıklamaya çalışan anlayış ise Marksist mülkiyet

anlayışıdır.

Bu anlayış klasik görüşün tam karşıtı yeni bir görüş

geliştirmiş ve bu anlayışa göre mülkiyet hakkı fertlerin

(bireylerin) mutlak bir hakkı olmaktan çıkıp, tamamen

topluma ait bir hak olarak değerlendirilmiştir.

Sonuç olarak bu anlayış taraftarlarınca özel mülkiyet

reddedilmiştir.


19. yüzyıl ortalarında yepyeni bir mülkiyet anlayışı

ortaya çıkmış ve böylece sosyal mülkiyet anlayışı olarak

adlandırılan görüş doğmuştur.

Bu anlayışın temelinde mülkiyet hakkının bir anlamda

çift karakterli olması yatmaktadır. Mülkiyet bünyesinde

hem hak sahibi açısından bazı hak ve yetkileri

barındırmakta hem de hak sahibine bu hakka sahip

olması dolayısıyla bazı ödevler yüklemektedir.


Günümüzde hemen hemen tüm modern hukuk

sistemlerinde olduğu gibi, ülkemizde de hâkim olan

modern görüş, özel mülkiyetin varlığını tanıyan, ancak

mülkiyet hakkının kullanımının toplum yararına aykırı

olmaması gerektiğini benimseyen bir içerik kazanmış ve

mülkiyetin dokunulmaz bir hak olmayıp, sosyal bir işlevi

olduğunu kabul etmiştir.

Modern görüş çerçevesinde, mülkiyet malike eşya

üzerinde en geniş yetkileri sağlayan bir hak olup, sosyal

niteliği gereği toplum yararı gözetilerek kullanılmalıdır.

Bunu sağlamak amacıyla çağdaş ülkelerin anayasa ve

yasalarında mülkiyet hakkına birçok kısıtlama getirildiği

görülmektedir.


Tarih içinde önemli farklılıklar göstererek gelişen

mülkiyet anlayışı incelendiğinde mülkiyet hakkının

herkesin üzerinde uzlaşabileceği bir tanımının

yapılmasının zorluğu açıkça görülmektedir.

Ayrıca mülkiyet hakkı sadece hukuki bir nitelik

taşımayıp, aynı zamanda sosyolojik, politik, felsefi ve

ekonomik nitelik de taşıdığı için, farklı bilim dalları

tarafından farklı şekillerde tanımlanmaktadır.

MÜLKİYET HAKKININ TANIMI

VE İÇERİĞİ

Farklı hukuk sistemlerinde yapılan değişik tanımlara

örnek verilecek olursa;

Alman Medeni Kanunu (BGB), §903 mülkiyet hakkını, bir

kimsenin bir şey üzerindeki mutlak hâkimiyeti olarak

tanımlamış, ancak bu haktan doğan yetkilerin

kullanılmasının kanuna veya kişilik haklarına aykırı

olamayacağını, dolayısıyla mülkiyet hakkının

sınırlanabileceğini belirtmiştir.

Fransız Medeni Kanunu, 544. maddede ise mülkiyet

hakkı dokunulmaz ve kutsal kabul edilmiş, fakat mülkiyet

hakkının kanun ve tüzüklerin yasakladığı şekilde

kullanılamayacağı belirtilmiştir.


VE İÇERİĞİ

Türk hukukunda ise mülkiyet hakkı doktrinde ve

uygulamada farklı şekillerde tanımlanmaktadır.

Örneğin Serozan mülkiyet hakkını, şahsın eşya üzerindeki

kesin ve mutlak hâkimiyet hakkı olarak tanımlarken,

Zevkliler, mülkiyet hakkını sahibi tarafından dilediğince

kullanılamayan, toplum menfaatine ve kanunlarla

sınırlanabilen, sahibine yetkiler bahşetmesi yanında,

ödevler de yükleyen sosyal fonksiyonlu bir hak olarak

görmektedir.

Sirmen’e göre ise, mülkiyet hakkı, eşya üzerinde en geniş

yetkiler sağlayan ayni hak olarak nitelenebilmekle birlikte,

mülkiyet hakkının içeriği sadece yetkilerden değil aynı

zamanda ödevlerden oluşmuştur.


VE İÇERİĞİ

Akipek/Akıntürk ise mülkiyet hakkını, kişilere eşya üzerinde

en kapsamlı, en geniş hâkimiyet yetkileri ile birlikte ödevler

de yükleyen bir hak olarak tanımlamıştır.

Mülkiyet hakkına kamu hukuku bakış açısıyla yaklaşan

Etgü ise mülkiyet hakkını, “İnsan topluluğunun ortaya

çıkmasından itibaren var olan, toplum hayatında kimin

neye sahip olacağını ve nasıl kullanacağını belirten, bir

otorite ile desteklenen, bünyesinde yetkiler yanında

ödevleri de barındıran, eşya üzerinde tesisi mümkün en

geniş kapsamlı ayni hak” şeklinde belirlenmiştir.


VE İÇERİĞİ

Doktrin ve uygulamada yapılan bu tanımlar mülkiyet

hakkının kapsamında malike tanınan yetkilerin yanında

yüklenen ödevlerin de bulunduğunu açıkça ortaya

koymaktadır.

Mülkiyet hakkının bu kapsamı Anayasa’nın 35.

maddesinde de düzenlenmiştir.

Anılan hükme göre, “Herkes mülkiyet ve miras hakkına

sahiptir. Bu haklar ancak kamu yararı amacıyla kanunla

sınırlanabilir. Mülkiyet hakkının kullanılması toplum

yararına aykırı olamaz.”


VE İÇERİĞİ

Anayasa Mahkemesi 1966 yılında verdiği bir kararda, hem

mülkiyet hakkının içeriğini belirlemiş hem de tanımlamıştır.

Bu çerçevede mülkiyet hakkı, bir kimsenin başkalarının

haklarına ve toplum yararına zarar vermeden, Anayasa ve

kanunlarla getirilen esaslara uymak şartı ile bir şeyi dilediği

gibi kullanma, o şeyden ve ürünlerinden yararlanma,

tasarruf etme ve vaki müdahaleleri önleme ve defetme

yetkilerini kapsayan, en geniş kapsamlı ayni haktır.


VE İÇERİĞİ

Tüm bu açıklamalar mülkiyet hakkının içeriğinin yetki ve

ödevlerden oluştuğunu göstermektedir.

Malikin mülkiyet hakkından kaynaklanan yetkiler, olumlu

yetkiler ve koruyucu yetkiler olmak üzere iki grupta

incelenebilir. Kullanma, yararlanma ve tasarruf etme bu

yetkilerden olumlu olanları oluştururken, koruyucu yetkiler

hukuk düzeninin sınırları içinde malikin eşya üzerinde

sahip olduğu hâkimiyetin üçüncü kişilere karşı korunması

amacını gütmektedir.

Malikin ödevleri ise kaçınma (yapmama), katlanma ve

yapma şeklinde üç gruba ayrılabilir ve bu ödevler hem

kamu hem de özel hukuk kökenli olabilir.


VE İÇERİĞİ

Kamu yararı adil davranma çabası ve bir sınırlama

kriteridir. Kamu yararı kavramı değişik sosyal menfaatler

arasında dengeyi ifade etmektedir. Anayasa’nın 35.

maddesindeki kamu yararından amaç insanların bir arada

yaşamalarını sağlayan ortak değerleri formülleştirmektir.

Mülkiyet hakkının toplum yararına aykırı kullanılmaması

gerekir. Burada toplum yararı, sosyal devlet çerçevesi

içinde kişiye verilen bir direktifin ölçütü olmaktadır. Yalnız

bu kurala aykırı davranışın müeyyidesi gösterilmemiştir.

Fakat, kötüye kullanmanın başladığı yerde hak biter kuralı

gereği, böyle bir davranış hakka dayanmayan bir davranış

olacağından karşı işlem ve eylemleri haklı kılar.


VE İÇERİĞİ

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Ek 1 no’lu Protokolünde

bir yanda bireyin mülkiyet hakkı korunurken bir yanda da

toplumsal niteliği ve etkileri düzenlenerek sınırlanabileceği

hususu vurgulanmıştır.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Ek 1. Protokol Madde 1’e

göre:

“Her gerçek ve tüzel kişinin mal ve mülk dokunulmazlığına

saygı gösterilmesini isteme hakkı vardır. Herhangi bir

kimse, ancak kamu yararı sebebiyle ve yasada öngörülen

koşullara ve uluslararası hukukun genel ilkelerine uygun

olarak mal ve mülkünden yoksun bırakılabilir.”

MÜLKİYET HAKKI VE AVRUPA İNSAN

HAKLARI SÖZLEŞMESİ

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Ek 1. Protokol 1. Madde,

üç ayrı kuralı kapsamaktadır.

Genel nitelikte olan birinci kural, mülkiyetten barışçıl bir

biçimde yararlanma hakkını beyan etmektedir;

İkinci kural, mülkiyetten yoksun bırakmayı içermekte ve

bunu belirli koşullara bağlamaktadır.

Üçüncü kural Devletlerin, başka şeylerle birlikte, genel

yarara uygun gördükleri yasaları çıkarmak suretiyle bu

amaca uygun olarak mülkiyetin kullanılmasını kontrol etme

hakkına sahip olduğunu tanımaktadır.



Sözleşmedeki bazı haklar niteliği gereği sınırlanamazken,

bazıları ise sınırlanabilir.

Sınırlanabilir haklara temel örneklerden biri Ek 1. Protokol

1. Maddesidir. Sayılan maddedeki haklara bir müdahale

gündeme geldiğinde bu müdahalenin meşru olup olmadığı

mahkeme tarafından bazı ortak ölçütler incelenerek açığa

kavuşturulmaktadır. Bu sınırlama ölçütleri;

● Hukuk tarafından öngörülme (Hukukilik),

● Uluslararası hukukun genel ilkelerine uygun olma,

● Kamu yararı,

● Orantılılık (Adil denge)



Hukuk Tarafından Öngörülme (Hukukilik)

Mülkiyet hakkına yapılacak bir müdahale Sözleşmede

açıkça ifade edildiği gibi hukuk tarafından öngörülmüş

olmalıdır.

Sözleşmenin amaçladığı hukuka uygunluğun sağlanması

yalnızca ulusal mevzuata uygunluk anlamına gelmemekte

aynı zamanda, uluslararası hukuk kuralları ve (evrensel)

hukuk devleti ilkesi de gözetilmelidir.

Öte yandan hukuk kavramı sadece yazılı hukuku değil,

yazılı olmayan hukuku da kapsar.



Uluslararası Hukukun Genel İlkelerine Uygun Olma

Haklarının ihlal edildiğini iddia eden vatandaş ve vatandaş

olmayan kişiler bir ayrım gözetilmeksizin AİHM’e başvurabilirler

ve Sözleşmenin sağladığı korumadan eşit olarak yararlanırlar.

Ancak AİHM bazı durumlarda bu kurala istisna getirdiğini,

özellikle mülkiyet hakkına müdahalelerde, uluslararası hukukun

genel prensiplerine uygunluk ilkesini uygularken vatandaş ve

yabancı arasında ayrıma gittiği görülmektedir.

AİHM neden bu şekilde bir uygulamaya gittiğini içtihatlarında

gerekçelendirmiştir. Öncelikle vatandaş olmayanların hakları

korunurken uluslararası hukukun genel prensiplerine

dayanılması onların mahkemeye doğrudan başvurabilmelerine

imkân tanımaktadır.



Kamu Yararı

İster uluslararası ister ulusal düzenlemelerde olsun kamu

yararı, temel hak ve özgürlüklerin sınırlanmasında bir

neden olarak özellikle mülkiyet hakkı için kullanılmaktadır.

Eğer müdahale kamu yararı çerçevesinde meşru bir

amaca hizmet ediyorsa, AİHM tarafından haklı

görülmektedir.



Orantılılık (Adil denge)

AİHM, kamu yararının varlığını tespit ettikten sonra kamu

yararının korunması ile bireyin hak ve özgürlükleri arasında

adil bir dengenin sağlanıp sağlanmadığını ve kullanılan

araçla, amaç arasında orantı olup olmadığını

incelemektedir.

AİHM, orantılılık ilkesini kamu yararı ilkesiyle birlikte

değerlendirmekte ve mülkiyet hakkına müdahalede

bulunulan başvurucunun, olağandışı ve aşırı bir yük altına

sokulması halinde orantılılık ilkesine aykırılığın oluşacağını

ve adil dengenin bozulacağını belirtmektedir.



Hukukun gelişim süreci başlangıçta nerdeyse

dokunulamaz ve kutsal bir hak olarak değerlendirilen

mülkiyet hakkı, sosyal bir hak haline gelmiştir.

Mülkiyet hakkının sosyal hak olarak nitelenmesi ise bu

hakkın çeşitli gerekçelerle sınırlanabilmesine olanak

sağlamış ve tüm modern ülkelerde farklı şekillerde de olsa

görülen mülkiyet kısıtlamaları çıkmıştır.

Ülkemizde malikin mülkiyet hakkının yetki veren yönü

olduğu gibi ödev doğuran bir yönü olduğu da açıkça kabul

edilmektedir.

SONUÇ

SABIRLA DİNLEDİĞİNİZ İÇİN

TEŞEKKÜRLER…

mÜlkİyet hakki ve toplumsal etkİsİmülkiyet hakkına kamu hukuku bakış açısıyla yaklaşan...

Documents