modul anat blok digestive
TRANSCRIPT
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 1/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 1
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 2/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 2
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 3/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 3
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Buku Panduan Praktikum Anatomi
Blok Digestive System
Copyright ©2015
Laboratorium Anatomi FK UNSOED
Tim PenyusunAsisten Anatomi 2007
Melan Mulyana - Agus Hariyanto - Muhammad Ikbal - Supak Silawani - Nessyah
Fatahan - Manggala Sariputri - Aprianti Nur Hasanah - Elok Nurfaiqoh - Qonita
Wachidah - Aristi Intan Soraya
Asisten Anatomi 2008
Asisten Anatomi 2009
Asisten Anatomi 2010
Asisten Anatomi 2011
R Bagas Wicaksono (Koordinator) - Prakoso Jati Prasetyo - Fitria Nurlaely -
Annisa Farah Fadhilah - Alvita Mega Kumala - Aqmarina Rachmawati - Rian
Ainunnahqi - Lutfi Maulana - Teofilus Kristianto - Yolanda Shinta P - RizkaKhairiza - Halimah Chairunnisa
Asisten Anatomi 2012
Tomi Nugraha (Koordinator) – Ahmad Agus Faisal – Azka Rizki Hidayat – Dzicky
Rifqi Fuady – Rizqi Husni Mudzakkir – Tauhid Yuda Putra – Agustin Nurul
Fatmawati – Indri Puspasari – Hardina Bawatri – Gabriella Cereira Angelina –
Ratna Ernita – Yudith Anindita
Editor Asisten
Dzicky Rifqi Fuady
Rizqi Husni Mudzakkir
DesignRizqi Husni Mudzakkir
Editor
dr. Fitranto Aryadi, M.Kes
Di larang mengutip, memperbanyak, dan menerjemahkan sebagian atau selu ruh isi
buku ini tanpa izin tertul is dari penyusun.
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 4/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 4
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
PENDAHULUAN
Anatomi merupakan ilmu yang mempelajari struktur tubuh dan hubungannya
dengan bagian tubuh lain manusia secara makroskopis. Ilmu anatomi akan menunjang
ilmu kesehatan lainnya hubungannya dengan manusia sebagai subjek kegiatan ilmu
kesehatan. Dalam menjalankan kegiatan rutinnya yang berkaitan dengan tindakanterhadap pasien, seorang dokter, perawat, dan paramedis lainnya butuh penguasaan dan
pengetahuan dalam identifikasi struktur tubuh manusia. Sehingga demikian, kesalahan
dalam pelaksanaan kegiatan kemedisan saat melaksanakan tindakan dapat
diminimalisasi bahkan dihindari.
Anatomi merupakan ilmu kedokteran yang memiliki karakteristik penggunaan
bahasa latin dalam istilah-istilah organ dan struktur organ baik istilah posisi maupun
nama organnya. Tujuan penggunaan bahasa latin ini untuk menyamakan persepsi
anggota tim medis dalam mengidentifikasi struktur tubuh yang dimaksud sehingga
setiap anggota tim medis dapat mengerti dan menghindari kesalahan persepsi terutama
saat pencatatan dan dokumentasi tindakan medis. Selain itu, tim medis lain dapat
mengerti persepsi yang sama jika catatan harus dipindah tangankan ke anggota timmedis lainnya dalam rujukan.
Peranan anatomi yang penting dalam kegiatan medis inilah yang
melatarbelakangi pembuatan modul anatomi oleh Laboratorium Anatomi. Modul ini
diharapkan dapat mempermudah kegiatan pembelajaran anatomi di laboratorium
sehingga praktikan dapat mengefisiensikan waktu praktikum. Selain memudahkan
praktikan, hal ini juga mempermudah asisten laboratorium anatomi.
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 5/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 5
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
TATA TERTIB PRAKTIKUM
A. Ketentuan umum bagi seluruh peserta praktikum adalah sebagai berikut:1. Harus sudah hadir di Laboratorium Anatomi 5 menit sebelum waktu praktikum.
Terlambat lebihdari 10 menit dilarang mengikuti praktikum, kecuali dengan izin
khusus.2. Wajib memakai jas praktikum, dilengkapi dengan tanda pengenal. Memakai dan
melepaskan jas praktikum harus di luar ruangan.
3. Wajib memakai sepatu selama praktikum, berpakaian rapi seperti perkuliahan.
4. Dilarang berkuku panjang.
5. Rambut untuk pria tidak panjang dan disisir rapi, untuk wanita yang berambut
panjang diikat ke belakang.
6. Peserta praktikum harus membawa perlengkapan yang dibutuhkan seperti alat
tulis, handschoon dan masker (sesuai kebutuhan).
7. Peserta praktikum harus sudah mengerti tentang rencana yang akan dikerjakan
selama praktikum dan telah siap dengan teori dan gambar yang diperlukan
selama praktikum.8. Peserta Praktikum wajib membawa buku panduan praktikum ketika praktikum
berlangsung.
B. Ketentuan selama praktikum:1. Tiap kelompok menghadapi 1 meja preparat (kadaver atau preparat lepas).
2. Tiap kelompok bergiliran mempelajari kadaver/ preparat lepas dari satu meja ke
meja secara bersama-sama dengan alokasi waktu yang telah disepakati.
3. Peserta praktikum mendapatkan bimbingan dari asisten mahasiswa yang
bertugas pada 1 meja preparat yang bersangkutan.
4. Kadaver sebagai “guru diam” mahasiswa, harus diperlakukan selayaknya.
5. Peserta praktikum dilarang mengambil gambar menggunakan HP atau alat yang
lainnya di laboratorium anatomi.
6. Peserta praktikum dilarang diharapkan menonaktifkan bunyi HP.
7. Tiap kelompok bertanggungjawab penuh atas kerusakan kadaver/ preparat
selama praktikum.
8. Peserta praktikum tidak diperkenankan mengambil sendiri atau meminjam alat/
bahan/ sarana praktikum kecuali atas seijin dosen pengampu.
9. Peserta praktikum wajib menjaga ketertiban, ketenangan dan kebersihan ruang
laboratorium selama praktikum.
10. Peserta praktikum dilarang merokok.
C. Ketentuan Lain1. Peserta praktikum wajib mematuhi peraturan yang berlaku yang dibuat
Laboratorium Anatomi PPD UNSOED
2. Peserta praktikum yang melanggar ketentuan tersebut tidak diperbolehkan
mengikuti praktikum
3. Tiap kelompok mendapatkan 1 dosen pembimbing untuk berkonsultasi jika
terdapat kesulitan dalam pembelajaran
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 6/56
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 7/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 7
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
ORGANON DIGESTIVUS
A. Mulut (Oris)
Gambar 1. Oris1. Struktur oris
a. Labium oris
Struktur:
1) Labia superior et inferior
2) Gumun atau philtrum (struktur lekukan di area tengah-tengah antara
hidung dan bagian atas bibir)
3) Vermilion borders (batas tegas yang normal antara bagian bibir yang
berwarna merah dengan bagian kulit di sekitarnya)
4) Comissura oris
b. Musculus:
1) M. Orbicularis oris2) M. Buccinator
c. Musculus masticator:
1) M. Masseter
2) M. Pterygoideus lateral
3) M. Pterygoideus medial
4) Temporalis
d. Cavum Oris
Bagian mulut :
1) Vestibulum oris/ cavum buccalis
2) Cavum oris
3) Palatum durum
4) Palatum molle
5) Diafragma oris
6) Caruncula sublingualis
7) Arcus palatoglossus
8) Arcus palatopharingeus
9) Tonsilla palatina
10) Tonsilla lingualis
11) Vallecula epiglotica
12) Fauces
13) Uvula
14) Ostium glandula parotis
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 8/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 8
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
2. VaskularisasiLabia superior oleh a. labialis superior (cabang dari a. fascialis) dan a.
infraorbitalis. Labia inferior oleh a. labialis inferior (cabang dari a. fascialis)
dan a. mentalis. Arteri labialis superior et inferior beranastomosis membentuk
cincin arteri.
3. Aliran limfeLabia superior dan bagian lateral labia inferior bermuara ke nnll.
Submandibular. Bagian lateral labia inferior bermuara di nnll. Submental.
4. Inervasi
Labia superior oleh N. infraorbitalis, r. labii superior (cabang dari nervus
cranialis/ CN V[2] ). Labia inferior oleh N. mentalis, r. labii inferior (cabang
dari CN V[3] ).
5. Aplikasi klinisa. Labioschisis dan labiopalatoschisis
Merupakan kelainan kongenital. Terjadi pada 1/1000 kelahiran, 60-80%
pada bayi laki-laki. Labioschisis dapat berupa notch pada zona transisional
dan vermillion border, maupun sampai ke dalam bibir dan hidung. Pada beberapa kasus berat, dapat lebih dalam lagi sampai palatum yang disebut
labiopalatoschisis. Unilateral maupun bilateral.
b. Sianosis
Bibir memiliki aliran darah dari arteri superfisial yang melimpah, sama
seperti jari. Sehingga relatif sensitif terjadi disproporsi jumlah panas tubuh
apabila terpapar suhu lingkungan yang dingiN. Sianosis ini merupakan
kondisi perubahan warna menjadi biru keabuan atau keunguan akibat
menurunnya pasokan oksigen dari aliran darah.
B. Lingua
Gambar 2. Lingua
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 9/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 9
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
1. Struktur linguaa. Bagian-bagian lingua
Apex lingua
Corpus lingua
Dorsum lingua
Radix lingua b. Struktur-struktur pada lingua
Septum fibrosum mediana
Sulcus mediana lingua
Sulcus terminalis lingua
Foramen caecum
Frenulum lingua
Caruncula lingualis
c. Papilla lingualis
Papila fungiformis
Papilla viliformis Papilla corniculata
Papilla circumvalata
Papila foliatad. Otot-otot pada lingua
a. Otot-otot intrinsik
M. longitudinalis lingua superior
M. longitudinalis lingua inferior
M. tranversalis lingua
M. verticalis lingua
b. Otot-otot ekstrinsik M. genioglossus
M. hyoglossus
M. Styloglossus
M. Palatoglossus
2. Aliran limfeAliran limfatik dari lingua, frenulum, dan labia inferior bagian medial tidak
mengikuti aliran venanya, tetapi berdiri sendiri. Aliran limfatik dari lingua
melalui 4 rute yaitu:
a. Radix lingua bilateral bermuara ke nnll. Servikalis profunda superior.
b. Corpus lingua bagian medial bilateral bermuara di nnll. Servikalis profunda
inferior.c. Corpus lingua bagian lateral dextra et sinistra bermuara di nnll.
Submandibularis pada sisi ipsilateral.
d. Apex dan frenulum lingua menuju ke nnll. Submentalis.
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 10/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 10
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 3. Vaskularisasi Lingua
3. Vaskularisasi
a. A. lingualis
b. Vena-venanya bermuara ke V. jugularis interna
4. Inervasi
NAMA OTOT PERSARAFAN FUNGSI
Otot-otot intrinsikLongitudinal N. hypoglossus Mengubah bentuk lidah
Transversal
Vertikal
Otot-otot ekstrinsik
M. genioglossus N. hypoglossus
Menjulurkan apex lingua ke luar rongga
mulut
M. hypoglossus N. hypoglossus Menarik lidah ke bawah
M. styloglossus N. hypoglossus Menarik lidah ke atas dan belakang
M. palatoglossus
Plexus
pharyngeus
Menarik akar lidah ke atas dan belakang,
menyempitkan isthmus faucium
Sensorik lidah
2/3 anterior Chorda tympani
(N. VII)
1/3 posterior + papilla vallatae
N. glossopharyngeus
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 11/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 11
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
5. Aplikasi klinisa. Paresis nervi hypoglossi
Banyak disebabkan oleh trauma, contohnya fraktur mandibula yang akan
merusak N. Hypoglossus (CN XII). Hasilnya berupa paralisis dan atrofi
satu sisi lingua, sehingga menghasikan gerakan lingua miring ke sisi yang
atrofi pada saat protrusi lingua. b. Paralisis genioglossus
Lingua akan cenderung tertarik ke posterior, sehingga menghambat aliran
udara.
c. Disartria
Yaitu kerusakan pada CN XII dan VII, sehingga seseorang susah untuk
mengucapkan beberapa huruf (cadel).
d. Afasia (susah berbicara)
e. Absorpsi obat sublingual
Untuk keadaan butuh penyerapan obat yang lebih cepat, melalui vena
lingualis profunda, contohnya obat nitroglycerin pada angina pectoris.
f. Karsinoma linguaKarsinoma lingua pada bagian posterior lingua akan bermetastasis ke nnll.
Servikalis profunda superior. Sedangkan pada bagian anterior lingua jarang
metastasis kecuali pada stadium lanjut ke nnll. Servikalis profunda inferior.
Karena limfe nodi dekat dengan vena jugularis interna, maka dapat
metastasis sepanjang region submentalis, submandubularis, dan leher.
C. Pharynx
1. SkeletopiDari basis cranii s.d. vertebrae cervicalis VI
2. Sintopi
Terdiri dari tiga bagian yaitu: a. Nasopharynx
b. OropharynxBatas – batas :
Superior : permukaan bawah palatum molle dan isthmus
pharyngeus
Inferior : 1/3 posterior lidah dan permukaan anterior epiglottis
Anterior : cavitas oris lewat isthmus oropharynx
Posterior : corpus vertebra cervicalis II
Lateral : arcus palatoglossus, arcus palatopharyngeus dan tosila palatina
c. Laryngopharynx
Batas – batas : Anterior : aditus laryngis dan posterior larynx
Posterior : corpus vertebra cervicalis III, IV, V dan VI
Lateral : cartilago thyroidea dan membrane thyroidea
3. Struktur pharynxStruktur:
a. Choanae
b. Fauces
c. Adytus laryngis
d. Fossa piriformis
e. Plica aryepiglottica
f. Lamina cartilago thyroidea
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 12/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 12
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Musculus:
a. M. constrictor pharyngeus superior
b. M. constrictor pharyngeus media
c. M. constrictor pharyngeus inferior
4. Vaskularisasi
Arcus Aorta
A.Carotis Communis
A.Carotis Externa
A. Pharyngea Ascendent
A. Palatina Ascendent
A. Facialis A. Maxillaris A. Lingualis
V. Pharyngea Ascendent
V. Palatina Ascendent
V. Facialis V. Maxillaris V. Lingualis
Plexus Venosus Pharyngeus
V. Jugularis Interna
V. Brachiocephalica
V. Cava Superior
A. Facialis disebut juga A. maxillaris externa
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 13/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 13
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 4. Arteri pada Faring
Gambar 5. Vena pada faring
5. Aliran limfePembuluh limfe tonsiler, nl. Jugulodigastric, cincin limfatik faringeal (dari
cincin waldayer)
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 14/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 14
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
6. Inervasi
Inervasi Pharynx
NAMA OTOT PERSARAFAN FUNGSI
M. constrictor
pharyngis superior
Plexus
pharyngeus
Membantu palatum molle dalam
menutup nasopharynx, mnendorong
bolus ke bawahM. constrictor
pharyngis medius
Plexus
pharyngeusMendorong bolus ke bawah
M. constrictor
pharyngis inferior
Plexus
pharyngeusMendorong bolus ke bawah
M. cricopharyngeusSebagai spyncter pada ujung bawah
pharynx
M. stylopharyngeus
N.
Glossopharyngeu
s
Mengangkat larynx selama proses
menelan
M.salphingopharyngeu
s
Plexus pharyngeus
Mengangkat pharynx
M.
palatopharyngeus
Plexus
pharyngeusMengangkat dinding pharynx
Gambar 6. Innervasi Faring
N. glossopharyngeus N. vagus N. symphaticus
Plexus
pharyngeus
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 15/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 15
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
7. Aplikasi klinisa. Tonsilektomi
Pengangkatan tonsil palatina.
b. Adenoiditis
Inflamasi pada tonsil pharyngea yang dapat menghambat aliran udara
pernapasan.
D. Oesophagus
1. Sintopi
Anterior : trachea, bronchus principalis sinistra
Posterior : corpus vertebra thoracica, ductus thoraccicus
Dextra : pars mediastinalis pleura parietalis, v.azygos
Sinistra : a. subclavia sinistra, arcus aorta, ductus thoraccicus
2. SkeletopiVertebrae cervicalis VI – vertebrae thoracica X
3.
Struktur oesophagusa. Bagian :
pars cervicalis
pars thoracalis
pars abdominalis b. Struktur :
Trigonum Zenker (V shaped area of Laimer)
sphincter oesophageal superior
sphincter gastroesophageal
hiatus esophageus
Ligamentum phreno-oesophageal
4. VaskularisasiArteri
Aorta
A.Subclavia dex et
sin
Aorta descendens
pars thoracica
Arcus aorta
Truncus coeliacus
1/3 bagian bawah esofagus
A.thyroidea inferior
1/3 bagian atas esofagus
1/3 bagian tengah
A.phrenica inferior
A.gastrica sinistra
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 16/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 16
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Vena
5. Aliran limfe
Pembuluh limfe dari sepertiga bagian atas oesophagus mengalir masuk ke nodi
lymphatici cervicales profunda, sepertiga bagian tengah masuk ke nodi
lymphatici mediastinalis superior et posterior, sepertiga bagian bawah masuk
ke nodi lymphatici gastric sinistra yang berjalan sepanjang arteri dan vena
gastrica sinistra dan nodi lymphatici coeliaci.
Gambar 7. Aliran Limfe Oesophagus
1/3 bagian atas esofagus 1/3 bagian tengah esofagus 1/3 bagian bawah esofagus
V.azygos
V.cava inferior
V.brachiocephalica
V.thyroidea inferior
V.porta hepatica
V.cava superior
V.gastrica
sinistra
V.phrenica
inferior sinistra
COR (atrium dextra)
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 17/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 17
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
6. Inervasi
Inervasi Oesophagus
\
7. Aplikasi klinisa. Devertikulim zenker
b. Fistula trachea-esophageal
c. Varises esophageal
d. Hernia hiatal
E. Gaster
1.
HolotopiKuadran kiri atas abdomen di bawah diafragma, atau regio epigastric
sampai hypocondriaca sinistra
2. Sintopi
Anterior : dinding anterior abdomen, arcus costalis sinistra, pleura
Posterior : bursa omentalis, diaphragm,lien, glandula suprarenalis
sinistra, superior ren sinistra, a.lienalis, pancreas, mesocolon transversum
3. SkeletopiTepi cranialis cardia gaster setingga costae VII dan vertebrae thoracica IX. Tepi
cranialis fundus gaster setinggi costae V. Sedangkan letak pylorus gaster dalam
keadaan kosong setinggi vertebrae lumbalis I.
4. Struktura. Bagian – bagian
Fundus
Cardia
Corpus
Pylorus b. Struktur
Anthrum pyloricum
Canalis pyloricum
Sphincter pylorus
Ostium cardiacum Curvatura major
Gambar 8. Gaster
Fundus
Pylorus
cardia
Corpus
Truncus symphaticus
Truncus vagalis rami
gastric anterior et posterior
N. Splanchnicus mayor
(T5-T9)
N. Splanchnicus minor
(T10-T11)
Plexus esophageusSerabut N. vagus
ESOF
AGUS
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 18/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 18
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Curvatura minor
Incisura angularis
Rugae
Oblique layer of smooth muscle
Incisura cardiaca
c. Lapisan
Omentum majus
Omentum minus
Ligamentum gastrolienalis
5. Aliran LimfePembuluh limfenya yaitu nodi lymphatici gastrica dextra et sinistra, nodi
lymphatici gastroomentalis dextra et sinistra, dan nodi lymphatici gastrica
breves. Cairan limfe ini kemudian mengalir melalui nodi lymphatici coeliaci
yang terdapat di sekitar pangkal truncus coeliacus pada dinding posterior
abdomen.
6.
Aplikasi Klinisa. Gastritis
b. Ulcus Gastric
c. Paraesofageal hiatal hernia
d. Congenital diaphragmatic hernia
e. Hipertrofi Pylorus Stenosis
f. Situs Inversus
g. Adenokarsinoma gaster
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 19/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 19
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
7. VaskularisasiArteri (Gaster)
A o r t a d e s c e n d e n s
a r s
A .
a s t r i c a s i n i s t r a
A .
l i e n a l i s
G a s t e r b a g i a n
A .
A .
a s t r i c a
G a s t e r b a g i a n
T r u n c u s c o e l i a c u s
A .
h e
a t i c a
A .
A . p a n c r e a
t i c o
G
a s t e r b a g i a n
A .
a s t r i c a b r e v
e s
A .
a s t r o o m e n t a l i s
G a s t e r b a g i a n
G a s t e r b a g i a n
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 20/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 20
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Vena (Gaster)
V .
g a s t r i c a s i n i s t r a
G a
s t e r b a g i a n a t a s
c u r v a t u r a m i n o r
G a s t e
r b a g i a n b a w a h
c u r
v a t u r a m i n o r
G a s t e r b a g i a n
f u n d u s
G a s t e r b a g i a n a t a s
c u r v a t u r a m a y o r
G a s t e r b a g
i a n b a w a h
c u r v a t u r a m a y o r
V . g
a s t r i c a d e x t r a
V . g a
s t r i c a b r e v e s
V . g a s t r
o o m e n t a l i s
s i n i s t r a
V . g a s t r o o
m e n t a l i s
d e x
t r a
V . m e s e
n t e r i c a
s u p e
r i o r
V .
L i e n a l i s
V . p o r t a h e p a t i c a
V . c a v a i n f e r i o r
C o r ( a t r i u m d
e x t r a )
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 21/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 21
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
8. Inervasi Gaster
Memasuki
abdomen pada
permukaan
TRUNCUS
VAGALIS
POSTERIOR
(dalam thorax)
TRUNCUS
VAGALIS
ANTERIOR
(dalam thorax)
Persarafan
parasimpatis
N. vagus
dextra
N. vagus
sinistra
Posterior
esofagus
Bercabang pada
posterior gaster
Cabang besar
Plexus
mesenterica
superior
Plexus
coeliacus
usus
flexura coli
sinistra
pankreas
Anterior
esofagus
Bercabang pada
anterior gaster
Cabang
hepaticus
Hepar
Ramus
pyloricus
Pylorus
M. sphyncter
pyloricus
(menerima
serabut motoris)
Persarafan
simpatis
Plexus
coeliacus
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 22/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 22
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 9. Arteri pada Gaster
Gambar 10. Arteri pada Gaster
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 23/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 23
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 11. Aliran Limfe Gaster
Gambar 12. Innervasi Gaster
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 24/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 24
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
F. Intestinum Tenue1. Holotopi
a. Duodenum
Mendominasi pada RUQ (regio epigastrica dan region umbilical)
b. Jejunum & ileum
Letak jejunum mendominasi pada LUQ (region umbilical), sedikit padaRUQ, bagian atas RLQ dan LLQ (region umbilical). Sedangkan ileum
pada mendominasi pada RLQ, sisanya sedikit pada LLQ (region
hypogastric).
Gambar 13. Regio Abdomen beserta Organnya
2. Sintopi dan Struktur
DuodenumBagian-bagian :
a. Pars Ampulla (pars I)
Panjang: 5 cm
Batas-batas:
Anterior : lobus quadrates hepar dan vesica biliaris
Posterior : bursa omentalis, a. gastroduodenalis, ductus choledocus Superior : foramen epiploicum
Inferior : caput pancras
b. Pars descendens (pars II)Panjang: 10 cm
Batas-batas:
Anterior : fundus vesica biliaris, lobus hepatis dextra,
Posterior : hilum renale dextra, ureter dextra
Lateral : colon ascendens, flexura coli dextra, lobus hepatis
dextra
Medial : caput pancreas, ductus choledocus, ductus pancreaticus
Muara dari :
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 25/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 25
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Ductus pancreaticus santorini : papilla duodeni minor
Ductus pancreaticus wirsungi
Ductus choledocus
c. Pars horizontalis (pars III)Panjang: 8 cm
Batas-batas: Anterior : radix mesentrii, a.v. mesentrica superior, lengkung
jejunun
Posterior : ureter dextra, m. psoas major dextra, vena cava inferior
Superior : caput pancreas
Inferior : lengkung jejunum
d. Pars ascendens (pars IV)Panjang: 5 cm
Batas-batas:
Anterior : permulaan radix mesentrii dan lengkung jejunun
Posterior : pinggir kiri aorta dan pinggir medial m. psoas majorsinistra
Struktur :
Ligamentum treitz (Ligamentum duodeno-jejunales)
Bulbus dodeni
Plexura duodenojejunales
Jejunum & IleumPerbedaan jejenum dan ileum
Jejunum Ileum
Panjang
Dinding
DiameterVasa Recta
Arcade
Lemak mesenterium
Perlekatan mesentrium
Plica circularis
Khas
2,5 m
Tebal
BesarPanjang/Tegak
Jarang-jarang
Sedikit
Superior, sinistra aorta
Jaraknya rapat dan besar
3,5 m
Tipis
KecilPendek
Beranyaman
Banyak
Inferior, dextra aorta
Jaraknya longgar
Plaque peyer
Gambar 14. Perbedaan jejunum dengan ileum
Struktur :
Ampulla vater papilla duodeni major
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 26/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 26
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Valvula ileocecalis/valvula Bauchini
Junctura ileo-caecal
Villi intestinalis
3. Skeletopi
a. DuodenumPars superior/ampula: Vertebrae LI
Pars descendens: Vertebrae LI-III
Pars horizontalis: Vertebrae LIII
Pars asendens: Vertebrae LIII-LII
b. Jejunum & IleumVertebrae lumbalis II ke arah sacroiliaca dextra
4. Vaskularisasi
Aorta descenden
pars abdominalis
A.mesenterica superior
Truncus coeliacus
A.hepatica communis
A.gastroduodenalis
½ bagian atasduodenum
A.pancreatico-
duodenalis superior Ileum bagianbawah½ bagian bawah
duodenum
A.ileocolica A.pancreatico-duodenalis inferior Vasa recta
(mesenterium)
V.pancreatico-duodenalis superior
V.porta hepatica
V.cava inferior
Cor (atrium dekstra)
V.pancreatico-duodenalis inferior
V.mesenterica superior
Anastomosis denganarteri lain membentuk :
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 27/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 27
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 15. Arteri pada Intestinum Tenue
Gambar 16. Vena pada Intestinum Tenue
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 28/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 28
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
5. Inervasia. Duodenum
b. Jejunum dan Ileum
Gambar 17. Innervasi Intestinum Tenue
6. Aliran Limfea. Duodenum
Aliran limfe mengikuti arteri dan bermuara ke atas melalui nodi
pancreaticoduadenale ke nodi gastroduodenale dan kemudian nodi coeliaci.
Bermuara ke bawah juga melalui nodi pancreaticoduodenale ke nodi
mesenterica superior di sekitar pangkal arteri mesenterica superior.
b. Jejunum dan Ileum
Pembuluh limfe berjalan melalui banyak nodi lymphoidei mesenterica
superior dan nodi lymphoidei ileocolici.
Simpatis
N. vagus
Parasimpatis
Plexus
coeliacus
Plexus
mesentericusSimpatis
Segmen
medula
spinalis T5-T9
Plexus
coeliacus
Parasimpatis
Truncus
vagalis
superior
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 29/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 29
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 18. Aliran Limfe Intestinum Tenue
7. Aplikasi klinis
Duodenuma. Ulkus duodenum
b. Ulkus peptik
c. Paraduodenal hernia
Jejunum & ileuma. Ileus obstruktif
b. Ileus paralitik
c. Diverticulum Meckel/Ileal Diverticulum
d. Enteritis/Peradangan intestinum tenue
e. Diare
G. Intestinum Crassum
Caecum
1. HolotopiFossa iliaca dextra, regio inguinal dextra, kuadran kanan bawah abdomen
2. Sintopi
Anterior: lengkung intestinum tenue, omentum majus, dinding anteriorabdomen
Posterior: m. psoas major , m. iliacus , n. femoralis , n cutaneus femoris
lateralis, appendix vermiformis Medial: appendix vermiformis
Lateral: appendix vermiformis
Appendix vermiformis
1. HolotopiRegio iliaca dextra, Titik McBurney
2. StrukturMesentrium : Mesoappendix vermiformis
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 30/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 30
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Colon Ascendens
1. HolotopiPanjang sekitar 5 inch (13 cm), terletak di kuadran kanan bawah abdomen
2. Sintopi
Anterior: lengkung intestinum tenue, omentum majus, dinding anteriorabdomen
Posterior: m. iliacus, crista iliaca, m. quadrates lumborum, origo m.
transverses abdominis, n. iliohypogastricus dan n. ilioinguinalis
Superior: flexura coli dextra
Inferior: caecum
Colon Transversum
1. Sintopi
Anterior : omentum majus, dinding anterior abdomen
Posterior: pars descendens duodenum, caput pancreas dan lengkung jejunum
dan ileum
2. StrukturMesenterium: Mesocolon transversum
Colon Descendens
1. Holotopi
Panjang sekitar 10 inch (25 cm), terletak di kuadran kiri atas dan bawah
abdomen.2. Sintopi
Anterior: lengkung intestinum tenue, omentum majus, dinding anterior
abdomen
Posterior: margo lateralis ren sinistra, origo m. transverses abdominis,
m.quadratus lumborum, m. iliacus, m. psoas major sinistra, crista
iliaca, n. iliohypogastrica dan n. ilioinguinalis
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 31/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 31
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Colon Sigmoid
1. HolotopiPanjang sekitar 10-15 inch (25-28 cm), berbentuk seperti huruf “S”,
merupakan lanjutan colon descendens yang terletak di apertura pelvis superior.
2. Sintopi
Anterior : laki-laki vesica urinaria , perempuan posterior uterus,superior vagina
Posterior : rectum dan os sacrum
3. StrukturMesentrium : Mesocolon sigmoid
Stuktur intestinum crassum secara umum
Haustra
Taenia coli
Taenia libera, mesocolica, ometalis
Flexura coli dexter/flexura hepatica Flexura coli sinister/flexura lienalis
Mesocolon
Aplikasi Klinis Intestinum Crassum Secara Umum
Apendisitis Tindakan: Appendectomy
Hirschprung disease/aganglionic megacolon
Chron Disease
Ulcerative Colitis
Laparoscopy
Colectomy
Colostomy
Colonoscopy
Ileostomy
Hernia
Diverticulosis
Volvulus
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 32/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 32
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Vaskularisasi Intestinum Crassum
Aorta Descendens Pars Abdominalis
A.Mesenterica Superior A.Mesenterica Inferior
A.Ileocoliac
A.Colica Dextra A.Colica SinistraA.Colica Media Aa.sigmoidea
A.caecalis
anterior
A.caecalis
posterior
A.Appendicularis
colon
ascendens
Caecum
colon
descenden
colon
sigmoid
Apendix
Vermiformis
2/3 proksimal
colon
1/3 distal
colonV.caecalis
anterior
V.caecalis
posterior
V.Appendicularis
V.Mesenterica Superior V.Mesenterica Inferior
V.Colica Sinistra Vv.sigmoideaV.Colica Media
V.Ileocolica V.Colica Dextra
V.porta hepatica
V. Cava Inferior
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 33/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 33
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 19. Arteri pada Intestinum Crassum
Gambar 20. Vena pada Intestinum Crassum
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 34/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 34
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Inervasi Intestinum Crassum1. Caecum
2. Appendix vermiformis
a. Aferen
b. Eferen
Sistem saraf simpatis dari
nervus vagus
Sistem saraf simpatis dari
segmen thorakal X
Appendix
vermiformis
Saraf simpatis
segmen thorakal X
Saraf
Parasimpatis
Nervus Vagus
Appendix
vermiformis
Nervus Vagus
Cabang Saraf Simpatis dan
Parasimpatis
Plexus Mesenterica Superior
Caecum
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 35/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 35
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
3. Colon Ascendens
4. Colon Transversum
a. Dua pertiga Proksimal
b. Sepertiga distal
Nervus Vagus
Cabang Saraf Parasimpatis
Plexus Mesenterica Superior
Sistem saraf simpatis dari segmen
thorakal 5-11
Nervus Splanchnicus mayor dan
minor
Saraf simpatis dari segmen L1-L2
Ganglion Mesenterica
Nervi Splanchnici Pelvici
Saraf parasimpatis dari segmen S2-S4
Nervus Vagus
Cabang Saraf Simpatis danParasimpatis
Plexus Mesenterica Superior
Colon Ascendens
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 36/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 36
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
5. Colon Descendens
6. Colon Sigmoid
Gambar 21. Innervasi Intestinum Crassum
Saraf simpatis dari segmen L1-
L2
Plexus Mesenterica
Inferior
Nervi Splanchnici Pelvici
Saraf parasimpatis dari segmen S2-
S4
Saraf simpatis dari segmen L1-L2
Plexus Hypogastric Inferior
Colon Sigmoideum
Saraf parasimpatis dari segmen S2-
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 37/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 37
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Aliran Limfea. Caecum
Pembuluh limfe berjalan melalui beberapa nodi lymphatici mesenterici dan
akhirnya mencapai nodi lymphatici mesenterici superior.
b. Appendix vermiformis
Pembuluh limfe dari caecum dan appendix vermiformis menuju ke kelenjarlimfe dalam mesoappendix dan ke nodi lymphatici ileocolici sepanjang arteri
ileocolica. Pembuluh limfe eferen ditampung oleh nodi lymphatici mesenterica
superior.
c. Colon ascendens
Pembuluh limfe melintas ke nodi lymphatici paracolici dan nodi lymphatici
epicolici kemudian ke nodi lymphatici mesenterici superior.
d. Colon descendens
Cairan limfe dialirkan ke nodi lymphatici colici dan nodi lymphatici
mesentericus inferior yang terletak di sekitar pangkal arteri mesenterica
inferior.
e. Colon sigmoidPembuluh limfe berjalan di sepanjang arteri sigmoideum yang akan dialirkan
ke nodi lymphatici mesentericus inferior.
Gambar 22. Aliran Limfe Intestinum Crassum
H. Rectum
Struktur
Lanjutan colon sigmoid
Tidak mempunyai taenia coli
Pelebaran : Ampulla recti
Musculus : M. puborectalis
Plica transversa recti
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 38/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 38
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 23. Rektum dan Canalis Analis
I. Canalis Analis
Struktur
Canalis analis anatomicum
Canalis analis surgical
Collumna analis (Morgagni)
Valvula analis
Linea dentata
Pecten
Intermuscular grooveMusculus :
M. Levator ani
M. Sphincter ani internus
M. Sphincter ani externus
J. Anus
Anus merupakan salah satu bagian dari trigonum analis yang merupakan lubang
tempat keluarnya feces dari tractus digestivus.
Vaskularisasi Rectum dan Canalis analis
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 39/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 39
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Rektum dan Canalis
Analis
v. rectalis superior
v. mesenterica
v. porta hepatica
v. rectalis media
v. iliaca interna
v. iliaca communis
v. rectalis inferior
v. pudenda interna
Vena Cava Inferior
Aorta Descendens
Pars Abdominalis
a. Mesenterica
a. Rectalis
a. Iliaca communis
a. rectalis
a. Iliaca interna a. Iliaca
a. Rectalis media a. pudenda interna
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 40/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 40
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Inervasi Rectum dan Canalis Analis
S2 – S4
n. Pudendus nn. Splanchnici sacralis Truncus simpaticus
ars elvica
Pleksus hypogastricus
inferior
Rectum
n. Rectalis Inferior
Canalis analis, anus .
(sphingter ani
externa)
+
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 41/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 41
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
K. PeritoneumOrgan intraperitoneal : gaster, duodenum pars I (bulbus duodeni), jejunum,
ileum, caecum, appendix vermiformis, colon transversum, colon sigmoid,
hepar
Organ retroperitoneal : pancreas, duodenum pars II,III,IV, colon ascendens,
colon descendens, rectum, canalis analis
Gambar 24. Peritoneum
Struktur : Cavum peritonei major
Cavum peritonei minor
Peritoneum parietalis
Peritoneum visceralis
Bursa omentalis
Foramen epiploicum
Ligamentum peritonealis
Omentum majus
Omentum minus
Mesentrium Radix mesentrii
Cul de sac / excavatio uterorectalis (pada wanita); pada pria
excavatio vesicorectalis
Excavation hepatorenalis (Morrison’s pouch)
ORGANON ACCESORIUS DIGESTIVUS
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 42/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 42
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
A. Glandula Salivaria
Gambar 25. Glandula Salivaria
Kelenjar utama :
Glandula parotis
1. SintopiSuperior : meatus acusticus externus,
Anterior : ramus mandibulae,
Posterior : m. sternocleidomastoideus
Menembus m, buccinators yang berfungsi sebagai katup
2. Struktur
o Pars : pars superficialis dan pars profunda, dengan percabangan N. VII diantaranya
Ductus Stenson
3. Vaskularisasia. carotis externa , v, retromandibularis
4. Aliran limfenodi lymphoidei paratiroidea dan nodi lymphoidei cervicalis profunda
5. Inervasi Nucleus salivatorius n. IX
Glandula submandibularis
1. Sintopi
Superior: Os mandibula2. Struktur
Pars : superficial dan profunda
Ductus Wharton
3. Vaskularisasia. facialis, a. lingualis, v. facialis, v. lingualis
4. Aliran limfenodi lymphoidei submandibularis dan nodi lymphoidei cervicalis profunda
5. Inervasi Nucleus salivatorius n. VII
Glandula sublingualis
1. Sintopi
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 43/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 43
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Superior: lingua
2. Struktur
Ductuli linguales
3. Vaskularisasia. facialis, a. lingualis, v. facialis, v. lingualis
4. Aliran limfenodi lymphoidei submandibularis dan nodi lymphoidei cervicalis profunda
5. Inervasi Nucleus salivatorius n. VII
B. Dentis
1. StrukturPerbedaan Gigi Anak dan Dewasa
Gigi Anak-Anak (20) Gigi Dewasa (32)
4 incisivus media,
4 incisivus lateral,
4 caninus,4 molar pertama,
4 molar kedua
4 incisivus media,
4 incisivus lateral,
4 caninus,4 premolar pertama,
4 premolar kedua,
4 molar pertama,
4 molar kedua,
4 molar ketiga
a. Facies gigi :
Facies oral
Facies occlusal
Facies vestibular Facies mesial
Facies distal
b. Struktur penting pada gigi:
Jugulum alveolaris maxillae
Jugulum alveolaris mandibulae
Ligamentum periodontal
Corona dentis
Collum/cervix dentis
Radix dentis
Cementum
Dentinum
Pulpa
Cavitas dentis/ cavitas pulparis
Canalis radices dentis
Gingiva
Sulcus gingivalis
Apex radices dentis
Periodontum (desmodontium)
Dens decidua
Dens incisivus
Gambar 26. Dentis
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 44/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 44
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Dens caninus
Dens molaris
Processus alveolaris os mandibulae 2. Vaskularisasi
Vaskularisasi gigi geligi berasal dari A.V alveolaris superior et inferior3. Inervasi
Nervus alveolaris
inferior
Nervus Trigeminus
Nervus oftalmikus Nervus maksilaris Nervus mandibularis
Nervus alveolaris
su erior
Gigi geligi Atas Gigi geligi bawah
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 45/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 45
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
C. Hepar
Gambar 27. Hepar
Hepar merupakan organ terbesar di abdomen
1. HolotopiRegio hipocondriaca dextra dan regio epigastrica
2. Sintopi
Anterior : diaphragm, arcus costalis dextra et sinistra, pleura dextra et
sinistra, margo inferior pulmo dextra et sinistra, processus xyphoideus
Posterior : diaphragm, rend extra, flexura coli dextra, duodenum,vesica biliaris, vena cava inferior, esophagus, fundus gaster
3. Skeletopi
Costae VII-XI dextra pada kondisi normal
4. Struktur
a. Terdiri dari 4 lobus, yaitu:
Lobus hepatis dextra
Lobus hepatis sinistra
Lobus quadratus
Lobus caudatus b. Ligamentum
Ligamentum falciforme
Ligamentum teres hepatis Ligamentum coronarium
Ligamentum triangulare dextra
Ligamentum triangulare sinistra
Ligamentum venosum (arantii) c. Struktur :
Processus caudatus
Area nuda hepatis
Capsula hepatica
Vena porta hepatica
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 46/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 46
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 28. Vena Porta Hepatica
5. Aplikasi klinis Hepatic lobectomies dan segmentectomy
Ruptur hepar
Hepatomegali
Siroris hepatis
Pada vena porta hepatica:
Varises esophageal : pelebaran v. esophageal
Hemoroid : pelebaran v. rectalis
Caput Medusa : pelebaran v. paraumbilicalis
D. Vesica biliaris / Vesica felea
1. HolotopiTerletak pada regio hypocondriaca dextra
2. Sintopi
Anterior : dinding anterior abdomen dan facies viseralis hepar
Posterior : colon transversum pars descendens duodenum
3. Skeletopi
Fundus setinggi ujung cartilago costalis IX dextra
4. StrukturTerdiri atas
Fundus vesica biliaris
Corpus vesica biliaris
Collum vesica biliaris Fungsi memekatkan dan menyimpan sementara empedu yang berasal
dari hepar dan nantinya akan dikeluarkan menuju duodenum
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 47/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 47
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Ductus-ductus yang berperan dalam proses pengeluaran empedu
a. Ductus biliaris intrahepatica
b. Ductus biliaris extrahepatica
c. Ductus hepaticus dextra et sinistra
d. Ductus hepaticus communise. Ductus cycticus
f. Ductus choledocus
5. Aliran limfeCairan limfe mengalir ke nodus cysticus yang terletak dekat collum vesicae
billiaris. Dari sini, pembuluh limfe berjalan ke nodi hepatici dengan
berjalan sepanjang perjalanan arteria hepatica communis dan kemudian ke
nodi coelici.
6. InervasiPlexus Coeliacus (simpatis dan nyeri)
N. Vagus (parasimpatis)
N. Phrenicus dextra (somatik aferen)
7. Aplikasi klinisGallstone/ cholelithiasis (batu empedu)
Cholecystectomy
Vesica Fellea
Lobus hepatis dextra Lobus hepatis sinistra
Duodenum
Ductus hepaticus sinistraDuctus hepaticus dextra
Ductus hepatica communis
Ductus cysticus
Ductus choledocus
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 48/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 48
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
E. Pankreas
Gambar 29. Pancreas
a. Organ endokrin (penghasil hormon insulin, glukagon, somatostatin)
b. Organ eksokrin (penghasil enzim amilase, lipase, tripsin)
1. HolotopiTerletak pada regio epigastrium dan kuadran kiri atas
2. Sintopi
Anterior : colon transversum, mesocolon transversum, bursa omentalis,gaster
Posterior : ductus choledocus, vena porta hepatica, vena lienalis, vena cava
inferior, aorta, a. Mesentrica superior, m. psoas major sinistra,
glandula suprarenalis sinistra, ren sinistra, hilum renale3. Skeletopi
Setinggi vertebrae lumbalis I dan II
4. Struktura. Terdiri dari 4 bagian, yaitu :
Caput pancreas
Collum pancreas
Corpus pancreas
Cauda pancreas
b. Terdapat :
ductus pancreaticus wirsungi, bermuara ke papilla duodeni mayor ductus pancreaticus Santorini, bermuara ke papilla dudeni minor.
Ampula Vater/hepatopancreatica
Sphincter Oddi
Acinus pancreas
5. Aliran limfe
Kelenjar limfe terletak di sepanjang arteria yang memperdarahi pankreas.
Pembuluh limfe eferen akhirnya mengalirkan cairan limfe ke nodi lymphatici
coeliaci dan mesenterici superior.
6. Inervasi
Berasal dari N. Vagus dan N. Splanchnici AbdominopelviciPlexus Coeliacus (serabut simpatis dan parasimpatis)
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 49/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 49
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
7. Aplikasi klinisa.
Pancreatectomy
Gambar 30. Pancreatectomy
b. Ruptur pancreas
c. Kanker pancreas
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 50/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 50
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Vaskularisasi Organ Acessorius Digestivus (Hepar, vesical biliaris, pancreas)
V. porta hepatica
A. pancreaticoduodenalis
superior
Aorta descendens
pars abdominalis
A. Mesenterica superiorTruncus coeliacus
A. hepatica communis A. lienalis
A. gastroduodenalisA. hepatica propria A. cauda
pancreatica
A. pancreatica
magna
A. pancreatica
dorsalis
A. pancreaticoduodenalis
inferior
PankreasVesica biliaris
V. cystica V. pancreaticoduodenalis
inferior
V. pancreaticoduodenalis
superior
V. pancreatica
dorsalis
V. pancreatica
magna
V.cauda
pancreatica
V. mesenterica inferiorV. lienalis
V. cava inferior
heparA. cystica
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 51/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 51
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 31. Arteri pada Hepar
Gambar 32. Vena pada Hepar
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 52/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 52
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 33. Arteri pada Vesica Felea
Gambar 34. Aliran Limfe Hepar dan Vesica Felea
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 53/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 53
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
Gambar 35. Innervasi Hepar dan Vesica Felea
Gambar 36. Innervasi Pancreas
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 54/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 54
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
DAFTAR PUSTAKA
Martini, Frederich H., Nath, Judi l., et al . 2009. Fundamentals of anatomy and
physiology, 8th edition.san fransisco: pearson international education.
Moore, Keith l. 2002. Anatomi klinis dasar . Jakarta: hipokrates.
Seeley, Rod., Stephens, Trent., Tate, Philip. Anatomy and phisiology.mc graw hill.
Diakses di http://highered.mcgraw-hill.com/novella/quizprocessingservlet
Snell, Richard S. 2006. Anatomi Klinik untuk Mahasiswa Kedokteran. Jakarta: EGC
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 55/56
Departemen Anatomi – Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman 55
BLOK DIGESTIVE SYSTEM
7/21/2019 Modul Anat Blok Digestive
http://slidepdf.com/reader/full/modul-anat-blok-digestive 56/56
BLOK DIGESTIVE SYSTEM