modern indian language (mil)

87
Poetics of Prose, Rab De Dakiye (Punjabi Prose) and Functional Punjabi Choice Based Credit System (C.B.C.S.) STUDY MATERIAL (LESSON NO. 1-7) /II

Upload: others

Post on 21-Oct-2021

9 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

Poetics of Prose, Rab De Dakiye (Punjabi Prose)and Functional Punjabi

Choice Based Credit System (C.B.C.S.)STUDY MATERIAL(LESSON NO. 1-7)

/II

Page 2: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

Graduate Course

MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

Poetics of Prose, Rab De Dakiye (Punjabi Prose) and Functional Punjabi

Choice Based Credit System (C.B.C.S.)

S.No. Lesson Name Page no.

LESSON – 1 1-12

LESSON – 2 13-24

LESSON – 3 25-34

LESSON – 4 35-45

LESSON – 5 46-57

LESSON – 6 58-73

LESSON – 7 74-85

Lesson writer:

DR. NARINDER SINGH

Associate Professor (Retd.)

Ramanujan College (University of Delhi)

Kalkaji, New Delhi-110019

SCHOOL OF OPEN LEARNING

University of Delhi

5, Cavalry Lane, Delhi-110007

Page 3: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

gkm Bzpo L 1

1H tkose L gfoGkPk, s~s ns/ tkose P?bh d/ r[D b~SD! vkH Bfozdo f;zx

nkozfGek

fgnko/ f;fynkoEhU ̀ ‘ukfJ; p/;v eo?fvN f;;Nw’ (;hHphH;hHn?¤;H) d/ sfjs, fdZbh :{Bhtof;NhtZb'A gk; ehs/ rJ/, ‘e'o’ n?¤wHnkJhHn?¤bH (gzikph) 1^ph g/go dk ;b/p;, fJ; gqeko j? L^

1H f;XKse gfog/y

1H1 tkose gfoGkPk ns/ sZs

1H2 tkose P?bh d/ r[D^bZSD

1H3 gzikph tkose dk fBek; s/ ftek;

1H4 g[oksB s/ BthB tkose L tzBrhnK ns/ nzso

1H5 ;µy/g T[¤soK tkba/ gqPB

2H gofwzdo ;'Yh, 2017, oZp d/ vkehJ/, u/sBk gqekPB, b[fXnkDk

2H1 nkb'uBkswe nfXn?B

2H2 tkose ftP/PsktK

2H3 ftPk t;s{

2H4 P?bh gZy

2H5 ;µy/g T[¤soK tkb/a gqPB

3H ftjkoe gzikph

3H1 ftnkeoBe P/qDhnK L BKt, gVBKt ns/ fefonk

3H2 ;to s/ ftnziB X[BhnK

3H3 fog'oN fbyDh

fJt/A ;gZPN j? fe s[jkv/ ;b/p; d/ fszB Gkr jB. n;hA jo/e Gkr ns/ T[jBK d/ T[gGkrKpko/ ft;sko Bkb uouk eoKr/.

fgnko/ ftfdnkoEhT[ ` s[jkv/ ;b/p; ftu fJe gkm g[;se th bZrh j'Jh j?, fi; dk BK j?‘oZp d/ vkehJ/’. fJj tkose dh g[;se j?. fJ; g[;se pko/ uouk, fJ; d/ gkmK, gkmK ftu fdZs/ftP/, fJ; d/ b/ye iK j'o eJh e[ZM pko/ uouk n;hA nZr/ nkT[D tkb/ gkmK ftu eoKr/. ni/ ;kBz{

! n?;';hJ/N gq'|?;o (;/tk w[es), okwkB[iB ekbi, ekbekih, BthA fdZbh.

1

Page 4: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

2

fJ; g[;se d/ f;XKse gZy d/ e[ZM gfjb{nK T[~s/ uouk eoBh j?. Gkt n;hA fJ; d/ o{gkeko pko/ns/ T[; Bkba i[Vh ikDekoh jk;b eoBh j?. n;hA ikDd/ jK fe s[;hA T[gob/ d'^uko tkeK ftutos/ rJ/ b|I ‘tkose’ ns/ ‘o{gkeko’ pko/ osk d[ftXk ftu j'. n;hA fJj ;G ;gZPN eoKr/.w'N/ s"o ’s/ ;wM bt' fe tkose ;kfjs dk o{gkeko j?. T[dkjoB d/ s"o ’s/l s[;hA eftsk, Bktb,BkNe, ejkDh Bz{ sK ikDd/ jh j'. fJj ;ko/ o{gkeko ;kfjs Bkba ;zpzfXs jB. Gkt fJj ;kfjsd/ o{gkeko jB. ;kfjs fJBQK o{gkekoK ftu gqrN j' e/ ;kBz{ fwbadk j?. fJ;/ soQK ;kfjs dk fJeo{gkeko ‘tkose’ j?—fi; Bkb ;zpzfXs ;kvh gkm g[;se j?. n;hA tkose Bkba ;zpzfXs jh e[ZMikDekoh fJjBK w[ZYb/ gkmK ftu gqkgs eoB dk isB eoKr/. fJj ;kok f;XKse gfog/y th s[jkv/;b/p; dk fjZ;k j?.

tkose eh j? <

;kv/ ;kjwD/ gfjbk gqPB j?, tkose eh j[zdh j? < eh n;hA fJ; Bz{ gfoGkPs eo ;ed/jK < T[~so j?, tkose Bz{ eJh PpdK ftu gfoGkPs eoB d/ isB phs/ ekb ftu eJh ftdtkBKokjhA ehs/ rJ/ jB. fJj ;kohnK gfoGkPktK tkose d/ tZy^tZy sZsK T[~s/ I'o fdzdhnK jB. fJjBKBkba tkose d/ ;o{g Bz{ ;wMD ftu wdd fwbdh j?.

fi; Bz{ n;hA gzikph ftu tkose efjzd/ jK fJ;/ Bz{ jh fjzdh ftu rZd (x|) ns/ nzro/Ih ftugq'I (Prose) efjzd/ jB. |ko;h tkb/a fJ; Bz{ B;o efjzd/ jB. nzro/Ih dk b|I gq'I bkshBh GkPkd/ Ppd Prousus s'A pfDnk j?. Prosus s'A Gkt j? s[Ze ofjs PpdK dk fybko. wsbp Ppd fybo/gJ/ jB go T[jBK Bz{ fe;/ whNo, fe;/ s[Ze^s[eKs ftu pzfBQnk BjhA frnk. fJ;/ soQK i/ n;hA fjzdhftu tkose pko/ ftuko eohJ/, fi; Bz{ fjzdh tkb/ gd (x|) efjzd/ jB, sK fJj ;z;feqs d/ w{bPpd ‘ftqfs’ s'A pfDnk j?. ftqfs dk noE jz[dk j?, ;{soK dh ftnkfynk eoBh iK Nhek eoBk.fJt/A n;hA d/y oj/ jK fe tkose w[Zy o{g ftu eftsk s'A fByVdh j?. eftsk fiZE/ GktK okjhA gq;s[sheodh j?, T[~E/ tkose p[ZXh okjhA, dbhb okjhA nkgDh rZb ;wMkT[Adh j?. eftsk dk gqrNktk frnkBfJzdohnK okjhA j[zdk j?. nZyK, BZe, ezB, ihG s/ uwVh ;kvhnK frnkBh fJzdohnK jB. eftsk fJjBKokjhA gq;s[sh eodh j?. Gkt eftsk dk ;zuko frnkB fJzdohnK okjhA j[zdk j?, fit/A r[o{ BkBed/t ih id'A ‘nkosh’ dh ouBk eod/ jB sK T[j “rrB[ wfj Ekb oft uzd[ dhge pB/ skfoek wzvbiBe w'sh”, fbyd/ jB. Gkt rrB fJe Ekb j?, fi; ftu ;{[oi ns/ uzB d' dht/ pb oj/ jBns/ sko/, fi; ftu w'shnK dh soQK jB ns/ j/ gqwkswk fJt/A s/oh nkosh j' ojh j?. fJj ekftegq;s[sh j?. fJt/A jh vkH jfoGiB f;zx dh eftsk dhnK ;soK d/yhJ/ L^

T[d'A jkIo ;K w?As/o/ w{zj'A, id p'b dk N[ZeVk;[brdh bkN tKr{ fBefbnk ;h

p'b ;[DB dh P/qDh ftu nkT[Adk j?. go fJZE/ fJj N[ZeVk (fdZyD tkbak) j?l ;[brdh bkN (uwedkofdZyD tkbak ns/ rowh Bkba ;zpzfXs j?). j'o th eJh T[dkjoB j' ;ed/ jB, fit/A w'jB f;zx dheftsk ‘ski wjZb’ ftu L^

Page 5: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

3

bZr NkjDK rb t/bK ;[shnK, bZr t/bK rb ebhnK.bZr ebhnK rb rzXK ;[shnK, BhAd tb/t/A tbhnK.

fJZE/ NkjDK, t/bK, ebhnK, rzXK ;kohnK wkBt pD rJhnK jB s/ T[j g[oP, Bko dh gq/w^eqhVkftu gq;s[s jB. fJj ekfte^gq;s[sh j?. p[ZXh, soe, fJ; dk ;zuko^wkfXnw BjhA.

tkose fJj' fijk nskofee ;wheoB BjhA pDkT[Adh. tkose dk soe, p[ZXh dk dbhb tkbaksoe j?.

tkose d/ s~s

1H n;hA T[go tkose d/ fJe gqw[Zy sZs dbhb iK soe pko/ rZb eo nkJ/ jK. n;hAT[dkjoB Bkba tkose Bz{ eftsk s'A tZyok gSkD th nkJ/ jK. n;hA d/fynk fe eftskfi; n?Adonkth (frnkBh fJzdohnK tkbah) dbhb dh f;oiDk eodh j?, T[; dk ;zpzXp"fXe dbhb Bkba BjhA jz[dk, go tkose, b/y, fBpzX, ihtBh, ;_? ihtBh, ;|oBkw/ nkfdfbyfdnK soe d/ nB[Pk;B dk gkbD eodh j?.

2H tkose, soe d/ nB[Pk;B dk jh BjhA, GkPk dh ftnkeoB d/ fB:wK d/ nB[Pk;B dkth gkbD eodh j?. tkose d/ tke pj[sk eoe/ ftnkeoB d/ B/w nB[;koh jh jz[d/ jB.idfe eftsk Bz{ fJ; dh e'Jh wip{oh BjhA. n;hA T[~go fdZs/ vkH jfoGiB f;zx dh eftskftub/ T[dkjoB Bz{ jh t/yhJ/ iK w'jB f;zx dh eftsk tkbak T[dkjoB t/yhJ/ sK ;gZPNj[zdk j? fe fJj tke gzikph tke^ouBk d/ f;XKs nB[;koh ;jh BjhA. tkose nfijkBjhA eo ;edh. T[; dk ;zuko PpdK Bz{ nr/ fgZS/ oZy e/ BjhA ehsk ik ;edk. fJsBkjh BjhA eftsk b'V g?D s/ PpdK d/ i'V (Spellings) th osk nr/ fgZS/, xZN^tZX eob?Adh j?. fJj y[ZbQ tkose BjhA b?Adh.

3H tkose dh GkPk ftu GkPk e/tb wkfXnw j?. GkPk ftu fBfjs ;zd/P sZe ngVBk fJ;dk Nhuk j?. Gkt fJj fe id'A s[;hA tkose dk e'Jh wIw{B gVQd/ j' sK gVQB pknds[;hA ;zy/g ftu iK ft;sko ftu fJj dZ; ;ed/ j' fe fJ; ftu eh fejk frnk j? <s[;hA fbyD tkb/a dh GkPk, tkeK, PpdK s'A nkIkd fJe tZyok gqrNkn th gq;s[s eo;ed/ j'. ;zd/P, w{b GkPk s'A w[es j' iKdk j? idfe eftsk ftu nfijk BjhA jz[dk.eftsk nkgD/ PpdK, nkgDh w{b ;zouBk nkgD/ Gkt, nkgD/ T[uko, T[uko d/ T[sokn,uVQkn s'A nkIkd j' e/ nkgD/ noE r[nk b?Adh j?. nekdwe y/so ftu n;hA eftskd/ ;ob noE eoB torh e'fPP eod/ jB go fJj w{b eftsk d/ pokpo xZN jh gjz[udhj?. tkose ftu GkPk dk d[i?bk ;EkB j?, idfe eftsk ftu gfjbk. fJ;/ eoe/ eftskdk nB[tkd pj[s uzrk BjhA j' ;edk. jkbKfe tkose Bz{ d{ihnK GkPktK ftu nB[tkdsehsk ik ;edk j?.

T[go'es ftukoK ftu n;hA eftsk ns/ tkose d/ fBy/V Bz{ nkXko pDk e/ s[jkBz{ tkose d/e[ZM e[ r[D bZSDK Bkba i'VB dk isB ehsk j?. jkbKfe e[ZM ftdtkB eftsk ns/ tkose ftu fe;/vz{x/ nzso Bz{ gSkDB d/ jkwh BjhA. T[j efjzd/ jB fe fJj d't/A jh ;Zu dh g/Pekoh eod/ jB.

Page 6: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

4

tkose dk T[d/P th ;Zu dh gq;s[sh eoBk j?. nzro/Ih dk gqf;ZX eth tovI toE eftsk ns/tkose dh GkPk ftu e'Jh nzso BjhA ;wMdk. fJt/A jh gzikph dk pj[s gqf;ZX eth gq'H g{oB f;zxth tkose dh GkPk Bz{ eftsk torh jh ;wMdk j?. T[; dk eEB j? fe “gzikph dk ;kfjs r[o{BkBe d/t ih d/ wzdoK d/ nkba/^d[nkb/a, fpqSK dhnK SktK ftu gfbank. B;o (tkose) T[jBK b'eKB/ gfjbh tko fbyh fiBQK d/ j'Am r[o{ ;kfjp d/ fgnko nzfwqs Bkba f;zu/, r[bkpK dhnK gZshnK tKrf;|s ;who ftu fjbd/ oj/.” gq'H g{oB f;zx d/ fJj Ppd T[; dh tkose dh fJe' fJe g[;se‘y[ZbQ/ b/y’ ftu'A bJ/ rJ/ jB. fJ; g[;se ftu, gq'H g{oB f;zx d/ eJh j'o b/y th jB. fijBKBz{ rj[ Bkba ftukohJ/ sK T[jBK dh GkPk ftP[ZX eftsk dh GkPk j?. go sK th nekdwe b'VK dhfJj fttZ;Ek j? fe T[j nzso gSkDB dh okj/ g? e/ tZyosk d/ ;{\w G/dK dh gSkD eoB. i/ tkosed/ gqEw ekoi Bz{ jh bZGDk j't/ sK n;hA nzro/Ih Bz{ jh gqwkfDe nXko wzBKr/. ;skoQthA ;dh d/w[ZY ftu jh fBpzX o{g Bkba tkose dk gqkozG wzfBnk ik ;edk j?. fJ; ;dh d/ nkozG ftu jhBktb, BkNe, b/y nkfd fby/ ikD bZr/. ;o Nkw; w'o w[ZYb/ nzro/Ih b/ye jB. p/eB dh tkoseouBk dkoPfBe fe;w dh j?. T[j w[ZYb/ nzro/Ih b/yeK ftu'A jB. fJ;/ ;dh ftu vokfJvB dhtkose nkb'uBkswe fe;w dh j?. fJt/A n;hA d/yd/ jK fe ftfGzB soQK dh ;'u d/ gqrNkt/ bJh17thA ;dh ftu jh tkose ;kjwD/ nkT[Dh P[o{ j' rJh.

id'A wB[Zyh ;wki d/ ftuko ;gZPN j' ikD s/ fJj wfj;{; ehsk ikt/ fe fJjBK ftukoK Bz{;zy/g s/ ;gZPN o{g ftu gqrN ehsk ikt/ iK j'oK Bkba ;KMk ehsk ikt/ sK tkose dh T[gi P[o{j[zdh j?. jkbKfe n;hA tkose dh P[o{nks 17thA ;dh d/ gqkozG ftu j'Jh wzB nkJ/ jK sK th 20thA;dh Bz{ tkose dk :[Zr wzfBnk iKdk j?. fJ; ;w/A jh tkose dk pj[gZyh ftek; j'fJnk ns/ tkoseBz{ gqwkDe s"o ’s/ ;kfjs o{g ti'A gSkfDnk frnk. tkose d/ f;XKse gZyK pko/ ftukoK dk nkdkB^gqdkB j'fJnk. fJj uouk iK tkose Bz{ gfoGkPs eoB dh gqfefonk th nzro/Ih s'A jh gqkozG j'Jh.tkose Bz{ T[d:'rheoB Bkba sK i'V e/ t/fynk iKdk jh j?, fJ; dk ;zpzX ;wki dh wZX Pq/Dh Bkbath i'fVnk iKdk j?. tkose Bkba jh ;fGnkukoK Bz{ nkg; ftu i'VB iK T[jBK ftu nkdkB^gqdkBdk ezw j[zdk j?. ;kfjs d/ pkeh o{g nzsoht s"o s/ nkgD/ ;fGnkukoK dk fuZso jh gq;s[s eooj/ j[zd/ jB, go tkose ftukoK Bz{ ;op ;KMk eoe/ fBoD/iBe ns/ soePhb Yzr Bkba gq;s[s eodhj?. fwvbNB wo/ dk fJj eEB fe “Prose is the language not merely of exact thinking but ofexact discription.”

don;b tkose ouBk dk ftPk y/so fBPfus BjhA ehsk ik ;edk. fJ; dk y/so pVk ftPkbj[zdk j?. ;wki ftfrnkB, fJfsjk;, ebk, ftfdnk, okiBhsh, ekBz{B, gqPk;B ;G y/soK ftu ns/y/soK Bkba ;zpzfXs tkose dh ouBk j' ;edh j? ns/ j[zdh j?. fiT[A fiT[A wB[Zyh ;wki ftu ftek;jz[dk ik fojk j?, eftsk d/ xZN ikD ns/ tkose d/ tZX ikD dh ;zGktBk g?dk j' ojh j? ns/ fJ;d/ ekoB th jB. ;[szso s/ ;G: ;wki ftu ftukoK dh ;[szsosk ns/ P[ZXsk Bz{ gqrNkT[D tkbahtkose ;kjwD/ nk ojh j?. fBg[zB tkoseeko dh tkose ftu dbhb s/ ftukoK Bz{ gqrN eoB dk;woZEktkB ns/ skesto gqgzu jz[dk j?, i' gkmeK Bz{ nkgD/ ws Bkb i'V b?Adk j?. n;hA 20thA ;dhd/ d{i/ wZX ftu t/fynk jh j? fe gzikph dh wPj{o wk;e gZfsqek ‘gqhsbVh’ eJh toQ/ sZe r[op\Pf;zx dhnK tkose fbysK gq;s[s eodh ojh ns/ pj[s tZvk gkme tor T[jBK Bkba nfijh brBBkba i[fVnk fojk fe T[; dk fBozso fJzsIko eodk fojk. tkose dh ;|bsk ;wki dh dPk ns/

Page 7: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

5

fdPk Bz{ pdb fdzdh j?. ;kfjse tkose ;z[do, ;[jiwJh, ;zrhse, ;fjiwJh ns/ ;Zu dh gqshsheotkT[D tkbah j[zdh j?. nfij/ ekfte r[D j'D d/ pkti{d th fJ; dk ouBjkok ftdtsk ns/ dbhbBkba i[fVnk ofjzdk j?. t/nB p{E, i' gZSw dk gqf;ZX ftdtkB j?, B/ nkgDh g[;se ‘Rhetoric ofFiction’ ftu tkose pko/ nkgD/ ftuko gqrN ehs/ jB. T[j fbydk j? fe ‘T[sw gqeko dh tkosegkme Bz{ gq/oBk fdzdh j?, feT[Afe fJ; dk ;zpzX fuzsB, ;[fjod nB[Gt ns/ nzso^gqekP Bkbaj[zdk j?.’

tkose fJe ebk

T[go'es ftuko d/ gfog/y ftu n;hA d/yd/ jK fe tkose pj[s PeshPkbh j?, fi; Bkba pj[stZvk gkme tor g/qos j[zdk j?. fJ; rZb'A d/yhJ/ sK tkose d/ d' o{g j[zd/ jB. gfjbk T[j, fi;ftu tkose tkose bJh j[zdh j? ns/ d{;ok T[j, fi; ftu tkose fe;/ ftP/P wzst dh f;ZXh bJhfbyh iKdh j?. d{ih soQK dh tkose ftu :EkoE ns/ nkdoP dk ;[w/b j[zdk j?. nzro/Ih dk fJegqf;ZX tkoseeko nkgDh jh tkose ouBk pko/ efjzdk j? fe T[j fJ; bJh fbydk j? sK fe fe;/M{m dk godk y'bQ ;e/ ns/ ;wki Bz{ fe;/ ftP/P fdPk ftu s'o ;e/. fJ;/ fdqPNh s''A gqf;ZX ftdtkB;koso dk eEB j? fe, ‘tkose ftu Ppd fJe Goh j'Jh fg;s"b dk o{g Xko b?Ad/ jB ns/ eosk,fJe fBPfus fBPkB/ s/ tko eodk j?.’ Gkt fJj fe tkose dh jo fbys dk fJe ftP/P wzstj[zdk j?, ;[fBPfus wzst. T[j fJ; wzst Bz{ th ;kXdh j?, go ;[ji ;[nkd tkb/a nzrK Bz{ th ekfJwoZydh j?. fJ;/ soQK jh ebkwJh tkose ;Ekgs j[zdh j?. ‘n"B fJzrfb; go'I’ dk ou?sk i/w; nko;[dob?Av fbydk j? fe ‘ebkwJh tkose T[j j[zdh j?, fi; ftu wB d/ GktK Bz{ gkmeK sZe P[ZX o{gftu ns/ ;zg{oB o{g ftu fpBK fe;/ o'e iK n"y d/ ns/ ;zr ;ze'u d/ gj[zuk fdZsk ikt/.’

n;hA tkose pko/ j[D fijV/ ftuko gqrN eo oj/ jK, fJj fJ; gkm e/ gq;zr ftu fdZsh tkosedh gfoGkPk s'A pj[s fGzB jB. P[o{ ftu fdZsh gfoGkPk ni'eh tkose bJh fpbe[b nX{oh j?.tkose ftu ;obsk, ;gZPNsk ns/ ;[fBPfussk jz[dh j?, i' fJ; Bz{ ftfrnkBe fuzsB gqrN eo torkpDkT[Adh j?. nZi d/ :[Zr ftu fJ;/ eoe/ tkose dk ;EkB pVk T[u/ok j? ns/ tkose Bz{, ;kfjs d/pkeh o{gK tork jh doik gqkgs j?. e'Jh ;wK ;h, id'A eth dk ;EkB pj[s T[~uk ;h. b'e ;wMd/;h fe eth e'Jh nb"fee GkPk tos e/ nb"fee Yzr Bkba rZb eodk j?, i' nkw BjhA jz[dh. T[d'Atkose Bz{ eftsk tork doik gqkgs BjhA ;h. nZi th id'A tkose dh skoh| jz[dh j? sK fJj' fejkiKdk j? fe ‘fJ; ftubk ou?sk ebkswe f;\oK S{j frnk j?, fit/A eth eodk j?. Gkt, n;hA eftskdh skoh| tkb/a wkg Bkba jh tkose dh skoh| eod/ jK. go fit/A fe n;hA T[~go efj nkJ/ jK j[Ddk ;wK tkose dk ;wK j? ns/ eftsk dh b'efgq:sk ni'e/ ;w/A ftu EZb/ tZb Bz{ ik ojh j?. tkoseftu eJh o{gkeko ;kjwD/ nkJ/ jB. ihtBh, ;_? ihtBh, ;|oBkwk, fBpzX nkfd. fJj ;ko/ tkosed/ r[D oZyd/ jB go fJjBK ;kfonK dh ;zouBk ftu nzsoht G/d jB. w[Zy ;KMh rZb fJj j? fefJj ;ko/ fi; T[d/P tZb nk:'iB eod/ jB, T[; fdPk tZb jh g{oh ouBk Bz{ e/Adfos eod/ jB.ihtBhl i' e'Jh b/ye fe;/ gqf;ZX (nkw s"o ’s/) ftnesh d/ ihtB pko/ fbydk j?, T[j wfji sZEhrZbK iK xNBktK Bk j' e/ nfijk fBo{gD j[zdk j? fe T[; ftu'A T[; ftnesh dk ihtB e'Jh ;zd/Pd/t/. fJt/A jh ;?_ ihtBh T[j o{gkeko j?, i' ;?_ Bz{ :EkoE gZXo T[~go g/P eoe/, e'Jh e/Adoh rZbefjDh ukj/. tkose nkw s"o ’s/ ;{uBk gqXkB jz[dh j?. ihtBh iK ;?_ ihtBh sZEh ;{uBktK Bkba

Page 8: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

6

fBofws j' e/ th fe;/ ;Zu tZb ;ze/s eodh j?. fJj' rZb ;|oBkfwnK pko/ j?. gzikph ftu j[D fesB/jh ;|oBkw/ fwbad/ jB. edh fJjBK dk wjZst pj[s tZvk ;h, id'A nkw pzdk d{o d[o/v/ pko/ e[ZM BjhAikDdk ;h. fJe GkJhukok iK ;fGnkuko fJjBK d{o doki dhnK EktK s/ T[E'A d/ ofjD^;fjD pko/ikD b?Adk ;h. fJXo'A rJ/ ftnesh d/ gqsheow th ;kBz{ nkgD/ tor/ bZrd/ ;h feT[Afe T[j ;kv/ torkjh j[zdk j?. tkose d/ fJj ;ko/ o{gkeko ebk feosK pD e/ GkPk dk nfijk gq:'iB ;kjwD/ fbnkT[Ad/jB, fi; okjhA frnkB dk ftokN d[nko y[ZbQdk j?. tkose dh fJj Pesh Bt/ebh j?. tkose e'bth fJe fdqPNh fpzd{ jz[dk j? go sZEh j'D eoe/ ns/ skofee j'D eoe/ fJ; ftu T[bko j'D dh ;zGktBkxZN j[zdh j?. fJj sZE d/ okj ’s/ s[oe/ ;Zu tZb ;ze/s eodh j?. ;kfjs d/ pkeh o{gkeko th ;Zu sZegj[zuD dk :sB eod/ jB go T[jBK dh ;kwrqh ebgBk j?.

p"fXesk, fe;/ th tkose ouBk d/ T[~x/ bZSDK ftu'A fJe j?. Gkt i/ b/ye Bz{ nkgD/ ftP/ T[~s/dbhb :[es p"fXe geV jkf;b BjhA sK tkose ouBk ftu u[;s tke pDso ns/ ;jh Ppd u'D}?o jkIo j't/rh. tkose fbys dh dPk ns/ fdPk T[~s/ b/ye dk fB:zsqD BjhA j't/rk. tkoseekoT[jBK ftfPnK Bz{ jh u[Ddk j?, fijV/ T[; Bz{ gqGkts eoB, Mzi'VB. nfijh ;fEsh ftu T[j T[jBKftfPnK Bz{ ;ziw ns/ ;gZPNsk Bkba gkmeK ;kjwD/ gq;s[s eodk j?. T[; dh fIzdrh d/ fBZih sIop/T[; dh ouBk (tkose) Bz{ go'y o{g ftu gq'VQsk fdzd/ jB. ;[Gkte fij/ sohe/ Bkba jh fJe fB:w,T[; dh ouBk ftu nk p?mdk j? ns/ T[; dh dbhb pZX ouBk th ebk feos dh fJe fw;kb pDiKdh j?. T[; dk gqGkt ;[ji tkbak j[zdk j? ns/ fbys dk wB'oE gkme sZe gj[zudk j?.

tkose P?bh

ftfdnkoEhT[ ` P?bh Ppd nzro/Ih d/ Ppd Style dk gfonkfJtkuh j?. P?bh, Gkt Style, job/ye dh P\;hns Bz{ gqrNkT[Adk j?. jo b/ye dh fbys fe;/ d{i/ b/ye dh fbys s'A tZyoh j[zdhj?. t?;/ sK jo nkw nkdwh ftu th tZyoh P?bh (tZyo/ Style) d/ r[D fdZy iKd/ jB. go n;kXkoBP\;hns tkb/a b/yeK dhnK fbysK ftu T[jBK dh fBZih P?bh S[gdh BjhA. T[jBK dk ftnefsstT[; ftu nk jh iKdk j?. fJ;/ bJh fejk iKdk j? ‘Style is the Man’.

fe;/ gqgZe b/ye dh fbys ;fji/ jh d{finK d/ w[eakpb/ tZyoh gSkDh ik ;edh j?. fJj T[d'Ajh j[zdk j? id'A e'Jh b/ye nkw ;kXkoB wB[ZyK tKr e'Jh ;{uBk iK ;[B/jk Bk fby e/, ebkswegZXo sZe g[Zi iKdk j? ns/ ftP/P f;oiDk eodk j?. gzikph d/ T[~x/ tkoseekoK dhnK fbysK T[goi/ b/ye dk BK Bk th fbfynk j't/ sK ouBk, fbys dh P?bh s'A b/ye dk gsk uZb iKdk j?. r[op\Pf;zx gqhsbVh j't/ iK gq'H g{oB f;zx. vkH jfoGiB f;zx j't/ iK r[oBkw f;zx sho. fJt/A jh Bfozdof;zx eg{o dh tZyoh P?bh gfjukBD ftu e'Jh w[Pfeb BjhA jz[dh. n;hA ‘P?bh’ Bz{ ftnefsst d/noEK ftu fJ;/ bJh gfoGkPs ehsk j?.

i/ n;hA ;z;feqs GkPk ftu'A P?bh Ppd dh T[sgsh bZGD dk isB eohJ/ sK n;hA d/yKr/ fe‘Phb’ Xks{ T[j p[fBnkd j?, fi; s'A P?bh Ppd pfDnk. ‘Phb’ s'A Gkt j? ‘ezw eoB dk Bt/ebkYzr iK ftXh’. pkeh gqf;ZX GkPktK ftub/ ‘Style’ Ppd d/ noE th brGr fJjd/ Bkba w/b yKd/jh fwbad/ jB. e'Jh ;kfjseko id'A GktK iK ftukoK Bz{ gqrN eodk j? sK T[; bJh T[j fijVhftXh ngDkT[Adk j?, T[;/ Bz{ jh P?bh efjzd/ jB. P?bh, fi; Bz{ n;hA gqrNkU Yzr iK ftXh fejk

Page 9: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

7

j?, jo ouBkeko dh nkgDh Bt/ebh jz[dh j?. fJj Bt/ebkgB iK P?bh, fe;/ b/ye dh th gSkDhik ;edh j?, fe;/ fJe ftbZyD dh th ns/ fe;/ fJe fJfsjk;e ekb dh th. n;hA fJ; rZb Bz{;wMd/ jK.

T[go n;hA fe;/ tkoseeko dh P?bh dk nfXnB eoB dh rZb eod/ nkJ/ jK. Gkt fe;/ebkeko, fe;/ tkoseeko dh P?bh d/ Bt/eb/ r[D bZSD. go fJj th ;Zu j? fe n;hA fe;/ fJeouBk dh P?bh dk nfXnB th eo ;ed/ jK. fJj' BjhA gzikph GkPk ftu fBozso tkose fbyh ikojh j?. wZXekb dh tkose, ;zeqKsh ekb dh tkose iK nkX[fBe tkose. fJjBK gzikph tkoseBw{fBnK dk P?bhrs nfXnB th ;zGt j?. ftfdnkoEh fe;/ fe;w dh rz[Mb ftu Bk g?D, fJ;/ bJhn;hA ‘P?bh’ Ppd Bz{ j[D e/tb ftnesh d/ fBZi s'A pkjo oZy e/ tZv/ noEK ftu ;wMD dk th isBeo oj/ jK. T[dkjoB d/ s"o ’s/ s[jkv/ ;b/p; ftu ‘gofwzdo ;'Yh’ dh g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ brhj'Jh j?. ftfdnkoEh ;w[Zu/ s"o ’s/ ‘oZp d/ vkehJ/’ dk P?bhrs nfXnB th eo ;ed/ jB ns/ fJ;ftub/ fe;/ fJe eZb/^eko/ b/y dk th. gofwzdo ;'Yh dh d{;oh tkose g[;se Bz{ th Pkwb eobJhJ/ sK n;hA gofwzdo ;'Yh dh tkose^P?bh tor/ j'o ftokN ftP/ Bkb th i[V ;ed/ jK. n;hAT[go ;ze/s fdZsk ;h fe fe;/ ekb ftP/P dh tkose P?bh d/ tZyo/ r[D bZSD dh gSkD ;ed/ jK.wZXekb ftu ouh rJh tkose ftu iBw;kyhnK dk ftP/P ;EkB j?. ;kv/ e'b iBw;kyhnK d/ eJhBw{B/ fwbd/ jB. fJj th ;zzGt j? fe n;hA fe;/ fJe iBw;kyh ftP/P dk P?bhrs nfXnB eohJ/iK ;wZ[u/ iBw;kyh ;kfjs dh Bt/ebh P?bh Bz{ gSkDhJ/. s[;hA d/y oj/ j' fe ;kvh fJ; uouk Bkba‘P?bh’ Ppd dh gfoGkPk osk tZyok o{g b? ojh j?. don;b fJj rZb j? BjhA. P?bh s'A Gkt, fe;/fbykoh dh Ppd u'D, tke pDso, g?ok^tzv, nbzeko ftT[As s/ f\nkbK dh gZXsh s'A j?.

;gZPN j? e/tb f\nkb jh fe;/ ouBk Bz{ wjkB BjhA pDk fdzd/. i/ b/ye ;jh f\nkbbJh ;jh Ppd BjhA u[D ;fenk. i/ T[; d/ tkeK dh pDso u[;s BjhA, T[j f\nkb Bz{ T[xkV BjhA;ed/, i/ T[; d/ fdZs/ T[dkjoB ns/ gqwkD T[; d/ ftP/ Bkba w/u BjhA eod/ sK b/ye d/ ftuko ;jho{g ftu gq;s[s BjhA j'Dr/. P?bh fe;/ b/ye dh ewkJh j'Jh ebk j?. b/ye B/ fonkI eoe/ T[;Bz{ fesBk fte;s ehsk j?—fJ; T[~s/ T[; dk gqGkt nkXkos ofjzdk j?. GkPk ftu Ppd, tke,nbzeko nkfd dh tos'A pko/ ftt/uB fe;/ g{oh g[;se dk th ehsk ik ;edk j? ns/ fJe fbysdk th. fJj' rZb fe;/ fJe ;w/A Bkba ;zpzfXs eoe/ th t/yh ik ;edh j?. P?bh d/ wjZst pko/ ftdtkBKB/ eJh eEB ej/ jB fit/A u?;No chb B/ fejk fe, “P?bh f\nkb dk gfjoktk j?.” p|B B/ fejk,“P?bh jh wB[Zy j?.”

P?bh pko/ tZy tZy ;'u oZyD tkfbanK B/ tZy tZy soQK d/ fpnkB fdZs/ jB. wkoe;tkdh ;'uoZyD tkb/ ;kfjs Pk;soh ouDjko/ Bz{ tZX wjZssk fdzd/ jB. T[jBK w[skpe P?bh e/tb gqrNkt/ dkwkfXnw j?. feT[Afe gkme Bz{ ;Zu dk g{oB nfj;k; eotkT[Dk j[zdk j?, fJ; bJh b/ye e'Jh fdqPNhe'DsK oZydk jh j?. fJj fuzse wzBd/ jB fe P?bh dk ftPb/PD wZ[y ftP/ Bz{ Bkba oZy e/ jh ehsk ik;edk j?. ftP/ Bz{ nbZr eoe/ P?bh dk nfXnB e'Jh noE BjhA oZydk. b/ye d/; ekb ftu ofjzfdnKfe;/ wkj"b s'A gqGkts j[zd/ jB. fJ;/ bJh fe;/ d/P^ekb ftu ftP/P P?bh gquZbs j[zdh j?. nfij/fuzse fe;/ fBZih fe;w dh P?bh ftu ftPtk; BjhA oZyd/. T[jBK dk efjDk j? fe ;wkie ;fEshnKd/;^ekb ftu fJe soQK dk tksktoB f;oidhnK jB. fJ; tksktoB Bkba ;zpzfXs ftP/ T[~God/ jBns/ fJjBK ftfPnK Bkba i[Vh GkPk, Ppdktbh, tke pDso T[d? j[zdh j?. fJ; Bkba jh T[; teas

Page 10: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

8

dh P?bh j'Ad ftu nkT[Adh j?. wkoe;tkdh fe;/ ftnesh ftP/P dh P?bh Bz{ BjhA wzBd/. fJj efjzd/jB fe fe;/ d/P dh P?bh j[zdh j? ns/ T[; d/ b/ye T[; P?bh dhnK tZy tZy PkyktK. T[jBK w[skpefJe ;KM/ ;o's ftu'A fBebhnK PkyktK jh T[j P?bhnK jB fijBK Bz{ n;hA tZy tZy b/yeK dhnK P?bhnKefj oj/ jK. don;b fJj BjhA j?.

n;hA d/y oj/ jK fe fJj wkoe;tkdh fuzse P?bh Bz{ e'Jh pj[s wjZst BjhA fdzd/. T[j PpdftP/P tZb BjhA, T[; d/ noE tZb o[fus jB. nfij/ fuzse P?bh Bz{ o{g tork jh ;wMd/ jB ns/nfij/ noEK ftu T[; dk fto'X eod/ jB.

o{gtkdh fdqPNhe'D L P?bh pko/, i' pj[s/ b'e^gqf;ZX eEB ;kjwD/ nkJ/ T[j o{gtkdh fdqPNhe'Ds'A jh nkJ/. fJ;/ eoe/ fJj fdqPNhe'D pVk wjZst oZydk j?. fJjBK fuzseK B/ P?bh bJh nXko,ouBk Bz{ pDkfJnk. fJ; bJh ed/ T[; d/ gkmeK T[~s/ g?Ad/ gqGkt Bz{ t/fynk ns/ ed/ T[; Bz{ b/yeBkba i'fVnk frnk.

P?bh dk ouDjkok L P?bh Bz{ e'Jh oudk j?. P?bh fbys o{g ftu th ns/ p'b ukb ftu thwjZst oZydh j?. P?bh ouBjko/ dh ;'u ns/ ftukoXkok dh gqshfBXsk eodh j?. fJj' BjhA, P?bhnkgD/ f;oie dh th gqshfBXsk eodh j?. don;b fuzsB tZyok BjhA jz[dk. fuzsB th P?bh ftujh gqrN j[zdk j?. fJ;/ ftukoXkok dk ;woEB eoB tkb/a gqf;ZX ftdtkB p{|' B/ pV/ T[~u/ ;_o ftufejk fe, “b/ye dk ftnefsst jh P?bh j?.” P?bh dh fJj gfoGkPk pVh gquZbs j'Jh ns/ ftdtkBKB/ fJ; dk ;woEB th ehsk go fJj th ;Zu j? fe fJ; gfoGkPk Bz{ ftdtkBK B/ jh nX{ok ;Zuth fejk. T[jBK w[skpe tZy tZy soQK dhnK ouBktK ftu fJe' ouBjko/ dhnK tZy tZy P?bhnKfdZydhnK jB. i/ T[j gqrhs fby/rk sK tZyoh P?bh j't/rh ns/ i/ BkNe fby/rk sK j'o soQK dh.Gkt fJe' ftnefss eJh sohe/ Bkba P?bh rqfjD eodk j?. BkNe ftu gksoK d/ tkoskbkg, b/yedk ftnefsst Gkt P?bh Bz{ BjhA gq;s[s eo ;ed/. fJt/A T[go'es fdZsh gfoGkPk Bz{ e[ZM ftdtkBKB/ nX{ok ;Zu jh fejk j?.

‘P?bh’ Bz{ ouBjko/ Bkba i'V e/ t/yD tkfbanK ftu'A tkov B/ fejk fe P?bh fJe fBZih r[D j?.jo/e fbys ftu P?bh j[zdh jh j?. jo ;kfjseko fijVk fbydk j?, T[; dh fJe P?bh th j[zdh j?.fJj fJ; eoe/ j? feT[Afe T[; dh fJe P\;hns j[zdh j?. jo b/ye dh P\;hns uzrh iK wkVh j';edh j?. fJ;/ bJh fJj j' ;edk j? fe T[; dh P?bh uzrh iK wkVh j't/. i/ fe;/ b/ye dh P\;hnsBht/A iK nkw doi/ dh j't/rh sK T[; dh P?bh T[; dh P\;hns Bz{ gq;s[s eo d/t/rh. ftdtkBK B/P?bh Bz{ fJe ftneshrs bZSD wzfBnk j?. fJt/A n;hA d/fynk j? fe fInkdkso ftdtkBK B/ P?bh Bz{P\;hns Bkba i'V e/ jh t/fynk j?. fJjBK ;kohnK ;'uK B/ P?bh ns/ P\;hns Bz{ fJsBk obrZv eofdZsk j? fe P?bh nkgDh ;kwrqh ns/ wkfXnw, ‘GkPk’ d/ pzXB s'A w[es fdykJh fdzdh j?. don;bfJj jz[dk BjhA. b/ye T[~s/ GkPk dk nze[P iK GkPk dh fBoGosk ;dk pDh ofjzdh j?.

gqGkt

Gkosh ekft^Pk;so ouBk Bz{ goyD dk fJe sohek gkme iK ;o'sk T[~s/ g?Ad/ gqGkt Bz{ wzBdkj?. fJ; bJh T[j ;[fjod gkme dk ;zebg ;kjwD/ fbnkT[Ad/ jB. Gkt ;kfjs d/ ;[ji dk nBzdb?D bJh gkme iK ;o'sk dk ;[fjod j'Dk bkIwh Pos j?. T[~u/ nkBzd dh e;tZNh ;[fjod gkme

Page 11: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

9

Bz{ gqkgs j[zdk nBzd j?. fJ; ftuko d/ ubd/ P?bh, ;[fjod gkme Bz{ nBzd d/D dh Pesh d/ noEjh rqfjD eo b?Adh j?. fJ; ;zpzX ftu ftdtkBK d/ eEB jB L

1H “P?bh, gkme Bz{ gqGkts eoB dk ;kXB wkso j[zdh j?.”(NhHJhH fjT{w)

2H “fJj fB;fus j? fe P?bh ftu, GkPkJh o{g ftu gqrN j'J/ ftP/ d/ nkeoPDs'A fGzB, fJe tZyo/ gqeko dk p"fXe nBzd gqdkB eoB dh ;woZEk j[zdh j?.”

(vhH eftB;h)

wsbp fJj j'fJnk fe ouBk B/ gkme$;o'sk Bz{ gqGkts ehsk j? sK P?bh j?, toBk P?bh BjhAj?. e[ZM ftdtkBK B/ P?bh Bz{ nfij/ sZs tKr th t/fynk j?, i' gqGkt f;oidk j?. T[jBK nB[;koi/ gqGkt f;oiDk j't/ sK P?bh dk sZs oZy fbnk ikt/ ns/ BjhA sK fJ; s'A fpBK th ;ko fbnkik ;edk j?. ;gZPN j? fJj fuzse P?bh Bz{ e/tb gqGkt f;oiD tkbak sZs wzBd/ jB. fJj ;kohnKgfoGkPktK ns/ ftuko P?bh Bz{ nX{ok fijk, r"D fijk sZs jh wzBd/ jB.

fJ;/ fdPk ftu P?bh Bz{ ftukoK d/ w[eakpb/ d[i?bk ;EkB fdzfdnK, e[ZM fuzseK B/ fJ; Bz{ ftukoKdh g'Pke jh fejk j?. fJBQK nB[;ko fJj pkjoh y'b j?. go nfij/ ftukoK dk fto'X j'fJnk ns/fJ; Bz{ ;theko Bk ehsk frnk. fto'X eoB tkb/a fuzseK dk ftuko j? fe P?bh Bz{ ftuko gq;s[shdk ;kXB wkso Bk ;wfMnk ikt/. P?bh dk n;fsst ;koEe T[d/P tkbak j?. P?bh ;kXB BjhA, ;r'A‘GkPk’ P?bh dk ;kXB j?.

P?bh Bz{ ;wMD ;wMkT[D tkbak fJe j'o ;e{b fJ; tZb o[fus BjhA fe fe;/ b/ye dh P?bhfej' fijh j? iK P?bh d/ gqGkt fej' ij/ jB. fJj ;e{b ftP/P gkm tZb o[fus jz[dk j? ns/ P?bhBz{ ftP/P GkPkJh gqrNkn tKr t/ydk j?. fJj ;e{b wzBdk j? fe P?bh dh ouBk, gkm dh ;zouBkftu j[zdh j?. fJ; dk nfXnB ou/ gkm ftu'A jh ehsk ik ;edk j?. fJj ftuko, jkbKfe thjthA;dh ftu gq;s[s ehs/ rJ/. go fJj' fij/ jh ftuko wZXekb d/ fuzseK B/ g/P ehs/ ;h, id'A T[jBKB/ fejk fe ;jh EK T[~s/ ;jh PpdK Bz{ fbyDk$p'bDk jh P?bh j?. fJt/A jh wZXekbhB fuzse id'ABk^b'VhAd/ o{geK iK Bebh fij/ bZrd/ nbzekoK iK noEjhD fij/ PpdK dh tos'A iK Bebh gqGktf;oiD tor/ dkn g/u tkbah P?bh ouD dh e'fPP eofdnK b/yeK dh By/Xh eod/ jB sK T[j thP?bh Bz{ ouBk dh ;zouBk dk fjZ;k wzB oj/ j[zd/ jB.

fJ; ;e{b (ftuko) ftu ftPtk; oZyD tkb/a fuzse Bebh soQK dh P?bh^f;oiD Bz{ p/tiQk ehskj'fJnk tkX{ fPzrko efjzd/ jB. Bt/A b/yeK bJh T[jBK d/ ;[Mkn jB fe T[j ‘fbyD dk nfGnk;eoBl uzr/ p'bD tkfbanK Bz{ ;[DB ns/ gfjb/ j' u[Ze/ b/yeK dhnK fbysK gVQB’. fJ; ;G eZ[M dkI'o GkPk T[~s/ j?.

ftdtkB fbysK ftu P?bh Bz{ iKuD goyD tZb iK T[; tZb u/szB j'D tZb jw/PK s'A jh ikfrqsoj/ jB. T[j rZb eJh sohfenK Bkba efjzd/ oj/ jB. T[dkjoB d/ s"o ’s/ fJj efjDk feeZgV/ T[~s/ ehsh rJh eYkJh dh wjZssk eZgV/ s'A th tZX j? iK fJj fe ;kXkoB fij/ eZgV/ T[~s/th uzrh eYkJh ehsh ik ;edh j?. nfij/ eEBK Bkba T[j fJj efjzd/ jB fe ;kXkoB ij/ Ppdth i/ ;jh soshp ftu i'V/ rJ/ j'D sK pj[s tZXhnk gqGkt f;oid/ jB. fJ;/ soQK ftuko d/

Page 12: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

10

T[; gqrNkt/ dk e'Jh n;o BjhA j[zdk, fi; ftu tkeK dh eVh dh soshp Y[ZethA Bk j't/. fJj;jh :'iBk gqGkt Bz{ T[xkVdh j?. P?bh fJjBK noEK ftu jh gSkDh ik ;edh j?. PpdK dh ;jhu'D ns/ ;jh iVQsl tkeK dh eKN^SKN okjhA gqGkt tXkT[Dk nkfd fwjBs d/ ezw jB, fijBK Bkbab/ye nkgDh jh fbys Bz{ g[Bo ftuko e/, ;'X e/, gkme T[~s/ g?D tkb/a gqGkt Bz{ eJh r[DK tXk;edk j?.

ftfdnkoEhT[ ` n;hA tkose dh gfoGkPk pko/, tkose d/ Bt/eb/ r[DK pko/, T[; d/ pkeh ;kfjs^o{gK d/ w[eakpb/ tZyo/ ;o{g pko/ ft;sko Bkba uouk eo u[Ze/ jK. n;hA tkose dh P?bh pko/ thikDB dk isB eo uZ[e/ jK ns/ P?bh pko/ ftdtkBK dh okJ/ th ikD u[Ze/ jK. tZy tZy ftukoXkokd/ fuzse P?bh pko/ eh ;'u oZyd/ jB—fJ; pko/ th n;hA fBZm e/ uouk eo u[Ze/ jK. fJ; T[gozsfJj Io{oh bZrdk j? fe n;hA e[ZM e[ T[dkjoBK Bkba, bzw/ ;w/A s'A fbyh iKdh ojh gzikph tkosed/ Bw{fBnK T[~s/ Mks gkJhJ/ ns/ t/yhJ/ fe gzikph tkose ;w/A d/ c/o ftu fet/A pdbdhojh. T[; e'ba fejV/ ftP/ jz[d/ ;B < fej' fij/ Ppd j[zd/ ;B < tkose fej' ij/ Ppd i'VK dkfJ;s/wkb eo ojh ;h < tkoseeko fej' fij/ tkeK dk fBowkD eo oj/ ;B, gzikph GkPk T[~s/eJh gZyK s'A pkjobhnK GkPktK dk gqGkt g? fojk ;h. ftfdnkoEhT[ ` fJj nfXnB fdbu;g thbr/rk. s[;hA nkX[fBe tkose d/ Bw{fBnK ftu th T[go'es gqPBK d/ jZb t/y'r/ iK bZG'r/. j/m n;hAnfij/ Bw{B/ d/ oj/ jK L^

1H “sp fjzd{ w[;bwkB BkT[ Xohe bZr/ nkyfD. w[;bwkB bZr/ nkfyD L n;hAdpfjzr/. ns/ fjzd{ bZr/ nkfyD L i' ‘n;hA ibkfjzr/.’ sp pkp/ nkfynk L i's[;hA d[jh tZbh c[b oyj[ dkjDh tfb fjzd{ e/ oyj[, s/ pkDh tfb w[;bwkBK e/oyj[, fi; e/ Gbe/ jo/ ofjfBr/, i/ fjzd{nK e/ jo/ ofjB sK ibkfjzr/ ns/ i/w[;bwkBK d/ jo/ ofjDr/ sK dkpfjzr/, sp pkp/ ;zrfs Bz{ j[ew[ ehsk, ‘ehosBgVj[.’ sp ;zrfs brh ehosB[ gVfD.”

(‘g[oksB iBw ;kyh’ ftu'A)

2H “21 nes{po 1706 JhH d/ j[ewBkw/ ftu d;t/A r[o{ r'fpzd f;zx, GkJh o{g/ dh;zrs Bz{ fbyd/ jB L

“4 p?b uko jS/ pjbK B' G/iD/ j[ew[ d/yfdnK, w/oh s[;K T[gfo y[;h j?, n;KdyD B' e{u ehsk j?, fifB f;y ;kv/ Bkb ubDk j'fJ, fsfB j[ew d/yfdnK ji{fonktDk.”

(vkH rzvk f;zx, j[ewBkw/, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk, gzBk L 225)

3H “J/e p/fo fe;h ;zi'r r[o{ ih dkd{ d[nko/ ikfJ fBeb/. T{jk dkd{ d[nko/ ehUfo d/fy efo r[o{ pkp/ sho ;kfy Bw;eko ehnk. sp \kb;/ efjnk ;Zu/gks;kj s' puB wfj efjnk j? i' r'owVh wN G{fb Bk wkB/ s/ dkd{ d[nko/ eT[nkfg Bw;eko ehsk j?. ;' fJ; pks jw eT[ ;z;k T[gfink j?. j[ew[ j'nk\kb;k ih w/o/ gk;j[ Gh sBykj b/tj[. sk r[o{ pkp/ sBykj dhBh. c/fo fe;hf;y nodk; ehBh. ;' ;Zu/ gks;kj r[o{ pkpk sT[ nG[b o{g Ek. sBykjhnkfeT[A pfDnk. j[ew[ j'nk GkJh fBjuT[ r[o{ nG[b j?. n;K i' Bw;eko ehsk

Page 13: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

11

Ek, go f;yk eT[ sBykj bktD f;ykbB/ jK. Bkb sBykj d/tD f;ykbB/ jK.sk fJj T[so ;[D efo f;y ;[gq;zB j'nk.”

(‘gouhnK ;/tkdk;’ ftu'A)

T[go'es T[dkjoB 17thA, 18thA ;dh dh gzikph tkose d/ jB. fJ; ;w/A w[Zy ftPkXkofwe y/so jh ;h. tke^pDso ftu ftnkeoBe B/wK dh gkbDk pj[sh ;\sh Bkba BjhAfwbadh. GkPk fjzdth d/ B/V/ dh gzikph j?. PpdK dk ;o{g th fjzdth d/ B/V/ j?, fit/A Libkfjzr/, dkpfjzr/, ehUfo d/y efo nkfd. Ppd i'V th fJe EK, s/ d'^fszB soQK d/ jB. fJjth B'N eo' fe ;" e[ ;kb d/ nzso Bkba GkPk d/ fJjBK ;ko/ gZyK ftu nzso th tkgoB bZrk.fJt/A tkose dh T[sgsh ns/ ftek; dh gfjukD th pDdh j? ns/ P?bh d/ fGzB fGzB ;o{g thd/yD Bz{ fwbad/ jB.

j[D nkX[fBe ekb d/ eZ[M tkose Bw{B/ s[jkv/ ;kjwD/ oyd/ jK L

1H “nrb/ fdB wbe Gkr' d/ xZb/ j'J/ gzi ;oekoh nkdwh nkJ/ fe ekodko ;kfjpB/ j[ew fdZsk j? fe nkg T[BQK gk; eufjoh jkIo j't', s/ i/ BKj ej' sKn;hA wZb' wZbh b? ubD bJh nky/ rJ/ jK. ;qh r[o{ ih ;[D e/ w[;eqkJ/ s/ efjDbr/, ‘uzrk GkJh, n;hA ubd/ jK, i/ ;kJhA B/ n?T[A jh nkgDk ezw ;koBk j? sKn?T[A jh ;jh.’ fJj efj e/ ;fji/ N[o gJ/. gq/w^v'o dk pZXk bkb' fgZS/ fgZS/N[oh frnk, j'o ph d' uko fgnko tkb/ ;ZiDK Bz{ gsk bZrk sK T[j th eufjohgj[zu rJ/, e[S swkPphB ph ik nZgV/.”

(GkJh tho f;zx, ‘r[o{ BkBe uwseko’ ftu'A)

2H “:{ogh b'e T[AM S{s Sks dk yzvB eod/ jB go J/BQK dh ;kfJz; nkydh j? feS{s Bkb s/ jtk Bkb jh nB/eK phwkohnK bZr iKdhnK jB. ngo/PB eoB bZr/vkeNo wz{jK T[~s/ Gh gNhnK pzBQ b?Ad/ jB go ykD^ghD go';B dh S{s Bz{ GowdZ;d/ jB.”

(bkb f;zx ewbk nekbh, ‘G/v ukbl ihtB^P?bh’ ftu'A)

3H “fgnko fJe dqftsk j?, fijVk Bdh d/ tfjD tKr ‘f\wk, d:k’, s/ ;dk ‘wk|h’ftu ftuodk j?. fJjdk fJB;k| p; p\PDk j?, fgnko eoBk j?. fJj sKrzrkXko j'Jh, fi; ftu ;G e{V dh w?b T[so iKdh j?. ukBD/ ftu jB/o/ fdnKe{V/ G[b/fynK s/ goSkftnK dk w[V e"D fieo eodk j? <”

(gq'H g{oB f;zxl ‘fgnko’l y[ZbQ/ b/y, ftu'A)

4H “fgnko Bz{ ftP/^tk;Bk Bkb i'V e/ fJjBz{ nS{s ;wMDk, fJjd/ e'b'A ;zrDk s/PowkDk, wBZ[yh ;wki dh gops i/vh G[b j?. fgnko Bz{ gqG{ nkyD tkb/ wjKg[oyB/ gqG{ i/vh ;ZukJh T[s'A godk bkfjnk ;h. fizBk fuo wBZ[y d/ fdwkr ftu fgnko;zpzXh g{ok ukBD BjhA j' iKdk, UBK fuo T[j ftfPnK d/ jB/o/ ftu ntZPm/v/ yKdk oj/rk.

(r[op\P f;zxl “fIdrh dh nfs ;'jDh ok;”, ‘fIzdrh dh ok;’ ftu'A)

Page 14: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

fJj uko T[dkjoB thjthA ;dh d/ gfjb/ nZm e[ djkfenK d/ jB, fijBK ftu n;hA d/yoj/ jK fe gzikph tkose Xow d/ y/so (wZXekb) ftu'A ;fji fij/ fBeb e/ nkgDh ;z;feqsh ns/nkdoPK tZb w[V ojh j?. GkPk, Ppdktbh ns/ tke pDso ftu tZvhnK spdhbhnK nk ojhnKjB ns/ jo tkoseeko dh tkose^P?bh tZyoh gSkD ftu ;kjwD/ nk ojh j?. fJ; s'A nZr/ uZbe/, ni'e/ ;w/A sZe dh tkose s/ ni'ehnK b'VK w[skpe ns/ Bt/A ftfPnK w[skpe GkPk dk BtKo{g T[xkfVnk j?. nrb/ gkm ftu n;hA e[ZM nfs BthA tkose d/ T[dkjoB d/ e/ fJ; gk;/ dhnKftukoK eoKr/.

;zy/g T[ZsoK tkb/ gqPB

1H tkose eh j[zdh j? <

2H eftsk ns/ tkose ftubk nzso ;gZPN eo'.

3H tkose d/ sZsK pko/ ;zy/g B'N fby'.

4H tkose, fJe ebk fe; soQK j? <

5H tkose P?bh s'A s[;hA eh ;wMd/ j' <

6H P?bh d/, gkmeK T[~s/ eh gqGkt g?Ad/ jB <

7H g[oksB gzikph tkose d/ e[ZM ;KM/ r[D d;'.

—0—

12

Page 15: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

gkm Bµpo L 2

gzikph tkose dk fBek; s/ ftek;ns/

g[oksB s/ BthB tkose L tzBrhnK ns/ nzso! vkH Bfozdo f;zx

fgnko/ ftfdnkoEhT[ ` fgZSb/ gkm ftu n;hA ‘tkose’ dh gfoGkPk Bz{ gSkDB ns/ tkoseBkba i[Vh j'o uouk pko/ rZbK ehshnK jB. n;hA tkose ns/ eftsk d/ nzso Bz{ th gSkfDnkj? ns/ tkose ftu ftdwkB P?bh pko/ th uouk ehsh j?. jZEb/ gkm ftu n;hA gzikph tkosed/ fBek; (T[sgsh) ns/ ftek; pko/ uouk eoKr/ ns/ fJ;/ gkm d/ nrb/ fjZ;/ ftu wZXekbh tkosens/ nkX[fBe tkose d/ Bw{fBnK Bz{ gSkDd/ j'J/ T[jBK d/ nzso ;wMD dk isB eoKr/.

fBek;

gzikph tkose dk fJfsjk; pj[s g[okDk BjhA j?. gzikph ftu fJ; Bkba ;zpzfXs ;kv/ e'ba e[ZMe[ iBw;kyhnK jB, fijBK dk ;wK 15thA, 16thA ;dh wzfBnk ik ;edk j?. wzfBnk ik ;edk j?n;hA fJj fJ; eoe/ efj oj/ jK, feT[Afe fJjBK iBw;kyhnK T[~s/ fby/ ikD dk ;zB iK ;zws BjhAfwbad/. fJjBK ftu'A pj[shnK T[~s/ sK fbyD tkb/a dk BK th BjhA j?. fJj iBw;kyhnK r[o{ BkBed/t ih d/ ihtB Bkba ;zpzzfXs eEktK jB. i' PoXk ns/ ftPtk; dh GkPk ftu fbyhnK j'JhnK jB.

e[ZM e[ ftdtkBK B/ r[o{ BkBe ekb s'A gfjbK dhnK rZd ouBktK dh y'i d/ dknt/ th ehs/jB, go fJBQK ouBktK dh gqwkfDesk ni/ f;ZX BjhA j'Jh. fJ; eoe/ r[o{ BkBe d/t ih d/ ihtBBkba ;zpzfXs ;kyhnK, fiBQK Bz{ ‘iBw;kyhnK’ fejk iKdk j?, T[j jh gzikph dh tkose dk gqkozGbkfpzd{ wzfBnk frnk j?. iBw;kyhnK th ;kBz{ gzi d/ eohp fwbdhnK jB. fJjBK ftu'A ‘g[oksBiBw;kyh’ fijVh GkJh tho f;zx ih B/ ;zgkfds ehsh j?—;G s'A g[okDh wzBh iKdh j?. iBw;kyhgzikph dh w[ZYbh ns/ gqw[Zy tkose gozgok j?. fJ; gozgok d/ ;kBz{ fijV/ o{g fwbad/ jB, T[j j/m fbfynK nB[;ko jB L

1H g[oksB iBw;kyh, 2H nkfd ;kyhnK, 3 fwjopkB tkbah iBw;kyh,4H GkJh pkb/ tkbh iBw;kyh, 5H frnkB osBktbh.

fJjBK s'A fJbktk tkose ;kBz{ gqwkoEK, puBK, r'PNK, ;kyhnK nkfd d/ o{g ftu th fwbadhj?. fJ; tkose d/ fgZS/ ezw eo oj/ wkvbK Bz{ bZGDk j't/ sK T[j noph, |ko;h dhnK fbysK iKGkosh gozgok ftu gJ/ rzqE jB.

13

! n?;';hJ/N gq'|?;o (;/tk w[es), okwkB[iB ekbi, ekbekih, BthA fdZbh.

Page 16: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

fJjBK iBw ;kyhnK dk i/ n;hA BIdheh nfXnB eohJ/ sK d/yKr/ fe fJ; ftu ezw eod/o{g iK wkvb p'Xh ikse eEktK iK j'o gozgoe eEktK tkb/a jh jB. fJj ;kyhnK r[o{ ih Bz{ ;opPeshwkB f;ZX eoe/ Gkosh gozgok ftu fNekT[AdhnK j?. fJt/A jh fJj iBw;kyhnK r[opkDh dhPesh Bz{ ;Ekgs eodhnK jB. fJBQK d/ ou?sk pVh fBg[zBsk Bkba nkgD/ wzst Bz{ gqkgs eoB tZbtZXd/ jB.

eJh tkoh fJj G[b/yk g?Adk j? fe iBw;kyhnK ftu'A fe;/ sohe/ fJfsjk; bZGD dh e'fPP ehshrJh j't/. go ;Zu sK fJj j? fe ;kyheko fJfsjk; fbyD tZb o[fus BjhA, T[j ;w/A^;EkB Bz{ nzfeseoB tZb o[fus BjhA. ;kyhekoK dh o[uh r[o{ BkBe Bz{ Gkosh Xow gozgok ftu d?th ;EkB fdtkT[Dkj?. fi; ftu gqfeosh Bz{ fiZsD, okePK, ikd{roBhnK Bz{ fiZsDl Xow d/ g?o'ekoK Bz{ fiZsD dh Peshj?. fJfsjk; T[jBK dh fuzsk BjhA.

e[ZM iBw;kyhnK d/ gqkozG fJjBK PpdK Bkb jB L

(1) sp pkpk ih T[ikV eT[ ub/, (2) sp r[o{ BkBe |ehoK Bkb wibf; eo?,(3) nkfrnk gqw/;o eh j'Jh, i' feofs e[S Bk eo? nkfd.

n;hA d/yd/ jK fe ;kyh ou/sk ;w/A, ;EkB Bz{ nzfes eoB tZb o[fus BjhA. fJ;/ soQK e[ZM ebfgs fe;w d/ gkso jB, fit/A ‘eb:[r’ nkfd. iBw;kyh fJfsjk; BjhA fwfEjk; f;oiD tZb o[fus j?.

fJt/A r[o{ BkBe d/t ih Bz{ e/Ado ftu oZy e/ fbyh rJh tkose d/ fJjBK isBK s'A fJj rZb sK gqgZe j[zdh j? fe g{op BkBe^ekb ftu th tkose ouBk jz[dh ojh j't/rh. (fit/A fe ftdtkB dkntk eod/ jB). go, gqwkDK dh ewhA ekoB gzikph tkose dk gqkozG g[oksB iBw ;kyh Bz{ jh wzfBnk ikDk g?Adk j?.

1H GkJh tho f;zx, fijBK B/ g[oksB iBw ;kyh dh ;zgkdBk ehsh j?, nB[;ko g[oksB iBw;kyh dk ;wK 1635 JhH wzfBnk frnk j?. nkfd ;kyhnK d/ ;zgkde vkH fgnko f;zx B/ fJ; iBw;kyh dk ;wK g[oksB iBw;kyh ns/ fwjopkB tkbh iBw ;kyh d/ ftueko dk wzfBnk j?. feT[Afe nkfd ;kyhnK ftu 18 ;kyhnK g[oksB iBw ;kyh tkbah gozgok ftu'A bJhnK rJhnK jB ns/ 7 ;kyhnK fwjopkB tkbah iBw;kyh s'A bJhnK rJhnK jB. fJ; dk eosk i'r wZs s'A gqGkts ikgdk j?. GkJh pkb/ tkbah iBw;kyh tkd^fttkd dk ftPk ojh j?. gzikph tkose d/ ftek; ftu iBw;kyhnK d'A pknd iK fJ; d/ Bkb jh gzikph tkoseK dk fJe' j'o gZy gouh, eEk iK ;kyh dk j?. fJj iBw;kyh gozgok dk jh nrb/ok o{g j?. go fit/A iBw;kyhnK ftu fJe BkfJe (r[o{ BkBe) e/Ado ftu j[zdk j?, T[~E/ fJ; ;kyh gozgok ftu fJe s'A tZX BkfJe th e/Ado ftu j' ;ed/ jB. fJj |ko;h d/ fJe tkose o{g ftu'A T[; d/ nB[o{g j' e/ T[gfink o{g j?.

nfijhnK ouBktK, i' gzikph tkose d/ fJ; w[ZYb/ d"o ftu fwbdhnK jB, T[j fJ; gqeko jB L

(1) ;[ywBh ;jz;oBkwk, (2) ;qh ;fsr[o{ ih e/ wz[{j? eh ;kyhnK, (3) f;ZyK dh Grswkbk, (40 ;" ;kyh (r[o osBwkb), (5) ;kyhnK GkJh nZvD Pkj ih, (6) gouhnK GkJh ;/tk dk;. fJj ouBktK tkose d/ fijBK o{gK ftu fwbadhnK jB, T[jBK dh tke|hns eokT[Ad/ jK.

14

Page 17: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

gouh gozgok L gouh s'A Gkt, gfou? iK ikD^gSkD j?. fJ; gozgok ftu fe;/ BkfJe d/ihtB Bz{ e/Ado ftu Bk oZy e/ fe;/ ftuko iK Pze/ Bz{ e/Ado ftu oZfynk iKdk j?. fe;/ nkw wB[Zy e'b'A T[; Pze/ d/ fBtkoB bJh gqPB ehsk iKdk j? ns/ e'Jh frnkBh g[oy T[; dk T[~so d/ e/ Pzek fBtkoB eodk j?. fJj nkw fijh GkPk ftu j[zdk j?.

eEk gozgok L iBw ;kyh, ns/ gouh gozgok Bkba jh w/b yKdh fJj gozgok eEk eoB tkba/ ns/ ;o'sk ftukb/ ;ztkd dh ftXh Bkba ubdh j? ns/ fe;/ ‘Ppd’ iK ‘ftuko’ Bz{ eEk dk ftPk pDkT[Adh j?. ;[ywBh ;jz;oBkwk, ;kyhnK nZvD Pkj iK f;ZyK dh Grswkbk fJ; gozgok nXhB ouBktK jB.

gowkoE Nhek gozgok L ‘Nhek’ s'A Gkt j? fe;/ n"y/ ftuko tkbah ouBk Bz{ nkw b'eK bJh ;"yk eoe/ fbyDk. s[;hA ikDd/ jh j' fe GkJh r[odk; ih dhnK ouBktK r[opkDh d/ ;{\w ftukoK Bz{ ;ob eoe/ dZ;dhnK jB. Nhe/, eftsk s'A eftsk ftu th j[zd/ jB ns/ eftsk s'A tkose ftu th. fJ; y/so ftu fBowb/ ;zsK dh gozgok B/ th tZvk ezw ehsk ns/ T[dk;h gozgok d/ ;zsK B/th. Nhek gozgok ftu g"okfDe eEktK dk pj[s fIeo j? feT[Afe ftdtkB r[opkDh Bz{ gzitK t/d wzBd/ jB. GkJh ;zs'y f;zx ns/ nBzd xD, fJ; gozgok d/ ftP/P ftdtkB jB. pqi GkPk ns/ ;kX GkPk dk NhfenK ftu ftP/P ;EkB j?.

r'PfN gozgok L r'PfN gozgok d/ nzsors nkJh tkose dh ftXh rZbpks iK tkoskbkg dh j?. soewJh dbhbK Bkba dkoPfBe r[zMbK dk jZb r'PfN gozgok d/ nzsors nkfJnk. fJ; ftu r[o{nK Bkba ;zpzfXs r'PNK, GrsK Bkb ;zpzXs r'PNK jB. e[ZM r'PNK fjzd{^fwfEjk; Bkba th ;zpzXs jB. r'PNK dh ftXh fJj j? fe fJj ;o'sk Bz{ ;zp'fXs jB, gkme Bz{ BjhA.

T[go'es gozgoktK s'A fJbktk e[ZM j'o tkose gozgoktK th, gzikph ftu tkose dh fBek; ;fEsh ftu fwbadhnK jB. fJjBK ftu ‘Bkw/’ Gkt \s iK fuZmh jB. ‘ofjsBkw/’ ns/ ‘j[ewBkw/’ fJjBK ftu ftP/P jB. ofjsBkw/ r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ fBeNtosh f;ZyK d/ BK Bkba gquZbs jB. fJj ofjsBkw/, nkdoP f;Zy dh ihtB iku Bkba ;zpzfXs jB. fJt/A jh r[o{ ;kfjpkB (6t/A ns/ 10t/A) dh w'jo j/m f;Zy ;zrsK Bz{ G/i/ rJ/ ;zd/P ‘j[ewBkwk’ gozgok j/m gquZbs jB.

i/ ;zy/g ftu ;wMhJ/ sK gzikph tkose dk gqkozG 16thA ;dh s'A jz[dk j?. id'A r[o{ BkBe d/t ih tor/ wjkB g[oP dk gqGkt ;ko/ XowK ns/ wZsK T[~s/ fgnk. fjzd{ ns/ w[;bwkB d'jK B/fJjBK Bz{ ;thekfonk. fJj P\;hns, nkw b'eK d/ fjofdnK ftu tZ;h ns/ fJ; Bkba ;zpzfXs iBw ;kyh Bkb ;kfjs dk w[ZY pZMk. fJ; Bkba ;zpzfXs gzi iBw ;kyhnK fwbadhnK jB. fJ; s'A fJbktk ;[ywBh ;jz;oBkwk, f;ZyK dh Grswkbk, ;fsr[o{ ih e/ w{zj/ ehnK ;kyhnK, ;" ;kyh, gouhnK GkJh ;/tk dk; nkfd tkose ouBktK d/ Bw{B/ jB. fJjBK s'A fJbktk r'PNK ns/ puB jB. ‘Bkwk ;kfjs’ th fJ; d"o dk wjZstg{oB tkose o{g j?. gzikph tkose B/ fBek; eoe/ fJ; y/so ftu fijV/fJj wZ[Yb/ edw g[ZN/ fJj pj[s wjZstg{oB jB. fJ; tkose dhnK nkgDhnK \{phnK jB. fJ; dk BkfJe e//Adfos j'Dk, T[gd/Pkswe j'Dk, rbg sZsK tkbah j'Dk iK ekfte r[DK tkbah j'Dk. w[ZYbh tkose ftu soePhbsk dh pj[sh T[whd BjhA ehsh ik ;edh. fJj PoXk w{be jh j? feT[Afe fJ; dh t;s{ jh GktBk Goh j?. fJ; ftu p"fXesk dk ;EkB pVk xZN j?. sK th fJ; w[ZYbh tkose B/ gzikph tkose dk m[Ze sK pzBQ jh fdZsk j?.

15

Page 18: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

ftfdnkoEhT[ ` T[~go fi; gzikph tkose d/ fBek; dh rZb ehsh rJh j?, fJ; dk ;wK w[}b ekb dk wZ[Ybk ;wK ;h. s[;hA ;[fDnk jh j'fJnk j't/rk fe pkpo B/ fjzd[;skB T[~s/ jwbk eoe/, nkgDk oki ;Ekgs ehsk. fJE'A d/ rohpK s/ wIb{wK T[~s/ pVk I[bw j'fJnk. fJZE'A sZe fe T[; B/ r[o{ BkBe d/t ih Bz{ th nkgD/ e?d\kB/ ftu pzd eo fdZsk. fJj ekb fiZE/ w[rb ekb dk gqkozG ;h, T[~E/ jh r[o{ BkBe d/t ih dk ouBk ekb th ;h. r[o{ BkBe d/t ih ofus pkpotkDh dk fIeo th s[;hA ;[fDnk j't/rk. fJj' ekb gzikph dh tkose dh T[sgsh dk ekb th j?. fJ; w[ZYbh gzikph tkose dh GkPk P[ZX gzikph sK BjhA. fJ; ftu pqi GkPk ns/ ;kX GkPk d/ Ppd ns/ fe;/ jZd sZe tke pDso th Ujh d/yh ik ;edh j?. fJ; GkPk T[~s/ bfjzdh gzikph GkPk dk th pj[s gqGkt j?, Gkt T[; gzikp dh p'bh dk fijVk gzikp dk fjZ;k j[D gkfe;skB ftu ubk frnk j?. go fJ; s'A pknd dh gzikph tkose B/ pj[s ftek; ehsk. fgZSb/o/ w[rb ekb sZe gj[zud/gj[zud/ Gkt 1700 JhH sZe gj[zu e/ gzikph tkose dk ;o{g ekch jZd sZe pdb frnk ns/ T[; ftu eJh ftfPnK Bkb ;zpzXs tkose fbyh rJh. T[; d/ PpdK, tkeK dk th BtK m[Ze pZMk ns/T[; dh GkPk bfjzdh dh pikJ/ e/Adoh gzikph tZb w[VB bZrh. 1700 JhH s'A pknd sK gzikph tkose B/ nrKj s'A nrKj g[bKxK g[ZNhnK. j[D n;hA gzikph tkose d/ fJ; ftek; pko/ uouk eoKr/.

gzikph tkose dk ftek;fBek; s'A pknd gzikph tkose 1708 s'A 1800 JhH sZe fBozso ftek; eodh ojh. fJj ;wK

jkbKfe okiBhse T[Eb^g[Eb dk ;h. w[rb oki th Yfjzdh ;fEsh ftu ;h ns/ f;ZyK d/ d;t/A r[o{, r[o{ r'fpzd f;zx th i'sh i's ;wk rJ/ ;B. go sK th gzikph tkose ftu g[okD/ o{g th fby/ iKd/oj/ ns/ Bt/A tkose o{g th ;kjwD/ nkJ/. tkose dk pj[gZyh ftek; j'fJnk. nB[tkdK ftu |ko;h dhnK eJh g[;seK d/ nB[tkd j'J/ ns/ Nhek gozgok th ubdh ojh. iBw ;kyh gozgok th ikoh ojh. fi; ftu GkJh wBh f;zx B/ iBw ;kyh fbyh. r[o{ r'fpzd f;zx d/ BIdheh f;Zy GkJh wBh f;zx B/ f;ZyK dh ‘Grswkbk’ th fbyh, fi; Bz{ T[~sw ouBk wzfBnk iKdk j?. d; d/ eohp ouBktK ;/tk gzEhnK d[nkok ouhnK rJhnK. fJe j'o b/ye ;kX{ ;dk Bzd B/ th B"A d/ eohp g[;seK ouhnK.

gzikph tkose d/ fBek; pko/ uouk eofdnK, n;hA eZ[M PzfenK tZb ;ze/s ehs/ ;h, fit/A iBw ;kyhnK ftu GkJh pkb/ d/ gkso pko/ iK ;" ;kyh d/ eosk pko/ iK GkJh wBh f;zx d/ BK ’s/ fbyhnK j'o ouBktK dh gqwkfDesk pko/, nkfd. go fJ; ekb ftub/ b/yeK ftu'A d'^fszB dh gqwkfDesk pko/e'Jh Pze/ BjhA, fit/A ;'Yh fwjopkB, GkJh wBh f;zx dhnK e[ZM ouBktK ns/ nZvD Pkj dhnK ouBktK. fJj tkoseeko fJ; ;w/A d/ gqw[Zy tkoseeko jB. pkeh b/yeK pko/ gqwkfDesk Bkba e[M BjhA fejk ik ;edk.

1800 JhH s'A pknd brGr 50 ;kb, Gkt 1850 sZe d/ toQ/ th okiBhse s"o ’s/ pV/ nfjw ;B. wjkokik oDihs f;zx dk gzikp T[~s/ oki ;h ns/ wkj"b ;fEo ns/ PKs ;h. gzikph tkose ftu fJ; ;w/A g[okDhnK gozgoktK sK ikoh ojhnK jh ns/ fJ; d/ Bkba jh gzikph ftjkoe ihtB d/frnkB bJh th fJ;s/wkb j'D bZrh. Jh;kJh gkdohnK B/ th tkose fbytkT[D d/ sohe/ ehs/. nzihb d/ nB[tkd eokJ/ rJ/. gzikph ns/ ftnkeoB dh ouBk j'Jh. Grts rhsk dk nB[tkd j'fJnk. fJ; ;w/A ‘r[ogqskg ;{oi rzqE’ dh ouBk GkJh ;zs'y f;zx B/ ehsh ns/ r[bkp dk; d[nkok ‘rhsk ;ko’ Bkw

16

Page 19: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

dk rzqE ;kjwD/ nkfJnk. fJ; ekb dh ;G s'A tZvh uouk fJ;/ eoe/ j? fe fJ; ekb ftu Jh;kJhgqukoeK B/ gzikph ftu o[uh b?Dh P[o{ ehsh. T[BQK dk wea;d nkgD/ Xow dk gquko eoBk ;h, gofJ; ekoB T[jBK B/ gzikph ftu pVk ezw ehsk. Jh;kJhns dhnK g[;seK dk nB[tkd gzikph ftueotkfJnk. fJjBK ;G eZ[M d/ Bkba jh fJ; ekb s'A pknd tkbah tkose d/ w[Zy ftP/ e/tb Xow Bkj' e/, ;z;feqs ns/ ;wkie ;[Xko pD/. fJ; Bt/A sohe/ dhnK fbysK ftu PoXk okw cb"oh dk BK\k; nfjwhns oZydk j?, fi; B/ d' g[;seK (1) f;ZyK d/ oki dh ftfEnk ns/ (2) gzikph pksuhsfbyh. fJj g[;seK T[; e'b'A fbytkJhnK rJhnK, fi; dk wzst ;h fe fijV/ nzro/I n|;o gzikpftu s?Bks j[zd/, T[jBK Bz{ gzikph f;ykJh ik ;e/. ‘gzikph pksuhs’ ouBk ftu'A, T[dkjoB d/y' L^

“iK ;Jhnd ikd/ b? e/ s[o/, sK d' fszB wok;h ph fgzv ftu gZm/ T[rokj[D nkfBeb/. nkT[AfdnK B/ jh gfjbK fgzv d/ bzpodkoK Bz{ fJ; soQK d[nk fdZsh fe ‘nZbQy?o, nZbQk y?o, dorkj'A ghoK dhnK oZyK. nZbQk u"XohnK d/ wB;p pbzd, ;oto;odkoh Bz{ ekfJw oy/’.”

fJjBK s'A fJbktk gzikph tkose ftu vkH uoB f;zx, frnkBh fdZs f;zx, frnkBh frnkB f;zx, fpjkoh bkb g[oh tor/ b/yeK B/ T[; ;w/A d/ ftfPnK pko/ tkose fbyh. ftfdnkoEhT[ ` n;hA tkose dh fJfjsk;e rsh ftu'A bzxfdnK d/y oj/ ;K fe gzikph tkose dk ftek; jo tes dhnK b'VK nB[;koh j[zdk fojk. i/ Xow gquko dh b'V ;h sK ns/ i/ ;wki ;[Xko dh b'V ;h sK. tZy tZy r[ZNK B/ nkgD/ wzst Bz{ w[Zy oZy e/ th tkose ouh. fit/A n;hA d/fynk fe Jh;kJh fwPBohnK d/nkgD/ wzst ;B ns/ f;Zy gqukoeK iK ;wki ;[XkoeK d/ nkgD/. fJZE'A sZe gzikph tkose fe;/ Bk fe;/ ;'u iK wzst dh tbrD ftu ofj e/ fbyh iKdh ojh.

fJ; T[gozs thjthA ;dh ftu gzikph tkose B/ pj[^fdPkth ftek; ehsk. fJ; ;dh d/ gfjb/d'^fszB djke/ fijBK ftu gzikph tkose g[okD/ torh jh bZrdh j? go fJ; dk nkeko ekch jZd sZe tZX frnk. fgqzfNzr gq?~; iK Skg/\kB/ B/ fJj spdhbh fbnKdh. r[opkDh ftukoK iK f;Zy Xow dk fJfsjk; nkfd Bz{ No?eNK dh Peb ftu Skg e/, Xow ftu nkT[Adh froktN fto[ZX yVQ/ j'D dk ezw, thjthA ;dh dh w[ZYbh tkose eodh ojh. d/P dh nIkdh (1947) s'A gfjbK gfjbK gzikph tkose ftu fBpzXekoh j'D bZrh. g'qH g{oB f;zx, fgqzH s/ik f;zx, r[op\P f;zx gqhsbVh, pktk p[ZX f;zx, vkH w'jB f;zx dhtkBk, gq'H ;kfjp f;zx nkfd e[ZM u'Dt/A Bkw jB. fJjBK s'A fJbktk gZsoekoh okjhA th gzikph tkose ftu fB\ko nkfJnk. fJj' BjhA, eJh tkose o{g th ;kjwD/ nkJ/, fit/A ihtBh, ;?_ ihtBh, ;|oBkwk nkfd. gZSwh frnkB d/ gzikph tkose ftu gqt/P eoB Bkba gqrshtkd, :EkoEtkd, ;wkitkd, wB'ftfrnkB nkfd Bkba gzikph tkose ftu eJh ozr T[~Go/. 1947 s'A pknd ns/ ftP/P s"o ’s/ 1965^66 s'A pknd (d/P dh tzv d/ to/Q ns/ gzikp d/ fJe ;{p/ d/s"o ’s/ pD ikD d/ toQ/) gzikph tkose ftu eJh soQK dhnK P?bhnK ftef;s j'JhnK. fBpzXekoh, gZsoekosk nkfd ftu g[\sk ;'u ns/ ftfrnkBe dbhb B/ nkgDh irQk pDkJh ns/ gzikph tkose dk ;EkB ;kfjs d/ j'o o{gkekoK tKr jh ;BwkBiBe pD frnk. :{Bhtof;NhnK ns/ nekdwhnK d/ j'Ad ftu nkT[D Bkba, y'i ekoiK ns/ fvrohnK B/ gzikph tkose Bz{ okPNoh gZXo ’s/ j'o GkPktK d/ ;wkBzso yVQk eo fdZsk. pj[s tZvh frDsh ftu ihtBhnK, ;?_^ihtBhnK, ;z;woD, nkb'uBk, o/yk^fuZso, ;|oBkw/, fBpzX, bfbs fBpzX nkfd ;kjwD/ nkJ/. fBek; t/b/ fJe S'N/ fij/ uPw/ tKr c[ZNh gzikph tkose B/ fte;s j' e/ mkmK wkod/ dfonk dh Peb b? bJh. tkose d/ fte;s j'D

17

Page 20: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

Bkba GkPk th ftek; eo iKdh j?. fJ; ftu BthA Ppdktbh Bt/A gqrNkt/ Bkba ezw eodh BIo nkT[Adh j?. gzikph tkose dk gkme nzsookPNoh ;'u d/ jkD dk pDdk j?. n;hA T[go :{Bhtof;Nh ;so T[~s/ j' ojh gzikph GkPk dh gVQkJh dk fIeo ehsk ;h. fJ; soQK dhnK b'VK th gzikph bJh tzrko pD e/ nkT[AdhnK jB ns/ Bt/A frnkB^ftfrnkB d/ jkD dk j'D bJh GkPk d/ nzdo ftek; dh rsh s/I j[zdh j?. GkPk p'b ukb sZe ;hws Bk ofj e/ fbys ;z;feqsh ftu gqt/P eo iKdh j? ns/ nfijh ;fEsh ftu tkose Bz{ nrtkJh eoBh g?Adh j?. gzikph tkose nZi T[; ;fEsh ftu j? fe fJj jo o'I Bt/A u?bziK dk ;kjwDk eodh j?. Bt/A ftfPnK, BthA y'i ns/ BthA seBheh ikDekoh dh gqkgsh b'eK Bz{ GkPk okjhA jh jz[dh j?. gzikph n\pkoK ns/ o;kfbnK ftu BthBsw ftfPnK T[~s/Sgd/ b/y gzikph tkose d/ ftek; dhnK p[bzdhnK Bz{ gqrNkT[D d/ T[dkjoB jB.

ftfdnkoEhT[ ` s[jkv/ fdwk} ftu d' gqw[Zy gqPB i' j' ;ed/ jB, T[j fJj fe gzikph tkose fiZE'A P[o{ j'Jh ;h, Gkt iBw ;kyhnK nkfd tkbak d"o ns/ T[; s'A 150^200 toQ/ nZr/ sZe dk d"o fi; sohe/ dk ;h, T[; d/ w[eakpb/ 1900 s'A b? e/ j[D se d/ d"o—fJj d' soQK dh tkose f;oiDk ftu, e'Jh ;KMK BIo BjhA nkT[AdhnK. fJj d't/A fJe^d{i/ s'A fpbe[b fGzB jB. s[;hA mhe ;'u oj/j'. n;hA fJ; gkm d/ nrb/ fjZ;/ ftu wZXekbhB gzikph tkose ns/ nkX[fBe gzikph tkose ftub/nzso gSkDB dk isB eoKr/. nfijk eofdnK ;kBz{ tkose d/ e[ZM nzsohth sZsK pko/ j'o ikDekoh th fwba/rh. n;hA T[dkjoBK Bkba GkPk, Ppdktbh, ftnkeoB ns/ ftfPnK ftu j[zd/ pdbktK Bz{ th BIdhe s'A d/yKr/. jK n;hA d' gqPBK dk fIeo ehsk ;h. ;kv/ ftuko Bkba s[jkv/ fIjB ftu d{ik gqPB fJj j' ;edk j? fe s[jkv/ ;b/p; ftu bZrh tkose dh g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ ni'e/fe;w dh tkose j?. ikgkB ftu tZ;D tkbak ;kvk gzikph b/ye uhB d/ Xkofwe doPB Bkba ;zpzfXs ftP/ Bz{ gzikph tkose d/ wIw{BK okjhA fesBh ;obsk Bkba gkmeK sZe gj[zukT[Adk j?—T[j th o"ue sohe/ Bkba. ni'eh gzikph tkose ;woZEk dh fe; p[bzdh sZe g[Zi rJh j?. fJj gqPB xZN ns/j?okBh pj[sh j?. ftfdnkoEhT[ ` fJj g[;se sK j? jh n;hA s[jkv/ ;kjwD/ ftfrnkB, nkb'uBk, okiBhsh nkfd ftfPnK d/ th T[dkjoB g/P eoKr/, fijV/ tkose dh ;woZEk pko/ j?okBh T[gikT[Ad/bZrDr/. j[D gfjb/ n;hA wZXekbhB gzikph tkose ns/ nkX[fBe gzikph tkose d/ wjZstg{oB gZyK pko/ osk ft;sko Bkba uouk eoKr/.

g[oksB ns/ BthB gzikph tkose ftub/ nzsoftfdnkoEhT[ ` g[oksB ns/ nkX[fBe iK BthB ekb dh gzikph tkose pko/ rZb eoB bZfrnK,

s[;hA d' soQK Bkba ftuko eo ;ed/ j'. gfjbk fJj fe g[oksB, Gkt fgSb/ ;w/A dh iK wZXekb dh s'A, f;ZXk wsbp ;zB s'A iK ;w/A s'A fbnk ik ;edk j?. Gkt nkozG s'A b? e/ 19thA ;dh sZe dh tkose iK 1950 JhH sZe dh tkose. s[;hA fJZE/ e/tb ekb Bkba jh i'V e/ tkose Bz{ t/yd/ j'. d{ik sohek ftuko dk j' ;edk j? Gkt, fJj th ;zGt j? fe nZi d/ ;w/A ftu fe;/ ftnesh dh ;'u g[oksB j't/ iK fJj th fe pj[s fgSb/ ;w/A ftu th e'Jh nkX[fBe ;'u oZyD tkbk ftnesh fwbadk j't/. fJj ;Zu j? fe ekb dk gqGkt jh nfijk j[zdk j? fe ;'u Bz{ gqtofss eo fdzdk j?go sK th ngtkd dh ;zGktBk th ofjzdh jh j?. go i/ n;hA nkgDh ;'u Bz{ e/tb gzikph tkose sZe jh ;hws oZyhJ/ sK ;kBz{ pj[s/ ngtkd BjhA fwbad/. ;w[Zuh g[oksB gzikph tkose ftu e[ZM rZbK pVhnK ;KMhnK jB. fJj' rZb n;hA nkX[fBe gzikph tkose pko/ efj ;ed/ jK, fit/A L

18

Page 21: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

1H g[oksB tkose d/ ftfPnK dk e/Ado w[Zy s"o s/ nfXnksw, oZp iK r[o{ j?. g[oksB gzikphtkose d/ ;ko/ o{g fiBQK dk fIeo n;hA T[~go eo nkJ/ jK, T[jBK ftu r[o{ dh f;Zfynk, r[opkDhdh ftnkfynk, r[o{ dh T[;ssh, Pesh dk fIeo fwbadk j?. fJj PoXk ns/ ftPtk; Bz{ nkXko pDke/ fbyh rJh j?. idfe nkX[fBe tkose dk nkXko :EkoEtkdh ;'u j?. nkX[fBe tkose, gqukodh gqftosh s'A th w[es j? ns/ fJ; dk w[jktok PoXk Bk j' e/ soe j?. fJZE/ dbhb gqkEfweskoZydh j?. nkX[fBe tkose gk; e/tb s/ e/tb nfXnksw dk ftPk Bk j' e/ nB/eK nB/e ftP/ jB.g[oksB gzikph tkose ftu iBw ;kyhnK, r'PNK, Nhe/, gowkoE nkfd ;G d/ e/Ado ftu r[o{ dhwfjwk ns/ f;Zfynk j? ns/ b/ye PoXkb{ ftPtk;h j?.

n;hA j/mK fJe T[dkjoB gq;s[s eo oj/ jK. rj[ Bkb t/y' L^

“;qh ;fsr[o ih irs[ fB;skoD e[ nkfJnk. ebi[r ftu pkpk BkBe j'fJ iBfwnkgkopqjw ek fBi Grs.” nBjd Ppd gow/Po e/ dopko tki/. s/sh; eo'V d/tfsnKBw;eko ehnk uT[;m i'rDh ptikj pho, fSnk ikshnK, u"ok;hnK f;ZXK, Btk BkEKBw;eko ehnk, i' tvk Grs irs fB;skoD feT[ nkfJnkHHH‘fJ; eT[ Bw;ekoehihn? ih’.”

(g[oksB iBw ;kyh, ;kyh Bzpo L 1)

fJt/A jh tZy tZy iBw;kyhnK iK r'PNK iK gouhnK nkfd ftu GkPk, tke pDso iK PpdktbhBz{ b? e/ wkVk w'Nk nzso sK fwbdk j? go ftP/ d/ gZy'A fJj ;kohnK ouBktK fJe' fdPk tZb iKdhnKfdZydhnK jB. nkX[fBe tkose gk;, nB/eK ftP/ jB. w[ZYbh nkX[fBe gzikph tkose dhnK e[-ZMfbysK g[oksB gzikph tkose tKr Xow Bz{ e/Ado ftu oZydhnK ojhnK go S/sh jh nkX[fBesk dhSkg fJjd/ T[~s/ fdZyD bZrh. nkX[fBe gzikph tkose dk w[ZYbk fjZ;k S/sh jh ;wki ;[Xko iK ;z;feqsh;[Xko dh okj/ g? frnk. fJj T[dkjoB d/y' L^

“gzikp ftu nzB gkDh nkw eoe/ SzfBnK :k pkNhnK ftu ykXk ghsk iKdk ;h feT[Afe;oho tZv/ ;B, y[oke ;kdk s/ fJe nZXh dkb Gkih tkbh go \kb; s/ gdkoE Gohj[zdh ;h. fe;/ nwhoV/ B/ otki gk fdZsk e'bhnK dk s/ rbk;h dk. G/v ukb uZbgJh, b'eh ;zrd/ ;zrd/ G[y/ ofjD bZr gJ/ go fe;/ Bz{ J/; BthA ukb d/ yzvD s/GzvD dk jhnk Bk fgnk.”

(G/v ukb, bkb f;zx ewbk nekbh)

2H g[oksB gzikph tkose ftu gqrNkt/ bJh d'^uko jh o{g ;B, fit/A iBw ;kyh, gowkoE, Nhe/, gouhnK iK j[ewBkw/ nkfd. ;hfws fijh tkose ;hfws fij/ o{gK ftu jh gqrNktk b?Adh ;h. ftP/ sK ;hfws ;B jh. fJt/A gqkuhB gzikph tkose ftu pj[ozrh o{g BIo BjhA nkT[Ad/. fJ; d/ w[eakpb/ id'A nkX[fBe tkose tZb BIo wkohJ/ sK ;kBz{ fBpzX, ihtBh, ;?_ ihtBh, o/yk^fuZso, ;|oBkw/, nkb'uBk, fuZmhnK, w[bkeksK, fJzNoftT{, gZsoekosk nkfd s'A fJbktk eJh o{g fwbad/ jB. efjD Bz{ sK fJj ;G e[ZM tkose ouBk j? go jo/e dk w[jktok, ftXh, GkPk, gq;s[sh fGzB j?. j/mK g[oksB gzikph tkose ns/ nkX[fBe gzikph tkose d/ tZy tZy o{gK d/ fJe fJe T[dkjoB okjhA T[gob/ eEB dh s;dhe eod/ jK.

19

Page 22: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

(T) g[oksB gzikph tkose d/ tZy tZy o{gK d/ Bw{B/ L^

“;zws 1526 pkpk BkBe iBfwnk. t?;ky' wkfj fdB shi? gjo oks ojdhiBfwnk. nBjd Ppd gow/;o dh eokwks tki/ s/sh; eo'fV d/tfsnKBw;eko ehsh. uT[ok;h f;XK BtK BkEK uT[;fm i'rBh pftik pho fSnkikshnk Bw;eko ehnk. i' fBozeko g[oy irs[ skoD eT[ G/fink j?.”

(nkfd ;kyhnK, ntsko pkbgB tkbh ;kyh)

(n) \kb;/ dh ofjs ofjDk Gzr swke{ jchw g';s[ dko{ nwb e'Jh Bjh ykDk wk;wZSbh fgnki Bkjh ykDk ukoh ikoh Bkjh eoDh.

(j[ewBkwk pkpk pzdk f;zx B/ iT[Bg[o dhnK ;zrsK Bz{12 d;zpo 1710 JhH Bz{ fbfynk)

(J) “no wksk fgsk d/fynk i' p/Nk wk:k e/ fptjko w? Bjh fus bktsk, ws cehoj'fJ ikt?. sp fttkj ehnk. no ;[zdo G{wB ;toB e/ gfjokJ/.”

(‘;kyhnK nZvD Pkj’ ftu'A fJe jtkbk L ;H r'fpzd f;zx bKpk)

(;) “r[o{ ek nkyDk j?, nzB pj[sh G[y? brh i/tDk, Go/ s/ GoDk Bkjh nzB SZvDkGh Bkjh, ;tDk sK iK pj[sh BhAd nkt/, BhAd pr?o ;tDk Bjh, r|bkJhj?. HHH ne? pkDh rktDh HHH Ppd[ rktDk, e{V Bkjh p'bDk.”

(oktbfgzvh tkbh GkJh g?E/ tkbh phV)

(j) “go jw e' feogk eoe/ fJj pks ;[Bktj[, i' T[j eow s[M/ eT[B ehBk nT[oT[j ;/tk eT[B ehBh j?. no T[j eT[B ;h nkfrnk wkBh i' r[o{ pkp/ s/o/ fpy/nkgBk ;o{g gbN S'fvnk j?” (gouhnK ;/tk dk;.

B'N L fJj gqPB GkJh pkb/ B/ r[o{ nzrd d/t ih Bz{ r[orZdh fwbD ;zpzXh gZ[fSnk.)

(e) “fiBjz{ B/ wz; yktD tkfbj[z eh fBzfdnk eoh j?. ;' fBzfdnk wz; yktD/ s/ Ghp[oh j?. fBzfdnk s/ wz; yktDk Gbk j?. ej/ s/, i' wB jzeko no nfGwkBwfj nktsk j?. sp jh fBzfdnk eosk j?.”

(gouhnK GkJh ;qh eBQh:k ihl GkJh jhok f;zx wjzs, gzBk L 51)

(y) “np ikD sz{ i' Grtzs B/ fJ; gqeko nkfrnk eoh j? i' g[oy w/o/ Bfws pqsno sg eoe/ G'r ek fsnkr eos/ j? sT[ T[B eT[ w? jh T[; ek cb d/B/ jkojz{ go pqs Gh shB gqeko dk ejk j?. ;' gqEw fJj j? i' nkgD/ fus eT[ ;zebgj{J/ s/ o'e oyDk no fus dh fpqsh eT[ Grtzs e/ ;o{g fty/ fJ;fEs eoBk.;' fJj pqs n?;k emB j? i' ip Grtzs fpBK e[Se ;zebg Gh fJ;e/ fod/ fty/c[o/ sp tj[ yzvs j' iksk j?.”

(gko; Gkr L ‘g[oksB gzikph tkose’ ;zgkH ;[fozdo f;zx e'jbh, gzBk L 85)

ftfdnkoEhT[ ` T[~go n;hA g[oksB gzikph tkose d/ i' Bw{B/ s[jkv/ bJh gq;s[s ehs/ jB,

T[j fJj dZ;D bJh jB fe s[;hA T[jBK dk ftPk, Ppdktbh, Ppd i'V, tke pDso, GkPk pko/ \[d

20

Page 23: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

th nkgDh okJ/ pDk ;e'. s[;hA d/y ;e' fe 400 e[ ;kb gfjbK s'A P[o{ j' e/ v/Y d' ;" iKYkJh e[ ;" ;kb ftu fJ; ftu eh rsh iK spdhbh nkJh. fJj brB ns/ fJekrosk Bkba jhBjhA PoXk ns/ ftPtk; Bkba th fBozso ehs/ rJ/ isB jB. T[j ;wK id'A seBheh ;j{bsKdh nDj'Ad ;h. GkPk, fbgh w[ZYbh nfte;s ;fEsh ftu ;h. nkoEe, ;wkie, okiBhse gq;fEshnKth pj[shnK jZe ftu BjhA ;B. T[d'A gzikph dh g[oksB tkose dhnK fJj gqkgshnK ;kvh ;'uBz{ N[zpdhnK jB. g[oksB gzikph tkose s'A fgZS'A id'A s[jkv/ bJh nkX[fBe gzikph tkose d/tZy tZy o{gK ftu tzBrhnk d/D dk f\nkb nkT[Adk j? sK fJj ekoi pVk efmB bZrdk j?.efmB fJ; bJh feT[Afe ni'e/ ;w/A tkose d/ pj[s ;ko/ o{g ;kv/ ;kjwD/ nk u[Ze/ jB. pj[s ;ko/o{gK dh jh rZb BjhA, jo/e o{g ftu pj[s tZvh wksok ftu fbysK ;kjwD/ nk u[ZehnK jB.ftfdnkoEhnK ;kjwD/ fejVk T[dkjoB gq;s[s eohJ/, fJj, fJ; gkm b/ye bJh ;wZf;nk j?.;' ftfdnkoEhT[, e[ZM e[ u'D ehsh j?, i' gq;s[s eo oj/ jK. fJj u'D Bz{ b? e/ T[~sw iKBfyZX dk ftuko Bk ehsk ikt/. fJj Bw{B/ s[jkBz{ fJjBK o{gK dh ;zouBk pko/ ikDekoh d/D bJhjh gq;s[s jB.

(T) fBpzX L (1) ;zB 1779 ftu ;z;ko d/ gqf;ZX :'Xk B?g'bhnB p'BkgkoN dhnK |"iK B/ fw;oT[~s/ epIk eo fbnk, sK T[; d/ fJe |"ih n|;o Bz{ dfonk Bhb d/ fJe djkB/ e'b'A, fi; djkB/dk Bkw o'i/Nk ;h, fJe gZEo bZGk, fi; T[~s/ fJe' tkosk fszB fbysK ftu T[~eoh j'Jh ;h. fJBQKfszBK ftu'A fJe j/no'^rfbZc fbys ;h s/ d{ih gqkuhB fw;o d/; dh fJe j'o nb'g j'Jh fbys.shih fbys :{BkBh fbys ;h s/ :{BkBh fbys s/ GkPk dk frnkB ed/ th nb'g BjhA ;h j'fJnk.;' T[j :{BkBh fbys ;koh T[mkb bJh rJh. fJ; fbys ftu fJe fw;o d/ :{BkBh pkdPkj B/ okid/ ;w/A dk toBD ehsk j'fJnk ;h s/ fJe ;zws w;hj s'A 196 ;kb gfjbK dk fdZsk j'fJnk ;h.f;nkfDnK s/ ftdtkBK pV/ isBK Bkb j/no'^rfbZc fbys Bz[{ :{BkBh fbys Bkb w/b e/ T[mkb fbnk.;zB 1822 ftu fJe |oK;h;h ftdtkB B/ T[; gZEo dh ;koh j/no'^rfbZc fbys Bz{ T[mkb fbnk,fi; gZEo dk Bkw j[D ;ko/ ;z;ko ftu ‘o'i/Nk^fPbk’ eoe/ gqf;ZX j?. fJj o'I/Nk fPbk j[D bzvBd/ wjkB nikfJpxo, fpqfNP fwT{Ihnw ftu gJh j? s/ ;z;ko Go d/ ftfdnkfbnK s/ g[;sekfbnKftu fJ; fPbk dhnK BebK w"i{d jB. j[D j/no'^rfbZc fbys g{oB s"o T[~s/ ;wM bJh rJh j?s/ fJ; dhnK fbysK fpBK fe;/ \k; n"y d/ T[mkJhnK s/ ;wMhnK ik ;edhnK jB. j/no'^rfbZcfbys ;w/A, i' GkPk gqkuhB fw;o ftu gquZbs ;h, fi; Bz{ j[D p'bD tkbak nkdwh e'Jh BjhA fojk,T[; d/ gd^e'P s/ t:keoD th pDk bJ/ rJ/ jB s/ gqkuhB fw;o dhnK ftfdnktK d/ ftfdnkoEhfJBQK s'A bkG T[mkT[Ad/ jB.

fJj j? nuzGk eoB tkbah eEk fJe nb'g j' u[Zeh fbys s/ GkPk d/ w[V gqrN j'D dh.

(j/no'^rfbZcl eg{o f;zx nkJhH;hHn?;H)

fBpzX b/yB ftu gkmeK Bz{ fijVh nzsookPNoh gZXo dh ikDekoh go';h ik ojh j? T[; dk T[dkjoB j? T[go'es fBpzX dk fJe N[ZeVk. fJj' BjhA Bfozdo f;zx eg{o dk fJe fBpzX i' fgZS/ij/ jh ‘gzikph fNqfpT{B’ d/ d;se w?rIhB ftu 26 iBtoh 2020 Bz{ Sfgnk j? s/ fi; dk BK ‘BthnK okDhnK’ j?. ni'e/ d"o dhnK n"osK d/ nkIkdh g;zd f\nkbK Bz{ gqrNkT[D tkbak, BthBsw ;'u tkbak fBpzX j?. e[ZM e[ ;soK tkose dh ;woZEk ti'A t/y' L^

21

Page 24: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

“gsh d/ d' o{g jz[d/ jB, fJe ;wki bJh, d{ik gsBh bJh. i/ gsh Bkba MrVk j't/sK fJj tZXdk jh iKdk j?. fJ;soh pokpoh d/ nXko ’s/ fJB;kB tkbak ftjko ehs/ikDk g;zd eodh j?, t;s{ d/ o{g ftu BjhA. i/ fJ;soh B/ e[ZM fBt/ebk eoBk j? sKT[; Bz{ g[oP dh SZsoh ns/ gqSkt/A s'A w[es j'D dh b'V gJ/rh. fJe fJ;soh rkT[Adh;h. T[j ftnkj T[gozs th fJ; P"e Bz{ gkbDk ns/ nkwdB dk ;o's pDkT[Dk ukjz[dh;h, go gsh Bz{ T[; dk xo'A pkjo fBebDk th g;zd BjhA ;h. ebksfwe :'rsktKtkbahnK nB/eK fJ;sohnK nfijh ;fEsh dk ;kjwDk eoB eoe/, j'oK dh T[dkjoDs'A ;pe f;Zy e/ nkgDh woIh Bkba fiT{D Bz{ soihj d/ ojhnK jB. fJ; ;w/A Gkosftu brgr ;Zs eo'V fJ;sohnK ndkbsh ekotkJh Bkba, sbke ekoB, ftXtk j'D dh;fEsh eoe/ fJeZbhnK ofj ojhnK jB. nkgDh woIh Bkba ftnkj Bk eotkT[DtkbahnK T[gobh wZX Pq/Dh dhnK gVQhnK^fbyhnK, nkgDh nkwdB tkbhnK fJ;sohnKdh frDsh ekbi, :{Bhtof;NhnK, f|bwK, N?bhftIB, jtkJh ezgBhnK, ;zuko, gZsoekohnkfd \/soK ftu ftnkge j? ns/ tZX ojh j?. j[D nfijhnK fJ;sohnK dk j'Dk, Bkfe;/ dk T[u/uk fXnkB fyZudk j? ns/ Bk fe;/ Bz{ j?okB eodk j?.”

(n) o/yk fu~so (ebwh fu~so) L fJj tkose dk T[j o{g j?, fi; ftu b/ye fe;/ ftneshftP/P (nkw s"o ’s/ gqf;ZX ns/ ikD/ gSkD/) d/ ftnefsst Bz{ nkgDh ebgBk okjhA ;keko eodkj'fJnk gqrNkT[Adk j?. fJe T[dkjoB d/y' L^

“rZb fJj j'Jh fe ;kvh rZbpks ftueko ftoe Bz{ |'B nk iKdk ;h—tZvk n|;oi' j'fJnk. T[j u"Ark u[Ze e/ j"b/ fij/ nkydk, “w?A ftoe p'bBK”. c/o nrb/ BkbrZbpks eofdnK T[j e/tb fJT[A p'bdk, “jz{HHHjKHHHnZSkHHHmhe n?” ns/ |'B oZy fdzdk.nfijk eJh t/o j'fJnk. fJe tko |'B ;[DB s'A wro'A T[j fywk^:kue fij/ YzrBkba p'fbnk, “b'e bzwk ;wK gsk BjhA fet/A s/ eh rZbK eod/ ofjzd/ B/, w?E'A BjhAjz[dhnK. ezw dh rZb ehsh s/ p;.” c/o T[j d' e[ gb oZ[e e/ p'fbnk, “w?E'A ejkDhftu th tkX{ rZb BjhA ehsh iKdh. eoBh th BjhA ukjhdh. w?A s/ohnK eZ[M ejkDhnKgVQhnK B/, mhe rZmthnK j[zdhnK B/. ejkDh ftu tkX{ rZb BjhA j'Dh ukjhdh.”

(‘w/ok nD^Xkfonk r[o{’ L e[btzs f;zx ftoel r[opuB f;zx G[Zbo)

b/ye r[opuB f;zx G[Zbo, gqf;ZX gzikph ejkDheko e[btzs f;zx ftoe dk ebwh fuZso f;oifdnK, fJe S'N/ ij/ g?o/ ftu ‘ftoe’ pko/ eJh e[ZM dZ; fdzdk j?.

(J) ;_?^ihtBh L id'A e'Jh b/ye nkgD/ ihtB dh rkEk \[d fbydk j? ns/ nkgDh fJ; ;_?^ihtBh ftu'A fe;/ ;Zu Bz{ gqsZy eodk j?, T[d'A n;hA T[; Bz{ ekw:kp ;?_^ihtBh efjzd/ jK. fJj fIzdrh d/e"V/^fwZm/ sZEK ftu'A bzxdh j'Jh fe;/ tv/o/ ;Zu sZe g[Zidh j?. fJj efmB ekoi th j? feT[Afe fIzdrh d/ fe;/ w[ekw sZe g[Zi u[Zek j'fJnk ftnesh eJh t/o G{sekb ftu gJ/ T[jBK sZEK Bz{ BjhA co'bDk ukjz[dk fijV/ ;[ykt/A Bk j'D. ;?_^ihtBh dh b'V j? fe fBoG?n j' e/ T[j ;G e[ZM fpnkB d/t/. fJ; Pesh ftu'A jh ;Zu T[d? jz[dk j?. gzikph ftu pj[s ;kohnK ;?_^ihtBhnK fbyhnK fwbdhnK jB. fJj tkose dk fJe tZyok o{g j?. g/P j? fJe nfijh jh ;?_^ihtBh ftu'A fJe bx{ nzP, fi; Bkba ftfdnkoEh ;?_^ihtBh dh e[ZM Nj[ gk ;eD L^

22

Page 25: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

“fdB d/ g?AjN o[gJ/ s/ fJe wjhB/ d/ g?AjN o[gJ/. fezBk |oe ;h. go eoBihstk;s/ j[D o[gfJnK dh UBh nfjwhns BjhA ;h ofj rJh. T[; Bz{ \[Ph fJ; rZbdh ;h fe T[j ;wki d/ ;fsekos tor ftu fJe ;BwkfBnk B"itkB ;h. fJzdo f;zx‘oki’ dh d';sh, ;kfjs Bkba vz{xh ;KM, frnkB^gqkgsh dh ifrnk;k ns/ gqrshPhbftukoK s'A gqitbs j' ojh T[jdh u/sBk T[; Bz{ nkgDk tvw[Zbk ;owkfJnk gqshs j'DbZr fgnk ;h.”

(‘jkPhJ/ dh fJpkos’, vkH eoBihs f;zx)

B'N L ftfdnkoEhT[ ` eoBihs f;zx B/ nkgDh fJ; ;?_^ihtBh ftu fbyD Yzr nfijk ofynkj?, fe T[~sw g[oy (Ist Person) ftu rZb Bk eoe/ nB: g[oy (3rd Person) ftu rZb ehsh j?.eoBihs f;zx gzikph ;kfjs d/ ftdtkBK ftu ikfDnk^gSkfDnk BK j? go e[ZM ;wK nfijk thnkfJnk ;h id'A T[j wIw/pkIh dk g/Pk eod/ oj/. fco T[jBK B/ T[j g/Pk SZv e/ nfXnkge dhB"eoh eo bJh. T[gobk g?ok T[; gq;zr tZb fJPkok eodk j?.)

P\;hns L fJj nfijh tkose ouBk j?, fi; ftu b/ye fe;/ T[~x/ ftnesh dh P\;hns(ftnefsst) d/ T[~x/ gZyK Bz{ gqrNkn e/ P\;hns Bz{ ib"n ftu gqrN eodk j?. fJe T[dkjoBgowihs YhArok d[nkok ofunk gqf;ZX PkfJo ‘e?|h nkIwh’ pko/ d/y' L^

“oks Bz{ j'D tkba/ w[PkfJo/ ftu P"es g{oh ;i Xi e/ rJh. ;|?d e[Vsk, ;btkos/ T[~s/ fJzdo XB[Ph ozrK tkbak d[gZNk, jZEK ftu wPj{o j?dokpkdh u{VhnK, g?oK ftu;[Bfjoh ozr dhnK ;bhw Pkjh i[ZshnK. id'A e?|h B/ w[Pkfjo/ ftu BIw gVQDh P[o{ehsh sK T[j wzso w[rX j'Jh ;[D ojh ;h, fit/A fe;/ B/ T[jd/ ’s/ N{Dk eo fdZskj't/. e?|h dk T[~uk bzwk ;o{ eZd, d[pbk gsbk ;oho, g[o efPP rGo{, roithA ntkIfit/A y[dk dh gBkj j't/. BIw dk BK ;h^‘ski’. J/Bh Ipod;s BIw, uko/ gk;/i'P mkmK wko fojk ;h. P"es d/ nzdo fit/A e'Jh bfj frnk ;h^PkfJd fJ;/ Bz{ gfjbhBIo dk fgnko efjzd/ jB.”

;|oBkwk L nkX[fBe gzikph tkose dh fJj tzBrh fe;/ :ksok dk fIeo nfij/ Yzr Bkbaeodh j? fe gkme Bz{ ;{uBktK th fwbadhnK jB ns/ fdqP th. r[bIko f;zx ;zX{ d/ fby/ ;|oBkwknzP i' ;wekbh ;kfjs d/ nes{po^d;zpo 2019 nze ftu Sg/ jB, d/ e[ZM nzP d/y'. fJ; dk BKofynk j? L ‘BBekDk ;kfjp, eoskog[o s/ bkj"o d/ ozr’

“i/ bkj"o dk ;jh o{g t/yDk j't/ sK fJ; dh wkb o'v s'A bzxd/ ;Zi/ gk;/ dhnK fJwkosKt/yDk jh ekch j?. eh n;?Apbh jkb s/ fwT{A;gb ekog'o/PB j?~v etkNo, tZvkvkeykBk, PkdwkB u"Ae, i/bQ o'v, jkJh e'oN, fiBkj gkoe, ;N/N p?Ae nk} gkfe;skB,Uohn?ANb ekbi s/ gzikp :{Bhtof;Nh, fdnkb f;zx w?BPBi, fvzrk f;zx v/ok, ;orzrk okw w?BPBI, PkjdhB fpbfvzr nkfd ;ko/ d/ ;ko/ wkb o'v s'A J/B/ jZNt/A jB fewkb o'v d/ nZm wkorh j'D dk gqGkt fdzd/ jB. GhV GVZek BK^wkso. w"iK jh w"iK.g?db j'JhJ/ iK eko n;tko y[bQ y/v dk nfj;k; o{j Bz{ BfPnk fdzdk j?.”

ftfdnkoEhT[ ̀ n;hA e[ZM e[ tkose o{gK dhnK tzBrhnK jh fJZE/ g/P ehshnK jB. T[AM ni'eh gzikph tkose j'o eJh o{gK ftu g/P j' ojh j? ns/ gzikph GkPk d/ Bt/A toskfonK Bz{ gq;s[s eo ojh j?.

23

Page 26: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

(3) g[oksB gzikph tkose ns/ nkX[fBe gzikph tkose ftub/ nzso Bz{ gSkDfdnK s[;hA ;fji/jh fJe rZb B'N ehsh j't/rh fe g[oksB tkose d/ b/yeK dk BK fbysK T[go fbfynk BjhA fwbdkns/ pj[sh tkoh e'Jh fbyD ;wK th BjhA fbfynk fwbdk idfe ;kv/ nkX[fBe tkose fbykohnKd/ BK ns/ fbyD ;wK ;gZPN j[zdk j?. fJ; Bkba n;hA ni'e/ fbykohnK d/ ftnefsst Bz{ T[jBKdhnK fbysK ftu o{gKsfos t/yd/ jK. fJj' BjhA g[oksB tkose ftu ;kBz{ fbysK ftu fwbktN ehs/ikD d/ ;ze/s fwb iKd/ jB, fi; Bkba T[BQK fbysK dh gqkwfDesk ;Ekgs eoB ftu w[Peb nkT[Adhj?. fJj' fijh w[Peb nkX[fBe tkose ftu fpbe[b BjhA.

(4) nkX[fBe gzikph tkose soe, dbhb, ;{uBk ns/ ftfrnkBesk Bz{ nkXko pDk e/ ubdh j?.p"fXesk T[; d/ nzr ;zr jz[dh j?. wZXekbhB tkose g{o/ s"o ’s/ ekftesk s'A w[es BjhA j' ;eh. fJ;/bJh T[j ftPtk; ns/ PoXk dk jh ;jkok b?Adh j?. nkX[fBe tkose frnkB ns/ fuzsB Bkba b?; j'e/ rZb nZr/ s'odh j?. g[oksB :[Zr, eftsk dk :[Zr ;h. ethnK dk ;EkB gqEw ;h ns/ tkoseekoKdk d[i?bk. nZi d/ :[Zr ftu tkose f;oie fe;/ th j'o ;kfjs o{g f;oie d/ pokpo doikoZydk j?.

(5) g[oksB gzikph tkose e'ba GkPk dh ;hwk BIo nkT[Adh j?. j?okBh j? fe T[; ;w/A d/ feaZ;kekft Bz{ jh b? bt'l feaZf;nK dh GkPk ftubh gzikph fesBh gqgZe j? idfe T[; ;w/A d/ nk;^gk;dh gzikph tkose ftu pqi GkPk ns/ ;kX GkPk dh pj[bsk BIo nkT[Adh j?. fJj' BjhA T[;;w/A dh tkose ftnkeoBe B/wK Bz{ th pj[sh wjZssk BjhA fdzdh. ni'eh gzikph tkose PpdktbhgZy'A pVh nwho fdZ; nkT[Adh j? ns/ GkPe ;zouBk Bz{ e/Adoh iK Ne;kbh GkPk d/ B/V/ oZydh j?.ftnkeoBe T[bzxDktK sK j[D ;zGt jh BjhA. ni'eh gzikph tkose GkPk Bz{ ftek; d/ okj/ s'o ojhj?. T[j BthA Ppdktbh iK tke pDsoK Bz{ BthnK u[D"shnK d/ jkD dk pDk e/ g/P eo ojh j?.fJj rZb g[oksB gzikph tkose gk;'A ;zGt BjhA ;h.

fJt/A, n;hA ikfDnk j? fe gzikph tkose dk fBek; s/ ftek; dh :ksok fej' fijh ;h. g[oksBns/ nkX[fBe gzikph tkose fej' fijh j?. fJBQK d'jK fe;w dhnK tkosktK B/ eh^eh f;oi e/ gkmeKBz{ fdZsk < T[j ;?Agb iK tzBrhnK j?B fe; soQK dhnK < T[jBK ftu nzso eh jB < ns/ nzsob/Gkr ftu n;hA g[oksB gzikph tkose ns/ nkX[fBe gzikph tkose ftub/ nzso gSkD dk isBehsk j?. ftfdnkoEhT[ ` nzso ns/ ;KMK gSkDBk fJe ftXh j? fi; okjhA n;hA fe;/ ftP/ iK ;zpzfXsftfPnK pko/ osk BIdheh ikDekoh jkf;b eo b?Ad/ jK.

;zy/g T[ZsoK tkb/ gqPB1H ‘g[oksB gzikph tkose’ d/ fBek; s/ ftek; Bkb ikD^gSkD eokT[.

2H ‘g[oksB gzikph tkose’ dhnK ouBktK pko/ ;zy/g ikDekoh fdT[.

3H ‘nkX[fBe gzikph tkose’ dk w[ZYbk ekb, fe; soQK dh tkose Bkba ;zpzfXs j? <

4H ‘g[oksB gzikph tkose’ ns/ ‘ni'eh gzikph tkose’ ftu eh nzso jB <

5H ni'eh gzikph tkose d/ e'Jh d' o{gK pko/ ikDekoh fdT[=.

^0^

24

Page 27: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

gkm Bzpo L 3

2H ‘o~p d/ vkehJ/’ L nkb'uBkswe nfXn?B$gVQs! vkH Bfozzdo f;zx

nkozfGek

fgnko/ ftfdnkoEhT[ ` s[jkv/ e"o; ftu tkose dh fJe feskp bZrh j'Jh j?, fi; dk BK ‘oZpd/ vkehJ/’ j?. fJ; feskp dk b/ye gzikph dk fJe gqf;ZX b/ye ‘gofwzdo ;'Yh’ j?. gofwzdo ;'YhB/ fJ; S'Nh ijh tkose dh g[;se ftu 25 wIw{B fby/ jB. fJj ;ko/ jh wIw{B pV/ fdbu;g jB.fJj fdbu;g fJ; eoe/ jB feT[Afe jo/e wIw{B fe;/ Bt/A ftP/ Bz{ b? e/ rZb eodk j? ns/ fIzdrhdhnK dkoPfBe rZbK Bz{ jbeh c[beh go g[Z\sk dbhb Bkb ;kv/ ;kjwD/ oZydk j?. fJj dkoPfBerZbK fIzdrh dh nNZb ;ZukJh Bz{ pV/ ;kd/ Yzr Bkb eZ[M eEktK okjhA gqrN eodhnK jB. fJj eEktKS'NhnK S'NhnK jB. dkoPfBe jB. |ehokBk jB. ;fji jB. ;kdhnK jB ns/ pV/ rfjo/ noEKBkb Gog{o jB. fJ;/ eoe/ fJjBK gkmK Bz{, wIw{BK Bz{ gVQBk pVk ;fji j?, ;ob j?, ;[nkdbk j?.eJh EkJhA fJj rZbK ;[DkT[D torhnK bZrdhnK jB ns/ pks fijhnK bZrdhnK jB. fJ;/ eoe/ n;hAfJjBK Bz{ fdbu;g fejk j?. jZEb/ gkm ftu n;hA fJe fJe eoe/ fJjBK wIw{BK Bz{ ;zy/g ftu s[jkv/;kjwD/ oyKr/. ;kBz{ nk; j? s[;hA fJjBK gkmK dh fJ; gVQs Bz{ wkD ;e'r/.

eEk ;ko$ gVQs

(i) w[;k|o, dfonk s/ gfozd/

fJ; d' e[ gzfBnK d/ wIw{B ftu b/ye, ;z;ko dh rshPhbsk pko/ fbydk j?. gofwzdo ;'Yh,w[;k|o, dfonk s/ gfozd/ Bz{ rshPhb ;z;ko dk gqshe efjzdk j?. T[j j?okBh gqrN eodk j? fJjBKfszBK dh fBozso rsh Bz{ t/ye/. fit/A fe n;hA T[go fejk ;h fe b/ye fJjBK wIw{BK ftu fBZehnKfBZehnK eEktK ;[Dk e/ nkgDh rZb Bz{ gqgZe eodk j?. fJZE/ th T[j fJe :{ogh :kso{ dh rZb ;[DkT[Adkj?, fijVk ;{|hnK pko/ o'wKfus j' e/, fe;/ ;{|h |eho Bz{ fwbD dh sKx ftu J/Phnk d/ d/PK ftux[zwdk j?, bZGdk j?. id'A T[; Bz{ fJe ;{|h |eho dh M'AgVh fwb iKdh j? sK T[j j?okB j[zdk j?fe |eho dk ;wkB feZE/ j?, ;'|k, |foZi, o;'Jh nkfd < |eho sK fJeZbk jh M'AgVh d/ e'B/ ftup?mk j?. :{ogh :kso{ fJj gqPB |eho Bz{ eodk j?. |eho nr'A fJjh ;tkb T[; :{ogh Bz{ eodkj? fe T[j dZ;/ fe T[; dk ;wkB feZE/ j? < :kso{ efjzdk j? fe T[j sK fJe :kso{ j?. T[; gk;;wkB E'VQ/ jh j't/rk. |eho nr'A itkp fdzdk j? fe T[j (|eho) th fJe :kso{ j?, w[;k|o j?.;ko/ ftnesh jh BjhA, ;kohnK t;sK th fJZE'A sZe fe Xosh, uzB, ;{oi s/ sko/ th ;hfws;w/A ftu jh fJZE/ ofjDr/. b/ye ;hfws fIzdrh dk fIeo eoe/ fJe j'o gZy th fJ; Bkb i'Vfdzdk j?. T[j efjzdk j? fe n;hA ;ko/ ;hfws ;w/A tkb/ n;hw ftu ;wkJ/ j'J/ jK. n;hA ekb ftu

25

! n?;';hJ/N gq'|?;o (;/tk w[es), okwkB[iB ekbi, ekbekih, BthA fdZbh.

Page 28: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

jK go nekb dk fjZ;k jK. w[;k|o, dfonk s/ gfozd/ (gzSh) fBozso ihtB tZb, ;{\w fJPkok eod/jB. b/ye uhB d/ dkoPfBe eBf|T{;P dh rZb th ;[DkT[Adk j? fijk ‘w"s s'A pknd eh j't/rk <’tor/ gqPB Bz{ Nkb fdzdk j? ns/ efjzdk j? fe T[j T[d'A d/y b?D, id'A w"s j' ikJ/rh. b/ye, wIw{Bdk nzs fJ; fusktBh Bkb eodk j? fe fIzdrh nD^wkDh, nZX^ihth jh r[Io ikJ/, fJ; s'A gfjbKw[;k|o, dfonktK s/ gzShnK s'A fiT{D dk sohek f;Zy bJhJ/.

(ii) dbhb s/ dbhbpkIh

fJ; bx{ wIw{B ftu b/ye dbhb d/ soe dk, b"fie (logic) dk fJe soQK Bkb wIke T[vkT[Adkj?. b/ye nkgD/ wIw{B dk nkozG fJe ;{|h eEk s'A eodk j?, fi; ftu fJe g/Av{ w[;k|o nkgD/ jhsoe Bkb ;'udk j'fJnk fJj ;wMdk j? fe rZvh pVh XhwhA ubdh j?, T[; dh yZuo sK pVk s/I ubdhj?. rZvh ftu p?m/ sK ;Zs tkoh ;{oi uVQ, v[Zp u[Zek j? (rZvh ;[ozrK ftu'A bzxdh j? sK B/oQk T[ikbk j[zdkj?). T[j ni/ sZe wzfIb T[~s/ BjhA g[Zik. b/ye efjzdk j? fe jo dbhb ;Zu Bz{ gqrN BjhA eo ;edh.jkbKfe fJj th ;Zu j? fe tfjwK d/ nfrnkB ftu c;/ b'eK Bz{ fijV/ ;{oi Bz{ gkDh d/ oj/ jB, r[o{BkBe d/t ih B/ dbhb Bkb jh f;ZX ehsk fe fJsBh d{o gkDh BjhA ik ;edk. fJ; bJh T[jBK B/nkgD/ y/sK tZb wz{j eoe/ rzrk dk gkDh T[~Xo tZb ;[ZNDk P[o{ eo fdZsk. n;hA ;Zu Bz{ ;wMD ftudbhb dk fJ;s/wkb eo ;ed/ jK go ckbs{ dh dbhbpkIh Bkb ;Zu sZe BjhA gj[zu ;ed/.

b/ye B/ fJ; S'N/ fij/ wIw{B ftu th d' j'o eEktK ;[DkJhnK jB. fJe ebfgs gkso B;o{dhBdh i' fJj f;ZX eoB dk isB eodk j? fe T[; fgzv (fi; ftu'A T[j bzx fojk ;h) dh jtk thT[; d/ nkgD/ fgzv torh j?. fJj f;ZX eoB bJh B;ho{dhB efjzdk j? fe fJZE/ th n;wkB ftuT[sB/ jh sko/ fdZ;d/ jB fisB/ T[; d/ fgzv ftu fdZ;d/ jz[d/ jB. fJt/A jh fJe j'o eEk ftu T[jd' w[zfvnK d/ soe Bz{ g/P eodk j?, fijV/ ezBf|T{fP; ;kjwD/ fJj f;ZX eoB dk isB eod/ jBfe ;{oi ;t/o/ Xosh d/ B/V/ j[zdk j? fe d[gfjo/. d'jK dh nkgDh nkgDh okJ/ ns/ nkgDh nkgDhdbhb j?. b/ye Bk sK ftPtk; dh eZNVsk dk gZy g{odk j? ns/ Bk jh dbhbpkIh dh eZNVsk dk.

(iii) fpBK E~b/ tkbk M'bkjZEb/ wIw{B ftu b/ye ‘bkbu’ ftP/ T[~s/ fbydk j?. bkbuh wB[Zy Bz{ T[j T[; \or'P tork

efjzdk j? i' p/tiQk fJXo^T[Xo GZidk j? ns/ fPeko pD e/ d[Zy G'rdk j?. b/ye fJe ftdtkB ‘bhj s;{’ dh ;[DkJh ejkDh Bz{ ;[DkT[Adk j? fe fJe bkbuh pzd/ B/ GhV tkb/ pkIko ftu fe;/ dk ;'Bk u[ok fbnk. id'A T[; Bz{ iZi B/ g[ZfSnk fe fJsBh GhV ftu T[; B/ fJj fjzws fe; soQK ehsh sK u'o B/ T[~so fdZsk fe T[; Bz{ ;'B/ s'A fJbktk j'o e[ZM fdZf;nk jh BjhA. bkbuh wB[Zy Bz{ j'o^j'o^j'o s'A fJbktk e[ZM ;[Mdk jh BjhA. T[j t;sK gdkoEK s'A fJbktk j'o e[ZM BjhA ;'udk, j'o e[ZM BjhA b'udk, j'o e[ZM BjhA t/ydk.

b/ye T[jBK b'eK pko/ j?okBh gqrN eodk j? fijV/ IwhBK^ikfJdkdK dhnK jh rZbK eod/ ofjzd/jB, fit/A nBzs ekb sZe fJZE/ jh ofjDk j't/. B;o{dhB d/ bkbu Bkb ;zpzfXs T[j fJe j'o ejkDh th ;[DkT[Adk j?. fJ; wIw{B dk Ehf;; fJj' j? fe bkbu ed/ Bk w[ZeD tkbh bkb;k j?, fit/A e'Jh fpBK EZb/ tkb/ M'b/ ftu t;sK gkJh ikJ/. bkbu ;kv/ wB dh PKsh Bz{ u'oh eo b?Adk j?.

26

Page 29: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

(iv) o~p d/ vkehJ/

fJ; wIw{B d/ BK T[~s/ jh b/ye B/ fJ; g[;se dk BK oZfynk j?. vkehnkl ;[B/jk, fuZmh iK;zd/P b? e/ nkT[Adk j?. oZp dh fuZmh iK ;[B/jk iK ;zd/P fejVk vkehnk b? e/ nkT[Adk j? < b/ye efjzdkj? fe fJj vkehJ/ pZu/ jB. pZfunK dk fgnko, G'bkgB ns/ ft;tkP tkb/ r[D oZp d/ ;[B/j/ tor/ jB.b/ye gofwzdo ;'Yh T[; wk;{w pZuh dh eEk ;[DkT[Adk j?, fijVh nkgD/ tZb'A ozrK Bkb oZp dh |'N' pDkojh j?. fJj efjD s/ fe oZp sK fe;/ B/ t/fynk BjhA sz{ |'N' fet/A pDkt/Arh—T[; dk T[~so ;h, ‘id'ApDk btKrh, s[;hA t/y b?Dk.’ b/ye fgek;' (gqf;ZX fuZsoeko) nkgD/ eEB ’u fbydk j? fe jo pZu/ftu iBw s'A jh ebkeko j[zdk j?. i/ T[j tZvk j' e/ th, T[; Bz{ ;zGkb ;e/ sK fJj tZvh rZb j?. fJjj? pZu/ dh wk;{whns. T[; dk ;[B/jk G'b/gB ns/ e'wbsk dk j?. fJt/A jh T[j pZfunK d/ d{i/ r[D‘T[s;[esk’ dk fIeo eodk j?. pZuk fBZeh fBr{Dh t;s iK iht tZb th T[sBk jh T[s;[e j[zdk j?,fisBk tZvh ns/ tZvw[bh t;s tZb iK iht tZb. T[; bJh gZEo ns/ jho/ pokpo T[s;[esk g?dk eoBtkba/ jB. pZfunK dk shik r[D G/y s/ gkyzv s'A w[es j'Dk wzBdk j?. pZu/ s[jkv/ fttjko s'A jh gq/fosj[zd/ jB s[jkv/ p'b/ PpdK s'A BjhA. PKsh dk gkm gVQkT[D tkb/ e[oZ\s nfXnkge d/ PpdK dk pZfunKT[~s/ e'Jh n;o BjhA jz[dk. fJt/A jh wkfgnK dk fttjko jh pZfunK Bz{ fdPk fdzdk j?. b/ye fJe p'Xh;e{b d/ nfXnkge dh eEk ;[DkT[Adk j?, fijVk pZfunK Bz{ M{m p'b fdzdk ;h. fJe tko id'A w"ekpfDnk sK pZfunK B/ th T[; Bz{ M{m p'b fdZsk. pZfunK d/ ;[Gkn ns/ T[; ftu'A fwbd/ oZp d/ ;[B/j/pko/ b/ye B/ fJj pVk ;{\w wIw{B fbfynk j?.

(v) nzso wB d/ p{j/fJ; fBpzX ftu b/ye B/ ‘;[gfBnK’ pko/ uouk ehsh j? ns/ nkgDh rZb fJe foPh u[nKr s;{

dh rZb s'A nkozG ehsh j?. fe foPh B/ ;[DkfJnk fe T[; Bz{ fJe ;[gBk nkfJnk fe T[j fJe fsZsbh j?. T[~vdk^fcodk j? ns/ ozr^pozr/ wkj"b ftu ofjzdk j?. id'A T[j T[fmnk sK T[j wB[Zy ;h go T[; e'b fJe gqPB ;h fe fes/ T[j n;b ftu fsZsbh sK BjhA fi; Bz{ j[D wB[Zy j'D dk ;[gBk nk fojk j't/. b/ye B/ g[okD/ ;w/A d/, gZSw d/ ;[gfBnK pko/ ftuko gqrN ehs/ fijBK ftu T[j ;'ud/ ;B fe ;[gfBnK ftu o{jK s/ d/ts/ ;kv/ Bkb ;zgoe pDkT[Ad/ jB. fJt/A jh b/ye B/ gzikph d/ b'e^;kfjs d/ wkfjo b/ye vkH tDikok p/dh dk jtkbk fdZsk, i' b'e^ftPtk;K ftu, ;[gB/ ftu nkswk d/ Poho s'A tZy j' e/ x[zwD^fcoB s/ ;ke^;zpzXhnK Bz{ fwbD ’s/ Bk g{ohnK j'JhnK \kfjPK g{ohnK eoB dk ;kXB dZ;d/ jB.

b/ye B/ gqf;ZX wB'ftfrnkBh f;rwzv |okfJv dk ;[gfBnK pko/ ehsk nfXnB th fIeo ftu fbnKdk. |okfJv w[skpe ;[gB/ ;kvhnK dZphnK j'JhnK nX{ohnK fJZSktK g{ohnK eoB dk ;kXB jB. T[j ;[gB/ ;[D e/ wB[Zy d/ nzdo ikD dk isB eodk ;h. b/ye w[skpe ;[gB/ pj[gosh j[zd/jB, fJjBK dk f;ZX^gZXok, fJe noE BjhA jz[dk. fJj vz{x/ wB tZb y[ZbQdk d[nkok jB ns/ gqsheK ftu ej/ iKd/ jB. b/ye B/ eJh gqsheK Bz{ y'bQD dk fJPkok th ehsk j?. fit/A ;[gB/ ftu fvrd/ikDk ;kvh n;|bsk dk gqshe j?, pZ; iK rZvh ’s/ uVQB s'A ofj ikDk, fe;/ f|eo dk gqshe j?. b/ye B/ ;[gfBnK d/ wjZst pko/ fIeo ehsk j? fe fet/A fJjBK dk nfXnB ;kv/ ihtB Bz{ ;/X d/ ;edk j?. go, fes/ Bk fes/ fJj ojZ;wJh sK j?B jh.

27

Page 30: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

(vi) skes dk BPk‘skes dk BPk’ wIw{B ftu b/ye B/ skes d/ B[e;kB ns/ |kfJfdnK T[~s/ fdqPNh gkJh j?.

gfjbK T[j skes Bz{ fJe BPk efjzdk j?, fi; ftu wB[Zy nkgDk nkgk G[Zb iKdk j?. T[; dh n;bhns sK gsk bZrdh j? id'A T[; Bz{ skes fdZsh ikt/. b/ye ebfgs gkso B;o{dhB dh ejkDh ;[DkT[Adk j? ns/ fJPkok eodk j? fe skes tkb/ tZb dh rZb jh ;ko/ eod/ jB. skes g?;/ ftu o[Zsp/ ftu ns/ okiBhse gd T[~s/ t/yh iKdh j?. wB[Zy skes jkf;b eoe/ nkgDk jzeko g{ok eoBk ukjz[d/jB. T[j \Z[d Bz{ wjZstg{oB ;wMD bZr iKd/ jB. b/ye fJe gkoNh dh ejkDh ;[DkT[Adk j? fi; ftu w[Zy wfjwkB p?oQ/ e'b'A fueB dk j'o gh; wzrdk j? ns/ nkgD/ w[Zy wfjwkB j'D dk o'jp dZ;dk j? go p?oQk j'o fueB d/D s'A wBQK eo fdzdk j? ns/ nkgD/ o;'Jh d/ fBrokB j'D dk o'jp dZ;dk j?. d't/A nkgD/ nkg Bz{ wjZstg{oB ;wMd/ jB. jzekoh s/ w{oy pzfdnK e'b nkJh skes fiZE/nfsnkuko eodh j?, T[E/ uzr/ b'eK e'b nkJh skes b'eK bJh T[geko eodh j?. b/ye uhBh |eho bkUs;{ dk eEB fbydk j? fi; w[skpe n;bh skes b'eK dh gotfoP eodh j?. b'eK T[~s/ I[bw BjhA eodh, j[ew BjhA ubkT[Adh. b'eK d/ jZe ftu ;'udh j?.

(vii) ;zeN ekb s/ bVke{ w[or/fJ; wIw{B ftu b/ye ;zeN pko/ eZ[M wjZstg{oB rZbK eodk j?. b/ye efjzdk j? fe eJh

t/oK, ;zeN d/ nkT[D dk nrkT{A gsk BjhA bZrdk. pkeh b/yK tKr T[j w[Zbk B;o{dhB dh ejkDh ;[DkT[Adk j? i' rbh ftu'A ik fojk ;h. fJe wekB dh SZs s'A fe;/ pzd/ dk g?o fsbQfenk ns/ T[j f;ZXk rbh ftu'A iKd/ w[Zbk T[~s/ nk fvZrk. fvZrD tkb/ Bz{ e[ZM Bk j'fJnk go w[Zbk j;gskb gjz[u frnk. b/ye T[jBK ;zeNK dk th fIeo eodk j? fijV/ wB[Zy s/ e[dos ftukb/ jB ns/ T[jBK ;zeNK dk th fijV/ wB[Zy s/ wB[Zy ftukb/ jB. fet/A wB[Zy ;zeN ftu'A o'wKuesk wfj;{; eodk j?. T[j ;zeN tkbh ;fEsh g?dk eodk j?. fejk iKdk j? fe b'V ekY dh wK j? go b/ye efjzdk j? fe T[jBz{ ;zeN ekY dh wK bZrdh j?. fJ; fgZS'A b/ye fJe dkoPfBe gZy g/P eodk j?, fi; ftu wB[Zy ;zeN Bz{ ;zeN wzB/ jh Bk ns/ nkgDk ;fji s/ ;fEosk pDkJh oy/. nfij/ wB[ZyK Bz{ e'Jh ;zeN BjhA. b/ye fJe eEk ;[DkT[Adk j?, fi; ftu w[ofrnK Bz{ bVkJh f;ykT[D tkbk fJe nkdwh uh fwzr fJe w[or/ Bz{ T[d'A sZe f;ykT[Adk ofjzdk j? id'A sZe T[j w[ork fto'Xh w[or/ d/ T[e;kT[D gqfs osh th gqfsT[~so BjhA fdzdk. Gkt s[;hA ;zeN wfj;{; jh Bk eo' sK s[jkBz{ e'Jh BjhA jok ;edk. b/ye p'X Xow dhnK gozgoktK s'A gqGkts j?.

(viii) fwjopkBh, P[eohnk, XzBtkdfJ; wIw{B ftu b/ye XzBtkd eoB, P[eohnk eoB dh wjZssk T[~s/ I'o fdzdk j?. b/ye gzikph

j? ns/ bzw/ no;/ s'A ikgkB ftu ofj fojk j?. T[j gzikph b'eK d/ ezi{;h Bkb XzBtkd efjD gqfs y[P BjhA. T[; Bz{ ftd/PK d/ b'e i', jo rZb s/ d{;o/ gqfs XzBtkd gqrN eod/ jB fPPN bZrd/jB. b/ye w[skpe tkX{ p'bD eoe/ ;kv/ ftu ‘fwjopkBh’ iK ‘w[nk| eoBk’ Ppd tosD dh xkN j?. b/ye u/szB j? fe nfij/ PpdK dh tkX{ tos'A dzG (fdyktk) th j' ;edk j? go fJBQK Bz{ w{b'A jh Bk tosDk uzrk BjhA. fijV/ fPekfJs jh eod/ jB c[ZbK Bkb th eo ;ed/ jB fe c[ZbK

28

Page 31: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

Bkb ezv/ jz[d/ jB ns/ P[eohnk eoB tkb/ e[oZ\s ftT[jko eoB tkfbnK dk th XzBtkd efjD dksoe bZG b?Ad/ jB. p'Xh fGePD ‘o/Bohs;{’ fi; Bkb b'eK B/ mzYh oks ftu th PoB Bk d/D torkftT[jko ehsk, T[j b'eK dk XzBtkd eodh j? feT[Afe T[; oks T[j u?oh d/ c[ZbK d/ pkr ftu ofjzdhj? ns/ c[ZbK dk fyVBk t/ydh s/ wkDdh j?. n;hA wB[Zyh tosko/ ftu feT[A BjhA T[jBK fw;sohnK,wId{oK dk XzBtkd eod/ i' ;kv/ ezw ;ztkod/ jB s/ n;hA feT[A T[jBK d/ ezw eoB d/ sohe/ Bz{e/tb fBzdd/ jh jK. b/ye fJ; wIw{B d/ nzs ftu e[dos d/ fdZs/ s'jf|nK bJh e[dos dk XzBtkdeodk j?.

(ix) ;/Jh fgnko/ w/b

b/ye B/ nodk; dhnK fJj ;soK tos e/ pj[s vz{x/ohnK rZbK eoB dk isB ehsk j/?. T[jb'eK Bkb fwbD ns/ fwbD d/ gqGktl fBZx dh rZb eodk j?. jK ` eJh b'e fwb e/ wZE/ tZN thgkT[Ad/ jB ns/ eJh fdb dhnK rfjokJhnK sZe S{j iKd/ jB. b/ye fJe^d' eEktK ;[DkT[Adkj?. fJe fbykoh dh ejkDh i' fJe fdB s[fonk ik fojk ;h ns/ fJe fGykoh B/ T[; gk;'A g?;/wzr/. fbykoh B/ i/pQ ftu jZE gkfJnk sK T[; gk; pN{nk BjhA ;h. T[j fJe d' edw nZr/ bzxfrnk ;h. T[j tkg; w[fVnk fGykoh d/ jZEK Bz{ nkgD/ jZEK ftu cV e/ fBZxk ehsk ns/ fejk, “w?A;Zuw[Zu g?;/ xo G[Zb nkfJnk jK.” fGykoh B/ fejk, “sz{ g?f;nK Bz{ SZv, sz{ nZi w?Bz{ fgnko, fBZxns/ ofjwfdbh Bkb pVk tZvk s'j|k fdZsk j?.” n;hA fi; Bz{ fwbd/ jK T[; d/ ftnefsst d/ ;{\wgZy ;kBz{ gqGkts eod/ jB. b/ye fJe nZXk T[dkjoD j'o th fdzdk j? ns/ nzs ftu nodk; eodkj? fe T[; dh fIzdrh ftu w'j Go/, fBZx Go/ fujfonK dh ewhA Bk nkt/ ns/ i' b'e ihtB ftuy/V/ God/ jB, T[j ;dk uVQdh ebk ftu ofjD.

(x) f;;h|; dk d[yKs

f;;h|;, fJe :{BkBh fwfEjk;e gkso j?, fi; Bz{ ;okg fwfbnk j? fe T[j fJe Gkoh gZEo dk NZ[eVk gjkV dh u'Nh sZe b? e/ ikt/rk ns/ fiT[A jh T[j gjkV dh u'Nh ’s/ gjz[u/rk, T[j Gkoh gZEo dk N[ZeVk gjkV s'A j/mK foVQ ikt/rk ns/ f;;h|; T[; Bz{ foVQdk t/y/rk ns/ fco gZEo Bz{ T[go fbikD dh gqfefonk P[o{ eo/rk. fJj fBozso ekoi j?. fJ; wIw{B dk b/ye fJ; eEk s'A ;'utzs j[zdk j?. T[j fJ; ;okg Bz{ wB[Zyh j'Ad d/ eJh gZyK Bkb i'V e/ t/ydk j?. pzd/ d/ Bk w[ZeD tkb/ ;zxoP Bkb i'Ve/ t/ydk j?. T[; Bz{ eJh tkoh fJj wB[Zy d/ e[dos Bkb i{MD dh, Bk w[ZeD tkbh gqfefonk torh bZrdh eEk ikgdh j? ns/ eJh t/oK, wB[Zyh foPfsnK d/ f;oiD ns/ N[ZND dh s;tho fdZydh j?. T[j Gkosh doPB ftu, fit/A rhsK ftu fBozso ezw eod/ ofjD dh f;Zfynk Bkb th fJjBz{ i'Vdk j?. fBZs ihtB dh d"V^GZi, wko'^wko th T[t/A jh j? fit/A gZEo XZeD tork. fJj ;G dZ; e/ b/ye fJe d{i/ gfjb{ tZb th t/ydk j? fiZE/ fJj ;dk fPZds Bkb T[sKj uVQB dk fJPkok eoB tkbh eEk j't/. Gkt/A fJj ;okg jh j't/, go i/ n;hA f;o| gkso tKr jh ftuohJ/, fJ; Bz{ fuzsk Bk pDkJhJ/, fJ; Bz{ BkNe tKr jh ;wMhJ/ sK fJj Gko{ BjhA j't/rk. fJj efj e/ b/ye, fuzsB Bz{, fuzsk Bz{, jbek c[Zb eo fdzdk j?.

29

Page 32: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

(xi) i[ow, ;Ik s/ fBnKfJ; wIw{B ftu b/ye fJjBK fszBK ekoiK L i[ow, ;Ik ns/ fBnK pko/, pV/ tkfIp ;tkb

g?dk eodk j?. T[j uhB dh fJe b'e^ejkDh s'A rZb P[o{ eodk j?, fi; ftu fJe pzd/ dh e[jkVh r[zw iKdh j? ns/ T[j r[nKYh w[zv/ T[~s/ PZe eodk j?. jo joes s'A T[; Bz{ T[j w[zvk u'o fdZydk j?. fco T[; Bz{ T[j e[jkVh nkgD/ xo'A jh fwb iKdh j? ns/ T[j w[zvk fBod'P bZrD bZr iKdk j?. n;hA nkg jh uzr/ wkV/ dk fBPuk eod/ ofjzd/ jK. fJt/A jh uzrk^wkVk th n;hA nkgDh ;'u Bkb pDkfJnk j?, fit/A Pkekjkoh uzrk j? iK wk;kjkoh. ftnkj B/V/ dh foPs/dkoh ftu eoBk eJhnK bJh uzrk ns/ eJhnK bJh wkVk j?. Pokp Bz{ e[M pj[s p[ok ;wMd/ jB ns/ eZ[M fJ; pko/ nfijk BjhA ;'ud/. fJj' BjhA e[ZM ;N/NK ftu fJ; dh (Pokp ghD dh) ;Ik fdZsh iKdh j?. Gzr, Gkos ftu nkw j? go nwohek ftu fJ; bJh e?d jz[dh j? ns/ f;zrkg[o ftu cK;h. b/ye dZ;dk j? fe i[ow, ;Ik ns/ fBnK e'Jh nfijh uhI, nfijk ftuko iK ;zebg BjhA, fi; d/ noE, ;G b'eK bJh, ;G EktK bJh ;KM/ ns/ fJe' fij/ j'D. ;', oki/ fe;/ S'N/ w'N/ u'o Bz{ ;IktK ;[DkT[Ad/ jB, T[jBK B/ nkg jwbkto d/ o{g ftu fesB/ jh esb ehs/ j[zd/ jB. nZi th okiBhse bhvo iK fBnK gqDkbh, i[owK Bkb Goh j'Jh j?. d'P dh gfoGkPk th ;wK pdbD Bkb, ;EkB pdbD Bkb pdb iKdh j?. fJjBK vz{xhnK rZbK s'A pknd b/ye, ftdtkB \bhb fIpokB dh fJ; rZb ’s/ rZb\sw eodk j? fe fe;/ th pzd/ dk ehsk j'fJnk i[ow ;w[Zu/ ;wki dh ;KMh oIkwzdh Bkb jz[dk j?, fit/A fe;/ doZ\s dk ghbk g? fojk gZsk ;w[Zu/ doZ\s dh \kw'P oIkwzdh Bkb ghbk g?Adk j?.

(xii) nkX[fBe wB[~y s/ t{^t/JhfJ; wIw{B ftu b/ye wkBt iksh Bz{, T[; p/b'Vh ns/ bkbu gq/fos BZm^GZi eoB tkbh pdjtk;h

gqfs u/szB eodk j?, fi; Bkb wkBt iksh B/ nkgD/ d[Zy fJeZm/ ehs/ jB. ‘t{^t/Jh’ uhBh Ppd j?, i' dkoPfBe s"o ’s/ fJj dZ;dk j? fe e'Jh th fefonk eoB s'A p}?o oj'. ;tkb j?, fJ; Bkb eh j't/rk < eZ[M th Bk eohJ/ < fNZe e/ p?m ikJhJ/ < b/ye fJe dkoPfBe eEk ;[DkT[Adk j? fi; ftu fJe pzdk nkgD/ goSkt/A ns/ g?V ukb s'A yfjVk S[vkT[D bJh p/sjkPk GZidk j? ns/ fvZr e/wo iKdk j?. b/ye ezw Xzd/ eoB dk fto'X BjhA eodk, go p/tiQk bkbu tZ; GZih ikDk, uhIK dh ;fji ukb ftu ftxB gkT[Dk j?. fJ; s'A puDk t{^tJh j?. b/ye efjzdk j? fe wB[Zy nkgDh tZyoh j'Ad dh f;oiDk ftu o[ZMk ofjzdk j?, fit/A x[zwD^x/oh dfonk ftu tZyok fdZyD dk isB eodh j?, go fJj j? e/tb G[b/yk jh. n;hA t{^tJh f;Zy bJhJ/, Gkt eowjhD j' e/ p?mDk f;Zy bJhJ/sK PKsh ns/ ;fjisk jo gk;/ g;o ikt/rh fit/A xkj nkgD/ nkg T[~rdk j? T[; Bz{ fyZu^fyZu e/BjhA tXkfJnk iKdk. e[dos d/ w;fbnK Bz{ ns/ ;z;koe w;fbnK Bz[ th, ;fji Bkb ;theko eoBk ukjhdk j?. b/ye nB[;ko fJ; d/ p/jso Bshi/ fBebDr/.

(xiii) p~u/, G{ukb s/ o~pfJj wIw{B b/ye ikgkB ftu nkJ/ 1995 d/ fJe tZv/ G{ukb s'A gqkozG eodk j? ns/ fJ; G{ukb

Bkb T[; d/ Pfjo ftu nkJh spkjh dk fuZso g/P eodk j?. T[j nkgD/ sIop/ dh th rZb eodk j?. dZ;dk j? fe T[j fpbfvzr, fi; ftu T[; dk xo ;h, fet/A M[eh ns/ fco tkg; nk rJh.

30

Page 33: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

ukbQh ;fezNK ftu gqfeosh B/ nkgDh skes dk fJe Bw{Bk g/P ehsk. 6000 d/ eohp b'e wo rJ/. oZ;dk tZ;dk Pfjo spkj j' frnk. fJ; fgS'A T[j nkgD/ pZu/ Bkb i' gzi tfoQnK dk ;h^Pfjo d/yD frnk. pZu/ B/ g[ZfSnk, “G{ukb e"D fbnkT[Adk j?.” sK b/ye B/ ;fji ;[GkJ/ efj fdZsk, “oZp”. pZu/ B/ fejk, “fJj oZp fesBk gkrb j?.” pugB d/ fJ; gqfsT[~so B/ b/ye Bz{ oZp pko/, gqfeosh pko/, T[; dh skes pko/, wB[Zy dh skes ;kjwD/ oZp dh skes pko/ ;'uD bk fdZsk. T[j ;'uD bZrk oZp fwjopkB th j? ns/ PeshwkB th. e[dos ejhJ/ fe oZp. b/ye T[; ;fEsh ftu j?, fiZE/T[; gk; e'Jh T[~so BjhA. ;G ojZ; j?.

(xiv) Boe dh jB/ohfJ; b/y ftu b/ye ‘r[Z;/’ pko/ dkoPfBe gZy g/P eodk j?. T[j nkgD/ s'A rZb P[o{ eodk j?

fe fet/A r[Z;k nkT[D s/ T[j gk}b j' iKdk j?. r[Z;k T[; Bz{ y{z{yko ikBto tork bZrdk j? ns/ T[; d/ nkT[D s/ p[ZXh, ;'u, ;wM ;G }kfJp j' iKd/ jB. fJj ;'uD bZrdk j? fe fes/ jT[w? jh r[Z;/dk eoB sK BjhA. b/ye fJe eEk ;[DkT[Adk j?, fi; ftu fJe f;gkjh fJe |eho s'A g[ZSdk j? fe eh ;tor^Boe ;Zuw[y jz[d/ jB. |eho (jkfJeB) T[; dh p/fJIsh eodk j? ns/ efjzdk j? fe sz{ (f;gkjh) fGZy wzrk fdZydk j?A. f;gkjh sbtko eZY b?Adk j?. |eho efjzdk j?, “fJj' (eq'X) Boe dk d[nko j?.” r[Z;k jT[w? s'A g?dk j[zdk j? ns/ fJj T[; teas fJe d"o/ tork j[zdk j?. fJj nfijh jB/oh j[zdh j?, fi; ftu ;{M p{M d/ dht/ p[M iKd/ jB. i' ftnesh r[Z;k nkT[D s'A gfjbK u/szB j' ikJ/ ns/ nkgD/ PpdK gqfs, ftT[jko gqfs u/szB j' ikJ/ T[j p[ZX g[oP j?. pkeh b'e r[Z;k eod/ns/ gSsktk eod/ ofjzd/ jB.

(xv) p[~X d/ w;\o/fJ; wIw{B ftu b/ye nkgDh rZb, p[ZX d/ pDkJ/ T[; w;\o/ fGyP{ dh rZb s'A P[o{ eodk j?,

i' x[wZeV ;h ns/ rbhnK u"okfjnK ftu yVQk jZ;dk ofjzdk ;h. T[j b'eK T[~s/ jZ;dk, fijV/ fIzdrh Bz{ ;EkJh ;wMh p?m/ ;B. fIzdrh s'A o[\;s j'D t/b/ T[; B/ nkgD/ eZgfVnK ftu gNk\/ S[gk bJ/ns/ ;;eko t/b/ T[j uZbD bZr gJ/. fJt/A T[d'A th b'eK Bz{ jZ;k frnk. p[ZX nB[;ko, fIzdrh d[Zy ghV jh j? ns/ i/ fJ; d[Zy ghV Bz{ osk ftZE T[~s/ oZy e/ t/yhJ/ sK jk;^o; g?dk j' iKdk j?. jk; o; ;kBz{ d[ZyK s'A gko b? iKdk j?. b/ye ikgkBh ;soK dh eftsk jkfJe{ dk nkXko jh, p[ZX dh fJ; ;'u ftu d/ydk j?, fiZE/ ;koh d[BhnK d/ gkso wIkehnk gkso pD iKd/ jB. p'Xh I?~B gozgok d/ ;kX{ jk;/ wIke Bz{, w;\o/gB Bz{, fIzdrh d/ r[ZM/ ojZ; ;wMkT[D bJh tosd/ jB. b/ye fJ; b/y ftu eJh bx{ eEktK th ;[DkT[Adk j?, fijVhnK jk;/ jh jk;/ ftu rzGho frnkB d/ fdzdhnK jB, fit/A p[ZX Bz{ fgnko eoB tkbh T[; fGePDh dh eEk, fi; ftu T[j p[ZX d/ p[Zs T[~s/ ;'B/ dk gsok uVQtk b?Adh j? ns/ X{g X[yk e/ fJe ghe (Funnel) okjhA ;kok Xz{nK nkgDh w{osh T[~s/ ;[ZNdh j?, fi; Bkb w{osh dk BZe ekbk j' iKdk j? ns/ GZdk fdZydk j?. fJt/A jh b/ye ebfgs gkso B;o{dhB dhnK d' e[ ejkDhnK ;[DkT[Adk j? ns/ ftnzr Bkb rzGho fuzsB gq;s[s eodk j?. b/ye gqf;ZZX BkNeeko poBkov Pkn dh T[j rZb dZ;dk j?, fi; ftu T[j efjzdk j? fe d/P Grsh tkb/nkgD/ d/P Bz{ fJ; eoe/ wjkB efjzd/ jB, feT[Afe T[j T[~E/ g?dk j'J/ jB. fJt/A jh b/ye bhvofPg dk wIke T[vkT[Adk j? fe bhvo ;kBz{ nZr/ brk b?Ad/ jB ns/ ed/ T[j ;kv/ wro bZr iKd/ jB.

31

Page 34: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

w;\o/ ;kBz{ ;kvh n;bhns, ;kvk nzdobk fdykT[Ad/ jB. fJ; Bkb jk;k g?dk j[zdk j?. fJj w;\o/jh p[ZX g[oP jB.

(xvi) ;fji:'rh dh fJe~bskn;hA fJeZb/ sK eJh tko j[zd/ jK go ‘fJeZbsk’ wfj;{; eo ;eDh pVh tZvh rZb j?. fJ;

wIw{B ftu b/ye ‘fJeZbsk’, nzsoht, dkoPfBe fJeZbsk dk ;ze/s eodk j?. fJeZbsk fJe nfXnkswe, p"Xh ;fEsh j? i' e'fPP eoB Bkb gqkgs BjhA jz[dh, ;r'A ;fjisk Bkb jh gqkgs j[zdh j?. fJ; Bkb ;koh ekfJBks fJe fJekJh fdydh j?. p[ZXh Bkb n;hA tZyosktK g?dk eod/ jK. nkb/^d[nkb/ Bz{ fto'Xh ;wMd/ jK go p'Xh^;fji ftu ;koh ekfJBks fJeZmh ubdh j?. jho ns/oKMk fJe j' iKd/ jB. nkgD/ nkg ftu jh ;kok pqfjwzv BIo nkT[Adk j?. fJj ;fji Bkb gqkgs fJeZbsk fto'X w[ek e/ fJeZb/ Bz{ ;ko/ pqfjwzv Bkb i'V fdzdh j?. b/ye eZ[M ‘jkfJe{’ g/P eodk j?, i' fJ; gow ;Zu tZb ;ze/s eod/ jB. fco b/ye uhB^ikgkB dh I?~B gozgok dk fIeo eodk j? (fijVh p[ZX Xow ftu'A jh fBebh) fi; bJh gk;ko/ dk, ;zpzXK dk ikb fJe ;[Gkte fijk jh j?. I?~B gozgok pVh r[ZMh j?, fijVh efjzdh j? fe n;hA d{finK ftu tZ;d/ jK fit/A T[j ;kv/ftu tZ;d/ jB. b/ye fJe I?~B p'Xh ;Kr :[B dh ejkDh ;[DkT[Adk j?, fi; B/ id'A woB dk |?;bk ehsk sK T[; dh EK s/ T[; dh Xh, fco g[Zso, fco gsBh ;fji/ jh Poho fsnkr rJ/. Gkt T[j ;ko/ jh ;KM/ ihn oj/ ;B. b/ye T[u/u/ s/ ;{\w I?~Btkd d/ rfjo/ sZsK tZb ;ze/s eodk j?. T[j ;g/; d/ ;KM/ c?bkn dk fIeo eodk j?, fi; ftu n;hA ;ko/ fJe fJekJh tKr jh ofjzd/jK. fJeZbsk s/ ;w[Zu fJe j' iKd/ jB. “tZvk fpoy thl w?A th, e[Zsk thl fGZi oj/ feDfwD j/m.” (fJe jkfJe{).

(xvii) u[~g dk ;|ofJ; wIw{B ftu b/ye u[Zg pko/, p'bD pko/, ;ztkd pko/, pfj; pko/ ;{\w rZbK eo fojk j?.

T[j fJjBK d/ nzso th ;wMkT[Adk j? fe fet/A u[Zg s'A pknd ;ztkd, ;ztkd s'A rZbpks ns/ rZbpks s'A pfj; sZe gj[zu ikJhdk j? ns/ fet/A pfj; ftu fiZs jko sfj j[zdh j?. b/ye I?~B wZs dh fJe eEk ;[DkT[Adk j?. I?~B wZs dh gozgok j? fe |eho x[zwd/ x[zwd/ id'A I?~B wzdo ftu oZ[eD bJh iKd/jB sK T[~E/ ofj oj/ ;zsK Bkb ;ztkd eod/ jB. i/ fiZs ikD sK jh T[~E/ mfjod/ jB. T[j fJe wzdo dh eEk ;[DkT[Adk j?, fi; ftu nkfJnk ;zs T[~E/ ofj oj/ fJe w{oy ;zs Bkb u[Zg dh GkPk ftu ;ztkd eodk j?$fJPkfonK ftu j'J/ ;ztkd ftu d't/A nkgD/ nzdo dh f;nkDg ns/ w{oysk gqrN eod/ jB ns/ pkjo'A nkfJnk ftdtkB ;zs nkgD/ nkg Bz{ jkfonk wzB e/ ubk iKdk j?. b/y d/d{i/ fjZ;/ ftu b/ye Ppd, GkPk, p'bh, fbZgh d/ ft;Eko Bz{ fJe uhe s'A T[gfink wzBdk j? i' nkfd wB[Zy B/ vo dh ;fEsh ftu wkoh j't/rh. b/ye fszB^uko ;soK dhnK ekft N[ZeVhnK Bkb ;ze/se rZbpks tZb fJPkok eodk j?. T[j efjzdk j? fe n;hA ;kXkoB fe;w d/ gk}b jK i' nkgD/ nkg Bkb ;ztkd eod/ jK. gVQ fby e/, o[sp/ jkf;b eoe/ th n;hA nfrnkB d/ jB/o/ ftu ofjzd/ jK s/ ;kv/ nzdo o"bk j[zdk j?. T[j T[[BQhthA ;dh dh fJe eEk ;[DkT[Adk j?, fiZE/ |eho e/Jhu{ Bz{ fwbD nkfJnk e:'sk dk rtoBo ehskrkeh nzdo gouh G/idk j? ns/ T[; T[~s/ nkgDk BK ns/ o[Zspk th fby fdzdk j?. |eho T[; Bz{ gSkDB s'A BKj eo fdzdk j?. ehskrkeh (rtoBo) fco gouh

32

Page 35: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

G/idk j? ns/ rtoBo (o[Zspk) eZN fdzdk j?. j[D |eho T[; Bz{ fgnko Bkb nzdo p[bkT[Adk j?. n;hA ;zuko fet/A eo oj/ jK fJj wjZstg{oB j?. ;ztkd ftu d' fXoK vz{x/ ik e/ fes/ fwbd/ jB—T[j Ppd tosD iK Bk tosD. gj[zu/ j'J/ ftdtkBK dk ;ztkd fpBK PpdK d/ th j' ;edk j?. p[ZX g[oP g{oh ekfJBks Bkb ;ztkd ftu j[zd/ jB^c[ZbK Bkb skfonK Bkb th. Ppd tos e/ n;hA eJh t/o rZb Bz{ r[nk b?Ad/ jK. noEK d/ nBoE j' iKd/ jB. Ppd tos e/ fdZsk T[gd/P th eJh t/o nkgDk n;bh we;d r[nk fdzdk j?. fssbh nkgD/ goK dh ezgB Bkb jh nkgD/ Gkt gqrN eo fdzdh j?. fJt/A fJj b/y ‘u[Zg dh :ksok’ pko/ ;{\w ftuko gqrN eodk j?.

(xviii) BIo s/ BIohnkfJ; f;ob/y tkb/ wIw{B ftu b/ye BIo s/ BIohJ/ ftubk nzso P[o{ ftu jh ;gZPN eo

fdzdk j?. BIo ;kBz{ e[dosh fwbh j'Jh j? ns/ BIohnk Gkt t/yD fdqPNh n;hA Xow, ;fGnkuko, ftukoXkok, okiBhsh nkfd okjhA ;w/A Bkb nkgD/ nzdo g?dk eod/ jK. fJe tko fJj g?dk j' ikJ/sK fco fJ; s'A yfjVk S[vkT[Dk n"yk j' iKdk j?. e/tb p[ZX g[oP jh fJ; soQK eo ;ed/ jB. b/ye T[; I?~B ;zs dh eEk ;[DkT[Adk j? fijVk id'A okixokD/ ftu j'Jh w"s dhnK o;wK eokT[D frnk sK u/szB j' frnk, g;hB' g;hBk j' frnk, ;kXkoB Bk fojk. T[; ;zs B/ tkg; nk e/ fco Pfrodh eo bJh ns/ nZm ;kb j'o nfGnk; ehsk. fJt/A jh b/ye BIo Bz{ ;k| gkDh tork efjzdk j? ns/ BIohJ/ Bz{ fJfsjk;, ;wki, nB[Gt nkfd d/ ozrK tkbk gkDh. b/ye T[; nk;ktkdh dh ejkDh dZ;dk j? i' pj[s T[~uh wzIb s'A fvZfrnk. okj ftu 12thA wzIb tkb/ B/ T[; dk jkb g[ZfSnk sK T[; B/ fejk fe jkb/ sK mhe jh jK. b/ye BIohJ/ pko/ rZb ;gZPN eoB bJh d' fszB j'o eEktK th ;[DkT[Adk j? fit/A fe fe;/ GhV Go/ pkIko ftu e'Jh gq/wh nkgDh gq/fwek Bz{ uz[w bt/ sK tZy^tZy ;'u oZyD tkb/ fJ; pko/ tZy^tZy gqsheow d/Dr/. e'Jh d{;ok gq/wh eh ej/rk. e'Jh Xow r[o{, e'Jh nkdoPtkdh, e'Jh okiBhse nkr{, e'Jh g[fb; nfXekoh, e'Jh wB'ftfrnkBhl ;G d/ nkgD/ nkgD/gqsheow j'Dr/. fJj BIohnk j?. b/ye gzikph d/ ;kfjsekoK dk BK b? e/, ebgBk eoe/ T[jBK d/ gqsheow th fbydk j?. Gkt n;hA nkgD/ BIohJ/ dh r[bkwh eod/ jK. fJt/A jh fJe ejkDh, fi; ftu fJe fe;kB dk x'Vk u'oh j' iKdk j? s/ T[; dk r[nKYh nk e/ n|;'; eodk j?, go fe;kB fJj' efjzdk j? fe “eh uzrk s/ eh wkVk fJj rZb e"D efj ;edk j?”, fJ; eEk ftu j'o eJh gVkn nkT[Ad/ jB, fi; ftu ed/ y[Ph dk w"ek pDdk j? s/ ed/ }wh dk go fe;kB dk T[~so T[jh ofjzdk j?. Gkt p[ZX g[oP uzr/ s/ wkV/ dk torheoB eoe/ BjhA ubd/. n;hA ;[u/s iK nu/s, BIohnk u[D b?Ad/ jK. eZ[M e[ d[PwD s/ eZ[M e[ fwZso. go f;qPNh ;kvh ;'u s'A p/\po j? T[j Bk ;kvh d[PwD j? Bk d';s. fJt/A jh uzr/ wkV/ pko/ fBoDk th n;hA BIohJ/ Bkb jh pDkfJnk j?. i/ s[;hA ;G Bz{ uzrk ;wM'r/ sK uzr/ ns/ i/ wkV/ ;wM'r/ sK wkV/. fJ; pko/ th fJe ejkDh b/ye ;[DkT[Adk j?. n;hA T[jBK nzfBQnK dh GhV tor/ jK fijBK B/ jZE brk e/ jkEh Bz{ wfj;{; ehsk j?. fiZE/ fe;/B/ jZE bkfJnk Uj' fijk jh jkEh T[; B/ nkgD/ wB ftu Xko fbnk. g{ok jkEh sK jh ikfDnk ik ;edk j? i/ nZy y[ZbQ ikJ/. b/ye efjzdk j? fe pZu/ dh nZy fBogZy jz[dh j?, fco ikDekoh b?AfdnK T[; ftu gZy nk iKd/ jB, fco frnkB sZe gj[zu e/ T[j fco fBogZy j' iKdh j?. fJj b/y BIohJ/s'A w[es j'D tZb ;ze/s eodk j? ns/ fBo'b nkgD/ nB[Gt Bz{ BIo efjzdk j?. BIohJ/ dh pkoh g{oh jehes BjhA gqrN eo ;edh.

33

Page 36: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

‘nZr’ efjD Bkb s[jkvk wz{j BjhA ;VB bZrkgkDh efjD Bkb, s[;hA v[Zp BjhA ikDk.

(xix) fJe fdB fJe T[wofJ; wIw{B ftu gofwzdo ;'Yh (b/ye) ‘T[wo’ tor/ ftP/ d/ nkb/ d[nkb/ dkoPfBe uouk dk

ft;sko f;oidk j?. T[j eJh gZyK tZb o[fus j[zdk j? go T[j gqkozG fpoX j' u[Ze/ uhBh f|bk;|o pko/ T[; ejkDh s'A eodk j? fi; ftu T[j nkw w[zfvnK d/ ;tkbK dk itkp d/D ftu T[~e iKdk j?. Gkt tZvh T[wo dk j' e/ n;hA Io{oh BjhA f;nkD/ j' ikJhJ/. jK n;hA nkgDk G'bkgB s/ ;fjisk Io{o r[nk b?Ad/ jK. T[wo Bz{ NZ[efVnK ftu tzv e/ BjhA t/fynk ik ;edk, fit/A tZrd/ dfonk Bz{ N[ZefVnK ftu BjhA tzv ;ehdk. b/ye p'X frnkB s'A gq/fos j' e/ efjzdk j? fe nkekP dk skok ns/ gkDh dk p[bp[bk d't/A jh nkgDh T[wo ftjk e/ w[V nkgD/ w{b ftu ;wk iKd/ jB. b/ye ftfrnkB dh rZb eod/ efjzdk j? fe i/ pqfjwzv 8 nop ;kb gfjbK pfDnk j? ns/ jo/e eD T[d'A dk j?ukj/ skok j't/ ukj/ p[bp[bk sK fco dhox T[wo ns/ xN T[wo dh uouk feT[A j?. b/ye fJ; fgZS'A wB[Z[yh T[wo dh rZb S/Vdk j? ns/ ;z;ko dh ;G s'A tZX T[wo (122 ;kb 165 fdB) G'rD tkbh |oK; dh n"os dh rZb eodk j?. T[wo ;kbK, wjhfBnK dk i'V j? ns/ fIzdrh T[wo ns/ nB[Gt dk i'V. b/ye dZ;dk j? fe UP' (UP' oiBhP) w[skpe pzd/ d/ jo ;Zs ;kb pknd fJe BtK uZeo P[o{ j[zdk j?. T[wo d/ 7t/A, 14t/A, 21t/A, 28t/A HHHtoQ/ T[; ftu spdhbh fbnkT[Ad/ jB. ebfgs gkso B;o{dhB s'A fe;/ B/ g[ZfSnk n;hA feZE'A nkT[Ad/ jK ns/ feZE/ iKd/ jK sK T[; dk T[~so ;h “w?Bz{ gZek sK BjhA gsk go bZrdk j? T[j EK pVh vokT[Dh j?. feT[Afe n;hA o'Ad/ j'J/ nkT[Ad/jK ns/ o'Ad/ j'J/ jh iKd/ jK.” f;qPNh ns/ e[dos ftu spdhbh j[zdh ofjzdh t/y e/ wB[Zy B/ fdB, wjhB/, ;kb pDk bJ/ ns/ T[wo BkgDh P[o{ eo fdZsh. ehfVnK, ikBtoK, cbK ns/ wB[ZyK dh T[wo. fJj wB[Zy dh nkgDh ekY j?. e[dos fBozsosk ftu j?. fJZE/ e[ZM izwdk, wodk BjhA. tZy tZy eoe/ t/yDk iK nkfd nzs t/yDk wB[Zy B/ Po{ ehsk j?. ;G e[ZM fJe ;w[Zu dk fjZ;k j?. ;G fJe fJekJh j?. ;w[Zu s'A tZyo/ j[[zd/ jK sK ;kBz{ T[wo torh ;'u dh b'V g?Adh j?. n;hA fi; Bz{ nkgD/iBw dk nkXko wzBd/ jK, Gkt fgsk dk ;gow ns/ wksk dk nzvkl i/ fJ; s'A fgZS/ iKd/ojhJ/, iKd/ ojhJ/ sK s[;hA fe;/ fNekD/ BjhA bZr ;ed/. don;b, ;kvh y'i jh p/wkfJBk j?. fit/A wZSh ;kro pko/ E'VQk fijk jh ikD ;edh j?. b/ye nB[;ko i/ n;hA u/szB j' e/ ftuohJ/ sK w"s s'A gko ikD dk okj fwb ;edk j? ns/ fJj ezw ;kBz{ j[D/ fJ;/ gb eoBk j?. fJj' fBotkD tZb MkeD dh fyVeh j?. b/ye I?~B T[;skd s'PhU ;{d' dk eEB efjzdk j?, fi; w[skpe fJe fdB fJe T[wo j[zdh j?. jo tko ;"D Bkb fJe nzs j[zdk j? ns/ fJe BthA P[o{nks th j[zdh j?. BhAd ns/ w"s ftu ;KM d/yh rJh j?. fJt/A b/ye p'X fuzsB ftu ftuo e/ T[wo pko/ ;{\w ftuko gqrN eodk j?.

—0—

34

Page 37: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

gkm Bzpo L 4

‘o~p d/ vkehJ/’^g[;se d/ gkmK dh gVQsns/ nkb'uBkswe nfXnB (Gkr^2)

! vkH Bfozzdo f;zx

fgnko/ ftfdnkoEhT[ ` fgSb/ gkm ftu n;hA ‘oZp d/ vkehJ/’ gkm g[;se Bz{ gVQ e/, jo/e ftP/Bz{ ;ko o{g ftu ;wMD dk isB eo oj/ ;K. jZEb/ gkm ftu n;hA fJ; ekoi Bz{ j'o nr/ s'ooj/ jK.

(xx) sz{ t~vk w?A S'Nk

fJj wIw{B wB[Zyh ;wki ftu gJ/ soQK soQK d/ ftsefonK d/ nfs ;{\w ;o{g Bz{ pV/ dkoPfBegZXo s/ fdqPNhr'uo eodk j?. wB[Zy B/ eJh sohfenK dh fBPkBd/jh d{finK T[~s/ ehsh j'Jhj?. B;b, e"w, GkPk, ozr, d/;, iks nkfd eJh mZg/ T[; B/ (wB[Zy) d{finK T[~s/ brk oy/ jB,fiBQK j/m wkBt dh fBo'b wkBtsk X[zdbh g? rJh j?. ftseok eoB tkbak njzeko nB[Gt eodkj? ns/ fi; Bkba ftseok jz[dk j?, T[j d[yh ns/ dZfpnk j'fJnk wfj;{; eodk j?. fJj tZyoh rZbj? fe nZi, fJ; EK, fi; d/ ;kjwD/ T[; Bkba ftseok j' fojk j?, eZb fe;/ j'o EK fe;/ j'o ;kjwD/T[j ftseok eoB tkbak j't/rk. jo d/;, jo ;wki ftu fe;/ Bk fe;/ o{g ftu fJj pdB[wk dk}wkBtsk d/ fujo/ T[~s/ bZrk fwb jh iKdk j?. p[ZX g[oP jo j'Ad Bz{ ftseo/ s'A goQ/ ;[szso ns/w[ezwb wzBd/ jB. T[j fe;/ wkBf;e g"Vh ’s/ yV' e/ j/mK yV'fsnK Bz{ BjhA d/yd/ ;r'A gZXoh XoshT[~s/ yVQh ;koh ekfJBks Bz{ ;KMk, fJe' fijk fBjkod/ jB. b/ye G/VhJ/ s/ b/b/ tkbh T[j ejkDh;[DkT[Adk j?, fi; ftu jT[w?A d/ }o{o tkbak G/Vhnk ftseo/ dk pjkBk pDk e/ wk;{w p/r[Bkj b/b/Bz{ yk iKdk j?. ;kvh jT[w?A jh ;kv/ ftu tZvk S'Nk tkbah wkBf;esk f;oidh j?. e[dos B/ ;kBz{tZyok, ftfGzB sK pDkfJnk j? go G/dGkt tkbah wkBf;esk n;hA nkg f;oih j?. ftfrnkB dh rZbeofdnK b/ye efjzdk j? fe ;koh wB[Zysk ;KM/ g[ofynK s'A nkJh j?, go n;hA ni/ th B;btkd\sw BjhA eod/. j' ;edk j? fe;/ t/b/ ephfbnK B/ fJe d{i/ s'A d{oh fJ; bJh oyh j't/ sK fe;[oZfynk j' ;e/ go pknd ftu fJj ephbktkd iK ikshtkd pD frnk. b/ye sK tsB^gq;sh Bz{th ftseo/pkIh efjzdk j?.

d/PK dhnK |"iK ftu d/P Grsh d/ BK ’s/ fesBk i'P Go fdZsk iKdk j? sK fe T[j d{i/d/P d/ |"ihnK Bz{ wko d/D ns/ nkg th Gkt/A wo ikD. nfij/ woB tkfbnK Bz{ n;hA Pjhd ns/BkfJe efjzd/ jK. b/ye p[ZX dk puB efjzdk j? fe ;kvh wkBf;esk fej' fijh j?—fJ; rZb s'Ajh ;kvh iks fBPfus j't/rh. n;hA id'A ftd/PK ftu ik e/ ftseo/ dk fPeko j[zd/ jK sK ;kBz{pj[s p[ok bZrdk j?. fJj' BjhA, Gkos d/ nzdo th tZyo/ tZyo/ gqKsK ftu GkPk, Xow, ;fGnkuko

! n?;';hJ/N gq'|?;o (;/tk w[es), okwkB[iB ekbi, ekbekih, BthA fdZbh.

35

Page 38: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

dh gZXo ’s/ ftseok j[zdk j?. go fXnkB Bkba d/yhJ/ fe n;hA \[d id'A nkgD/ fgzv gosd/ jK sK \[d jh ftseo/ eoB br iKd/ jK. p[ZXst sK fJj j? fe n;hA s[bBk eoB tKr ;'uhJ/ jh BKj. fpoy, c[Zb gZs/, ekfJBks nkg; ftu s[bBk BjhA eod/. T[j e'ba e'ba ofjzd/ jB ns/PKs ftuod/ jB. fJj wB[Zy jh j? i' eJh soQK dhnK s[bBktK eodk ofjzdk j?. p[ZX g[oPK Bz{ ;ko/jh wB[Zy fJe' fij/ bZrd/ jB. ;koh ekfJBks fGzBsktK Bkba Goh j'Jh j?, go T[; ftu T[~u/Bht/A tkbak G/d BjhA. wB[Zy Bz{ nfijh wkBf;e ;fEsh se gj[zuDk ukjhdk j?. fJj p[ZXst dh ;fEsh j?.

(xxi) BzrK Bz{ Bzr wDhfJ; wIw{B ftu b/ye B/ wB[Zy dh T[; :ksok dh rZb ehsh j?, fijVh T[; B/ e[dos s'A

ube/, ;z;feqse irs pDk e/ ehsh j?. nkg/ Bz{ ;hwk pZX eo fbnk j?, BrBsk s'A Ujbk eo fbnk j?. b/ye fJ; b/y ftu T[jBK ;ko/ UjfbnK dk fIeo eodk j?, fijV/ wkBtsk B/ f;oi/ jB. wB[Zy izrb Bz{ SZv e/ M[zvK, ;w{jK ftu ftuoB bZrk—fJj T[jdk gfjbk Ujbk (godk) ;h. fJ; Ujb/dh b'V T[jBz{ ;[oZfynk ekoB gJh. j[D ephb/ pD rJ/, fi; ftu ;G e[ZM ;KMk j[zdk j?. e/tb gqfeosh$izrb s'A Ujbk. fJ; fgZS'A id'A wB[Zy Bz{ wB[Zy s'A Ujb/ dh b'V gJh sK fBZih gfotko j'Ad ftu nkJ/. fJj ;wki s'A Ujbk ;h. j[D foPs/ Bks/ j'Ad ftu nkJ/, fJj gfotko d/ nzdo Ujb/dh f;oiDk ;h. uz[Bh, x[zv s/ p[oe/ tor/ Ujb/. b/ye fJ; s'A nZr/ T[; Ujb/ dh rZb eodk j?, fijVk wBZ[y B/ nkgD/ nkg s'A ehsk. T[; d/ ;[u/s ns/ nu/s wB ftu Ujbk. jK ` id'A nu/s wB Gko{ j' iKdk j? sK wB[Zy ;zs[bB r[nk b?Adk j? ns/ i/ ;[u/s wB Gko{ j't/ sK wB[Zy frnkBh j' iKdk j?.

T[gob/ tosko/ s'A fJbktk j[D b/ye UjfbnK dh BthA ftnkfynk eodk j?. fJ; ftu b/ye gfjbk Ujbk p/\poh dk wzBdk j?, Gkt nfijk pj[s eZ[M j?, fi; s'A p/\po jh n;hA fIzdrh ihn iKd/ jK. d{i/ ;so s/ n;hA i' ;z;feqsh f;oih j?, T[; Bkba n;hA nkgD/ gP{ ;z;ko s'A d{oh pDk bJh j?. eko ftjko, t;so, p'bh, eZgV/ nkfd Bkba n;hA nkgD/ gkPfte fe;w tkb/a ;z;ko s'A goQK j' rJ/ jK. b/ye shik Ujbk p'bh s/ PpdK dh ;hwk dk wzBdk j?. n;hA PpdK dh ;hws ukodhtkoh ftu fxo iKd/ jK. p'bh B/ ftek; ftu wdd sK ehsh go ;hwk ftu pzBQ fdZsk. u"Ek Ujbk b/ye n"os wod d/ foPs/ Bz{ wzBdk j?. fJ; Ujb/ d/ eoe/ jh ;wki ftu G/d oZyD, SZb eoB, r[gs foPs/ oZyD tor/ Ujb/ d/ gk;ko ;kjwD/ nkT[Ad/ jB. fJj b[Zet/A foPs/ oZyD bJh wod$ n"os ;G e[ZM dkn ’s/ brk fdzd/ jB. b/ye B/ nwoheh okPNogsh d/ T[; b[Zet/A foPs/ dk fIeo th ehsk, fi; dh uouk whvhnk ftu j'Jh ;h ns/ okPNogsh Bz{ Bw'Ph dk ;kjwDk eoBk fgnk ;h. b/ye b'e^p'bh ns/ nkX[fBe ethnK dhnK ekft^;soK fdzdk j?, fit/A ‘dhtk pkb ;yh ` f;oiDk dk nkgDk Ujbk j?, Ujb/ ftu T[finkok eo.’ (w'jBihs)

gzit/A Ujb/ dh rZb eofdnK b/ye B?fsesk, iks^gks, o[sfpnK, B?fsesk, Xkofwesk nkfd d/ gkyzvK d/ Ujb/ dk fIeo eodk j?. ns/ T[jBK wjKg[oPK tZb fJPkok eodk j?, i' fJjBK UjfbnK fgZS/ BjhA S[gd/. T[j ;fji ntZ;Ek |eho jz[d/ jB. b/ye I/B fG\P{ jke{fJB dh eEk ;[DkT[Adk j? fe fet/A fJe eztkoh e[Vh Bz{ pZuk izw fgnk. id'A T[jBz{ pZu/ d/ fgsk dk BK g[ZfSnk sK T[jB/T[; fG\P{ dk BK b? fdZsk. jke{fJB B/ wkso fJsB/ b|I ej/ “nZSk ` fJj rZb j?.” fco e[ZM

36

Page 39: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

fuo pknd e[Vh B/ pZu/ d/ n;bh pkg pko/ dZ; fdZsk. fG\P{ s'A wk|h wzrh rJh ns/ pZuk tkg; b? fbnk frnk. fG\P{ jke{fJB B/ fco Ujh Ppd ej/ “nZSk ` fJj rZb j?.” fJj ;wkie gkyzv dk T[dkjoB th j? ns/ T[; s'A fBofbgs p[ZX g[oPK dk th.

gkm d/ nzs s/ b/ye T[; Ujb/ dk fIeo eodk j?, fijVk ;kv/ nkw wkBtK ns/ ;wZ[u/ n;fsst ftueko pfDnk j'fJnk j?. fJj godk ed/ edkJhA, fe;/ fe;/ dk fvZrdk j? ns/ ft;wkd (oZph \[Ph) gqkgs j[zdh j?. fJj owI Gfonk, G/s Gfonk Mbekok j?, fi; bJh ;{|h PkfJo so;d/ jB L xzz[rN uZe UJ/ ;iDk ` j[D PowK ekjBz{ oyhnK. j[D b/ye ojZ;wJh dkoPfBesk tZb fJPkok eodk j?ns/ wIw{B Bz{ ft;wkd Goh fJe eftsk T[~s/ \sw eodk j?.

(xxii) \kbh j~E, Bzr/ g?ofJ; wIw{B ftu b/ye w"s pko/ rZb S/Vdk j?. T[j b/y d/ P[o{ ftu jh fszB soQK dh w"s dk

fIeo eodk j?. w"s nkw wBZ[y bJh voktDh j?. Pjhd s/ gq/wh w"s Bkba o[wK; eod/ jB. pZ[X g[oP w"s Bz{ ;fji ;theko eod/ jB. b/ye w"s Bz{ o[wK; eoB tkfbanK dh rZb gfjbK eodk j?. fJj T[j b'e jB, fijV/ fe;/ \k; ftuko Bkba p/jZd wIp{s geV wfj;{; eod/ jB. fJj nkw ;'u tkb/a ftnesh BjhA jz[d/. fJj gq/wh th j' ;ed/ jK ns/ d{;o/ Pjhd th. fe;/ gq;zr ftu b/ye igkB dh o;w ‘jkokehoh’ dh rZb s'odk j? ns/ 1970 ftu whPhwk BK d/ igkBh Bktbeko d[nkok ;G d/ ;kjwD/ ehsh ‘jkokehoh’ dh rZb S/Vdk j?. ‘jkokehoh’ wZXekbh igkB ftu fJe\k; o;w Bkba ehsh rJh nksw jZfsnk j?. fJj ;kw{okJh :'fXnK Bkba i[Vh j'Jh o;w j?. izr ftu d[PwD dh e?d ftu nk u[Ze/ :'X/ iK fe;/ irhodko dh t|k ftu ewhA eo p?m/ :'X/ jkokehoh eod/. fJ; ftu T[j \k; soQK d/ t;so gfjB B/, \k; w[dok ftu p?m e/ sbtko Bkb nkgD/ fYZv d/ yZp/ gk;/ sbtko tkVdk j? ns/ uhodk j'fJnk ;Zi/ gk;/ fbiKdk j? ns/ fyZu e/ pkjo eZYdk j?. T[j nksw jZfsnk Bz{ ebkswe pDkT[Adk j?. ;?_ fJZSk dh wIp{sh ns/ Pohoe skes s'A fpBK fJj ;zGt BjhA. go nfijh t|kdkoh dh nZi pj[sh ;koEesk BjhA ojh.

p[ZX g[oP fJj' fij/ t|kdkoh tkb/a o[sfpnK s'A goQ/, ;fjisk d/ nkBzd ftu ;[szso ofjDk g;zd eod/ jB. b/ye fJe dkoPfBe u[nKr s;{ dh eEk ;[DkT[Adk j?, fi; B/ okie[wko d[nkok G/fink gqXkB wzsoh dk o[spk m[eok fdZsk. T[j nkIkd eZS{ tKr fuZeV ftu g{S fjbkT[Dk ukjz[dk j? ns/g{i/ ikD tkba/ e?d eZS{ tork BjhA pDBk ukjz[dk.

b/ye d{i/ Gkr ftu ihtB d/ o[wK; d/ o{g ftu nkgphsh ;[DkT[Adk j?. fJ; ftu, T[j ihtB Bz{ w[ZbtkB efjzdk j? ns/ w"s d/ o[wK; d/ w[eakpb/ ihtB d/ o[wK; Bz{ g;zd eodk j?. T[j efjzdk j? fe fJj ewkb dh xNBk j? fe n;hA ihn oj/ jK. n;hA fJe^d{i/ Bkba i[Vd/ jK. fJe d{i/ bJh e[ZM eod/ jK. fJj ewkb j?. eth ;kBj'ek dk S'Nk fijk ekft pzd fbydk j? L “gkb/dh toyk, b'e fezB/ ofjw fdb ;B, ;'u e/ nZyK ’u jzM{ Go nkJ/.” j'o fJj fe ihtB fBozso tZrdh Xkok j?. g[ofynK s'A s[odh T[j w/o/ sZe nkJh o"PBh torh j?, i' nrKj w/ohnK nrbhnK ghVQhnK sZe ikt/rh iK jIkoK jh wDfenK dh wkbk torh j?, fi; ftu'A fJe wDek w?A jK. b/y e'pk:kPh fJZ;k eth dhnK ;soK fbydk j? “fJj gjkV d/y/ j'Dr/, w/o/ pkg B/ fJ;/ soQK, ;odhnK d/ w";w ftuHHH.”

37

Page 40: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

ihtB gqfs nkgD/ o[wK; s'A pknd b/ye nzsb/ fjZ;/ ftu p[ZX dk o[wK; fbydk j?, ihtB gqfs. T[j igkB dh fJe gozgok pko/ fbydk j?, fi; nB[;ko woB s'A gfjbK nbftdk eftsk fbyh iKdh j?. p'Xh I?~B T[;skd e'IkB dh nfijh eftsk j? L “\kbh jZE w?A nkfJnk, Bzr/ g?o w?A s[o uZfbnk, w/ok nkT[Dk w/ok ikDk d' nkw fijhnK rZbK, nkg; ftu obrv j'JhnK.” nfijhnK j'o eJh ekft ;soK T[j fbydk j?. fJe eth B/ nkgDh G?D dh w"s s/ fbfynk, “T[dk; w?A d/ydk, fJe o"PBh w/oh sbh ’s/ p[M rJh, fJe i[rBz{.” fJj' fijhnK eJh nbftdk ;soK d/ e/ b/ye B/ fJ; gqGkt Bz{ rkVQk ehsk j?.

b/ye u/szB j? fe fJj ekft ;soK fes/ fBokPktkdh Bk bZr ojhnK j'D. T[j efjzdk j? fe fJj fIzdrh Bz{ ;fji tosko/ tKr b?D dk eow j?. b/ye wjkswk p[ZX dh ;[DkJh fJe eEk T[~s/rZb ;wkgs eodk j?. T[; ftu fJe nkdwh P/o d/ vo s'A GZi e/ fJe gjkV dh f;\o ’s/ gj[zu iKdk j? nr/ ik BjhA ;edk. j/mK ykJh ftu fJe j'o P/o j? ns/ fJj pzdk fJe t/b d/ ;jko/bNfenk j'fJnk j?. fJe ekbk ns/ fJe fuZNk u{jk fJj t/b j"b/ j"b/ e[Zso oj/ jB. pzd/ dh BIo fJe fwZmh o;Goh T[~s/ gJh. T[; B/ o;Goh yk bJh ns/ T[; dk ;[nkd wkfDnk. fJj gqshekswe ejkDh j?. P/o w"s jB, t/b ;kv/ ;kj jB, fi; Bz{ fdB s/ oks o{gh u{j/ (;wK) eZ[so oj/ jB. jK ` fJ; d"okB j[D tkbak gb o;Goh j?. fJ; Bz{ wkDB bJh n;hA ;[szso jK. b/ye B/ fIzdrh ns/ w"s d/ o{g fdyk e/ fJ; d/ dkoPfBe noE ehs/ jB.

(xxiii) feDe/ ftu ekfJBksfJj wIw{B nkgDh j'Ad pko/ gqPB s'A P[o{ j[zdk j? ns/ \[d Bz{ sB, fdwk} ns/ fdb dh

iwQK efjzdk j?. fco w/oh j'Ad d/ ;EkB pko/ gqPB j?. T[~so j?, T[; ;EkB s/ jK, fiZE/ jkIo jK. go u/sBk i' ;{\w ns/ nfdZy j? w/o/ G"fse Poho s'A goQK th jz[dh j?. ikrfdnK j'o soQK s/ ;[ZfsnK j'o soQK. b/ye S'N/ ij/ fJ; ;?_ ftu nBzs ekfJBks t/ydk j?. fco jZ;dk j? fe fJj ;tkb nfij/ jB, fi; dk f;ok gsk BjhA. b/ye dZ;dk j? fe Xow pko/ ;zy/g ftu T[; dh wK efjzdh ;h fe fe;/ Bz{ d[Zy Bk d/Dk jh Xow j?. b/ye Bz{ fJj ;G s'A tZvh rZb ikgdh j?. p[ZX Bz{ i/ ;jh noEK ftu ;wM ikJhJ/ sK fe;/ Bz{ dZ[y d/ jh BjhA ;ed/. p[ZX s'A gqGkfts j'J/ ftnesh Bz{ id'A fe;/ B/ g[ZfSnk, “eh sz{ nkdwh J/A <” sK p[ZX dk itkp ;h “BjhA ` w?A ikr fgnk jK.” ikfrqs j' ikD Bkba ;koh p"Mbsk w[Ze iKdh j?. G{s, GftZy s/ toswkB pko/ p"Mbsk. fJ; fSD, i' j? T[jh ;Zu j?.

fJ; s'A nZr/ b/ye ftneshnK dh rZb eodk j?, fijV/ fIzdrh ftu nk e/ fIzdrh ftu Bt/A ozr God/ jB. nkw b'e th ns/ fJfsjk;e b'e th. b/ye wjkswk p[ZX, ekob wkoe; ns/r[o{ r'fpzd f;zx s'A gqGkts j?. nkgD/ nkg/ ftu fJ; s'A nZr/ T[j feskpK dk ;EkB d/ydk j?. T[j wzBdk j? fe feskpK Bkb d';sh ;kBz{ nzdo'A nwho pDkT[Adh j?. feskpK ftu T[j nb"fee nBzd wkDdk j?. fJZE/ T[j nkgDh (PkfJd) fJe eftsk dhnK e[ZM ;soK fdzdk j?.

y[bQdh j? feskp, ikrdk ;{oi, MbeD bZrd/ feDe/, o"PB jz[d/ fujo/.

b/ye j'Ad ftu nBzs f;qPNhnK d/ydk j?. uko/ gk;/ |?bh ekfJBks ftu e/tb uzrk iK e/tb wzdk BjhA. ;kvk BIohnk eh j?—fJj wjZstg{oB j?. b/ye ;ZukJh, B/eh ns/ ;[zdosk t/yDk ukjz[dk

38

Page 41: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

j?. p/JhwkBh, e[ji Bz{ T[j T{oik jh BjhA d/Dk ukjz[dk. T[jdh iku/ fgnko, ;[ji ns/ PKsh Bz{ wjZst d/Dk ukjhdk j?.

wB dh fJe j'o B[Zeo ftu T[j ojZ;tkdhnK ns/ fJBebkphnK ftu e'Jh fto'X BjhA d/ydk. T[j tZyo/ tZyo/ gbK ftu d'jK e'b'A T{oik b? b?Adk j?. bkT[s;/ e'b'A th, Grs f;zx e'b'A th. nzsow[yh gbK ftu ojZ;tkdh ns/ pkjow[yh gbK ftu fJBebkp T[; Bz{ gq/oBk fdzd/ jB. T[j fBZe/ fBZe/ ekft pzd fdzdk j?, fiBQK ftu fJj d't/A gZy T[xVd/ jB, fit/A ijkI ;[ZND tkbah pzd{e dh Bkbah T[go, pkjo dk whAj Gk| pD T[~v fojk.

T[j (b/ye) T[; ewo/ dk fenk; eodk j?, fi; d/ uko'A e'fBnK ftu fto'Xh fe;w d/ ftukoK tkb/a b'e p?m/ jB ns/ T[; ;G Bkba ;ztkd eo ;edk j?. b/ye u/szB j? fe fJ; b/y ftu T[; B/rZb Bz{ Gkok eo fbnk j?. fJ;/ bJh nzs ftu T[j p[ZX Xow d/ gqf;ZX T[ukoD ‘p[[ZXw PoDw rSkfw’ Bz{ fbydk j? ns/ efjzdk j? fe p[ZX g[oPK dh ;zrs eo'.

p[ZX g[oPK dhnK rZbK Bz{ wjZst fdT[. p[ZX g[oPK d/ dZ;/ fB:wK Bkba fJe;[o j't'. fJjh uzrk ezw j?.

n;hA d/yd/ jK fe b/ye fJ; b/y ftu bx{ fij/ wB[Zy nzdo c?bh nBzs ekfJBks d/ eJh gZy T[ikro eodk j?.

(xxiv) Bt/ebk pKdo s/ uhBh |b;|kfJj gkm fJ; g[;se dk ;G s'A tZv/ nkeko dk gkm j?. fJ; gkm ftu b/ye uhBh |b;|/

Bz{ ;wMkT[D dk isB eodk j?. fJj |b;|k ‘skUtkd’ eoe/ ikfDnk iKdk j?. fJ; gkm ftu skUtkd Bkba i[V/ ojZ;wJh gZyK tZb fXnkB fdtkT[D dk isB ehsk frnk j?.

gkm d/ gqkozG ftu fJe ejkDh ;[DkJh iKdh j?. fJj eEk u[nKrs;{ ;[DkT[Adk j? ns/ efjzdk j? fe gjkV dh T[ukJh s/ yVQk o[Zy nkgDk t?oh nkg j[zdk j?. eEk ftu fJe pKdo gops dk fIeo j?, fiZE/ fJe okie[wko iKdk j?. okie[wko B{z d/y ;ko/ pKdo S[gD bZr iKd/ jB go fJe pKdo BjhA S[gdk ns/ fJZXo T[~Xo Ng{;hnK wkodk ofjzdk j?. T[j nkgD/ nkg Bz{ Bt/ebk f;ZX eodk j?. okie[wko shoK Bkb T[; pKdo Bz{ wko fdzdk j?. rZb dk Gkt fJj dZf;nk fe nkgD/ nkg Bz{ Bt/ebk Bk ;wfMnk ikJ/. s[;hA fisB/ nkw, fpbe[b nkw j't'r/, T[sB/ jh gqGktPkbh j't'r/.

skUtkd dk iBw L ‘bkUs;{’ i' S/thA ;dh Jh;k g{ot j'fJnk, T[; s'A skUtkd dk iBw wzfBnk iKdk j?. bkUs;{ d/ ihtB pko/ pj[s xZN gsk j?, go fIzdrh d/ nk\oh e[ZM fdBK ftu T[; B/ gzi e[ jIko PpdK dh fJe g[;se fbyh ‘skU s? fuzr’. fJ; ftub/ |b;|/ B/ bzw/ ;w/A sZe uhB d/b'eK d/ ihtB Bz{ gqGkts ehsk. bkUs;{ r[ZMk dkoPfBe ;h, fi; B/ e'Jh Xow ;Ekgs eoB dk isB Bk ehsk. T[; dh ftXh r"sw p[ZX ns/ eBfcT{;; s'A tZyoh ;h. bkU s;{ uhB, igkB, e'ohnk ns/ thnsBkw dhnK Xow ns/ ebk ;zpzXh gozgoktK Bz{ gqGkts eodk j?. ftdtkBK B/ skU d/ uko gZXo ;wM/ jB. n;hA j/m fIeo eod/ jK. gfjbh gZXo s/ skU ojZ; Bkb fJ; soQK i[fVnk j?fe soe Bkb fpbe[b BjhA ;wfMnk ik ;edk. skU np[M j?. skU pko/ bkU s;{ dh g'Eh ftubhnK ;soK Bz{ b/y ftu fJ; soQK fbydk j? L

39

Page 42: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

fi; ‘okj’ dh ftnkfynk j' ;e/, T[j ‘okj’ ;dhth BjhA j?.

fi; Bkw dh fwEDk j' ;e/, T[j Bkw ;dk fJe^o; ofjD tkbk Bkw BjhA. fJjBK ;soK s'A gsk bZrdk j? fe skU dk ;zebg r[opkDh ftub/ ;zebg tork jh j?. r[opkDh th ‘;Zu’ (skU) Bz{ efjD, eED s'A T[~go wzBdh j?. bkU s;{ ns/ j'o ftdtkB fJj wzBd/ jB fe skU ;G tosko/ftu jkIo j?. T[jh oudk, T[jh gkbdk ns/ T[jh ;zg{oB eodk j?. skU Bz{ ikDB tkb/ skU pko/e'Jh rZb jh BjhA eod/, T[j fJsBk ojZ;wJh j?.

d{ih gZXo s/ ftdtkB skU Bz{ ;koh f;qPNh ftu ftdwkB gqtkj tKr wzBd/ jB Gkt fJj fJe ;op ftnkge B/w j?, i' g{oh ekfJBks Bz{ s'odk j?. skU ;G ekoiPhbsk fgZS/ ezw eodh Pesh j?, T[sgsh j?. skU T[gikT[Adk j? go nkgD/ r[bkw BjhA pDkT[Adk. T[;/ Bkba e[dos dk tfjD tfjzdk ofjzdk j?.

sh;oh gZXo s/ skU Bz{ ihtB ns/ ;wki Bkba i'V e/ t/fynk frnk j?, Gkt fJj wB[Zyh ihtB ftu fJ; soQK ekoi eodk iK ftuodk j? fe ;G eZ[M e[dos d/ nB[e{b j[zdk iKdk j?. ;z;ko fJ; d/ j[ew (order / system) ftu jh ubdk j?. i/ ftnesh nfijk eoB dh e'fPP eo/rk sK T[j c/bQ j't/rk. skU nuBu/s BjhA ;fji j?. g{o/ ;z;ko Bz{ fJe jh fB:w Bkba ubkT[Adk j?. fJj ;[Gkte j?. fJj gkDh tork j?, i' GbkJh eodk j? ns/ fBtkD tZb tZr iKdk j?.

u"E/ gZXo s/ fJj wB[Zy Bkba i'V e/ t/fynk iKdk j?. skU wB[Zy Bkba i[V e/ ed/ fe;/ bJh B[e;kBdkfJe BjhA jz[dk. skU Bkba i[V/ wB[Zy fjsekoh j[zd/ jB ns/ i' nkgD/ jh fjZsK dh gotkj eod/ jB, T[jBK Bz{ B|os th BjhA eodk. b'ehA i' GhV wro ubd/ jB T[jBK Bz{ B|os BjhA eodk—jkbKfe T[j \[d GhV d/ wro BjhA ubdk. nfijk wB[Zy i' skU nB[;koh j?, T[j S[g e/, Bk^j'fJnK tKr ofjDk g;zd eodk j?.

skUtkd ^ skU nB[o{g ihtB Bz{ YkbDk jh skUtkd j?. e[dos ns/ ;wki Bkba ;fji foPsk. fJ; ;'u B/ uhB d/ ebkekoK Bz{ th gqGkts ehsk ns/ T[j bzp/ ;w/A sZe e[dos Bkba fJe b?n j' e/ T[; T[gozs jh g/AfNzr pDkT[D br/. T[jBK fuZsoK ftu wB[Zy Bz{ gqw[Zysk jkf;b BjhA. wB[Zy fiZE/th j? T[j e[dos ftu jh g/P j?. skU Bkba fJefwe j'fJnk skUtkdh, ;ob ;fji ns/ ;kdk j[zdk j?. fJ; jZd sZe ;ob, ;kdk fe e'Jh T[; Bz{ w{oy Bkba th w/b ;edk j?. T[j nzdo'A Go/ j'J/j[zd/ jB go fdZyd/ \kbh jB. T[j T[~u gdthnK Bkba BjhA ;kXkoB b'eK Bkba ofjzd/ jB. gdkoEe gqkgshnK T[jBK bJh p/wkBhnK jB. b/ye fJe eEk ;[DkT[Adk j?, fi; ftu nZm g[ZsoK tkbak fJe ftnesh ‘etkB’ id'A fe;/ s'A fJj g[ZSdk j? fe T[; dk fejVk g[Zso ;G s'A GkrPkbh j't/rk sK ftdtkB GftZy tesk dZ;dk j? “fJj w[zvk, fJj o'I wk; ykJ/rk ns/ Pokp ght/rk” fJ; itkp T[~s/ ‘etkB’ pj[s d[yh j' iKdk j? ns/ o' g?Adk j?. T[; Bz{ fJj n?P fJe ;Ik brdh j?.

skUtkd fe;/ fto'Xsk Bz{ BjhA wzBdk. fto'X T[; ftu g{oe wzB/ iKd/ jB. uzrk^wkVk, rowh^;odh, o'PBh^jB/ok, skUtkd ftu fJj fJe d{i/ d/ g{oe jB. fJe ftu'A w[V d{i/ dh P[o{nks j[zdh j?. fJ;/ bJh skU Bkba i[V/ ftnesh d[Zy ns/ \[Ph d/ gbK ftu fJe' fijk ftT[jko eod/ jB.

skUtkd w[eakpb/ eoB dk fto'Xh j?. w[eakpbk ;kvh s[bBk eoB dh gqftosh ftu'A T[gfink j?. skUtkd ;koh j'Ad Bz{ pokpo wjZssk Bkba t/ydk j?. xkj dh gZsh ns/ T[~uk doZys d't/A nkgDh

40

Page 43: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

nkgDh EK T[~s/ wjZstg{oB jB. skUtkd nzBQh d"V s'A toidk j? ns/ ;kXkoBsk ns/ ;fjisk ftu ofjD Bz{ efjzdk j?. b/ye skUtkdh ;zs u[nkr s;{ d/ Ppd gq;s[Zs eodk j?, fi; ftu T[j tZv/eko'pkoh Bz{ tZvk b[N/ok efjzdk j? ns/ f;nk;sdkBK dh th fBzdk eodk j?. T[; dh iku/ S'Nh ijh u'oh dh tZvh ;Ik fwbdh j? ns/ tZv/ u'oK Bz{ g[o;eko fwbd/ jB.

skUtkdh wB[Zy e[dos Bkba fwZsosk ftu j[zd/ jB. T[j e[dos T[~s/ fiZsK jk;b BjhA eod/, e[dos Bkba d';sh eod/ jB, e[dos Bkba fJe;[o jz[d/ jB. wB[Zy fit/A Bdh feBko/ \[P j[zdk j?fit/A jh wZShnK Bdh ftu \[P j[zdhnK jB. jo P? nkgDh nkgDh EK T[~s/ \[P j[zdh j?. e[dos fJ; bJh BjhA pDh fe wB[Zy T[; Bz{ tos/. ;ko/ iht ;wkB jB ns/ e'Jh B;b eoe/ T[~uk BhtK BjhA. e'Jh fJe d{;o/ bJh g?dk BjhA ehsk frnk. i/ wZSo wB[Zy Bz{ uZe wkod/ jB sK fJ; dk fJj wsbp BjhA fe wB[Zy wZSo bJh pfDnk j?.

t{^t/Jh L t{ t/Jh pko/ n;hA fgZS/ th rZb eo u[Ze/ jK. t{^t/Jh fefonkjhDsk j? Gkt^eow Bk eoBk. w'N/ s"o T[~s/ fJj e[dos d/ uZb oj/ ekoi ftu p/b'Vh d\b nzdkIh s'A j'VBk j?. b/ye bkU s;{ d/ Ppd fbydk j? L ‘fJ; bJh p[ZXhwkB fefonkjhD ezwK ftu fBtk; eod/ jB ns/Ppd ofjs f;Zfynk ’s/ nwb eod/ jB.’ (oZp d/ vkehJ/, gofwzdo ;'Yh, gzBk L 123)

b/ye p'Xh u/sBsk dhnK pVhnK ;koEe ;soK fJZE/ fdzdk j? L^

“PKs fuZs p?m', e[ZM eoB dh th b'V BjhA j?, xkj nkgD/ nkg T[~rdk ikt/rk.” skUtkd jT[w?A dh fBy/Xh eodk j?. wB[Zy ftu fJj ftuko pko pko nkT[Ad/ jB fe T[j T[~uk j?. skUtkd Bkba ftuoD tkbak wB[Zy \[d Bz{ BhtK ;wMdk j?—fgZS/ fgZS/ ofjzdk j?. \[dh Bz{ nr/ BjhA eodk. B/eh Bz{ skUtkd ;dkuko BjhA wzBdk pbfe B/eh Bz{ ;fji/ jh ;[Gkn dk fjZ;k wzBdk j?. B/eh Bk j't/sK n;hA wB[Zysktkd dh rZb eod/ jK ns/ id'A wB[Zysktkd Bk j't/ sK n;hA JhwkBdkoh dh rZb eod/jK. i/ B/eh Bz{ n;hA rtkfJnk Bk j't/ sK pkeh d' wB[Zysktkd iK JhwkBdkoh dh b'V jh wfj;{; BjhA j[zdh.

(xxv) fB~ehnK fB~ehnK r~bKg[;se d/ fJ; wIw{B ftu b/ye ;kXkoB d/, wkw{bh d/, nkw d/ wjZst T[~s/ pb fdzdk j? ns/

dZ;dk j? fe fijVhnK rZbK, ftnesh iK xNBktK pj[s wkw{bh iK fBZehnK fdZydhnK jB, T[jBK dk th pj[s wjZst j?. b/y d/ P[o{ ftu jh T[j (b/ye) p'Xh I?~B gozgok dk fJe pj[s wjZstPkbh eEB fdzdk j?, fi; nB[;ko, “id'A fe;/ nkw nkdwh Bz{ frnkB jkf;b j' ikt/ sK T[j dkoPfBe iK ftt/eh j' iKdk j? ns/ id'A fe;/ dkoPfBe iK ftt/eh Bz{ frnkB j' ikt/ sK T[j nkw nkdwh pD iKdk j?.” Gkt fJj fe jo wjkB ftu nkw ftdtkB j[zdk j?.

b/ye dk fJj efjDk j? fe ;ko/ nkw gbK ftu jh, wjkBsk tkgodh j?. ;kBz{ ukjhdk j? fe toswkB d/ fJjBK gbK dk jh ;fseko eohJ/. phs u[Ze/ gb fe;/ ehws ’s/ th tkg; BjhA nk ;ed/ ns/ nkT[D tkb/a gbK dk ni/ fpbe[b gsk BjhA, fJ; bJh fJj uZb oj/ gb jh nfs wjZst d/ jB. b/ye T[jBK gbK Bz{ :kd eodk j?, fijBK ftu T[j nkgD/ fwqs fgsk Bkba e[ZM gb rZbK eoBhnK ukjz[dk j? ns/ T[; bJh nkgDh ;w[Zuh gz{ih, nkgD/ sB d/ eZgV/ th d/D Bz{ fsnko j[zdk

41

Page 44: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

j? go fJj ;zGt BjhA j' ;edk. ;kv/ fJjBK toswkB d/ fBZe/ fBZe/ gbK ftu jh y[PhnK gqkgsj' ;edhnK jB. fJj gb fBeb ikD pknd fco T[jBK Bz{ geV ;eDk ;zGt BjhA. fJ;/ bJh gbi' uZb fojk j?, pj[s ehwsh j?. fJZE/ eth e[ZM ftdtkBK dhnK ekft ;soK (jkfJe{) okjhA rZb Bz{dkoPfBe pDkT[Adk j? L

fBZeh fuVh, gqrN eo/ y[Ph, ;w[Zu/ goK BkbHHH. (;/ehT{)

b/ye p[ZX d/ ftuko okjhA d;dk j? fe dZ[y fwFNkD/ j'D sK w"s dk nfj;k; fsZyk j'Dk ukjhdkj?. ;kBz{ tZvhnK tZvhnK rZbK dk fJzsIko BjhA eoBk ukjhdk. fIzdrh fBZehnK fBZehnK rZbK BkbapDh j?. e'Jh fBZeh rZb ;kvh fIzdrh T[~s/ ;koh T[wo n;o eo ;edh j?. fJZE/ b/ye nkgD/ ihtBdh fJe xNBk ;[DkT[Adk j? fe fet/A T[j nkgDh wK Bkba p?Ae g?;/ eYkT[D frnk. p?Ae tkba/ eboeB/ }bsh Bkba tZX g?;/ d/ fdZs/ ns/ wK B/ T[j g?;/ eboe Bz{ w'V fdZs/. b/ye B/ id'A wK Bz{ g[ZfSnkfe T[j nfijk feT[A eo ojh j? sK wK dk T[~so ;h fe “fJj g?;/ ;kv/ BjhA jB.” b/ye T[~s/fJ; fBZeh fijh xNBk dk sk^T[wo n;o fojk ns/ ;kok Xow Pk;so gVQfdnK, fJj xNBk T[;dh ;jkfJsk eodh ojh.

b/ye pugB dh fJe j'o eEk ;[DkT[Adk j? fe fet/A pugB ftu T[j fJe es{ok gkbD bJhb? nkfJnk ;h go T[j es{ok xo ftu uT{A uT{A HHH eodk ;h, fi; eoe/ wK pkg B/ T[; Bz{ pkjoSZv nkT[D dk j[ew ikoh ehsk. b/ye T[; Bz{ (es{o/) Bz{ SZv nkfJnk. e[ZM e[ wjhfBnK pkndid'A T[j (b/ye) ;e{b'A nk fojk ;h sK fJe e[Zsk T[; d/ g?oK ftu fJZXo T[~Xo b'ND bZrk. wBQKjh Bk j't/. b/ye B/ T[; Bz{ I'o dh bZs wkoh sK T[j o'Adk o'Adk GZi frnk. pknd ftu ;wM nkfJnkfe T[j Ujh es{ok ;h, fi; Bz{ b/ye e[ZM wjhB/ gfjbK SZv e/ nkfJnk ;h. fJ; xNBk, fBZeh xNBkBkba i[V/ nfj;k; ;koh T[wo bJh b/ye dh fIzdrh dk fjZ;k pD rJ/. w'j, fgnko, fjz;k tkbkgqfsT[~so T[; dh u/sBk ftu ;wkfJnk fojk. T[; dh eftsk ftu'A th Mbfenk L^

fJe e[Zsk, fe;/ g[oksB dot/P tKrnkgD/ ti{d dk nEkj fBZx, w/o/ bJh fgSKj SZv e/nrb/ okjK tZb s[o frnk HHH

fJt/A jh b/ye fJe ejkDh T[; B/e ;kJheb mhe eoB tkb/a dh ;[DkT[Adk j?, fijVk S[ZNh tkba/fdB d[ekB dk ;kJheb ftu jtk GoB tkbak gzg d[ekB d/ pkjo oZy iKdk j? sK fe b'eK Bz{ ;[ftXkj't/. T[; Bz{ fJ; dfJnk Gkt iK ;/tk pdb/ e'Jh fJBkw BjhA fwbDk. pZ; fBZeh ijh rZb. fJ;rZb B/ eJhnK nzdo B/eh d/ GktK Bz{ pbtkB pDkfJnk j't/rk. fJt/A n;hA fBZehnK fBZehnK rZbKBkba tZv/ gqGkt f;oid/ jK. b/ye e[ZM ftdtkB p"X g[oPK d/ ekft^pzd g/P eodk j? L^

;kXkoB s/ fJwkBdko, ;|kJh eo nkfJnk r[nKYh p{j/ se T[j B"eo HHH (e"pk:k;hfJZ;k)

(oZp d/ vkehJ/, gzBk L 133)

p[ZX Xow dh I?~B gozgok ;kvh u/sBk Bz{ jo gb, jo fBZeh xNBk iK t;s{ pko/ ;zt/dBPhb j'D bJh efjzdh j? sK fe e[ZM th nDr"fbnk Bk oj/. b/ye p[ZX d/ ihtB Bkba ;zpzfXs fJe xNBk ;[DkT[Adk j? fe fet/A wjkswk p[ZX fG\P{nK dh ;Gk ftu jo o'I e[ZM gqtuB d/D bJh nkfJnk eod/

42

Page 45: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

;h. fJe fdB id'A T[j nkJ/ sK T[jBK d/ jZE ftu fJe c[Zb ;h. T[jBK dk BIdheh fPZP ;wM frnk fe nZi p[ZX e[ZM p'bDr/ BjhA. fJj fBZeh fijh xNBk, t;s{ pko/ th fJsBk ;zt/dBPhb j'Dk j?. fBZeh rZb Bz{ th fBr{Dk Bk ;wMDk.

p[ZX dk jh fJj |b;|k fi; Bz{ I?~B gozgok efjzd/ jB. nk; gk; d/ eJh d/PK ftu'A igkB rJh. fJ; nB[;ko, ;kBz{ ;dk u/szB ntZ;Ek ftu j'Dk ukjhdk j?. e[ZM th i' tkgo fojk j? T[; tZb'A nt/;b/ BjhA j'Dk ukjhdk. ;[Zs/ f;ZX jh BjhA ihth ikDk ukjhdk. fJ; Bkba fJj j't/rk fe n;hA jo fBZeh s'A fBZeh j'Ad pko/, xNBk pko/ ikro{e j'tKrk. b/ye dZ;dk j? fe fBZehnK fBZehnK rZbK eJh t/o ftPt gZXo d/ fjz;kswe ekoi Bz{ iBw fdzdhnK jB, fit/A s{|kB ftu jo/e eD nkgDh G{fwek fBGk fojk j[zdk j?. fJ; wIw{B d/ b/y ftu b/ye fJe eEk ;[DkT[Adk j?. eEk fJe I?~B T[;skd s/BB' dh j?, fi; B/ eJh tfoQnK dh fwjBs pknd T[;skd dk gd jkf;b ehsk ns/ T[; d/ eJh Pkfrod th pD/. fJe tko s/BB' fJe j'o T[;skd BkBfBB Bz{ fwbD frnk. fdB pkoP dk ;h. s/BB' id'A BkBfBB d/ xo gj[zfunk sK T[; B/ pkjo jh nkgDh SZsoh ns/ i[Zsh T[sko fdZsh. s/BB' id'A BkBfBB e'b g[Zik sK BkBfBB B/ g[ZfSnk fe s/oh i[Zsh, SZsoh d/ ;Zi/ gJh j? iK yZp/. s/BB' Bz{ itkp Bk ;[ZMk. fJj ezw T[; B/ p/fXnkB/ ehsk ;h. s/BB' B/ nkgDh fJ; }bsh ekoB T[;skd dh gZdth fsnkr fdZsh, S/ ;kb j'o fonkI ehsk ns/ nkgDh u/szBsk Bz{ j'o r{VQ ehsk. fBZehnK fBZehnK rZbK d/ wjZst pko/ fJj b/y I?~B gozgok dh p[fBnkdh f;Zfynk Bz{ T[ikro eodk j?.

fgnko/ ftfdnkoEhT[ ` n;hA ‘oZp d/ vkehJ/’ BK dh g[;se, i' ;kv/ gkmeqw dk fjZ;k j?, Bz{ gVQ fbnk j? ns/ T[; Bz{ ;zy/g o{g ftu nkgD/ gkmK ftu ;wM th fbnk j?. n;hA jo/e gkm ftu'A bzx e/ T[; ftubh ;kwrqh Bz{ ikfDnk j?. fJj ;kwrqh eh efjzdh ;h, fej' fijh ;h, fet/A gq;s[s j'Jh, iK ;kv/ fJ; pko/ eh ftuko jB—fJ; Bz{ n;hA nkb'uBkswe nfXnB efjzd/ jK. fJj nkb'uBkswe nfXnB n;hA fJe ftfdnkoEh d/ s"o ’s/ eoKr/. Gkt n;hA fe;/ nfij/ gkme tKr nkgD/ gqsheow BjhA fdnKr/, i' fJ; Bz{ e/tb uzrk iK wkVk efje/ rZb w[ek d/t/. ;kfjs d/ftfdnkoEh dk ezw j? fe T[j nkgD/ ftuko nkgDh gqshfefonkl dbhb okjhA, soe okjhA gq;s[s eo/ sK fe s[jkvh rZb fgZS/ ezw eod/ f;XKs th ;gZPN j'D.

s[;hA ikDd/ jh j' fe fJj fJe tkose o{g dh g[;se j?. Gkt fJj eftsk, Bktb, ejkDh, BkNe nkfd BjhA j?. ‘tkose’ pko/ n;hA ft;sko Bkba fgSb/ gkmK ftu rZb eo nkJ/ jK. tkose, Gkt nfijh gq;s[sh i' GkPk Bz{ soe Gog{o sohe/ Bkba fJ;s/wkb eodh j?, GkPk Bz{, tke pDso Bz{ ftnkeoBe B/wK ftu ;jh pzB e/ ;kjwD/ oZydh j? ns/ fBPfus ftP/ Bz{ gkmeK$;o'fsnK ;kjwD/gq;s[s eodh j?. jZEbh g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ th fJe tkose dh g[;se j? fijVh eJh ftfPnK Bz{ gkmeK ;kjwD/ oZydh j? (n;hA jo/e ftP/ pko/, gkm pko/, ;zy/g ftu ikD u[Ze/ jK.)

2H1 ‘o~p d/ vkehJ/’ L nkb'uBkswe nfXn?BftfdnkoEhT[ ` nkU j[D E'VQk j'o BIdhe s'A fJ; g[;se dh gVu'b eohJ/ iK fJ; g[;se

dk nkb'uBkswe nfXnB eohJ/. s[;hA g[;se gVQfdnK fJj d/y jh fbnk j't/rk fe fJ; g[;se dk jo/e gkm p[ZX Xow dhnK f;ZfynktK s'A gqGkts j? ns/ p'Xh ihtB^iku Bz{ fIzdrh ftu bkr{

43

Page 46: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

44

eoe/ d/ydk j?. p[ZX Xow dh th I?~B gozgok dh ihtB iku, ;'u, doPB fJ; g[;se d/ jo/egkm d/ nzsoht ftu p?mk j'fJnk j?. I?~B gozgok dk pkBh bkU s;{ Bz{ wzfBnk iKdk j?. bkUtkddk doPB ekch jZd sZe g{op d/ pkeh Xow doPBK Bkba nzsoht s"o ’s/ ;zpzfXs sK j?, go fJ;dh ftP/P rZb fJj j? fe fJj fe;/ oZp, JhPto iK ;Zsk dk u/szB s"o ’s/ fIeo BjhA eodk. soeBkba ubdk j'fJnk Xow doPB Bz{ ;wMkT[Adk j?. fJj rZb nkgD/ nkg ftu Bt/ebh j?. ftPtk;fJ; ftu tZvk ;EkB BjhA oZydk.

feT[Afe fJj doPB Bkba ;zpzfXs ftP/ Bz{ e/Ado ftu oZy e/ fbyh rJh tkose j?, fJ; eoe/eJh EktK ’s/ b/ye eEktK ns/ eftsktK okjhA nkgDh ;'u Bz{, nkgD/ ftuko Bz{ iK dbhb Bz{ ;woEBdtkT[Adk j?. fJj eEktK pVhnK o'ue j[zdhnK jB ns/ gzikph d/ gkmeK bJh BthnK th j[zdhnKjB. p[ZX Xow iK I?~B gozgok pko/ gzikph dk gkme pj[sk BjhA ikDdk. g[;se dk b/ye ‘gofwzdo;'Yh’ igkB ftu fgSb/ 30 ;kbK s'A ofj fojk j?. igkBh GkPk th T[j ikDdk j?. p[ZX s'A gqGktsth j?. g[;seK gVQB dk P"ehB th. fJ;/ eoe/, gzikph dh fJ; tkose dh g[;se ftu pVk e[ZMBtK j?. irQk irQk fdZshnK fJjBK eEktK B/ g[;se Bz{ pVk o"ue pDk fdZsk j?. fi; irQk ftukon"y/ th jB, T[~E/ jh eEktK T[jBK Bz{ ;"yk eo fdzdhnK jB.

eEktK jh BjhA fBZehnK fBZehnK eftsktK th dkoPfBe rZbK Bz{ ;fji eo fdzdhnK jB. eJhEktK s/ igkBh fszB ;soK dhnK eftsktK ‘jkfJe{’ fJj ekoi eodhnK jB. pV/ EktK s/ p"Xh fuzseKd/ ‘jkfJe{’ efmB doPB Bz{ ;"yk, T[ikro eod/ jB. e[ZM e[ EktK s/ b/ye gzikph b'e ;kfjs Bkbai[V/ ekft N[ZeV/ iK eEktK th Pkwb eodk j?, fi; Bkba dbhb dk w[jKdok ikfDnk^gSkfDnk pDiKdk j?.

n;hA P[o{ ftu jh fejk ;h fe fJ; g[;se dh nkswk ftu p[ZX Xow dh I?~B gozgok tZ;hj'Jh j?. fJj doPB Bz{ gq;s[s eoB tkbh g[;se j?. fJ; eoe/ eJh EktK T[~s/ fJ; Bz{ gq;s[seod/ tke osk bw/o/ ns/ r[zMbdko j' iKd/ jB. ;gZPN j?, i/ efmB ftuko Bz{ gq;s[s eoBk j't/sK GkPk Bz{ pj[s ;"yk oZy ;eDk efmB j[zdk j?. b/ye pj[shnK EktK T[~s/ ;ob GkPk Bkba ezw ubkb?Adk j? go fco th eJh EktK T[~s/ tke pDso bzw/oh j' iKdh j?. vz{x/oh rZb efjD bJh fJ;s'A S[ZN gkT[Dk ;"yk BjhA. ftfdnkEhT[ ` s[;hA B'N ehsk j't/rk fe g[;se dk b/ye id'A e'Jh eEk;[DkT[Adk j? sK nkgDh IpkBh BjhA ;[DkT[Adk. T[j eEk ftub/ gksoK Bz{ T[jBK d/ vkfJbkr fdzdkj?. gkso p'bd/ jB. GktK ns/ ;fEshnK Bkba i[Vh GkPk p'bd/ jB ns/ fJt/A eEk dk fBGkU jz[dkj?. fJ; ftXh Bkba o"uesk j'o tZX iKdh j?. eEk sK o"ue ns/ Bt/ebh j[zdh jh j?, T[; dk BkNehfBGkn T[; Bz{ ihtzs eo fdzdk j?. T[dkjoB d/ s"o ’s/ gzBk L 104 T[~s/ p[ZX Bkb rZb eodknkdwh L “fgnko/ ` sz{ e"D j?A < sz{ e'Jh noPh iht J/A iK fco e'Jh pqjw b'e d/t <”

“BjhA `” p[ZX B/ itkp fdZsk.

“fco sz{ e"D J/A < Io{o e'Jh ikd{ro iK sKsfoe j't/Ark <”

“BjhA”, pZ[X B/ fco itkp fdZsk.

“go fJzBk sK dZ; fe. j?A sz{ nkdwh jh <”

“BjhA.” p[ZX fco p'fbnk.

Page 47: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

45

“sK fco fgnko/ ;ZiD ` sz{ j?A e"D <”

p[[ZX B/ w[;eok B/ itkp fdZsk, “w?A ikr frnk jK.”

ftfdnkoEhT[ ` s[;hA ebgBk eo' fJsBh e[ tkoskbkg i/ b/ye nkgD/ pDkJ/ fposKs ftu efjzdkGkt \[d jh p'bdk sK fej' fijk gqGkt g?Adk. fJZE/ pZ[ZX dh frnkB Goh wk;{whns ns/ T[; nkdwhdh ifrnk;k d'jK dk gq;s[sheoB jz[dk j?.

fJt/A fJ; g[;se dk gkm eofdnK n;hA ikfDnk j? fe b/ye B/ efmB ftfPnK Bz{ th o"ueftXh okjhA gkmeK sZe g[Zidk ehsk j?. GkPk e/Adoh gzikph Bz{ oZfynk j? ns/ ftP/ d/ ;pZp gkmeKBz{ pj[s ;koh BthA ikDekoh fdZsh j?. gzikph tkose ftu nZi ebQ fby/ ik oj/ wIw{B gkmeK Bz{eJh soQK dhnK y'iK Bkba i'V oj/ jB. fJj rZb pVk wkD eoB tkbah j? fe gzikph d/ tkoseb/ye frnkB ftfrnkB, Xow, ebk, okiBhsh nkfd Bkba pV/ y'i nkXkos wIw{B fby oj/ jB.gofwzdo ;'Yh dh fJj g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ fJ;/ soQK dh r"otwJh fw;kb j?.

;zy/g T[ZsoK tkb/ gqPB

1H ‘oZp d/ vkehJ/’ g[;se d/ fe;/ fJe nfXnkfJ dk ;zy/g ;ko fby'.

2H skU^tkd iK bkU s;{ d/ eZ[M ftuko nkgD/ PpdK ftu fby'.

3H ‘fBZehnK fBZehnK rZbK’ gkm dh e'Jh fJe eEk fby' ns/ dZ;' fe fJj eh ;zd/P fdzdh j?<

4H ‘oZp d/ vkehJ/’ g[;se dk nkb'uBkswe nfXnB gq;s[s eo'.

5H s[jkBz{ fJ; g[;se ftu eh uzrk bZrk j? ns/ feT[A < ft;sko Bkb fby'.

—0—

Page 48: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

gkm Bzpo L 5

‘o~p d/ vkehJ/’ L nkb'uBkswe nfXn?B$gVQs!vkH Bfozdo f;zx

nkozfGek

fgnko/ ftfdnkoEhT[ ` s[jkv/ ;b/p; ftu bZrh tkose dh g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ d/ jo/e gkmd/ ;zy/g ;ko ns/ nkb'uBkswe nfXn?B Bz{ n;hA fJ; yzv d/, gfjb/ d' GkrK ftu uouk dk ftPkpDk u[Ze/ jK. nfijk eofdnK n;hA pV/ ft;sko Bkb fJ; g[;se d/ jo/e gkm Bz{ BIdhe s'A ikfDnkj?. j[D ;wK nk frnk j? fe n;hA fJ; g[;se dhnK tkose ftP/PsktK pko/, fJ; ftu gq;s[sftP/ t;s{ pko/ ns/ fJ; ftubh tkose d/ P?bh^gZy pko/ uouk eohJ/. :kd oj/ nfijk eoBk;kv/ ;b/p; dk fjZ;k j? ns/ fJj ;kvhnK fJwfsjkBh b'VK bJh Io{oh th j?.

2H2 tkose ftP/PsktK

gofwzdo ;'Yh dh fJj g[;se gzikph tkose dh nfijh g[;se j?, i' fe fJe pj[s tZvk doPBgq;s[s eoB dh fJZSk oZydh j?. fJ; ftu g/P gzMh fBpzX tZy tZy nkeko d/ sK j?B jhl T[jBKdk ftPk th tZyok tZyok j?. tZy tZy ftP/ d/ j[zfdnK th jo/e fBpzX pkeh fBpzXK Bkb ;KM ftuj?, Gkt jo/e fBpzX dh ;'u, doPB, fdqPNh fpzd{ fJe e/Ado Bkb i[fVnk j'fJnk j?. fJ;/ bJhfJj ;ko/ fBpzX fJe g[;se dk fjZ;k fJ; gqeko jB fe fit/A nzfsw s"o s/ fJj fJe fuzsB Bz{gqrNktk d/ oj/ j'D. gzikph tkose ftu fBpzX ;zfrqjK dhnK nB/eK g[;seK jB, go jo/e g[;seftub/ fBpzX g{o/ o{g ftu ;[szso j[zd/ jB. T[j fJe jh b/ye d/, fJe jh GkPk d/ fBpzX sK j[zd/jB, go T[jBK ftueko nkg; ftu e'Jh ;KMh szd gSkDBh n"yh j[zdh j?. gofwzdo ;'Yh dh fJ;tkose fBpzXK dh g[;se d/ ;ko/ fBpzX fe;/ ;KM/ e/Adoh ftuko, doPB, ihtB iku iK fdqPNh ftu'AT[d? j'J/ jB. fJ;/ bJh fJj g[;se fJe nfijh fJekJh j?, fi; dk gkm n;hA tZy tZy wIw{BKd/ s"o ’s/ eod/ sK jK go T[j j?B ;ko/ fJe jh—gfjbh ftP/Psk iK ftbZyDsk, fJ; ftubh tkosedh j?. fJ; ;KM/ e/Ado ftu'A gqc[bs fBpzXK B/ fJ; g[;se Bz{ g/sbk BjhA j'D fdZsk. ;KM dkoPfBee/Ado ftu'A T[d? j'D ekoB jh fJj tkose dhox j?.

ftfdnkoEh ;'ud/ j'Dr/ fe i/ fJj g[;se fe;/ doPB (Philosophy) Bkba ;zpzfXs j? ns/ dhoxfe;w dh tkose j? sK ntZP jh efmB j't/rh. BjhA, nfijk BjhA j?. fJj' fJ; tkose dktZv/ok r[D iK ftP/Psk j?. ojZ;wJhsk pko/ uhB d/ gqkuhB doPB Bz{ gqrNkT[AfdnK fJ; tkose B/efmB BjhA j'D fdZsk. ;fji oZfynk j?. jo/e gkm dk f;ob/y jh nfijk j? fe ;ob bZrdk j?ns/ T[s;[esk irkT[Adk j?. ‘fpBK pZb/ tkbk M'bk’, ‘;/Jh fgnko/ w/b’, ‘skes dk BPk’, ‘w?A tZvk

! n?;';hJ/N gq'|?;o (;/tk w[es), okwkB[iB ekbi, ekbekih, BthA fdZbh.

46

Page 49: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

sz{ S'Nk’, ‘oZp d/ vkehJ/’—fJBQK f;ob/yK tkb/a fBpzX ;fji fij/ PpdK Bkba P[o{ j' e/ e'Jh rzGhorZb gkmeK sZe gj[zuk fdzd/ jB. ;kdrh s/ ;obsk fJ; g[;se dh tkose d/ ftP/P r[D jB.

j[D Iok d/yhJ/ fe nkb'ue tkose d/ fejV/ fejV/ r[DK Bz{ gqw[Zysk fdzd/ jB. j/m fbfynkeEB d/y' L^

“uzrh rd^ouBk ;gZPN j[zdh j?. n;gZPN BjhA, ;ob s/ ;kdk j[zdh j?, r[zMbdkos/ ifNb BjhA, fJ; ftu e'Jh T[u/uk fPzrko BjhA j[zdk. fJj ;fji j[zdh j?. n"ykj' e/ fbyD Bkba p/^o;h T[gidh j?. fJ; ftu fJe b|I tkX{ BjhA jz[dk j?. fJjp'Mb s/ Gko{ BjhA j[zdh. ;G e[ZM j[zfdnK j'fJnK th fJ; ftu nkgDh e'Jh T[u/uhs/ nZvoh fyZu BjhA j[zdh, fJ; dk ezw sK ftP/ Bz{ gqrNkT[Dk j?, Bk e/tb nkgD/ o;ftu pzBQ e/ fpmkT[Dk j?.”

T[go'es eEB gzikph d/ gqf;ZX ftdtkB feogkb f;zx e;/b d/ jB, i' T[jBK B/ ;kfjs;wkuko d/ tkose nze ftu gzBk 43 T[~s/ fby/. fJ; dh o"PBh ftu id'A ‘oZp d/ vkehJ/’ g[;sedh tkose Bz{ goyd/ jK sK fJj ;ko/ r[D T[; ftu fwbd/ jB. fJ; dk b/ye fes/ th T[u/u/s"o ’s/ fyZu g?dk eoB dh e'fPP BjhA eodk, ;r'A ftP/ Bz{ jh gqrNkT[D dk ;fji isB eodk j?.T[dkjoB L^

“n;hA gVQkJhnK, ewkJhnK s/ nj[d/ jkf;b eod/ jK. go ;kv/ nzdobk jB/ok ;kv/Bkb'A^Bkb uZbdk j?. fJe fBZek fijk MNek ;kv/ nzdo p?m/ vo, r[Z;/ iK Jhoyk Bz{gb ftu irk fdzdk j?. ;kv/ nzdo ;ztkd BjhA o"bk ;[DkJh fdzdk j?.”

(oZp d/ vkehJ/, u[Zg dk ;|o, gzBk L 58)

T[gobk g?ok, fBpzX ftu ubdh ;fji dbhb dk fjZ;k j?. fJ; d/ tke T[~sw g[oy (n;hA, ;kv/ nkfd) ftu p'b/ ik oj/ jB. nfijk eoB Bkba PZe dh r[zikfJP BjhA ofjzdh. n;hA \[d nkgD/nkg ftu'A jh goy b?Ad// jK fe, i' rZb ejh ik ojh j? T[j fesBh ;jh$g[\sk j?. ftfdnkoEhT[, s[;hA nkg t/y' fe fJBQK ;soK ftu e'Jh th Ppd n"yk iK T[u/uk gqGkt g?dk eoB tkbka BjhA. Ppd jh ;"y/ BjhA, dbhb th pVh ;fji ns/ ;"yh j?. Ppd ‘;kv/ nzdobk jB/ok’ fszB PpdK ftu ;kvhnK ;kohnK S[gkJhnK j'JhnK rfjohnK ewhnK Bz{ gqrNktk d/ fdzd/ jB. fJj j? |kbs{ Ppd Bk p'bDk, tkX{ gqGkt Bk gkT[Dk, n"y/ Ppd Bk tosDk, S'N/ s/ ;kdk ij/ tke tosDk, fJ; ;G e[ZM Bkba nkgD/fBPfus ehs/ wzst tZb nr/ tZXDk. gofwzdo ;'Yh dh tkose ftu fJj ;kohnK \{phnK EK^go^EK fwbdhnK jB.

;kvh gkm g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ d/ fBpzXK ftu eJh t/o tZvk fjZ;k S'NhnK S'NhnK eEktK dk jz[dk j?. fJj eEktK fBpzXK ftu uZb ojh uouk dh dbhb Bz{ gogZe eodhnK jB. fJj eEktK ukb{ fe;w dh u[Neb/pkIh BjhA jz[dhnk, ;r'A rfjohnK, ;ze/se eEktK jz[dhnK jB, i' ihtB d/gow ;Zu tZb ;ze/s eodhnK jB. pj[sk eoe/ fJj eEktK p[ZX Xow iK T[; dh I?~B gozgok Bkba i[VhnK j[zdhnK jB ns/ fBpzX ftu ;EkB rqfjD eoe/ fBpzX dk nfGzB nzr pD iKdhnK jB. ‘oZp d/ vkehJ/’ dk b/ye eohp eohp jo/e gkm ftu fJe, d' iK fszB nfijhnK eEktK g/P eodk j?. ‘fBZehnK fBZehnK rZbK’ gkm d/ gzBk L 35 T[~s/ fdZsh eEk t/y' L^

47

Page 50: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

48

I?~B gozgok ftu fBZeh s'A fBZeh joes th ;[u/s ns/ ;ktXkBh Bkba eoBhwjZstg{oB ;wM iKdh j?.

“s/BB' BK d/ fJe ftnesh B/ eJh ;kb d/ nfGnk; ns/ gVQkJh Bkba I?~B T[;skddk o[spk jk;b ehsk ;h. fJe fdB T[j d{;o/ T[;skd Bz{ fwbD T[; d/ xo frnk.fi; dk BK BkBfBB ;h.

po;ks dk fdB ;h. s/BB' B/ nzdo ikD s'A gfjbK nkgDh i[Zsh s/ SZsoh poKv/ftu oZy fdZs/ s/ nkg p?me ftu ub/ frnk.

jkb/ T[j nkokw Bkba p?mD jh bZrk ;h fe T[;skd BkBfBB B/ T[; Bz{ ;tkbehsk, “id'A sz{ nzdo tfVnk ;h sK sz{ nkgDh iZ[sh SZsoh d/ yZp/ gk;/ oZyh ;h iK;Zi/ gk;/HHH<”

s/BB' Bz{ fuZs^u/s/ th BjhA ;h fe T[; B/ i[Zsh fe; gk;/ y'bQh ;h. fJe fBZehfijh rZb B/ T[; Bz{ wfj;{; eotk fdZsk fe T[j I?~B nB[e{b, jo gb ikr e/ ftuoBtkbah ntZ;Ek ’s/ g{ok BjhA T[sodk j?.

T[; B/ T[;/ fdB s'A T[;skd tkbak o[spk fsnkr fdZsk ns/ BkBfBB dh Pfrodheo bJh, fiZE/ T[; B/ S/ ;kb j'o f;Zfynk jkf;b ehsh, nkgDh u/szBsk Bz{ I?~B^p'Xd/ nB[e{b Ykfbnk.”

ftfdnkoEhT[ ` T[go'es eEk fi; gkm ftu dbhb Bz{ gogZe eoB bJh gq;s[s ehsh rJhj?, T[; gkm dk nfGzB nzr pD rJh j?. s[;hA d/y'r/ fe fJ; ;[DkJh rJh eEk d/ fBZe/ fBZe/eJh g?oQ/ jB, fijV/ eEk Bz{ ;w/A ns/ pdbdh ;fEsh d/ w[skpe tzvd/ jB. fbys tkose d/ fJjr[D gkme Bz{ S'NhnK S'NhnK ;N/iK d/ pdbkn Bkba nZr/ j'o nZr/ s'oh oZy e/ fdbu;gh pDkJhoZyd/ jB.

fdbu;gh g?dk eoB dk r[D fJ; tkose ftu eJh o{g ftu gq;s[s j'fJnk j?. fJj tkoseeJh EK ’s/ gkme d/ fJsB/ eohp j' iKdh j? fe gkme gkm dk ;o'sk pD iKdk j?, Gkt tkosepks ;[DkT[D torh fdbu;gh g?dk eo b?Adh j?. fJ; ftubhnK eEktK i' p'X gozgok ftu'A th jBns/ Gkosh iK gzikph b'e ;kfjs ftu'A th, gkme Bz{ pzBQ e/ oZydhnK jB.

eEktK jh BjhA ekft^NZ[eVhnK th fJ; g[;se dh tkose dk tv/ok fjZ;k jB. eEktK tKrfJj th dbhb Bz{ wIp{sh fdzdhnK jB ns/ gkmeK Bz{ rzGho ekft Bkb i'VdhnK jB. I?~B doPBBkba ;zpzfXs ;zsK dhnK eftsktK, b/ye dhnK nkgDhnK eftsktK, gzikph, fjzdh d/ ethnK dhnKeftsktK iK b'e ;kfjs ftub/ ekft N[eV/ fJ; tkose ftu EK^go^EK fwbd/ jB ns/ fBpzXK ftubhsoepX dbhb Bz{ ;kE fdzdhnK jB. nkgD/ fBpzX ‘w?A tZvk sz{ S'Nk’ ftu nkgD/ jh, j/m fby/ ftukod/ ;woEB ftu b/ye eftsk dhnK YZ[ethnK ;soK g/P eodk j?. gfjbK ftuko t/y' L^

“jo fe;/ Bz{ ;[Gkte ns/ nkgD/ nkg ftu w[ezwb fJekJh ikD b?D Bkba n;hA ftseo/s'A w[es j' iKd/ jK. p[ZX g[oPK nB[;ko n;fsst ftu fJe gZsk ns/ gjkV nkg'nkgD/ gZXo ’s/ w[ezwb jB s/ ;koEe jB.”

Page 51: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

pb{s dk fpoy

e'Jh o[uh BjhA oydk;kGok d/ c[ZbK ftu

p[ZX d/ o{gftu sokfPnkp?mk j? fJe gZEo

T[go tkose d/ o{g ftu fi; p"fXe doPB dh gq;s[sh b/ye B/ ehsh ;h—fijVh fJj dZ;dh;h fe n;fsst ftu jo/e fJekJh dh nkgDh ;[szso j'Ad j? ns/ e[ZM th w[ekpb/ ftu BjhA, T[;/dkoPfBe ftuko bJh b/ye B/ ekft N[ZeVhnK b? e/ gqrNktk ehsk j?. fJ; tkose dh fJj \{phj? fe fJj eEktK Bz{ eftsktK Bz{ pV/ rfjo/ o{g ftu Bkba b? e/ ubdh j?. nfijk eoB Bkba tkoseftub/ ftP/ dh g[\srh iK ;ZukJh j'o gogZe j[zdh j?.

ftfdnkoEhT[ ` b/ye fes/ fes/ ojZ; dk doPB gq;s[s eodk, s[jkBz{ i/ osk efmB thbr/ sK th T[; dh tkose T[; rZb Bz{ ;fji eo fdzdh j?. eftsk iK eEk Bz{ T[j ;fji ;zd tKrtosdk j? L^

“ihtB fJe fBozso tr ojh Xkok j?. jIkoK ;kbK s'A fJ;/ soQK tr ojh j?. n;hAfJ; ftu ;wk iKd/ jK. ihtB s/ w"s d/ ftuekob/ y/so ftu ftuoB ;w/A w?Bz{ fJjbZr fojk ;h fe fJe o"PBh s/Ih Bkb bzx ojh j?. w/o/ jIkoK bZyK g[ofynK ftu'Abzxdh j'Jh fJj w/o/ sZe gj[zuh j? ns/ j[D nZr/ tZb fes/ ik ojh j?. w/o/ pZu/ okjhAns/ nZr/ T[; d/ pZu/ okjhA. w?A sK ftueko fe;/ wkfXnw tKr yb'sk jK. e[ZM fuobJh. w/o/ nzdo T[; ;w/A wkbk dk gqshe T[Gfonk ;h. w?Bz{ bZfrnk ;h, w?A wkbkd/ jIkoK wDfenK ftu'A fJe wDek jK. fJj ihtB T{oik Bz{ nZr/ tZb s'oB bJhjh w?A fJZE/ w"i{d jK.”

j[D ekft ;soK t/y' L^

fJjh gjkV d/y/ j'Dr/w/o/ pkg B/ fJ;/ soQK;odhnK d/ w";w ftu. (e'pk:kph fJZ;k)

bzwh oksw?A ;'udk jKjiko ;kb pknd tkb/ fJe fdB pko/ (Pheh wk;kUek)

tkose dhnK ;soK tkba/ ftuko fe fet/A ihtB T{oik fBozsosk ftu ubdh nk ojh j?. ;w/A Bkba, ;w/A d/ phs ikD pknd, ftnesh Bkba, fJ; fBozsosk ftu |oe BjhA g?Adk. iK fJT[A ejhJ/ fe phsdk e[ZM BjhA. phs u[ZfenkHHHj[DHHHnkT[D tkbak ;G e[ZM fBozso jB. fJjBK ftukoK Bz{ T[gobhnK ekft^;soK ;fji Bkba gqrNkT[AdhnK jB.

49

Page 52: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

fJ;/ bJh n;hA fejk ;h fe eEktK iK ekft ;soK fJ; g[;se dh tkose dk fjZ;k jB. fJjfJ; tkose dh ftbZyD ftP/Psk j?. ftfdnkoEhT[ ` gqf;ZX ftdtkB fcNI i?okbv jkb B/ fJe uzrhb/yDh d/ r[D j/m fby/ nB[;ko ej/ jB L^

;gZPNsk L nfijh ftXh Bkba ftuko gqrNkJ/ ikD fe gkme Bz{ ftP/ dh g{ohikDekoh j' ikt/.

;ziwsk L fbys ;zy/g j't/, PpdK ftu Gkt^g{os frnkB fdZsk j't/.

;obsk L ;fji ;[Gktesk Bkba ftukoK dk gqrNkn j't/.(T[Xfos, ouBk s/ ;ztkd, ;zgkde L vkH Bo/P e[wko)

T[~go dZ;/ rJ/ ;ko/ r[D, ‘oZp d/ vkehJ/’ dh tkose ftu jB. fJ; d/ Bkba jh fJj tkose p"fXesk s/ Gkt[esk Bkba b?; j?. PpdK dk gq:'r ;[uZik j?. fB:wpZX sohe/ Bkba ouh rJh fJj tkose wkBt fjs?Ph wea;d Bkba i[Vh j'Jh j?.

2H3 ftPk^t;s{ftfdnkoEhT[ ` s[jkv/ ;b/p; ftu brh gkm^g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ tkose dh g[;se j? ns/

fJ; ftu tZy tZy ftfPnK T[~s/ fby/ fBpzX (iK S'N/ wIw{B) ;kBz{ fwbd/ jB. s[;hA tkose fBpzXK dhnK eJh g[;seK j'o th d/yhnK j'DrhnK. fBpzX ;zfrqj dhnK g[;seK ftub/ fBpzX tZy tZy ftfPnK Bkba ;zpzfXs j[zd/ jB. s[jkvh gkm^g[;se th fBpzX^;zrqfj dh g[;se jh j?. fJ; ftu th tZy tZy ftfPnK tkb/a fBpzX ;kBz{ fwbd/ jB, go don;b fJj ;ko/ fBpzX nzsoht s"o ’s/ nkg; ftu i[V/j'J/ jB. fJj g[;se w[Zy s"o s/ p[ZX Xow d/ dkoPfBe (|b;|/) ftukoK Bz{ iK pZ[X Xow ftu'A fBebhnK j'o PkyktK d/ fuzsB Bz{ fit/A I?~B gozgok Bz{ iK fJjBK gozgoktK Bkba i[V/ ;zsK, nfGnk;hnK d/ ftukoK Bz{ fBpzXK dh Peb ftu gq;s[s eodh j?. fJj ftuko iK fJj doPB e'o/ PpdK ftu jh BjhA fgnk, ;r'A ihtB Bkba i[V e/ ftjkoesk okjhA gq;s[s j'fJnk j?. ‘oZp d/ vkehJ/’ d/ ftP/^t;s{ pko/ i/ e[ZM e[ PpdK ftu jh efjDk j't/ sK fJj efj ;ed/ jK fe fJj g[;se T[go'es dkoPfBe ftjkoesk Bz{ iK ihtB ftu gJh fJ; ftukoXkok Bz{ gzikph gkmeK ;kjwD/ fBpzXK dh Peb ftu g/P eodh j?.

s[;hA gzikph ftu fJ; s'A gfjbK fJjBK ftfPnK pko/ pj[s xZN jh gfVQnk ;[fDnk j't/rk. s[;hA sK nkdwhnK$n"osK d/ fJj BK th ed/ BjhA ;[D/ j'D/, i' fJ; g[;se ftu jB. gzikph gkmeK dh y[PB;hph j? fe fJ; g[;se dk b/ye gofwzdo ;'Yh, i' fgSb/ 25 ;kbK s'A igkB ftu ofj fojk j?, T[; B/ fJ; soQK d/ doPB pko/ rfjokJh Bkba nfXnB eoe/, fBpzXK dh Peb ftu ;kv/ ;kjwD/gq;s[s ehsk j?.

jo fBpzX fJe tZyo/ ftP/ pko/ ;kBz{ fdbu;g sohe/ Bkba ikDekoh fdzdk j?. ftfdnkoEhT[ ` n;hA fJ;/ yzv d/ gfjb/ d' gkmK ftu fJ; g[;se d/ jo/e fBpzX dk ;ko ns/ nkb'uBkswe nfXnB ehsk j?. fJj ;ko ns/ nkb'uBkswe nfXnB fJ; g[;se ftub/ ftfPnK d/ t;s{ Bz{ th T[ikro eodk j?. ftP/ eJh jB. n;hA T[~go fIeo ehsk j? fe T[j wZ[y s"o s/ p[ZX Xow gozgok dh ftukoXkok ftu'A T[d? j[zd/ gq;s[s j'J/ jB. T[j gquZbs eEktK dh Peb ftu jh jB. T[j gow ;Zu

50

Page 53: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

51

ns/ B?fsesk Bkba i[V/ j'J/ jB, i' ;w[Zuh wkBtsk dk ;KMk ftPk j?. wkBtsk dh rZb fJZE/ fe;/ftfynkB tKr BjhA ehsh rJh, ;r'A ;fji o{g ftu ebkswe sohe/ Bkba gq;s[s ehsh rJhj?. id'A dkoPfBe rZb th jz[dh j? sK T[j th wkBth w[ZbK Bkba i'V e/ ehsh iKdh j?. T[dkjoBd/ s"o ’s/ gfjb/ jh nfXnkJ/ ftu ihtB dh fBozsosk tZb ;ze/s eodk ‘w[;k|o, dfonk s/gfozd/’ fJj' efjzdk j? fe jo uhI dk ;wK ;hfws j? ns/ ;G e[ZM n;hw ftu ;wkfJnk j'fJnkj? ns/ ;kBz{ w[;k|o, dfonktK s/ gzShnK gk;'A fiT{Dk f;y b?Dk ukjhdk j?. fJt/A jh ‘fpBK EZb/ tkbkM'bk’ ftu wB[Zy Bz{ ‘bkbu’ s'A nrkj ehsk j?. ‘oZp d/ vkehJ/’ fBpzX, fi; d/ BK ’s/ fJ; g[;sedk BK j?, ftu pZfunK d/ ;[Gkn dh wk;{whns s/ T[s;[esk tZb ;ze/s eofdnK tZfvnK Bz{ T[jBK;kjwD/ uzr/ nkdoP oZyD dh ;bkj fdZsh j?. fJt/A jh ‘skes dk BPk’ ftu ‘jzeko’ dh fBzdk ehshj? fet/A jzekoh pzdk skes dk }bs fJ;s/wkb eodk j? ns/ uzr/ pzd/ e'b nkJh skes b'eK dhgotfoP eodh j?.

ftfdnkoEhT[ ` n;hA d/y oj/ jK fe fJBQK ;ko/ jh fBpzXK dh ;kwZroh iK t;s{, wkBth nkdoPKBz{ gogZe eoB tZb iKdh j?. T[j ‘fwjopkBh, P[eohnk, XzBtkd’ efjD dh nkds dh skoh| eodkj? ns/ fuzss j? e/ gzikphnK ftu fJj nkds xZN j?. b/ye, fit/A fe n;hA T[~go fejk, fJBQK ;ko/nkdoPK Bz{ gqukodk BjhA, gq;s[s eodk j?. T[j p'Xh fGePD ‘o/Bohs;{’ dh ejkDh ;[DkT[Adk j?,fi; Bz{ b'eK B/ oks ofjD bJh EK Bk fdZsh ns/ T[; Bz{ pkjo y[ZbQ/ ’u mzY ftu oks r[IkoBh gJh.go T[; B/ oks uzB dh ukBD ftu u?oh d/ c[ZbK Bz{ fyVd/ d/fynk ns/ wkfDnk. T[j ;'uD brh,i/ fJj b'e w?Bz{ oks bJh EK d/ fdzd/ sK w?A fJj ndG[Zs BIkok fet/A t/ydh. b'eK dh pd;b{ehbJh th T[BQK dk XzBtkd eoB dk sohek T[; fGePD B/ bZG fbnk.

e[ZM fBpzX osk jN e/ jB, fit/A ‘f;;hc; dk d[yKs’ ftu T[j wkBtsk d/ fIzdrh Y'D d/ ;okgBz{ fBozso ezw eod/ ofjD dh f;Zfynk Bkba i'Vdk j?. fJt/A jh T[j fJe fBpzX ftu wB[Zy Bz{ bkbutZ; GZid/ ofjD s'A ;[u/s eodk j? ns/ uhBh ;'u ‘t{ t/Jh’ Gkt e[ZM Bk eoBk, tZb fJPkok eofdnKefjzdk j? fe eowjhDsk Bkba PKsh ns/ ;fjisk nk iKdh j?, fit/A xkj nkgD/ nkg T[~rdk j?.fJjBK fBpzXK ftu nkdoP jB, uzr/ nkuoD dh gq/oBk j?, uzrh ;wkiesk ns/ wkBtsk d/ r[D jBns/ fJjBK ftu'A pj[fsnK dk e/Ado uhBh doPB j?, iK I?~B doPB j?. nfij/ doPB iK |b;|/Bkba i[V e/ fJj fBpzX fiBQK nkdoPK Bz{ gq;s[s eod/ jB, T[j tIBh BjhA ofjzd/ feT[Afe fJj |b;|/fe;/ dkoPfBe d/ BjhA ;r'A fXnkB Bkba i[V/ j'J/ ;zsK |ehoK d/ jB.

T[dkjoB d/y' L^

“fJe tko igkBh |"i dk ePZsoh :'Xk fJe pZ[X g[oP e'b frnk. :'Xk nkgD/nj[d/, Iks s/ skes d/ BP/ ftu ro{o ;h. fit/A fe nZi eZbQ d/ ;oekoh n|;oj[zd/ jB. go id T[j |"ih :'Xk p[ZX g[oP d/ B/V/ nkfJnk sK T[; |eho d/ ;fjinkBzd Bz{ d/y e/ j?okB ofj frnk. |eho dh ;kdk s/ ;ob j;sh dh nkGk d/y e/T[; Bz{ nkgDk nkg fBr{Dk fijk bZfrnk.

T[; B/ nkgDh PzeK |eho Bz{ dZ;h sK |eho jZ; fgnk s/ T[; :'X/ Bz{ ewo/ s'Apkjo b? nkfJnk. pkjo ;[jDh e[dos d{o d{o sZe c?bh j'Jh ;h. T[; B/ :'X/ Bz{fejk, “fJBQK fpoyK tZb d/y (fJj fJe d{i/ Bkba nkgDh s[bBk BjhA eod/. tZv/ s'A

Page 54: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

tZv/ fpoy j/mK th S'N/ s'A S'Nk g"dk gq;zB fuZs j' e/ jtk ftu M{b fojk j?. T[;B/ ed/ tZv/ fpoy Bz{ fPekfJs BjhA ehsh fe T[j fBr{Dk ofj frnk j?.”

f;o| wB[Zyh ;z;ko jh s[bBk d/ uZeo ’u g? e/ MrV/ yV/ eoh oZydk j?. feZ;/ Bz{ T[~u/eZd dk wkD j?, fe;/ Bz{ r'o/ ozr dk. fe;/ Bz{ skes dk BPk j?, fe;/ Bz{ nj[d/ dk. s[bBk dh fJjfposh jh wB[Zy Bz{ wB[Zy s'A d{o b? rJh j? s/ ftseo/pkIh dk fJe Bk w[ZeD tkbak f;bf;bkikoh j?.

p[ZX g[oPK Bz{ sK ;ko/ jh wB[Zy fJe' fij/ bZrd/ jB.(gzBk 83^84)

fJt/A fJ; g[;se dh ftP/^t;s{ th ;kdk ns/ ;ob j? ns/ T[; dh g/Pekoh th ;kdk ns/ ;ob. T[go'es ;ko/ ftuko fiBQK dk fIeo n;hA ehsk j? ns/ i' fJ; g[;se dk fjZ;k jB, T[j e'Jh n;b'A gfjbK Bk ;[D/ j'J/ BjhA. ;kXK, ;zsK, |ehoK dhnK eEktK Bkba i[V e/ T[j n;odko j' rJ/ jB.

eZ[M e[ fBpzX osk jNthA fe;w d/ ftuko gq;s[s eod/ jB, fit/A ‘Bt/ebk pKdo s/ uhBh |b;|k’ BK d/ fBpzX ftu b/ye uhBh doPB okjhA fJj rZb dZ;dk j? fe ;kBz{ Bt/ebk j'D dk isB BjhA eoBk ukjhdk. fJ;/ fBpzX dk nkozG T[j fJ; tke s'A eodk j?, “gjkV dh T[~ukJh s/ yVQk o[Zy ngDk t?oh nkg j[zdk j?.” Gkt T[j tZyok, Bt/ebk fdZyD dk isB eodk j?. fJ;/ fBpzX ftu b/ye B/ skUtkd d/ iBw s/ doPB dk fIeo ehsk j? s/ |eho ‘bkUs;{’ pko/ ikDekoh fdZsh j?. bkUs;{, i' uhBh ojZ;wJh P\;hns tkbka doPBt/sk ;h, pko/ ikDekoh fJ; fBpzX Bz{ ikDekoh Gog{o pDkT[Adh j?. T[go'es fBpzXK ftu dZ;/ ;ko/ ftukoK dk nkXko bkUs;{ d/ doPB Bkba i[fVnk j'fJnk j?. fJt/A fJ; g[;se dh ftP/ t;s{ wkBtsktkdh ftukoK Bz{ gq;s[s eodh j?. fdZyD Bz{ fJj nfXnkswe fijh bZrdh j? go BjhA, fJj fe;/ oZp dk fIeo BjhA eodh. s[;hA ikDd/ jh j' fe p[ZX Xow oZp dh j'Ad pko/ u[Zg j?. fJj g[;se, fi; ;kwrqh Bz{ g/P eodh j? T[j th nfijk jh eodh j? go wB[Zyh ihtB Bz{ nfXnkswe sohe/ Bkba y[Pjkb ns/ nBzfds eodh j?.

2H4 P?bh g~yftfdnkoEhT[ ` yzv fJe, fi; ftu n;hA tkose d/ f;XKse gfog/y pko/ uouk eo oj/ ;h,

T[; ftu n;hA tkose P?bh d/ r[D^bZSDK pko/ th fIeo ehsk ;h. T[~E/ n;hA P?bh dh gfoGkPk sZe gj[zufdnK, tkose P?bh pko/ tZy tZy ftdtkBK d/ ftuko th ikD/ ;B ns/ P?bh d/ wjZst Bz{ gSkfDnk ;h. f;XKse uouk ftu th n;hA gzikph d/ tkoseekoK dhnK fbysK ftu'A T[dkjoB b?e/ P?bh dh ftfGzBsk, fJ; d/ gqGkt, fJ; d/ r[D^bZSDK nkfd pko/ ft;sko Bkba ikfDnk ;h. nkgDh gkm^g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ dh tkose P?bh pko/ ft;sko Bkba ikDBk ;kv/ fJ; T[g^yzv (2H4) dk T[d/P j?. s[;hA f;XKse gfog/y tkb/a yzv d/ T[; T[g^yzv Bz{ th fXnkB ftu oZy' sK fe fJj uouk tX/o/ ;koEe pD ;e/.

‘oZp d/ vkehJ/’ g[;se ftub/ fBpzXK dh tkose jo/e fBpzX ftu ftP/ Bz{ fJsBh rzGhosk Bkba gq;s[s eodh j? fe T[; ftu eEB (statements) ;fji/ jh nk fNZed/ jB. eEB dk ;o{g gfoGkPk

52

Page 55: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

iK |kow{b/$;{so tork ;zy/g j[zdk j?. eEB E'VQ/ ij/ PpdK ftu e'Jh nfijh rZb efjzdk j? fijV/;op EktK ns/ ;fwnK bJh ;Zu j't/. eEB fbyD dh P?bh sK jh fte;s j' ;edh j?, i/ ftP/T[~s/ geV pj[s rfjoh j't/. fJ; g[;se ftu fJj EK^EK ’s/ gJ/ jB. eEB iK eEBK tor/ tkewB[Zyh ;ZukJh d/ ;ko Bz{ gqrN eod/ jB. T[dkjoB L^

(i) n;hA ;ko/ fe;/ ;dhtsk ftu ;wkJ/ j'J/ jK. nkfd ;Zu, i[rkfd ;Zu.(gzBk L 8)

(ii) dbhb ;Zu Bz{ gqrN eo/, fJj Io{oh BjhA j[zdk. (gzBk L 9)

(iii) p[ZX^g[oP toswkB ftu fiT{Adk j?. (gzBk L 12)

(iv) pZuk tZfvnK d/ PpdK wro BjhA, ;r'A T[BQK d/ nwbh fttjko wro ubdk j?.(gzBk L 6)

(v) nkdwh dh n;bhns d/yDh j't/ sK T[; d/ jZE ftu skes d/ e/ t/y'.(gzBk L 9)

(vi) w;\ok ihtB dh dzGh s/ rzGho, go g/sbh gos s'A j/mK d/yD dh ;woZEk oZydkj?. (gzBk L 42)

(vii) fJeKs s/ fJeZbk fwbe/ th fJeZbsk g?dk BjhA eo ;ed/. (gzBk L 49)

(viii) p[ZX g[oPK Bz{ sK ;ko/ jh wB[Zy fJe' fij/ bZrd/ jB. (gzBk L 84)

T[go'es ;ko/ T[dkjoB ;fji ;[Gkn jh g[;se y'bQD Bkba fwb rJ/ jB. fJj tkose nkgD/ftfPnK Bz{ pj[s rfjokJh Bkba ikD e/ fbyh rJh tkose j?.

fJ; g[;se ftubh tkose dh P?bh, doPB Bz{ gq;s[s eoe/ fco T[; Bz{ eEk ;[Dk e/ ;kpseodh j?. dkoPfBe ftukoK Bz{ e/tb dbhbK okjhA jh gkme sZe gjz[ukT[D dk isB BjhA eodh.fJe T[dkjoB g/P j? L^

“skUtkdh ;hws BIohJ/ dh wko s'A puD bJh fto'Xh toskfonK B{z fJe' ;Zu d/ d'nzr wzBd/ jB. fi; Bz{ f:B s/ :kB fejk iKdk j?. S'Nk^tZvk, fuZNk^ekbak, uzrk^wkVk,nZr/^fgZS/, T[~go^Bhu/ nkfd ;ko/ fto'Xh tosko/ fJe' ;Zu d/ nzr wzB/ iKd/ jB.”

(oZp d/ vkehJ/, gzBk L 64)

fJ; ftuko s'A pknd eEk P[o{ jz[dh j? L^

“fJe fe;kB dk x'Vk fJe fdB sp/b/ ftu'A }kfJp j' iKdk j?. T[; dk r[nKYh n|;';eoB nkT[Adk j? ns/ efjzdk j?, “s/o/ Bkba pj[s wkVh j'Jh. s/ok x'Vk sK pj[s ehwshB;b dk ;h.” fJj ;[D e/ fe;kB nkgD/ r[nKYh Bz{ itkp fdzdk j?, “eh uzrk s/eh wkVkHHHfJj rZb e"D efj ;edk j? <”

nrb/ fdB d"V frnk x'Vk izrb ’u'A tkg; w[V nkT[Adk j?. Bkba jh T[; wro bZr e/ izrbh x'fVnK dh fJe i'Vh th sp/b/ ’u nkD tVdh j?. r[nKYh fe;kB Bz{ tXkJhnK d/D nkT[Adk j?.

53

Page 56: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

54

go fe;kB w[V T[jh rZb efjzdk j?, “fJj rZb Go';/ Bkba e"D efj ;edk j? fe uzrk eh j? s/wkVk eh <”

nrb/ fdB fe;kB dh ejh rZb ;Zu j' iKdh j?. fe;kB dk fJeb"sk w[zvk izrbh x'V/ Bz{ ekp{eoB dh e'fPP ’u nkgDh bZs s[Vtk p?mdk j?. r[nKYh fJe tko fco n|;'; eoB nkT[Adk j?.go fe;kB f;o| fJjh rZb d[jokT[Adk j? fe uzr/ wkV/ dk |?;bk e"D eo ;edk j?.

e[dosh nrb/ fdB oki d/ T[~u nfXekoh ;?Bk dh Gosh bJh fgzv gj[zu iKd/ jB. feT[Afe:[ZX fSVB dk wkj"b pDh ik fojk ;h. fe;kB dk w[zvk N[ZNh bZs eoe/ Gosh j'D s'A pu iKdk j?.fJe tko c/o w[pkoeK d/D nkJ/ r[nKYh Bz{ fe;kB uzr/ s/ wkV/ dk |?;bk eoB s'A toidk j? ns/efjzdk j?, “eh uzrk s/ eh wkVkHHHfJj rZb e'Jh BjhA ikDdk.” tkose dh fJj P?bh T[ekT{gB BjhAg?dk j'D fdzdh ns/ n"y/ dkoPfBe ftukoK Bz{ th ebkswe Yzr Bkba ;fji/ ftPtk; eoB bkfJepDk fdzdh j?.

fJj' rZb fJ; tkose ftu fJ;s/wkb j'Jh eftsk pko/ th j?. eEktK tKr ekft Bz{ th fJ;g[;se dh P?bh dk nzr ;wMDk ;jh brdk j?. T[j fJ; bJh feT[Afe fJ; ftu ;zi[rs j'J/ ekft^N[ZeV/ iK ekft^;soK, ub ojh tkose tkbah ftuko Bz{ jh gogZe eod/ jB. uZb ojh ftuko ekft^;soK fpBK nX{oh j? ns/ ekft^;soK T[jBK T[gobh ftuko fpBK nX{ohnK.

ftfdnkoEhT[ ` fJ; g[;se dk b/ye gofwzdo ;'Yh, tkoseeko j'D d/ Bkba Bkba fJe ethth j?. fgSb/ bzw/ no;/ s'A igkB ftu ofjzd/ j'D eoe/ ns/ gVQB fbyD Bkba rfjoh soQK i[V/ j'Deoe/ T[j p[ZX Xow ns/ p[ZX Xow dh I?~B gozgok s'A th \k;k gqGkts bZrdk j?. eftsk ns/ p[ZXwZs d/ ftukoK B/ gofwzdo ;'Yh d/ ftnefsst T[~s/ rfjo/ gqGkt gkJ/ bZrd/ jB. fJ;/ eoe/ fJj;kok e[ZM T[; dh tkose dk ;fji nzr j' rJ/ jB. tkose d/ f;XKse gZy dh uouk eofdnKid'A n;hA P?bh (tkose P?bh) pko/ gfoGkPk ;Ekgs eo oj/ ;K sK n;hA P?bh Bz{ ftnefsst Bkbai[V/ j'D dh rZb ehsh ;h. n;hA fejk ;h fe fij' fijk fe;/ dk ftnefsst j[zdk j?, T[j' fijhP?bh T[; dh tkose ftu'A T[~Go nkT[Adh j?. ‘oZp d/ vkehJ/’ ftu gofwzdo ;'Yh dh tkose P?bhftu'A gofwzdo ;'Yh dk ftnefsst Mkedk BIo nkT[Adk j?. tkose dh g[;se ftu fJsBh tZvhwksok ftu eftsk. I?~B ;'u pko/ fJsBh pkohe geV. p[ZX wZs pko/ fJsBhnK eEktK. I?~B ;zsKns/ T[jBK dh ;'u pko/ fJsBh ;kwrqh. fJj fe;/ \k; ftnesh dh tkose P?bh ftu jh d/y/ ik;ed/ jB. gofwzdo ;'Yh dh tkose P?bh, fJjBK ekoBK eoe/ jh Bt/ebh j? ns/ fJ;/ eoe/ fJjb/ye fJe P?bheko j'D dk wkD oZydk j?.

tkose ns/ eftsk Bz{ fJefwe j'J/ j'D d/ eJh T[dkjoB fJ; g[;se ftu fwb ;ed/ jB.fJe d' T[dkjoB g/P eod/ jK L

“w/o/ wB dh nrbh B[Zeo ftu feskpK dk tk; j?. feskpK gVQB Bkba n;hAihtB Bz{ tX/o/ d/y, wkD ns/ wfj;{; eo ;ed// jK. feskpK Bkba d';sh ;kv/ ihtBBz{ tX/o/ nwho eodh j?. feskpK tkb/a ewo/ ftu yVQk w?A nkgD/ nkg Bz{ nb"feenBzd ftu v[Zfpnk wfj;{; eodk jK L^

Page 57: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

y[bQdh j? feskpikrdk ;{oiMbeD bZrd/ feDe/o"PB j[zd/ fujo/ikD/^nDikD/ (gzBk L 105^106)

T[gob/ ftuko ns/ ekft^;soK fJe d{i/ dk fjZ;k jB. fJj P?bh fJ;/ eoe/ Bt/ebh j?. tkosedhnK g[;seK ftu ekft^;soK eJh EkJhA d/yhnK iKdhnK jB, go T[j tkose^P?bh dk fJ; soQKfjZ;k BjhA pDdhnK, fij' fijk fJZE/ fJ; g[;se ftu d/yD Bz{ fwbdk j?.

fJe j'o T[dkjoB d/y' L^

“j[D wB dh T[; B[Zeo dh rZb eodk jK, fi; ftu ojZ;tkdh s/ fJBebkph ftPokweod/ jB. d/yD ;[DB Bz{ fJj d't/A fto'Xh tosko/ bZrd/ jB. go w/o/ wB dh fJ;B[Zeo ftu fJj d't/A ;fji rb/ fwb b?Ad/ jB.

fe;kB dk pZukdkD/ SZNdk o[Ze frnks/ d/yD bZrk uzB tZb `

^0^

ijkI ;[ZND tkbhpzd{e dh Bkbh T[go'Apjko dk whAj Gk| pD T[~v fojk `

^0^

so/b dh d[Bhnks/ so/b d/ fJe s[ge/ nzdo thseoko uZbdk j?.

(gzB/ L 107^108)

fejk iKdk j? fe tkose nkgDh gq;s[sh soe Bkba eodh j?. fJ; g[;se ftubh tkose ftu th soe j?, go fJZE/ soe dh gqfeosh tZyoh j?. ftfdnkoEhT[ ` s[;hA d/yd/ j' fe tkoseeko nkgD/ soe ftu th ebgBk Bz{ ;EkB d/ fdzdk j?. fJj fJ; eoe/ j'fJnk j? feT[Afe ebgBk tkoseeko d/ ftnefsst dk nzr j?. fJj ebgBk, fJj eftsk fJ; tkose P?bh dh gSkD j?.

fJ; tkose ftu Pkfwb eEktK s/ eftsktK B/ fJe nfijh tkose P?bh Bz{ T[Gkfonk j?, fijVh Ppd ns/ ftuko Bz{ pj[ noEh pDk e/ g/P eodh j?. nkw s"o ’s/ tkose dk fBpzX o{g, ftP/d/ ft;sko Bz{ gqrNkT[Adk j?. Gkt tkoseeko iK fBpzXeko, i' th ftPk u[Ddk j?, T[; ftP/ Bkba ;zpzfXs ;koh ikDekoh gkmeK ;kjwD/ oZydk j?. eJh tkoh T[; ftP/ d/ dkoPfBe gZZyK Bz{ th T[ikro eodk j?. ftfrnkBe ftfPnK Bkba ;zpzfXs fBpzX ;w[ZuhnK y'iK Bz{ gkmeK Bkba ;KMk eod/ jB. go fJ; gkm g[;se (oZp d/ vkehJ/) d/ fBpzXK dh P?bh jh nfijh j? fe ftP/ dh rfjokJh T[~Go

55

Page 58: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

56

e/ ;kwQD/ nkJh j?. eJh t/o ftP/ dh nfXnkswesk$ojZ;wJhsk th gkmeK Bz{ gqkgs j[zdh j?. I?~B;zsK dhnK eEktK iK p"X rzqE d/ ekft^pzd nfijk ;fji ;zuko eod/ jB.

T[dkjoB d/D/ fJ; tkose P?bh dh gqw[Zy \{ph j?. tkoseeko id'A th e'Jh BthA ;'u gq;s[seodk j? sK Bkba jh T[dkjoB th gq;s[s eodk j?. fJj T[dkjoB nkw fIzdrh ftu'A jz[d/ jB ns/g/P ehsh ;'u Bz{ ;fji jh gkme dh ;wM dk fjZ;k pDk fdzd/ jB. eJh t/o fJj T[dkjoB fsZykgqshT[~so pD e/ gkme Bz{ osk jZ;k th fdzd/ jB. gzBk 88 T[~s/ Ujb/ (god/) pko/ rZb eodkb/ye fbydk j? L^

“d{ik Ujbk ;fGnkuko dk j?. fJj Ujbk n;hA nkgD/ gkPth nshs s'A d{ohekfJw eoB bJh g?dk eod/ jK. fit/A eZgV/ gkT[D, xoK ftu god/ NzrD, T[~mD^p?mD, ykD^ghD, p'bD^ukbD ns/ eko^ftjko eoB ftu fJe \k; nzdkI XkoB eoBk;kv/ ns/ gkPth ;z;ko ftu Ujbk f;oiD eoe/ j?. Gkt ;kvh ;w[Zuh ;z;feqsh jhUjb/ dk ;wo{g j?.

fJe T[sPkfjs pkg B/ nkgD/ i[nkB j' oj/ g[Zso Bz{ fejk, “ekek ` T[j tesnk frnk j? fe j[D nkgK ;?~e; pko/ th rZb eo ;ed/ jK.”

g[Zso B/ fejk, “jK pkg{ ` sz{ ;?~e; pko/ i' e[ZM ikDBk ;wMDk j't/, T[j w/o/s'A g[ZS bJhA.”

nfijh P?bh fi; ftu osk jk;k wIke th j't/, fJ; g[;se dk tv/ok fjZ;k sK BjhA, go sKth eJh EkJhA nfij/ w"e/ d/yD Bz{ fwba/ jB. fJe d' EK s/ eftsk dhnK N{eK iK b'e ;kfjs d/T[b/y rzGho pfj; ftu th jk;k g?dk eo fdzd/ jB.

;"y/ PpdK Bkb, S'N/ g?foQnK ftu, Y[Zet/A w[jkto/ ftu, rZb s'oBh fJ; tkose dh P?bh dh gSkDj?. nfijk BjhA fe fJ; g[;se d/ ftP/ jbe/^c[be/ jh jBl ;r'A eJh EkJhA sK uouk rzGhodkoPfBesk Bkba ik i[Vdh j? go sK th b/ye dh gq;s[sh ;"yh, ;ob ns/ T[dkjoB, eEktK Gog{ojh ofjzdh j?.

b/ye gk; fJ; rZb dh ;'Mh j? fe T[; dk gkme fejVh GkPk Bz{ ;wM ;edk j?. p'Mb PpdktbhT[; dh tkose dk fjZ;k BjhA. fJt/A jh ftukoK Bz{ th T[j p'Mb sohe/ Bkba g/P BjhA eodk. fJ;Bt/ebh P?bh eoe/ jh gofwzdo ;'Yh dh fJj g[;se Bt/ebk ;EkB oZydh j?.

2H5 ;zy/g T[ZsoK tkb/ gqPB

1H ‘oZp d/ vkehJ/’ g[;se d/ fe;/ fJe fBpzX dk nkb'uBkswe nfXnB, nkgD/ PpdK ftu gq;s[s eo'.

2H ‘oZp d/ vkehJ/’ g[;se dhnK tkose ftP/PsktK pko/ B'N fby'.

3H nkgDh gkm g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ d/ ftPk^t;s{ Bz{ ft;sko Bkb ;wMkT[.

4H s[jkvh gkm g[;se ‘oZp d/ vkehJ/’ fJe tkose dh g[;se j?. fJ; eh tkose P?bh pko/ uouk eo'.

Page 59: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

;jkfJe g[;seK dh ;{uh

1H P?bh ftfrnkB fJfsjk; f;XKs s/ ftuko L vkH okfizdo f;zx ;/y'Al dhge gpfbPoI ibzXo, 2010

2H ouBk s/ ;ztkd L ;zgkde vkH Bo/P e[wkol u/sBk gqekPB b[fXnkDk, 2017

3H oZp d/ vkehJ/ L gofwzdo ;'Yhl u/sBk gqekPB, 2017

4H gzikph ftnkeoB s/ ouBktbh L Bfozdo f;zx d[Zrbl joihs gqekPB, ibzXo

5H gzikph ;kfjs dk fJfsjk; L gq'H ;[fozdo f;zx Bo{bk, fBT{ p[e ezgBh

6H g[oksB gzikph tkose dk fJfsjk; L eoBihs f;zx, gzikph nekdwh fdZbh

7H gzikp :{Bhtof;Nh gzikph ;kfjs dk fJfsjk;, Gkr^d{ikl ;zgkde ;[fozdo f;zx e'jbhlgzikp :{Bhtof;Nh, gpbhe/PB fpT{o', uzvhrVQ

8H ;kfjs ftfrnB L vkH jfoGiB f;zxl Btu/sB gpfbPoI, nzfwqs;o

9H tkose foPwK (frnkoQthA iwks bJh)l ;hHphHn?;HJhH, fdZbh

—0—

57

Page 60: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

gkm Bzpo L 6

3H ftjkoe gzikph! vkH Bfozdo f;zx

3H1 ftnkeoBe Pq/DhnK L BKt, gVBKt ns/ fefonk

nkozfGek

fgnko/ ftfdnkohT[ ` s[jkv/ ;b/p; ftu fJe Gkr ftjkoe gzikph d/ BK Bkb Pkfwb j?. ‘ftjko’dk Gkt j? o'I dh fIzdrh ftu fJ;s/wkb j'D tkbah, tosh ikD tkbah, fi; Bz{ nzro/Ih ftu n;hAPractice th efj ;ed/ jK. fJj e/tb f;XKs Bkba ;zpzfXs BjhA jz[dh, ftjko Bkba tos/ ikD Bkba;zpzfXs jz[dh j?. fJj j? sK ftnkeoB Bkb ;zpzfXs, go fJj e/tb ftnkeoB dk f;XKsh gZy jhgVQB Bkb ;zpzfXs BjhA, T[; s'A nr/ T[; d/ o'IwoQk d/ fJ;s/wkb Bkb ;zpzfXs j?. fJt/A fJj Gkr,GkPk ftubh ftnkeoB Bz{ GkPk d/ ftjkoe o{g ftu Bkba i'V e/ t/yD T[~s/ I'o fdzdk j?. GkPk n;bftu ftT[jko Bkba, fJ;s/wkb Bkba jh i[Vh jz[dh j?. ftnkeoB T[; ftu r[ZM/ o{g ftu gJh j[zdhj?. n;hA nkgD/ pZfunK Bz{ id'A gzikph p'bDh f;ykT[Ad/ jK sK T[jBK Bz{ ftnkeoB BjhA f;ykT[Ad/.ftnkeoB sK p'bh d/ tkeK ftu j[zdh jh j? ns/ nkw s"o s/ pZu/, ftnkeoB dh }bsh p'bukb ftueod/ th BjhA.

;tkb T[~mdk j? fco ftnkeoB f;ZyD dh eh b'V j? < ftfdnkoEhT[, GkPk e/tb p'bukb sZejh ;hws BjhA j[zdh. GkPk, nrb/o/ gZXo s/ eko^ftjko bJh th tosh iKdh j?. ftfdnk d/ eJhnB[Pk;BK fit/A fJfsjk;, G{r'b, ftfrnkB, ebk, ;wki Pk;so iK nfij/ eJh j'o nB[Pk;BK Bz{nfXnB eoB iK T[jBK dk nfXnkgB eoB bJh th GkPk dh tos'A jz[dh j?. j[D GkPk dk w"fyeo{g jh ezw BjhA ubk ;edk. j[D ;kBz{ GkPk d/ fbysh o{g dh b'V g?Adh j?. Gkt, GkPk dk fwnkosfj eoBk g?Adk j?. p'bukb sZe sK eJh ewhnK th ub iKdhnK ;B. fit/A e'Jh T[ukodk fojk,;wM fbnk iKdk fojk. fJe fJbke/ s'A d{i/ fJbke/ sZe gj[zufdnK T[ukoB, tke pDso, ;G pdbiKdk j?. fJj pdb/ o{g wBI{o eo bJ/ iKd/ oj/. fJjB{z jh n;hA GkPk dk w"fye o{g efjzd/ jK,go GkPk d/ nrb/o/ gVkn T[~s/ fiZE/ frnkB^ftfrnkB B/ GkPk okjhA gqrN j'Dk j?, T[~E/ ezw ubkT{tshok ezw BjhA eodk. T[~E/ ;gZPN fB:wK tkbh GkPk jz[dh j?. fB:w i' GkPk ftu fBfjs j' e/ezw eod/ j'D, fJe ftnesh s'A d{i/ ftnesh sZe fJt/A ;zuko eoB fe ;w/A s/ ;EkB d/ pdbDBkb Bk pdbD tkb/ j'D. nfij/ GkPk B/ B/w jh ftnkeoB jB ns/ fJjBK d/ ftjkoe fJ;s/wkbdh ;jh geV jh GkPk dh ftjkoe gSkD j?. n;hA ftnkeoB Bz{ ;kd/ fij/ nzdkI ftu ;wM fbnkj?. fJ; Bz{ gfoGkPk ftu ;wMD d/ isB th j'J/ jB, fit/A fJB;kJheb'ghvhnk fpqN/fBek ftuftnkeoB Bz{ fJzM gfoGkPs ehsk frnk j? L^

! n?;';hJ/N gq'|?;o (;/tk w[es), okwkB[iB ekbi, ekbekih, BthA fdZbh.

58

Page 61: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

“ftnkeoB f;Zfynk dh T[j Pkyk j?, fijVh fe;/ GkPk d/ fB;fus iK ;{\w bZSDdh g[D^SkD eodh j?. T[j T[jBK bZSDK dk th toDB eodh j?, fijV/ T[jBK d/;zrmB, ;zi'r, w/b s/ noE Gkt Bz{ fB:zsqD eod/ jB.”

;z;feqs dk w'Yh ftnkeoBeko gkfDBh foPh wzfBnk frnk j?. ;z;feqs ftu ftnkeoB dk noEftPb/PD eoBk j?, GkPk dk ftPb/PD eoBk. GkPk dk ftPb/PD eoB tkbk frnkB gqpzX jhftnkeoB j?. jo/e GkPk dh nkgDh ftnkeoB jz[dh j?. jo GkPk dh ftnkeoB, fJe^d{i/ s'A tZyohsK jz[dh j? go T[j tZXhnk iK xZNhnk, n"yh iK ;"yh BjhA jz[dh. gzikph dh ftnkeoB ftu—gzikphGkPk ns/ T[; ;zpzXh fB:w doI jB.

;kv/ ;b/p; ftu gzikph ftnkeoB d/ i' gZy gVQB bJh ej/ rJ/ jB, T[jBK ftu'A gfjbk j?L^

BKtfit/A fe ‘BKt’ Ppd Bz{ d/yd/ jh iK T[ukod/ jh fJe f\nkb wB ftu nkT[Adk j? fe fJj BK iK

Bkw tork eZ[M bZrdk j?. fpbe[b mhe BKt don;b ‘BK’ jh j?. g{oh ekfJBks, g{ok pqfjwzv, t;s{nK, ftneshnK iK ;EkBK Bkb pfDnk j'fJnk j?. fJjBK t;s{nK, ftneshnK iK EktK d/ BK Bz{ jh ‘BKt’ efjzd/ jB. i/ gfoGkPk tKr fbyDk j't/ sK efj ;ed/ jK fe ihtK, EktK s/ t;s{nK d/BK Bz{ BKt efjzd/ jB. go fJj gfoGkPk ni/ th w[ezwb BjhA wzBh ik ;edh. id'A n;hA BKt dk ftPb/PD eofdnK nZr/ tXKr/ sK d/yKr/ fe e[ZM j'o th j?, i' BKt dh P/qDh ftu nkT[Adk j?, go fJZE/ ;kvh gfoGkPk dk fjZ;k BjhA pfDnk. n;hA nr/ uZb e/ id'A BKt dhnK Pq/DhnK Bz{ gfjukBD dk isB eoKr/ sK fJ; pko/ j'o gZy th T[~Go e/ ;kjwD/ nkT[Dr/. gzikph GkPk dk fJe tke t/y' L^

‘oki{ ftu ni/ pugBk j?’. s[;hA d/yd/ jh efj fdUr/ fe ‘oki{’ BKt j?, go ftfdnkoEhT[ Ppd ‘pugBk’ th BKt j?. fJ;/ bJh n;hA T[go ;ze/s fdZs/ ;h fe ;kvh T[gobh gfoGkPk ftu eZ[M S[ZN frnk bZrdk j?. BKt dk ftPb/PD eoB t/b/ n;hA fJ; d/ ;ko/ gk;koK Bz{ ;wMD dk isB eoKr/, feT[Afe n;hA ftnkeoB Bz{ ;wMd/ t/b/ fJj fejk ;h fe ftnkeoB GkPk ftu gJ/ B/wK dk ftPb/PD eodh j?. ;kBz{ fJj sK bZrD bZr frnk j? fe ‘BKt’ dk x/ok pVk ftPkb j? ns/ GkPk dh ;zouBk ftu fJ; dk pVk tZvk wjZst j?. don;b BK Bkb jh n;hA gfjukD pDkT[Ad/ jK, n;hA tZyosk gfjukBd/ jK. Ppd ‘w{bh’ iK Ppd ‘e/bk’ BKt jh jB ns/ fJe t;s{ Bz{ d{ih t;s{ s'A tZy gfjukBD dh ;woZEk gqdkB eod/ jB. t;s{nK jh BjhA ikBtoK, ftneshnK, PfjoK, fgzvK, skfonK, rqfjnK, T[g^rqfjnK d/ BktK Bkba jh nr/ uZb e/ eJh ftfrnkBe PkyktK ezw eodhnK jB. gzikph ftnkeoB B/ BKt Bz{ gzi gqeko dk wzfBnk j? L^

1H nkw BKt L fit/A fe n;hA BKt dh gfoGkPk eofdnK fejk ;h fe BKt t;s{nK, ftneshnK s/ EktK d/ BK Bz{ efjzd/ jB. j[D ftjkoe o{g ftu t/yhJ/ sK jo/e t;s{ fit/A jhok, ;'Bk, n\pko, gzShl jo/e ftnesh fit/A joB/e, T{Pk, w[zvk, nkdwh iK jo/e EK fit/A Gkos, nwohek, fdZbh, byBT{ nkfd BK jh jB go eh fJjBK ftu e'Jh tzv ;wM nkT[Adh j? < ftPb/PD eoe/ t/yhJ/ sK fJjBK ftu'A e[ZM BktK bJh fJe ;KMk Ppd iK BK j' ;edk j?, fit/A joB/e ns/ f;woB w[zv/ jB. fJj joB/e ns/ f;woB bJh ;KMk BKt ‘w[zvk’ j?. ‘w[zvk’ nkw BKt j' frnk. fdZbh ns/ byBT{ Pfjo

59

Page 62: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

jB. fJjBK bJh ;KMk BKt ‘Pfjo’ j?. ;'Bk, uKdh iK sKpk bJh ;KMk BKt ‘Xks{’ j?. fJt/Aw[zv/, Pfjo, Xks{, gjkV, d/P nkfd nkw BKt jB. T[j BKt fijV/ fe;/ fJe gqeko dh ;koh iksbJh nkw s"o ’s/ tos/ ikD, nkw BKt ej/ iKd/ jB fit/A, e[Vh, nkdwh, gjkV, d/P, Pfjo nkfdnkw BKt jB. fit/A L

‘PfjoK d/ ;e{bK ftu w[zv/ e[VhnK fJeZm/ gVQd/ jB.’

fJ; tke ftu PfjoK, ;e{bK, wz[v/, e[VhnK Ppd nkw BKt Bz{ gqrN eod/ jB. nkw BKt s'A tZyoskpDkT[D tkbh BKt dh fJe d{ih Pq/Dh j?, fi; Bz{ ‘\k; BKt’ efjzd/ jB. fJ; dh gSkD eohJ/HHH

2H \k; BKt L T[j BKt fijV/ fe;/ \k; ftnesh, \k; Pfjo, \k; Bdh, \k; d/P, \k; Xks{nkfd dk BK j't/ T[; Bz{ ‘\k; BKt’ efjzd/ jB, fit/A jogkb f;zx, Gkos, uzvhrVQ, fjwkbk, rzrknkfd. fJj ;ko/ fijBK iksK Bkb i[V/ jB T[jBK Bz{ ‘nkw BKt’ fit/A w[zvk, d/P, Pfjo, gjkV, Bdhnkfd. n;hA d[jokT[ eoe/ ns/ Bkba Bkba oZy e/ nkw BKt ns/ \k; BKt ftub/ nzso Bz{ j'o ;gZPNeoB dk isB eo oj/ jK. ftnkeoB d/ wkfjoK B/ BKt dh shih Pq/Dh pDkJh j?, T[; dk Bkw j? L

3H t;s{ tkue BKt L t;s{ tkue BKt T[jBK t;s{nK bJh wzfBnk iKdk j?, fijBK Bz{ s'fbnk iKfwfDnk ik ;e/ fit/A eDe, d[ZX, eZgVk, g?No'b, rkio, ;'Bk, o/s nkfd. tkeK ftu t/yhJ/ sK fit/A L

1) fJe o/VQh o/s dh wzrtk bt'.

2) g?No'b pj[s wfjzrk j' frnk j?.

3) eVkj goPkd ftu d/;h fxT[ g?Adk j?.

4) fJ; ;{N bJh fesBk eZgVk br/rk <

T[go'es tkeK ftu o/s, g?No'b, fxT[, eZgVk nkfd t;s{ tkue BKt d/ T[dkjoB jB.

4H fJe~m tkue BKt L fJeZm tkue BKt T[; Bz{ efjzd/ jB fijVk BK ;w{j bJh, fJeZm bJhtofsnk ikt/, fit/A |"i, iwks, Y/oh, fJZiV, ezgBh, Nhw, ;[;kfJNh nkfd. tkeK ftu t/yhJ/ sKL^

1) Gkosh |"i ftu ;{ophosk e[ZN e[ZN e/ Goh j'Jh j?.

2) G/vK dk fJZiV gjkV s'A EZb/ nk fojk ;h.

3) ;kvh iwks ftu shj ftfdnkoEh jB.

4) oDihs ;kvh jkT{f;zr ;[;kfJNh dk gqXkB j?.

5) wzvh ftu nkb{nK dh Y/oh bZrh j'Jh ;h.

T[go'es tkeK ftu fJZiV, |"i, iwks, ;[;kfJNh, wzvh, Y/oh nkfd BK fJeZm tkue BktK d/T[dkjoB jB.

5H Gkt tkue BKt L fi; ntZ;Ek iK ;fEsh Bz{ wfj;{; sK ehsk ik ;e/, go t/fynk iK S'fjnk Bk ik ;e/, T[; d/ BK Bz{ Gkt tkue BKt Bkba ikfDnk iKdk j?, fit/A pugB, }ohph, ;Zu, ;z[dosk, e'qX, bkbu, }wh, e[VZsD, ;odh, fwmk; nkfd. tkeK ftu t/yhJ/ sK L

60

Page 63: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

61

1) pugB tkbah wk;{whns itkBh ftu BjhA bZGdh.

2) }ohph ekoB pzd/ Bz{ ;ZukJh dk gZbk BjhA SZvDk ukjhdk.

3) T[j ;odh Bkba ezp fojk ;h.

4) eq'X ftu fe;/ dh th ;z[dosk fcZeh g? iKdh j?.

5) dtkJh dh e[VZsD ekoB T[j fwmkJh ykD bZrk.

T[go'es tkeK ftu pugB, wk;{whns, itkBh, }ohph, ;ZukJh, ;odh, eq'X, ;z[dosk iK e[VZsDnkfd BKt ‘Gkt tkue BktK’ d/ T[dkjoB jB.

ftdtkBK B/ T[go'es gzi fe;wK ftu tzv e/ BKt Bz{ ;wMD dk isB ehsk j?. fJjBK gzi fe;wKs'A fJbktk BktK dh spdhbh j'o soQK Bkba th j[zdh j?. BKt dk fbzr, tuB iK ekoeh o{g eoe/spdhbh j' ikDk. i/ fbzr dh rZb eohJ/ sK jo BKt dk fJe fbzr j[zdk j? L g[fbzr iK fJ;sohfbzr. gzikph ftu ftnesh, t;s{, ;EkB ;G Bz{ fbzr tzv ftu tzfvnk frnk j?. fit/A, bVek, ;'Nk,e[Zsk, gjkV, nzfwqs;o. i/eo g[fbzr jB sK, bVeh, ;'Nh, e[Zsh, gjkVh, fdZbh Bz{ fJ;soh fbzr eoe/gqrN ehsk iKdk j?. fJsBk jh BjhA GktK ftu nZSk, p[okJh, nZSh, p[oh torh fbzr tzv ftu nkT[Dtkba/ BKt jB. fJ; s'A fJbktk th jo/e BKt Bz{ Gkt/A T[j eko, ;e{No, g?B, g?Af;b, e[o;h, w/Inkfd j't/, T[; Bz{ fJe fbzr Bkb i'V e/ ;zp'fXs ehsk iKdk j?. fit/A, ;kvk w/I, ;kvh e[o;h, gkbakbrdk j?, ;odh brdh j?. fJt/A n;hA d/y oj/ jK fe BKt fbzr d/ pdbD Bkba th ;o{g pdb b?Ad/jB, feT[Afe jo BKt g[fbzr iK fJ;soh fbzr j[zdk j?. ftnkeoB B/ BktK d/ fbzr pdbD d/ fB:wgSkD/ jB L

fbzr pdbD d/ fB:w

1H (T) w[es/ s'A fpjkoh ftu pdbDk, fit/A L^

g[fbzr fJ;soh fbzr

BN BNh

fjoB fjoBh

g[Zso g[Zsoh

ep{so ep{soh nkfd

(n) w[es/ Bkba ‘Dh’ i'VBk L^

T{m T{mDh

;zs ;zsDh

Bkr BkrDh

;Zg ;ZgDh nkfd

Page 64: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

62

(J) w[es/ Bkba ‘Bh’ i'VBk L^

g[fbzr fJ;soh fbzr

w'o w'oBh

|eho |ehoBh

;odko ;odkoBh

;{p/dko ;{p/dkoBh

iwkdko iwkdkoBh nkfd

(;) w[es/ dh EK ‘ezBk’ bk e/ ‘Dh’ i'VBk L^

gzvs gzvskDh

;/m ;/mkDh

B"eo B"eokDh

i/m i/mkDh nkfd

2H (T) g[fbzr d/ n\ho ftu bZr/ ezB/ Bz{ fpjkoh ftu pdbDk L^

g[fbzr fJ;soh fbzr g[fbzr fJ;soh fbzr

BkBk BkBh dkdk dkdh

w'Nk w'Nh M'Nk M'Nh

pZuk pZuh x'Vk x'Vk nkfd

(n) g[fbzr d/ n\ho ftu ezB/ dh EK ‘B’ i'VBk L^

;g/ok ;g/oB

wS/ok wS/oB

(J) eZ[M BktK Bkba ezBk brk d/D Bkba jh fJ;soh fbzr pD iKdk j? L^

nfXnkge nfXnkgek

b/ye b/yek

;/te ;/tek

(;) g[fbzr d/ n\ho ftu fpjkoh nkT[D s/ T[; fpjkoh Bz{ w[es/ iK f;jkoh ftu pdbe/ ‘D’ brk d/Dk L^

BkJh BkfJD

s/bh s/bD

gzikph gzikpD

pzrkbh pzrkbD

Page 65: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

63

3H e[M BKt Bo ns/ wkdk d't/A bJh tos/ iKd/ jB, fit/A L^

prbk, pkI, r?Avk, wrowZS nkfd.

4H eZ[M BKt nfij/ jB fiBQK Bz{ g[fbzr s/ fJ;soh fbzr eoB bJh g{ok Ppd iK fJe fjZ;kpdbDk g?Adk j?, fit/A L^

w[zvk e[Vh

itkJh Xh

Gok GoikJh

g[Zso Bz{j

g[oP fJ;soh

5H fit/A e[ZM BKt e/tb g[fbzr jh j[zd/ jB T[t/A jh eZ[M BKt e/tb fJ;soh fbzr jh j[zd/ jB, fit/A L^

Xosh, nZy, nZr, SK, eftsk, iwks, ezX nkfd.

T[go'es fB:wK s'A fJbktk th eJh fB:w BKt d/ fbzr gfotosB bJh ftuko/ ik ;ed/ jB.

fbzr tKr jh tuB pdbD Bkb th BKt ftu spdhbh j[zdh j?. tuB T[j Ppd jB fijBK okjhAfJe iK fJe s'A tXhe EktK, t;sK iK ihtK dk gsk bZr/ fit/A nkdwh, fuVh, XhnK, e[Vh nkfd.

tuB d' gqeko d/ j[zd/ jB L fJetuB s/ pj[tuB.

fJetuB L T[j Ppd jB, fijV/ fJe t;s[{, ;EkB iK iht d/ j'D dk frnkB d/D, fit/A Xh,g[;se, ;/p, e/bk nkfd ns/

pj[tuB L T[j tuB fijV/ fJe s'A tZX t;sK, EktK iK ihtK dk gsk dZ;D fit/A oki/, feskpK,ewo/, fuVhnK nkfd.

t?;/ sK fJetuB iK pj[tuB dk ;jh fBy/Vk T[jBK dk tke ftu tos/ ikD Bkb j[zdk j?, gosK th BktK Bz{ fJetuB s'A pj[tuB ftu pdbD d/ eZ[M fB:w gSkD/ rJ/ jB L

1H (T) fijBK fJetuBK d/ n\ho ftu w[esk j't/, T[jBK Bz{ ezBk ns/ fpzdh ( K ) ftupdbDkL

fJetuB pj[tuB fJetuB pj[tuB

;e{b ;e{bK feskp feskpK

g?B g?BK tke tkeK

Pfjo PfjoK rkio rkioK

sbkp sbkpK P/o P/oK

jZE jZEK g?o g?oK nkfd

Page 66: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

64

2H (T) fijBK fJetuB PpdK d/ n\ho ftu ezBk nkt/, T[; Bz{ bK ftu pdbDk L^

fJetuB pj[tuB fJetuB pj[tuB

wkwk wkw/ ;'|k ;'|/

w[zvk w[zv/ skbak skba/

x'Vk x'V/ ikbak ikba/

s'sk s's' bVek bVe/

(n) e[ZM ‘ezBk’ nzs tkb/a fJetuB PpdK Bz{ ‘tK’ tXk e/ pj[tuB ftu pdbDk L^

rK rktK ;Gk ;GktK

wK wktK EK EktK

SK SktK eEk eEktK

jtk jtktK Gok GoktK nkfd

3H fpjkoh nzs tkb/a fJetuBK Bz{ ‘nK’ tXk e/ pj[tuB pDkT[Dk L^

pkoh pkohnK jZNh jZNhnK

Xh XhnK ejkDh ejkDhnK

xVh xVhnK X'ph X'phnK

e[Vh e[VhnK u"Vh u"VhnK nkfd

4H fijBK fJetuBK d/ n\ho fpjkoh, n"AeV, d[b?AeV/, j'Vk nkfd wksoktK nkT[DT[jBK Bz{ pj[tuB pDkT[D bJh ‘nK’ i'VBk L^

t;s{ t;s{nK rGo{ rGo{nK

P? P?nK i"A i"AnK

b' b'nK ;j[z ;jz[nK

b{ b{nK oz{ oz{nK

5H fit/A n;hA T[~go fIeo ehsk ;h, e[ZM BktK d/ tuB dk By/Vk tke ftu tosD Bkba j[zdkj?. T[j fet/A tos/ rJ/ jB—fJ; s'A jh T[jBK d/ fJetuB iK pj[tuB j'D dk gsk bZr/rk. e[ZMT[dkjoB d/y' L^

w[zv/ B/ ezw ehsk w[zv/ ezw eod/ jB

P/o d"fVnk P/o d"V/

oki/ B/ j[ew fdZsk oki/ j[ew fdzd/ jB

w/ok g?~B bkb j? s[jkv/ e'b fesB/ g?~B jB

T[~go tkeK ftub/ o/yKfes BktK dk ;o{g fJetuB ns/ pj[tuB d'jK ftu fJe' fijk j?.

Page 67: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

65

fJt/A n;hA BktK Bz{ tZyo/ Yzr Bkba gSkfDnk j?. BKt dh gfoGkPk ns/ goeko th ikD/ jBns/ fbzr s/ tuB d/ pdb ikD Bkba T[jBK (BktK) d/ Bt/A ;o{g (Ppd i'V) Bz{ th ikfDnk j?. n;hAT[jBK fB:wK Bz{ th gSkDB dk isB ehsk j?, fijBK okjhA BKt d/ fbzr dk gfotosB j[zdk j? iKtuB dk gfotosB jz[dk j?. ‘ftjkoe gzikph’ d/ fJ; Gkr ftu ‘BKt’ Bz{ o'I d/ ftT[jko ftu gSkDBs'A pknd n;hA ftjkoe gzikph d/ jh nrb/ gkm ‘gVBKt’ pko/ ft;sko Bkb uouk eoKr/.

gVBKt

fgnko/ ftfdnkohT[ ` Ppd ‘gVBKt’ ftu ‘BKt’ Ppd th Pkwb j?. bZrdk j?, gVBKt dk ;zpzXBKt Bkba j?. gzikph tKr nzrq/Ih ftu th ‘Noun’ (BKt) ns/ ‘Pronoun’ (gVBKt) ;zpzfXs fij/ bZrd/jB. fJj don;b jB th ;zpzfXs. gVBKt Bz{ gfoGkPs eoB dh e'fPP eohJ/ sK ejKr/ gVBKtT[j Ppd jB i' BKt dh EK s/ tos/ ikD. fJ; rZb dh ;gZPNsk bJh fJe d' T[dkjoB b? b?Ad/jK. d' uko ;soK dk fJe g?oQk fbyd/ jK L

feogkb jkeh dk uzrk fyvkoh j?. feogkb B/ jkeh S/thA iwks s'A jh f;ZyDh P[o{ ehsh. feogkbdh S/thA iwks ftu ;[o/P th feogkb dk fwZso pD frnk. feogkb s/ ;[o/P oZb e/ g?qefN;eod/ ;B.

fJ; S'N/ fij/ g?oQ/ Bz{ n;hA fJt/A th fby ;ed/ jK L

feogkb jkeh dk uzrk fyvkoh j?. T[; B/ jkeh S/thA iwks s'A jh f;ZyDh P[o{ ehsh. T[; dhfJ;/ iwks ftu ;[o/P th T[; dk fwZso pD frnk. T[j d't/A oZb e/ gq?efN; eod/.

n;hA d{i/ g?oQ/ ftu gfjb/ tke Bz{ SZv e/ pkeh tkeK ftu feogkb dh EK ‘T[;’ iK ‘T[; dk’Ppd tos bJ/ jB. fJt/A jh feogkb s/ ;[o/P d'jK bJh ;KMk Ppd ‘T[j’ tos fbnk j?. n;hAgVBKt dh gfoGkPk ftu fJj' fejk ;h fe i' Ppd BKt dh EK s/ tos/ ikD T[j gVBKt ejkT[Ad/jB. fJt/A T[;, T[; dk, T[j nkfd Ppd gVBKt jB. fJe j'o T[dkjoD d/yd/ jK L

pbpho, pbpho d/ fgzv tkb/a xo frnk. pbpho B/ pbpho d/ y{j ftu'A gkDh eZfYnk. pbphoB/ mzY/ gkDh Bkba fJPBkB ehsk. pbpho B/ nkgD/ fwZso wBihs Bz{ xo p[bk fbnk. pbpho s/wBihs skP y/vD bZr/.

fJ; g?oQ/ Bz{ n;hA fJe d{i/ sohe/ Bkb fbyd/ jK, fijVk ftnkeoBe s"o ’s/ ;jh th j't/rkns/ gVQB ftu otkBh tkbak th br/rk.

pbpho nkgD/ fgzv tkb/a xo frnk. T[; B/ nkgD/ y{j ftu'A gkDh eZfYnk. T[; B/ mzY/ gkDhBkba fJPBkB ehsk fco T[; B/ nkgD/ fwZso wBihs Bz{ xo p[bk fbnk. d't/A skP y/vD bZr/.

pdb/ j'J/ g?oQ/ ftu n;hA BKt ‘pbpho’ d/ d[jokT[ Bz{ jNk e/ T[; dh EK ‘T[;’, ‘T[; B/’ nkfdtos bJ/ jB. fJ; Bkba d[jok ns/ ne/tK xNdk j?, ;ziw s/ ;obsk tZXdh j?, fbys Bz{ gVQBkuzrk brdk j?. fJjh gVBktK dk wzst j?.

j[D n;hA gVBKt pko/ osk ft;sko Bkba uouk eoKr/. n;hA w'N/ s"o ’s/ ikD fbnk j? fe BKt dh

Page 68: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

66

EK ’s/ tos/ ikD tkb/a Ppd gVBKt jB. j[D id'A n;hA nrKj fJjBK dk ftPb/PD eoKr/ sK fJjBK dhnK(gVBKt dhnK) gqekoK t/yKr/. fJt/A gVBKt Bz{ ;{\w tzv ftu gSkD e/ fJ; dh rfjokJh sZe iktKr/.ftnkeoB dk wzst fJj' j[zdk j? fe T[j GkPk ftu S[g/ B/wK dk rfjokJh Bkba ftPb/PD eo/.

gVBKt d/ gqeko

gVBKt S/ gqeko d/ jz[d/ jB L^

1H g[oytkue gVBKt L g[oytkue gVBKt, gVBKt dh T[j P/qDh j?, fi; dh tos'A f;o| g[oyKbJh ehsk ikt/. nzrq/Ih ftu fJ; Bz{ ‘Personal Pronoun’ efjzd/ jB. ftfdnkoEh ;'uDr/ feftnkeoB d/ w[skpe sK fszB g[oy j[zd/ jB L T[~sw g[oy, wZXw g[oy ns/ nB: g[oy Gkt FirstPerson, Second Person ns/ Third Person. T[~sw g[oy T[j g[oy j?, i' rZb eodk j? fit/A w?A,n;hA, ;kvk nkfd. wZXw g[oy T[j g[oy j?, fi; Bkba rZb eodk j? ns/ nB: g[oy T[j j? fi;pko/ rZb eodk j?l fJj, T[j, T[; dk, T[jBK nkfd. s[;hA mhe ;'u oj/ j'. d[jokT[ dk d'P b?e/ th n;hA g[oytkue gVBKt dhnK fszB Pq/DhnK ;gZPN o{g ftu nzfes eod/ jK L^

(T) T[~sw g[oy L fijVk ftnesh rZb eodk j?, T[; dh EK s/ tofsnk ikD tkbk gVBKt,‘T[~sw g[oy gVBKt’ j[zdk j?, fit/A L w?A, n;hA, w?Bz{ nkfd.

w?A ;e{b iktKrk.

w/ok ;e{b B/V/ jh j?.

n;hA c[ZNpkb y/vKr/.

;kvk y/v dk w?dkB B/V/ jh j?.

T[go'es tkeK ftu o/yKfes Ppd T[~sw g[oy gVBKt d/ fJ;s/wkb d/ T[dkjoB jB. T[~swg[oy Bz{ gfjbk g[oy (First Person) th efjzd/ jB.

(n) w~Xw g[oy L fi; ftnesh Bkba rZb ehsh ikt/, T[; dh EK s/ tofsnk ikD tkbka gVBKt‘wZXw g[oy gVBKt’ ejkT[Adk j?, fit/A L s?Bz{, s/ok, s[jkv/ nkfd.

sz{ feZE/ ofjzdk J/A <

s[;hA eh ykT[r/ <

s[jkvk xo feZE/ j? <

T[go'es tkeK ftu o/yKfes Ppd wZXw g[oy gVBKt d/ fJ;s/wkb d/ T[dkjoB jB. wZXw g[oyBz{ d{ik goy th fejk iKdk j?.

(J) nB: g[oy L T[j ftnesh, fi; pko/ rZb ehsh ikt/, T[; bJh tofsnk ikD tkbkgVBKt, ‘nB: g[oy gVBKt’ j[zdk j?, fit/A L fJBQK, T[BQK, T[j, T[;, T[; dk nkfd.

T[j w/ok fwZso j?.

T[; dk xo ;e{b s/ B/V/ j?.

Page 69: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

67

T[jBz{ M{m g;zd BjhA.

T[-BQK dh y/v ftu pVh o[uh j?.

T[go'es tkeK ftu o/yKfes Ppd nB: g[oy gVBKt dh tos'A d/ T[dkjoB jB. nB: g[oyBz{ shik g[oy th fejk iKdk j?.

fJe tke t/y' L^

w?A s[jkv/ Bkb T[; d/ xo ubKrk.

T[go'es tke ftu ‘w?A’ T[~sw g[oy gVBKt j?. w?A rZb eoB tkbk ftnesh j? iK rZb eoBtkb/ ftnesh bJh tofsnk frnk j?. fJt/A jh ‘s[jkv/’ Ppd th fJe gVBKt j?, i' T[; ftneshbJh tofsnk frnk j?, fi; Bkba rZb j' ojh j?, Gkt wZXw g[oy gVBKt. ‘T[; d/’ Ppd nB:g[oy gVBKt j? feT[Afe fJj T[; ftnesh bJh tofsnk frnk j?, fi; pko/ rZb j' ojh j?. fJjBKfszBK Bz{ eqwtko gfjbk g[oy, d{ik g[oy ns/ shik g[oy gVBKt th efjzd/ jK.

n;hA gVBKt dh fJ; gqeko Bz{ g[oy tkue gVBKt Bkb ikfDnk j?. fJ; dk wsbp fJj BjhAfe fJj e/tb g[fbzr bJh j?, fJ;soh fbzzr bJh BjhA. fJ; dk fbzr G/d tke ftu tosh rJh fefonkjh dZ;dh j? fit/A tke ‘T[j w/oh ;j/bh j?’ ftu ‘w/oh’ Ppd T[~sw g[oy gVBKt Bz{ do;kT[Adk j?.T[t/A jh fit/A ‘T[j w/ok fwZso j?’. ftu ‘w/ok’ Ppd T[~sw g[oy gVBKt j?. fbzr G/d ekoB g[oytkue gVBKt ftu e'Jh nzso BjhA nkT[Adk. ‘g[oy’ Ppd fJZE/ fJ;soh fbzr ns/ g[fbzr d'jK bJhj?. fit/A L T[j y/vdk j?. T[j y/vdh j?. fJjBK tkeK ftu fefonk B/ fbzr G/d dh gSkD eokJhj?, fJ;/ soQK tuB pko/ th fXnkB oZyD dh b'V j?. fit/A T[j pIko frnk. T[j pIko rJ/. tkeKftu fJetuB ns/ pj[tuB dh gSkD fefonk Bkb j'Jh j?. T[~sw g[oy gVBKt pko/ d' wjZstg{oBrZbK B'N dh Peb ftu d/DhnK Io{oh ikgdhnK jB, feT[Afe ftjko ftu fJ; gVBKt Bz{ fJj, fJjBKBz{, fJt/A jh fJ;s/wkb ehsk iKdk j?.

B'N L (1) ‘w?A’ Bkb ‘B/’ BjhA nkT[Adk. T[dkjoB d/ s"o ’s/ ‘w?A B/ jkeh y/vh’ BjhA tofsnkiKdk. fJ; dh EK s/ ‘w?A jkeh y/vh’ ;jh j?.

(2) eJh tkoh ;fseko ti'A nkg iK nkg ih Ppd wZXw g[oy iK nB: g[oy bJhtofsnk iKdk j?, Gkt/A T[j don;b fJetuB j't/. T[dkjoB d/ s"o ’s/ r[op\Pf;zx gzikph d/ gqf;ZX b/ye jB. nkg B/ gqhsbVh BK dh w?rIhB P[o{ ehsh.fJt/A jh.

G?D sz{ w/o/ e'b nk e/ ofj dh EK G?D ih s[;hA w/o/ e'b nk e/ oj'.

o/yKfes Ppd ;fseko ti'A tos/ rJ/ pj[tuB g[oy tkue gVBtK jB. jkbKfe fJjBK dk ;zpzXfJetuB Bkb j?, r[op\P f;zx ns/ G?D ih eqwtko.

2H fB~i tkue gVBKt L T[j gVBKt fijVk tke ftu eosk Bkb nk e/ T[; dh ftP/PskdZ;/ iK eosk dh EK tofsnk ikt/, T[; Bz{ fBZi tkue gVBKt efjzd/ jB.

fit/A L w?A nkg T[; d/ Bkb iktKrk.

T[j \[d w?Bz{ fwbD nkfJnk.

Page 70: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

T[go'es tkeK ftub/ o/yKfes Ppd fBZi tkue gVBKt d/ T[dkjoB jB. gfjb/ tke ftu ‘nkg’eosk ‘w?A’ dh ftP/Psk dZ;D eoe/ fBZi tkue gVBKt j?, fJt/A jh d{i/ tke ftu ‘y[d’ eosk ‘T[j’dh ftP/Psk dZ; fojk j?, fJj th fBZi tkue gVBKt j?. fit/A fe n;hA g[oy tkue gVBKt ftut/fynk ;h T[t/A jh fBZi tkue gVBKt th fszBK g[oyK ns/ d'jK tuBK bJh tofsnk iKdk j?.

(T) T[~sw g[oy Bkba ;zpzfXs T[dkjoB jB L^

(i) w?A nkg T[; Bz{ gZEo wkod/ d/fynk j?.

(ii) n;hA \[d |;b eNKr/.

(n) wZXw g[oy Bkba ;zpzfXs fBZi tkue gVBKt d/ T[dkjoD jB L^

(i) sz{ nkg nk e/ wk|h wzr/rk.

(ii) s[;hA nkg nk e/ t/y bt'.

(J) nB: g[oy Bkb ;zpzfXs fBZi tkue gVBKt d/ T[dkjoD jB L^

(i) T[j \[d w/oh wdd bJh nkfJnk.

(ii) T[j nkg; ftu bV gJ/.

T[go'es P/qDhnK T, n s/ J ftub/ T[dkjoDK ftu'A gfjbk tke fJetuB Bkba ;zpzfXs j? ns/d{ik tke pj[tuB Bkba.

3H ;zpzX tkue gVBKt (Relative Pronoun) L e[ZM gVBKt nfij/ jz[d/ jB fijV/ d' tkeKBz{ i'Vd/ th jB. nfij/ gVBKt Bz{ ;zpzX tkue gVBKt fejk iKdk j?. fJj :'ieK tork ezw sKeod/ jB, go fJj don;b gVBKt j[zd/ jB. fit/A L^

‘i' fwjBsh j[zd/ jB, T[j ekw:kp j' iKd/ jB’ fJ; tke ftu ‘i'’ Ppd ;zpzX tkue gVBKtj?. fJt/A jh ‘fijV/ i[ow eod/ jB T[j ;Ik G[rsd/ jB’ tke ftubk ‘fijV/’ th ;zpzX tkue gVBKtj?. fJt/A jh ‘fijVk gfjbK ;pe :kd eo/rk, T[; Bz{ fJBkw fwb/rk’ ftu ‘fijVk’ th ;zpzX tkuegVBKt dk T[dkjoD j?.

4H gqPB tkue gVBKt L fijV/ gVBKt e/tb gqPB eoB ;w/A tos/ ikD, T[BQK Bz{ gqPB tkuegVBKt efjzd/ jB, fit/A L^

e"D nkfJnk j? <

fejVk j? i' w/ok w[eakpbk eo/rk <

fe~E/ uZb/ j' <

T[go'es tkeK ftu o/yKfes Ppd gqPB tkue gVBKt d/ T[dkjoD jB.

5H fB;u/tkue gVBKt L T[j gVBKt fijVk fe;/ t;s{ iK iht tZb fJPkok eoe/ BKt dh EK T[~s/ tofsnk ikt/ ns/ fijVk T[; pko/ fBPuk eotkJ/, T[; Bz{ fB;u/tkue gVBKt efjzd/jB, fit/A L^

68

Page 71: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

1H T[j gJh j? w/oh feskp.

2H fJj w/ok g?~B j?. nkfd

T[go'es tkeK ftu o/yKfes Ppd fB;u/tkue gVBKt d/ T[dkjoD jB.

fB;u/tkue gVBKt Bz{ nZr/ d' GkrK ftu tzfvnk frnk j? L^

(T) fBNetosh fB;u/tkue gVBKt ns/

(n) d{o tosh fB;u/tkue gVBKt

(T) B/VbhnK uhIK tZb fJPkok eoB tkb/ gVBKt Bz{ fBeNtosh fB;u/tkue gVBKt fejk iKdkj?, fit/A L fJj, fJ;, fJBQK nkfd.

tkeK ftu d/yhJ/ sK L^

fJj w/ok xo j?.

fJ; nzp ftu yNk; j?.

fJBQK Bz{ o'Nh fdT[.

(n) d{o dhnK uhIK tZb fJPkok eoB tkb/ gVBKt Bz{ d{o^tosh fB;u/tkue gVBKt fejk iKdkj?, fit/A L T[j, T[;, T[BQK nkfd.

i/ fJ; Bz{ tkeK ftu t/yhJ/ sK fJt/A j't/rk L^

T[j y/v fojk j?.

T[; gk;/ d/y'. nkfd

6H nfB;u/tkue gVBKt L T[j gVBKt fi; okjhA fe;/ t;s{, iht nkfd dk ;jh^;jh frnkBBk j't/, fJe ;ze/s fijk fwb/ iK T[j gVBKt i' fe;/ uhI dk nzdkIk sK dZ;/, go T[; dh mhefrDsh Bk dZ;/, T[; Bz{ nfB;u/tkue gVBKt efjzd/ jBl fit/A L ;ko/, ;G, eJh, nB/e, E'VQ/, e[ZM,e'Jh nkfd. T[dkjoD d/ s"o ’s/ L^

(i) jB/ok j'D ekoB e[~M pZu/ xo ub/ rJ/.

(ii) ;ko/ fyvkoh y[P j' rJ/.

(iii) ;G e'b'A fj;kp wzfrnk ikt/rk.

(iv) wB[Zyh ihtK gk;'A nB/e rbshnK j' iKdhnK jB.

T[go'es tkeK ftu o/yKfes Ppd nfB;u/tkue gVBKt d/ T[dkjoD jB.

ftfdnkoEhT[ ` j[D sZe n;hA ftjkoe gzikph ftu BKt ns/ gVBKt pko/ ikDB dk isB ehsk j?. ;kv/ gkmeqw ftu ftjkoe gzikph ftu nrbk ftPk j?, ‘fefonk’. j[D n;hA fefonk pko/ikDekoh jkf;b eoB dk isB eoKr/.

69

Page 72: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

fefonk

i/ fefonk dh gfoGkPk tZb o[fus j'JhJ/ sK ejKr/, fefonk T[j Ppd j? fi; Bkb fe;/ ezwd/ eoB iK j'D pko/ frnkB gqkgs j't/, fit/A L y/vDk, gVQBk, BZuDk, fbyDk, ;wMkT[Dk nkfd.fefonk dh eJh gqeko Bkb s/ ekb nB[;ko Pq/Dh tzv ehsh iKdh j?. fJ; Bkba fefonk pko/ ft;EkoBkba ikDekoh fwbdh j?. j[D n;hA fJ; pko/ uouk eoKr/.

eosk s/ eow L s[;hA ikDd/ jh j' fe ezw eoB tkb/ Bz{ ‘eosk’ fejk iKdk j? s/ fi; T[~goezw dk gqGkt gt/, T[; Bz{ ‘eow’ nkyd/ jB. ‘wfjzdo cZ[Npkb y/vdk j?’, tke ftu wfjzdo eoskns/ c[ZNpkb eow j?, feT[Afe wfjzdo d/ ezw eoB dk gqGkt, c[ZNpkb T[~s/ g?Adk j?, fJ;/ nB[;kofefonk dh gfjbh gqeko dh tzv ehsh iKdh j? ns/ fejk iKdk j? fe fefonk d' gqeko dh j[zdhj? L (1) neowe fefonk, (2) ;eowe fefonk.

1H neowe fefonk L neow s'A Gkt ‘eow s'A fpBK’. T[j fefonk fi; Bkb eow Bk j't/iK fi; fefonk Bkba eow dh b'V Bk gt/, e/tb eosk jh j't/, T[; Bz{ neowe fefonk nkyd/jB, fit/A L^

(1) e[bdhg y/vdk j?.

(2) wfjzdo BZfunk.

(3) okDh fby/rh.

(4) T[j s?o/rk.

T[go'es tkeK ftu e[bdhg, wfjzdo ns/ okDh eosk jB ns/ (1) y/vdk j?, (2) BZfunk, (3)fby/rh s/, (4) s?o/rk fefonktK jB. T[go'es tkeK ftu e/tb eosk ns/ fefonktK jh jB. fJ;bJh fJj fefonktK neowe fefonktK jB.

eJh tkeK ftu fJzM bZrdk j? fit/A d' fefonktK j'D, fit/A L BZudk ;h iK jZ;dk j? nkfd.fJjBK ftu BZudk ns/ jZ;dk w{b fefonktK jB ns/ ;h ns/ j? ;jkfJe fefonktK jB.

2H ;eowe fefonk L T[j tke fi; ftu fefonk Bkba eosk ns/ eow d't/A j'D, T[;Bz{ ;eowe fefonk efjzd/ jB, fit/A w[zv/ jkeh y/vd/ jB. oke/P eko ubkT[Adk j?. s[;hA ezweo'. fJjBK tkeK ftu w[zv/, oke/P, s[;hA eosk j?. jkeh, eko, ezw eow jB. y/vd/ jB,ubkT[Adk j?, eo' fefonktK jB. fJjBK fefonktK Bkba eow nkJ/ jB. ;', fJj fefonktK ;eowejB.

fefonktK eJh tkoh ;kXkoB jz[dhnK jB ns/ eJh tko gq/oBkoEe.

(1) ;kXkoB fefonktK dk eosk nkg jh jz[dk j? ns/ (2) gq/oBkoEe fefonktK dk eosk fe;/j'o s'A ezw eotkT[Adk j?. fit/A (i) joh y/vdk j?, (ii) w[e/P gVQtkT[Adk j?. gfjb/ tke ftu \[d ezw ehsk frnk j?. ;', ;kXkoB fefonk j? ns/ d{i/ tke ftu w[e/P d{i/ e'b'A ezw eotkT[Adk j?, gVQB dk ezw. ;', T[j gq/oBkoEe fefonk j?.

70

Page 73: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

(T) tku (Voice)

tku L fefonk d/ fi; o{g s'A fJj ikDekoh fwb/a fe tke ftu e"D w[Zy j?, eosk iK eowT[; Bz{ tku fejk iKdk j?. tke d' gqeko d/ jz[d/ jB L^

(1) eosoh tku (2) eowDh tku

(1) eosoh tku L T[j tku fi; ftu eosk gqXkB j't/, T[; Bz{ ‘eosoh tku’ efjzd/ jB,fit/A L ‘w'jB jkeh y/vdk j?’, tke ftu ‘y/vdk j?’ eosoh tku ftu j?.

(2) eowDh tku L id'A tke ftu eow gfjbK nkJ/ ns/ eosk pknd ftu nkJ/ sK T[j‘eowDh tku’ jz[dk j?. fit/A L ‘jkeh w'jB okjhA y/vh rJh’, eowDh tku tkbk tke j?.

tku pdbD/

eosoh tku s'A eowDh tku ftu iK eowDh tku s'A eosoh tku ftu pdbD Bz{ ‘tku pdbDk’efjzd/ jB. fJj ekoi fefonk ftu e[ZM spdhbh fbnk e/ iK T[; Bkba d[nkok, gk;'A, okjhAnkfd ftu'A e'Jh Y[ZetK Ppd bZrk e/ ns/ fefonk Bz{ eowDh tku ftu pdb fbnk iKdk j? iK eJhtko e'Jh j'o spdhbh ehsh iKdh j?. nkgDh rZb Bz{ ;gZPN eoB bJh n;hA eZ[M T[dkjoDKfdzd/ jK L^

eosoh tku eowDh tku

1H w[e/P \s fby/rk. \s w[e/P d[nkok fbfynk ikJ/rk.

2H pbZp fe; B/ s'fVnk j? < fe; okjhA pbZp s'fVnk frnk j? <

3H w[zv/ o'Nh yk u[Ze/ jB. o'Nh w[zfvnK s'A ykXh ik u[Zeh j?.

4H T[j ;?o eo fojk ;h. ;?o T[; d[nkok ehsh ik ojh ;h.

5H cV b' fJ; u'o Bz{. fJj u'o s[jkE'A cfVnk ikt/.

6H wksk ih B/ ;pIh pDkJh. ;pIh wksk ih okjhA pDkJh rJh.

7H sz{ }bsh ehsh. }bsh s?E'A j' rJh.

8H wksk ih B/ ;t?No \ohfdnk. ;t?No wksk ih okjhA \ohfdnk frnk.

9H n;hA ikJhJ/. ;kv/ d[nkok ikD bJh p/Bsh ehsh rJh.

10H ;oeko B/ ekBz{B bkr{ ehsk. ekBz{B ;oeko d[nkok bkr{ ehsk frnk.

11H fwjBs eoBk Io{oh j?. Io{oh j? fe fwjBs ehsh ikJ/.

12H M{m p'bDk SZv fdT[. M{m p'bDk SZfvnk ikJ/.

13H oki/P B/ gkDh gh fbnk ;h. gkDh oki/P okjhA ghsk ik u[Zek ;h.

14H w/o/ ’s/ dfJnk eo'. s[jkE'A w/o/ ’s/ dfJnk ehsh ikt/.

71

Page 74: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

Xks{ ouBk

e[ZM Ppd fit/A fby, jZ;, yk, ik nkfd fe;/ ekoi tZb ;ze/s eod/, ;G s'A w[ZYb/ iK w{b PpdjB. fJj j?B sK fefonktK feT[Afe fJj ekoi tZb ;ze/s eod/ jB go fJj Xks{ j?. ‘Xks{’ T[jw{b Ppd j[zd/ jB fiBQK s'A fbzr, tuB, ekb nkfd ;zpzXh ikDekoh d/D tkbhnK fefonktK pD;edhnK j'D. fit/A L ‘ik’ Xks{ s'A ikDk, ikJ/rk, iKdk, ikU nkfd. iK ‘yk’ Xks{ s'A ykJhJ/, y[nkT[Dk,yKdk, ykXk nkfd. fe;/ Xks{ ftu tkXk sK ehsk ik ;edk j?, fJ; Bz{ xNkfJnk BjhA ik ;edk.fJ; Bkba nr/so fgS/so brk e/ BthA fefonk pD ;edh j?.

feqdzs L n;hA T[~go fejk j? fe Xks{ Bkb tX/so (nr/so$fgS/so) bZrk e/ BthnK fefonktKpDkJhnK ik ;edhnK jB. ‘feqdzs’ T[j fefonk Ppd jB i' fefonk j[zfdnK th fefonk tKr BjhAtos/ iKd/. fit/A L^

1H BZudhnK e[VhnK o'D br rJhnK.

2H gVQh eftsk wkDh rJh.

3H Sgh g[;se dh xz[v u[ekJh j'Jh.

4H s?odk pZuk v[ZpD br frnk.

fJjBK tkeK ftu BZudhnK e[VhnK dk, gVQh eftsk dk, Sgh g[;se dk ns/ s?odk pZu/ dk r[Dj?, fJj BjhA ekoi jB. t?;/ ;[szso s"o ’s/ BZuDk, gVQBk, SgDk, s?oBk nkfd fefonk jB. gofJjBK tkeK ftu fJj ftP/PD d/ s"o ’s/ tos/ rJ/ jB. fJj' feqdzs dk r[D j?. fJj fefonk dkT[j o{g j? i' fefonk dh EK fe;/ j'o Ppd G/d (BKt iK ftP/PD) d/ o{g ftu tofsnk ikJ/. fJj'Ppd id'A, e[VhnK BZudhnK jB, eftsk gVQh rJh, g[;se Sgh j? iK pZuk s?odk j? tor/ tkeKftu tos/ iKd/ jB sK fefonk o{g jB.

ekb L ekb T[; ;w/A Bz{ efjzd/ jB, fi; ;w/A e'Jh ezw j[zdk j?. fit/A L gVQdk, gfVQnk, gVQ/rk nkfd fefonktK tZy^tZy ;fwnK tZb ;ze/s eodhnK jB. gfVQnk s'A Gkt gVQB dk ezw j' u[Zekj? fJt/A jh gVQ/rk s'A Gkt gVQB dk ezw ni/ j'Dk j?. ekb fszB wzB/ iKd/ jB L^

(1) G{s ekb (2) toswkB ekb (3) GftZys ekb.

(1) G{s ekb L G{s ekb phs u[Ze/ ;w/A Bz{ fejk iKdk j?. tke ftu fefonk d/ tos/ ikDs'A jh fJj ;gZPN j' iKdk j?, (1) T[j y/vD frnk, (2) wksk ih o'Nh pDk u[Zeh ;h, (3) bVkJh fSV u[Zeh ;h. fJjBK tkeK ftu frnk, pDk u[Zeh ;h, fSV u[Zeh ;h fefonktK s'A G{s ekb d/ Gkt phs u[Ze/ ;w/A dk gsk bZrdk j?. ;gZPN j? fe fJj G{s ekb dk ;ze/s fdzd/ jB.

(2) toswkB ekb L toswkB ekb T[j ;wK j? i' fJ; ;w/A tos fojk j?. e[[ZM tke d/yd/jK fiBQK ftu tosh rJh fefonk jh fJj ;gZPN eo fdzdh j? fe ekoi fJ; ;w/A dk j?. fit/A (1) okw y/vdk j?, (2) oki/P o'Nh yk fojk j?, (3) eh s[;hA fdZbhUA nk rJ/ j' < fJjBK tkeK ftu y/vdk j?, yk fojk j?, nk rJ/ j', PpdK tkbahnK fefonktK toswkB ekb Bz{ ;gZPN eodhnK jB. ;', fJj tke toswkB ekb d/ jB.

72

Page 75: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

(3) Gft~ys ekb L GftZys ekb T[j ;wK j? i' ni/ nkT[D tkbk j?. fefonk dk tke ftufJ;s/wkb jh fJ; ekb dh ;{uBk d/ fdzdk j?. fit/A L (1) fJj pZuk c;N nkJ/rk, (2) pZ; nkrokikJ/rh, (3) T[j fwjBs eoBr/. fJjBK tkeK ftu c;N nkJ/rk, nkrok ikJ/rh, fwjBs eoKr/nkfd tke nkT[D tkba/ ;w/A tZb ;ze/s eod/ jB. ;', fJj tke GftZys ekb Bkba ;zpzfXs jB.

ftfdnkoEhT[ ` fJj mhe j? fe n;hA ekb Bz{, w'N/ s"o ’s/ fszB fjZf;nk ftu jh tzfvnk j?,go ekb dk j'o ;{\w nfXnB eoB tkb/a fJjBK ekbK dh j'o t/oftnK Bkba th uouk eod/jK. fit/A L^

G{sekb Bz{ L

(1) nfB;fus G{s ekb, (2) ;whgh G{s ekb, (3) g{oB G{s ekb (3) ng{oB G{s ekb ns/(5) Posh G{s ekb ftu tzv e/ fJ; ekb d/ j'o gfjb{nK dk gsk fdZsk j?.

toswkB ekb Bz{ L

(1) nfB;fus toswkB ekb, (2) ukb{ toswkB ekb, (3) g{oB toswkB ekb, (4) g{oB ukb{toswkB ekb, (5) Posh toswkB ekb ns/ (6) j[ewh toswkB ekb

Gft~ys ekb Bz{ L

(1) nfB;fus GftZys ekb, (2) ;zGkth GftZys ekb, (3) j[ewh GftZy ekb, (4) fB;fusGftZys ekb.

jZEb/ gkm ftu ekbK d/ fJjBK nrb/o/ yzvK dk fIeo fJ; eoe/ BjhA ehsk, feT[Afe ;b/p;dk x/ok, fJ; dh Io{os tZb ;ze/s BjhA eodk.

;zy/g T[~soK tkb/ gqPB

3H1 (i) ftnkeoB dh gfoGkPk fby'.

(ii) BKt eh j[zdk j? < T[dkjoB fdT[.

(iii) BKt dhnK fe;wK pko/ fby' ns/ T[dkjoB fdT[.

(iv) gVBKt dk BKt Bkba eh ;zpzX j? <

(v) gVBKt fesBh soQK d/ jB < T[dkjoB d/ e/ ;gZPN eo'.

(vi) fefonk dh gfoGkPk fby'.

(vii) fefonk fesBh gqeko dh j[zdh j?. T[dkjoB d/ e/ T[~so ;gZPN eo'.

—0—

73

Page 76: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

gkm Bzpo L 7

3H ftjkoe gzikph L ;_o s/ ftnziB X[BhnK! vkH Bfozdo f;zx

nkozfGek

ftfdnkoEhT[ ` ;kv/ ;b/p; d/ ‘ftjkoe gzikph’ tkb/ yzv ftu fJe ftPk ‘;_o’ ns/ ‘ftnziBX[BhnK’ pko/ j?. j/mK n;hA ftjkoe ij/ o{g ftu fJ; ftP/ Bz{ ;wMD dk isB eoKr/. ;tkb j?X[Bh eh j? <

GkPk nktkIK dk fJe f;;Nw j? ns/ X[Bh GkPk dh ;G s'A S'Nh fJekJh j?. ;kv/ p'bD :zso,fi; ftu rbk, skb{, ihG, dzd, j'Am nkfd ekoiPhb j[zd/ jB, ftu'A X[Bh fBebdh j? ns/ id'A fJjX[BhnK fJe \k; f;;Nw ftu, gqpzX ftu rb/ ftu'A fBebdhnK jB sK p'bh GkPk pD e/ ;kjwD/nkT[AdhnK jB. X[Bh fit/A fe T[go dZf;nk j? fe GkPk dh S'Nh s'A S'Nh fJekJh j?, fi; Bz{ j'onZr/ BjhA tzfvnk ik ;edk. n;hA, fJe T[dkjoD d/ e/ rZb ;gZPN eod/ jK. n;hA fJe tke fbyd/jK L ‘;[o/P B/ e/bk ykXk’. fJ; tke ftu uko Ppd jB. fJjBK ftu'A e'Jh noE d/Adk j? ns/e'Jh d{i/ Ppd Bkb ;zpzX gqrN eodk j?. n;hA fJ; tke Bz{ X[BhnK dh gZXo se s'V e/ d/yd/jK. ;, T, o, J/, ;, B, J/, e, J/, b, nk, y, nk, X, nk fJj 15 X[Bhnk jB. X[BhnK jhw[ZY w{b jB, fijBK T[~s/ GkPk yVQh j[zdh j?. GkPk p'bD, ;[DB t/b/ n;hA fJjBK X[BhnK d/ frnkBBkb jh noEK dh T[sgsh ns/ ;zuko eod/ jK. id'A n;hA p'bD, ;[DB s'A nZr/ fbyD, gVQB sZeikDk j[zdk j? sK fJBQK X[BhnK Bz{ e[ZM fuzBQK okjhA gqrN eod/ jK. fJj fuzBQ ;kvh fbZgh d/ nZyojB—T, n, J, ;, jHHHnkfd. n;hA fJjBK nZyoK Bz{ ‘toB’ th efjzd/ jK. Gkt/A fbfynk j'fJnkjh gfVQnk ik ;edk j?, fco th gfjbK gVQBk ns/ pknd ftu fbyDk f;Zfynk iKdk j?, feT[AfegVQBk, fbyD Bkb'A ;"yk j?.

n;hA ikD fbnk j? fe GkPk, X[BhnK dk jh y/v j?. jo GkPk d/ b'e, ftPt dhnK ;kohnKX[BhnK BjhA T[uko ;ed/ iK fJT[A efj bt', jo GkPk dhnK nkgDhnK X[Bhnk j[zdhnK jB. e[ZM GkPktKftu e[M X[BhnK ;KMhnK th j' ;edhnK jB sK th e[ZM Bt/ebhnK X[BhnK th GkPk Bz{ tZyok ;o{gfdzdhnK jB. gzikph GkPk bJh tosh iKdh r[ow[yh fbgh Bz{ g?Ash nZyoK dh toDwkbk fejk iKdkj?. |ko;h d/ gqGkt EZb/ nk e/ gzikph GkPk dhnK X[BhnK ftu gzi j'o X[BhnK i[V rJhnK, i' P,\, }, I ns/ | jB. fJ;/ soQK fJe ba dh X[Bh th i'Vh rJh j?, i' nkIkdh s'A pknd gzikphX[BhnK dk nzr wzBh ikD brh. fJt/A ni'e/ ;w/A ftu gzikph GkPk d/ 41 nZyo jB.

X[Bh Bz{ ;wM b?D pknd gzikph GkPk dhnK X[BhnK dh tzv th gSkDBk ukjz[d/ jB. fJjBK X[BhnKBz{ w'N/ s"o ’s/ d' GkrK ftu tzfvnk ik ;edk j? L^

! n?;';hJ/N gq'|?;o (;/tk w[es), okwkB[iB ekbi, ekbekih, BthA fdZbh.

74

Page 77: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

75

3H2 ;_o s/ ftnziB X[BhnK

(1) ;_o X[BhnK (Vowels) ns/ (2) ftnziB X[BhnK (Consonents)

1H ;_o L ;_o T[j X[Bh j? fijVh T[ukoB ;w/A ;kj nzrK ftu'A fpBK fe;/ o[ektN d/ pkjo nkT[Adhj?. ;_o X[Bh, fpBK fe;/ d{ih X[Bh dh ;jkfJsk s'A p'b/ iKd/ jB. fbZgh (r[ow[yh) d/ nZyoK ftut/yhJ/ sK fszB nZyo jh ;_o tkje jB L T, n ns/ J. ns/ i/ e[Zb ;_o t/yhJ/ sK gzikph GkPkftu d; ;_o X[BhnK jB L^

n, nk, fJ, Jh, T[, T{, J/, n?, U, n"

fJj ;_o X[BhnK th don;b d' soQK dhnK jB L^

(1) bx{ ;_o ns/ (2) dhox ;_o L ‘bx{ ;_o’ dhnK X[BhnK Bz{ dhox (r[o{) ;_o dhnKX[BhnK d/ w[eakpb/ nZXk ;wK bZrdk j?. gzikph ftu n, fJ, T[ bx{ ;_o jB. pkeh ;ko/ dhox;_o jB. dhox ;_o Bz{ jh r[o{ th fejk iKdk j?. ;_oK pko/ ftjkoe o{g ftu eZ[M e[ j'o rZbKth jB fit/A L ‘noX ;_o’ : s/ t gzikph ftu ‘noX ;_o’ wzB/ iKd/ jB. fe;/ Ppd d/ ftuekonkT[D ;w/A ‘t’ pj[s tko ‘T’ ftu spdhb j' iKdk j?, fit/A ‘;tkb’ Ppd ;[nkb ftu pdb iKdkj? ns/ rtkuk, r[nkuk ftu. fJt/A jh ‘:’ eJh tko ‘i’ ftu pdb iKdk j?, fit/A :[Zr, i[Zr ftuns/ ;z:[es, ;zi[es ftu.

g[bs ;_o L g[bs ;_o T[j ;_o jB, fiBQK d/ T[ukoB ftu w{b ;_o Bkb'aA fszB r[DK ;wK brdkj?. fit/A s[;hA nktkI d/Ad/ fe;/ pzd/ Bz{ ;[fDnk j't/rk U ekek ` UJ/ GkJh ` nkfd. fJj U dkgq:'r dhox ;_o Bkb'A th bzpk j?.

2H ftnziB L ftnziB T[j nZyo jB, fijV/ fe;/ br (wksok) dh ;jkfJsk s'A fpBK p'b/ iKfby/ BjhA ik ;ed/. r[ow[yh ftu ‘;’ s'A ‘V’ sZe 32 nZyo ftnziB jB. fJ; rZb Bz{ i/ X[Bh T[ukoB:zso d/ fj;kp Bkba ;wMhJ/ sK ftnziB X[Bhnk d/ T[ukoB ;w/A T[ukoB nzr ;kj Bz{ eZ[M o'ed/ jB.wB[Zy dh ihG ed/ ed/ skb{ Bz{ bZrdh j? s/ ed/ dzdK Bz{, ed/ dzd d/ nzdob/ gk;/ bZrdh j? ns/eJh t/o j'Am whND/ g?Ad/ jB. j/mK gzikph dhnK ftnziB X[BhnK d/ oj/ jKl Bkb jh T[jBK d/ T[ukoBt/ba/ tos/ iKd/ X_Bh :zso dk fjZ;k th d/ oj/ jK L^

ezm L e, y, r, x, C, \, }, j

skb{ L u, S, i, M, R, P, I

T[bN ihGh L N, m, v, Y, D, V, ba

dzsh L s, E, d, X, B, b, ;, o

j'AmhA L g, c, p, G, w, |

Page 78: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

3H4 fog'oN fbyDkftfdnkoEhT[ ` ftjkoe gzikph tkb/a Gkr ftu jh, s[jkv/ ;b/p; dk fJe fjZ;k j?—fog'oN

fbyDk. s[;hA ikDd/ j' fog'oN eh jz[dh j? < fog'oN j[zdh j?, i' d/ye/ nkJ/ T[jd/ pko/ sZEh fe;w dk gqrNktk gkmeK, doPeK ;kjwD/ eoBk. n;hA ‘doPeK’ Ppd fJ; bJh Pkfwb ehsk j?, feT[Afe NhHthH ftu th fog'oN g/P ehsh iKdh j?. jK n\pkoK, o;kfbnK ftu sK fog'oN SZgdh jh j?. fijVk fog'oN fbydk j? T[; Bz{ fog'oNo efjzd/ jB ns/ fJ; ezw Bz{ Gkt fog'oN fbyD Bz{ fog'ofNzr efjzd/ jB. e'Jh xNBk iK d[oxNBk tkgo/ sK fog'oNo T[; EK ’s/ ik e/ fJj ikDB dh e'fPP eodk j? fe fJj fet/A, feZE/, ehjd/ Bkb, fe; t/b/ tkgoh. jkbks eh ;B, gqGkt eh j'J/, ekoB eh ;B, j[D nZr/ eh j't/rk nkfd. fog'ofNzr th gZsoekoh dk jh ftPk j?. fog'oNo b'eK Bz{ ebgBk ofjs ns/ e/tb rZbK Bkb ikDekoh fdzdk j?. fJj n\pkoK, o;kfbnK iK NhHthH u?BbK dk gqshfBXh jz[dk j?, i' nkgDh fog'oN ;zgkde Bz{ fdzdk j?. ;zgkde dk ezw j? fe fog'oN dh goy gVskb eo/ns/ b'V g?D s/ T[; ftu spdhbh iK eKN^SKN eoe/ n\pko, o;kb/ nkfd ftu Skg/. fJ; gqfefonk ftu'A bzx e/ fog'oN n\pko, o;kfbnK ftu SZg e/ ;kv/ sZe gj[zudh j? ns/ ;kBz{ T[j nZyhA fvZmh xNBk$d[oxNBk torh bZrdh j?.

ftfdnkoEhT[ ` s[;hA d/fynk jh j't/rk fe n\pkoK, o;kfbnK ftu \poK th fbyhnK iKdhnK jB ns/ ;zgkdeh th, go fog'oN fsnko eoBk fJjBK ezwK s'A tZyok ezw j?. fJjBK Bz{ nkg; ftu fwfbnk j'fJnk Bk wzfBnk ikt/. fog'oNo gk;'A ftP/P fe;w dhnK :'rsktK dh T[whd ehsh iKdh j?. fog'oN fJj' fijh BjhA j'Dh ukjhdh fe T[; Bz{ gVQB tkb/ j|Vk^d|Vh wfj;{; eoB. b'eK ftu xpokjN g?dk j' ikJ/ iK j|Vk^d|Vh wZu ikJ/—fJ; s'A puD bJh fog'oNo sZEK s'A iK ;Zu s'A th goQ/ BjhA ik ;edk. b'V j[zdh j? fe fog'oNo ;zs[fbs o{g ftu fBogZy fog'oN fsnko eo/. nkws"o ’s/ b'eK ftu ;jh, sZEh ;Zu ikDB dh T[s;[esk jz[dh j?. fog'oNo dk ezw j? fe T[j fJ; T[s;[esk Bz{ th g{ok eo/, b'eK Bz{ ;zs[PN eo/. fog'oN fbyDk fJ;/ ekoB fJe ;{M p{M tkbka, ;zs[bB oZyD tkbak ekoi j?. fJj n\pko$o;kb/ nkfd bJh ehsk frnk ezw sK j?, go j? fJj ebkekoh.

nfijk jh ;zs[bB fog'oNo Bz{ T[d'A th pDkT[Adk g?Adk j? id'A T[j ;zrhs, ;zrhs^BkN, w{osh^ebk, fuZso^ebk, f;B/wk, g/AfNzr nkfd y/soK Bkba i[V/ gq'rokwK dh fog'oN fsnko eo fojk j't/. fJjBK ;{\w ebktK Bkba ;zpzfXs fog'ofNzr eofdnK fog'oNo Bz[ b'V s'A tZX gq;z;k iK fBzdk eoB dh Io{os BjhA jz[dh. fog'oNo bJh T[j p/b'VhnK jB. gq;z;k iK nkb'uBk eoBk fog'oNo dk ezw BjhA. fJj ezw ;{\w ebktK d/ ;whfynkekoK dk j?. fog'oNo Bz{ fJjBK ebktK pko/ e'Jh fNZgDh eoB s'A th puDk ukjhdk j?. feT[Afe T[j fJBQK ebktK dk ftP/PZr BjhA, fJ; eoe/ T[; dh ehsh fNZgDh, gq;z;k iK nkb'uBk Bkba fe;/ ebkeko Bkba p/fJB;k|h th j' ;edh j?. fog'oNo Bz{ u/szB j'Dk ukjhdk j?fe Bk sK fe;/ ebkeko Bkba p/fJB;k|h j't/ ns/ Bk jh b'eK gk;l gkmeK gk; M{mh ns/ }bs fe;w dh fog'oN gj[zu/. n;hA fJ;/ Bz{ fog'oNo dk ;zs[bB fejk j?. fog'oNo ebktK pko/ fNZgDh nkfd sK jh eo ;edk j? i/ T[; Bz{ fJjBK y/soK dk gqgZe frnkB j't/l ftjkoe s/ f;XKse ikDekoh j't/. nfijk Bk j'D s/ T[j noE dk nBoE eo ;edk j?.

n\pko, o;kb/, N?bhftIB iK o/vhU nkfd fe;/ th ;zuko wkfXnw Bkba fog'oNo dk ;zpzXj' ;edk j?. T[j fe;/ th xNBk iK d[oxNBk Bkba ;zzpzfXs fog'oN fsnko eo ;edk j?. go

76

Page 79: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

fit/A p/jhnK^pk;hnK \poK pj[s wjZst BjhA oZydhnK fJt/A jh xNBk d/ tkgoB ns/ fog'oN d/b'eK e'b gj[zuD ftueko pj[sk ;wK bzx ikJ/ sK fog'oN th nkgDk wjZst r[nk p?mdh j?. ni'e/ ;w/A ftu ;zuko wkfXnw pVh s/Ih Bkb ezw eo oj/ jB. fJzNoB?~N B/ d{oh Bz{ fJedw \sw eo fdZsk j?. N?bh|'B, w'pkfJb, N?bhfgqzNo, |?e;, N?b/e; nkfd gbK fSDK ftu ;zuko eo fdzd/ jB. fJ;/ ekoB jo n\pko, N?bhftIB u?Bb fJ; d"V ftu j[zdk j? fe T[j fesBh S/sh nkgD/ gkmeK$ doPeK gk; fe;/ xNBk dh fog'oN gj[zukT[Adk j?. eJh tkoh nfijh s/Ih ftu fog'oNo xNBk Bkba i[V/ sZEK dh gqwkfDe gVskb eoB s'A th u[Ze iKd/ jB. nfij/ jkbks ftu T[jBK d[nkok gq;s[s ehsh fog'oN ftu eJh T{DskJhnK ofj iKdhnK jB ns/ fog'oN }bs ;kps j' iKdh j?. fJ;/ bJh n;hA fog'oN fbyD Bz{ pVh fIzw/tkoh dk go c[osh dk ezw wzBd/ jK.

j[D nrbk wjZstg{oB B[esk j?—fe;/ fog'oN dh nfjwhns iK wjZst. jo fog'oN dk jo/e pzd/ bJh wjZst BjhA jz[dk. fdZbh ftu tkgoh fe;/ xNBk pko/ fdZbh d/ b'eK dh o[uh ;G s'A tZX j't/rh iK fco fJ; s'A pknd pkeh d/P d/ b'eK dh. fog'oN nkb/^d[nkb/ d/ b'eK Bkb ;zpzX oZydh j'Dh ukjhdh j? sK fe T[j T[; ftu fdbu;gh fdyk ;eD. b'eK B/ EktK d/ BK d/y/ ;[D/j'D iK T[j xNBk$\po pko/ e[ZM e[ ikDd/ j'D sK sZEK ftu T[jBK dh o[uh tZX iKdh j?. T[j T[s;[e j[zd/ jB fJj ikDB ftu fe don;b ;G eZ[M fet/A tkgfonk. fJ; d/ Bkb jh T[j ftP/ fijV/b'eK bJh nfjwhns oZyd/ jB T[jBK pko/ fog'oN tX/o/ wjZst oZydh j?. eZ[M ftP/ nfij/ j[zd/ jB fijV/ pj[s tZvh frDsh ftu ;zpzX oZyd/ jB, iK fijBK dh ikDekoh T[jBK bJh bkGekoh j[zdh j?. T[j ftP/ b'eK Bz{ nkgD/ bZrd/ jB. fJj' fij/ ftfPnK pko/ fog'ofNzr tX/o/ b'efgqnsk jkf;b eodh j?.

fJj mhe j? fe fog'oN sZEK Bz{ fXnkB ftu oZye/ fsnko ehsh iKdh j?, go fJj th BjhA j'Dk ukjhdk fe fJe gk;/ d/ jh sZE gq;s[s eoe/ fog'oN pDk fdZsh ikt/. fit/A fJj Bk j't/ fe ;wki Bkb ;zpzfXs e/tb wkV/ gZy jh ;kjwD/ nkT[D. fJjBK d/ Bkba Bkba uzr/ gZyK dk th gqdoPB j'Dk ukjhdk j?. w;bB, i/ ;oeko dhnK ngqkgshnK ftukohnK ikD sK ;zs[bB bJh gqkgshnK th T[ikro j'D. fJ; Bkba gkmeK$doPeK ;kjwD/ fBogZy s;tho T[xV e/ ;kjwD/ nkT[Adh j? ns/fog'oNo T[~s/ gZygksh j'D dk d'P BjhA bZrdk. ;{MtkB gkmeK bJh nkw b'e GbkJh d/ ftP/fit/A ;wki ;[Xko, ftek;, gqrsh nkfd th b'efgqn j[zd/ jB. nfij/ ftfPnK pko/ gq;s[s ehshnK fog'oNK th fJe tZv/ tor dh o[uh Bz{ g{ok eodhnK jB.

n\pko, o;kb/ gVQB tkb/ nkw gkme iK fJj' fij/ jh NhHthH t/yD tkb/ doPe nkw fe;w dhnK fdbu;gh s/ o[uh Bkba i[VhnK fog'oNK gVQB, ;[DB s/ t/yD ftu tX/o/ o[uh oZyd/ jBl fit/A fe y/vK, bVkJh, w[eZdw/, wfjzrkJh, dki, pbkseko, esb nkfd Bkba i[VhnK fog'oNK T[j pV/fXnkB Bkba gVQd/ ;[Dd/ jB. fJj nkw wB[Zy d/ wB'ftfrnkB Bkba i[Vh tiQk j?. i/ fog'oNo fJ; wB'ftfrnkBe gZy Bz{ ;kjwD/ oZyfdnK fog'oN fsnko eo/rk sK b'eK dh fyZu nfijh fog'oN tZb tX/o/ j't/rh. fJ; gZy tZb th fog'oNo Bz{ u/szB j'Dk ukjhdk j?. T[; (fog'oNo) bJh eJh j'o y/so fit/A ftfrnkBe gqkgshnK, y/vK, g[;seK, f|bwK, okiBhsh nkfd th y[ZbQ/ jB. fJj y/so th nkw b'eK dh fyZu d/ ftP/ jB. ;kXkoB gkme$doPe fJBQK gk;koK ftu tkgo ojhnK xNBktK pko/fog'oN ikDB ftu o[fus ofjzd/ jB sK fe iKu gVskb ehsh fog'oN, fijVh fBogZy j't/l T[jBK ;kjwD/ nkt/.

77

Page 80: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

fog'oNo Bz{ ukjhdk j? fe fe;/ th xNBK$d[oxNBk d/ tkgoB fgZS/ gJ/ j'J/ ekoBK dh gVskb eo/ feT[Afe jo xNBk$d[oxNBk d/ ekoB sK jz[d/ jh jB. fJjBK d/ ekoB jh BjhA j[zd/, fJjBK d/gqGkt th j[zd/ jB. fJj gqGkt okiBhsh T[~go, GkJhuko/ T[~go, Xow T[~go, nkoEe y/so T[~go, bzp/ iK S'N/ ;w/A bJh n;o gk ;ed/ jB. fog'oN dk x/ok fJ;/ eoe/ pVk ftPkb jz[dk j?. fJj pV/ u/szB j' e/ fBGkJh ikD tkbh ebk j?. fJ; ebk ftu fBg[zB j'D bJh fBozso nfGnk; eoBk g?Adk j?. fog'oN B/ nkw gkmeK, doPeK e'ba ikDk j[zdk j?, fJ; bJh fog'oN ftu tosh rJh GkPk ;kXkoB ns/ ;"yh j'Dh ukjhdh j?. fog'oN ftu pj[s/ n"y/ Ppd BjhA j'D/ ukjhd/ ns/ Bk jh pj[s/seBheh Ppd j'D/ ukjhd/ jB. fog'oN ;"y/ sohe/ Bkba gkmeK, ;o'fsnK iK doPeK sZe gj[zu ;e/, fJ; bJh ukjhdk j? fe fiE'A sZe j' ;e/ S'N/ tkeK dh tos'A ehsh ikt/. fog'oNo Bz{ ukjhdk j? fe tZyo/ ftukoK bJh tZyo/ gfjo/ f;oi/ ns/ nkgD/ ftukoK dh fBozsosk Bz{ th pDkJh oy/. ;zihdrh ns/ ;gZPNsk pDkJh oZyD bJh fog'oN ftu fJe ;w/A s/ fJe' ftP/ Bz{ S'fjnk ikt/. T[go'es rZbK dk fXnkB oZyD Bkba fog'oN ftu rZb ;jh Yzr Bkba ;zukoh iKdh j? ns/ fog'oN th gqGktPkbh pD iKdh j?. fJj ;kohnK rZbK e/tb f;XKse BjhA ;r'A ftjkoe jB. n;hA T[go'es rZbK Bz{ eZ[M e[ fog'oNK fby e/ j/mK ftjkoe o{g d/D dk isB eoKr/.

1H Pjhdh i'V w/bk L fJe fog'oN;ziht pZphuwe"o ;kfjp, 21 d;zpo

r[o{ r'fpzd f;zx d/ tZv/ ;kfjpIkfdnK^pkpk nihs f;zx, pkpk i[Mko f;zx ns/ uwe"o ;kfjp d/ w[}b ;kwoki Bkba j'J/ fJfsjk;e :[ZX ftu Pjhd j'J/ f;zxK dh :kd ftu bZrD tkbka ;kbkBk fszB fdBK Pjhdh i'V w/bk nZi uwe"o ;kfjp ftu P[o{ j' frnk. i'V w/b/ d/ gfjb/ fdB fJfssjk;e r[od[nkok ;qh easbrVQ ;kfjp ftu r[opkDh gqtkj uZfbnk. fJ; d"okB okrh^Ykvh iZfEnK B/ ;zrs Bz{ r[o^fJfsjk; Bkb ikD{ eotkfJnk.

r[od[nkok ;qh esbrVQ ;kfjp d/ w?B/io GkJh wfjzdo f;zx u"jkB B/ dZf;nk fe fJj dhtkB 23 d;zpo d/o oks sZe ;i/ ofjDr/. ;wkrw d/ nZi gfjb/ fdB tZvh frDsh ftu ;zrs r[od[nko/Bsw;se j'Jh. fgzv fgZgb wkiok, jkf|ikpkd, weV"Bk y[od, d[rbh, wkD/ wkiok, ekb/ wkiok, weV"Bk ebK, esb"o, UfJzd ;w/s doiBK fgzvK dhnK ;zrsK tZb'A ns[ZN bzro toskJ/ ik oj/ ;B. i'V w/b/ d/ nZi gfjb/ fdB eZ[M fgzvK ftu Bro ehosB th ;ikJ/ rJ/ fiBQK dk r[[od[nkok gqpzXeK ns/ ;zrs tZb'A ;[nkrs ehsk frnk. fJ; d"okB fIbQk gqPk;B B/ ;[oZfynk d/ g{o/ gqpzX ehs/ j'J/ ;B. T[jBK dZf;nk fe fJZE/ n?;HghH (n?u) irihs f;zx ns/ vhHn?;HghH ;[yihs f;zx ftoe ;ko/gqpzXK dh fBrokBh eo oj/ jB.

;wkrw d/ d{i/ fdB 22 d;zpo Bz{ oki;h ekB|oz;K j'DrhnK. r[od[nko/ d/ w?B/io GkJh wfjzdo f;zx u"jkB B/ dZf;nk fe fJ; d"okB r[od[nkok ;qh esbrVQ ;kfjp dh ;N/i s'A Pq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/ gqXkB r'fpzd f;zx b"Ar'tkb, s\s ;qh e/;rVQ ;kfjp d/ iZE/dko frnkBh oxpho f;zx ns/ ;kpek ;z;d w?Apo gq/w f;zx uzd{wkiok ;w/s j'o eJh nkr{ ;zp'XB eoBr/ ns/ Pq'wDh ew/Nh nXhB g?Ad/ ;w{j ;e{bK s/ ekbiK d/ 5 jIko d/ eohp ftfdnkoEh 22 d;zpo Bz{ ;t/o/ 11 s'A 12 se r[od[nkok ;kfjp fty/ gkm eoBr/. ;N/i T[~s/ ;kpek ;gheo othfJzdo f;zx d[ZwDk ;w/s j'o nkr{ th gj[zu oj/ jB.

78

Page 81: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

2H nk;Nq/bhnk d/ izrbK ’u n~r

s/i;dhg f;zxw?bpoB, 4 iBtoh

dZyD^g{oph nk;Nq/bhnk ’u bZZrh nZr B/ fGnkBe o{g Xko fbnk j?. fJ; Bkba tZv/ gZXo ’s/spkjh ikoh j?. j[D se 1500 xo spkj j' rJ/ jB. eohp 72 ;EkBK ’s/ nZr ekp{ s'A pkjodZ;h iKdh j?. nZr Bkba 60000 tor feb'whNo y/so ;V frnk j? i' p?bIhnw d/P d/ e[Zb\/so dk d' r[Dk j?. brGr 23 b'eK d/ wko/ ikD dh ;{uBk j? ns/ wko/ ikD tkb/a ikBtoK dh frDsheo'VK ftu dZ;h iKdh j?. 2018 ftu e?bh|'oBhnk (nwohek) ftu fijVh nZr bZrh ;h ns/ fi;Bz{ ;G s'A fGnkBe wzfBnk ikD tkbk nZr jkd;k fejk iKdk j?, T[; d/ w[eakpb/ nk;Nq/ohnk dk fJjnZr jkd;k eJh r[Dk tZvk j?. e?bh|'oBhnk dh nZr ftu 8000 tor feb'whNo \/so ;fVnk ;h.

gqXkB wzsoh ;e"N w"oh;B B/ nk;Nq/bhnB |"i dh foIot Pq/Dh d/ fszB jIko |"ihnK Bz{ gqGkftsy/soK ns/ okjs e?AgK ftu fbikD dk n?bkB ehsk j?. gkDh dk fSVekn eo oj/ uko ijkIK bJhd' eo'V vkboK d/ piN dk n?bkB ehsk j?. fteN'ohnk d/ fgzvK ’u c;/ jIkoK b'eK Bz{ pkjo eZYDbJh jtkJh ns/ ib ;?Bk d/ ;w[zdoh ijkIK dh tos'A ehsh ik ojh j? ns/ eohp 20 xzN/ d/ ;|owro'A b'eK Bz{ w?bpoB d/ okjs e?AgK ’u gj[zukfJnk ik fojk j?.

;kb dh fJ; fGnkBe nZr B/ jIkoK gfotkoK dk ;G eZ[M ;kV e/ ;[nkj eo fdZsk j?. fJ;sqk;dh ’u wdd bJh nwohek, e?B/vk ns/ fBT{Ihb?Av s'A ;jkfJsk eowh gqGkfts fJbkfenK ftugj[zu oj/ jB. T[Xo nkw b'eK B/ ghVsK dh ;jkfJsk bJh okjs ;kwrqh tZvh gZXo ’s/ fJeZmh ehshj?. gZSwh rkfJe ‘fgze’ B/ 5 bZy vkbo wdd d/ o{g ftu d/D dk n?bkB ehsk j?.

3H ;Ve jkd;k L eko s/ ihg dh N~eo

PrB eNkohnki?s', 4 iBtoh

i?s'^r'fBnkDh wkor ’s/ fgzv uzB GkB B/V/ P[eotko oks eko ns/ ihg dh nkjw'^;kjwDh j'Jh NZeo ’u fszB ftnesh wko/ rJ/ idfe S/ j'o I\wh j' rJ/. I\whnK ’u'A d' dh jkbs fuzskiBe dZ;h iKdh j?.

ikDekoh nB[;ko foNi eko ’u ;tko S/ iD/ G[Zu' wzvh ’u ftnkj ;wkrw wro'A fgzv joh B"A ik oj/ ;B. i?s' s'A r'fBnkDk tZb ik ojh fJe ihg Bkba eko dh nkjw'^;kjwDh NZeo j' rJh. ihg ftu fgzv o'Vheg{ok d/ ftZeh g[Zso ibzXo f;zx, e[bdhg f;zx ;g[Zso okw f;zx ns/ ;fstho f;zx ;tko ;B. NZeo fJzBh fGnkBe ;h fe fJ; dk yVke d{o sZe b'eK B/ ;[fDnk. ;ko/ I\whnK Bz{ n?Ap{b?A;K okjhA pfmzvk d/ j;gskb ftu gj[zukfJnk frnk. fJbki d"okB joh B"A tk;h eko ;tko G[fgzdo f;zx T[o| G'bk (57), T[; dh g'soh J/ewtho e"o (5) ns/ e'm/ bkb f;zx d/ t;Bhe i;gkb e"o (74) gsBh w[\fsnko f;zx dw s'V rJ/. eko ’u ;tko G[fgzdo f;zx G'bk dh gsBh ;[yfizdo e"o, Bz{j f;woBihs e"o I\wh j' rJhnK. g[fb; jkd;/ d/ ekoBK dk gsk bZrk ojh j?. gfjbh iKu s'A gsk bZrk j? fe eko dk vokJhto Pokp d/ BP/ ftu ;h.

79

Page 82: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

4H f;js iKu e?Ag

gZso gq/oeGtkBh rVQ, 7 d;zpo

nZi fJZE/ fpPB Bro d/ r[od[nkok ;zrs;o ;kfjp ftu e?pfBN wzsoh fti/fJzdo f;zrbk dh nrtkJh j/m nZyK, uwVh ns/ w?vh;B dk w[|s w?vheb e?Ag brkfJnk frnk. fJ; e?Ag dh T[dxkNBh o;w eoB T[gozs ;qh f;zrbk B/ dZf;nk fe jbek ;zro{o d/ d'tK PfjoK ns/ fgzvK ftu b'eK Bz{ T[jBK dhnK rbhnK ns/ xoK sZe w?vheb ;j{bsK T[gbpX eokT[D bJh fJjBK e?AgK dh bVh P[o{ ehsh rJh j?. T[jBK fejk fe fJ; wjhB/ nzdo fJj shik w?vheb e?Ag brkfJnk frnk j? ns/jbe/ d/ fe;/ th wohI Bz{ w?vheb ;j{bs s'A tKMk BjhA oZfynk ikt/rk. gqpzXeK B/ dZf;nk fe fJ; e?Ag ftu 620 wohIK dk u?enZg ehsk frnk, 200 wohIK Bz{ w[|s n?BeK tzvhnK rJhnK ns/ 20 wohIK Bz{ nZyK d/ ngo/PB bJh ;zro{o G/fink frnk. e?Ag ftu nkJ/ wohIK ftu n"osK dh frDsh tZX ;h. wohI jo iks, T[wo ns/ nkoEe P/qDh Bkba ;zpzXs ;B.

e?Ag ;t/o/ 8 ti/ s'A P[o{ j' e/ PkwhA uko ti/ sZe uZfbnk. vkeNoK dh Nhw ftu nZyK ns/uwVh o'rK d/ ftP/PZrK s'A fJbktk fszB j'o vkeNo ns/ ;Nk| th ;h. nkw b'eK B/ vkeNoK dh Nhw ns/ gqpzXeK dh Pbkxk ehsh. fJ; w"e/ nk; gk; d/ fJbkfenK d/ ;EkBe B/sk th jkIo ;B. gzukfJs d/ w?ApoK B/ toeoK dk o'b ndk ehsk.

5H g[;se w/bk (fd~bh)

gZso gq/oefdZbh, 28 cotoh

fdZbh ftu jo ;kb tKr g[;se w/bk 14 s'A 28 cotoh sZe gqrsh w?dkB ftu bZrk. fJ; w"e/T[go p'bfdnK fdZbh d/ f;Zfynk wzsoh B/ g[;seK d/ wjZst T[~go I'o fdZsk. wzsoh ih dk efjDk ;h fe fJ; :[Zr ftu p/Pe fJzNoB?N ;/tktK B/ eJh ;kXB g?dk eo fdZs/ jB sK th g[;seK dk wjZst ;dk pfDnk oj/rk.

gqrsh w?dkB d/ ;ko/ tZv/ jkbK ftu g[;seK d/ ;Nkb brkJ/ rJ/. w/b/ ftu tZvh frDsh ’u b'e nkJ/ jkbKfe ftPt g[;se w/b/ tkbh XZek^w[Zeh BjhA ;h. uzrh fyVh X[Zg d/ w";w ftu g[;se gq/whnK B/ w/b/ dk nBzd wkfDnk. g[;seK s'A fJbktk gqrsh w?dkB d/ fszB jkbK ftu tZXhnk fe;w dh ;N/PBoh d/ ;Nkb th ;B, fiBQK tZb doPeK dk ftP/P fXnkB fojk.

g[;se w/b/ ftu dk\b/ dh fNeN 20 o[gJ/ oZyh rJh go ftfdnkoEhnK bJh dk\bk w[|s ;h. w/b/ ftu ;|kJh ns/ ;[oZfynk d/ gqpzX pj[s uzr/ ;B. EK EK s/ yVQ/ tbzNhno nkw b'eK dh wdd eo oj/ ;B. gqrsh w?dkB d/ w[Zy dotkI/ s'A g[;se w/b/ sZe gqrsh w?dkB dhnK rZvhnK w[|s ;/tk gqdkB eo ojhnK ;B. brGr ;ko/ jh ;NkbK T[~go feskpK, ;hHvhH, e?;NK dh fteoh d/yh rJh.

fJ; g[;se w/b/ ftu jo o'I fBozso r'PNhnK ns/ ;?whBko nkfd dk gqpzX eotkfJnk iKdk fojk, fi; ftu fdZbh ns/ nk;^gk; d/ wPj{o b/yeK, nkb'ueK, gpfbPoK ns/ fgqzNoK B/ tZX uVQ

80

Page 83: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

81

e/ fjZ;k fbnk. fJj gqpzX c?vo/PB nk| fJzvhnB gpfbPoI tZb'A eotkJ/ rJ/. ftfdne ndkfonKftu bkfJpq/ohnK dk fesBk wjZst j?, nzso GkPkJh nB[tkd, ekgh okJhN ekBz{B, feskpK d/ GftZy,y/soh GkPktK dhnK g[;seK dh xZN ojh fteoh, gVQB dh xNdh o[uh nkfd pko/ rzGho uouktKB/ b'eK Bz{ ikro{e eotkfJnk ns/ T[BQK d/ gqPBK d/ jZb d;/. ekbiK d/ ftfdnkoEhnK B/ fJjBKr'PNhnK ftu \k; o[uh fdykJh.

w/b/ dk nk\oh fdB pVk o[uh Gog{o ns/ wjZstg{oB ;h. fJj fJBkw d/D dk fdB ;h. feskpKd/ ftek; bJh tZXhnk gqekPB, uzrh SgkJh ns/ tZXhnk fteoh bJh fJBkw tzv/ rJ/. fJj ;jhj? fe fJ; g[;se w/b/ Bz{ pj[s tZvk BjhA fejk ik ;edk go fij' fijk gqpzX fJZE/ d/fynk frnkT[; fj;kp Bkba fJj ;|b w/bk ;h. gqpzXeK d[nkok nk:'is gq'rokw ns/ w[jZJhnk eotkJhnKiKdhnK ;/tktK B/ b'eK ns/ g[;se fte/qsktK d'jK Bz{ tZXhnk ;j{bsK fdZshnK.

fJ; g[;se w/b/ dh ekw:kph dk f;jok—;kfjs nekdwh, B?PBb p[Ze NoZ;N, c?vo/PB nk|gpfbPoI nkfd d/ f;o iKdk j?, fijBK B/ nkg;h skbw/b dh tZXhnk fw;kb g/P ehsh. g[;segq/whnK B/ fJ; Bz{ ;jh o{g ftu wkfDnk ns/ e/tb w/bk Bk pDk e/ g[;se w/bk pDkfJnk.

3H3 ;zy/g ouBk

ftfdnkoEhT[ ` s[jkv/ ;b/p; d/ ‘ftjkoe gzikph’ tkb/ Gkr ftu fJe ftPk ‘;zy/g ouBk’ dkj?. fJ; dk Gkt j? fe;/ g?oQ/ Bz{ ;zy/g eoe/ fbyDk. nzrq/Ih ftP/ ftu s[;hA Presis, eod/ j't'r/.;zy/g ouBk T[t/A jh j?. fJ; d/ Bkba gqPB ftu nfijk j[zdk j? fe s[jkBz{ fJe g?oQk fdZsk iKdk j?ns/ T[; Bz{ ;zy/g eoe/ fbyD bJh fejk iKdk j?.

pZu/ nkw s"o ’s/ fJ; gqPB Bz{ tZv/ fXnkB Bkb BjhA b?Ad/ ns/ ;'ud/ jB fe g?oQ/ ftu'A e[ZMSZv e/ s/ eZ[M b? e/ fJ; Bz{ S'Nk eo d/Dk j?. d/fynk frnk j? fe fJ; gqPB bJh ftfdnkoEh nfGnk;th BjhA eod/. eZ[M ftfdnkoEh g?oQ/ ftub/ B[efsnK Bz{ ftnkfynk eoe/ tXk fdzd/ jB ns/Bshi/ ti'A ouBk$g?oQk j'o tZvk j' iKdk j?. fJj d't/A }bs jB ns/ ftfdnkoEhnK Bz{ e'Jh nzeBjhA fwbd/.

;zy/g ouBk dh b'V L fe;/ g?oQ/ iK wIw{B Bz{ ;zy/g fJ; eoe/ ehsk iKdk j? sK fe p/b'VhnKrZbK T[; ftu'A eZN fdZshnK ikD. ;ko/ Io{oh fpzd{ S/sh ns/ E'VQ/ ;w/A ftu ikD bJ/ ikD. tkeKBz{ u[;s pDkfJnk ikJ/.

ftfdnkoEh fet/A eoB L s[;hA nkgD/ gqPB gZso ftu nkfJnk fJe g?oQk d/y'r/. s[;hA fJ;Bz{;zy/g eoBk j't/rk. s[jkv/ ;zy/g ehs/ g?oQ/ ftu fJj rZbK j'DhnK ukjhdhnK jB L^

1H w{b g?oQ/ ftub/ ;ko/ Io{oh fpzd{, s[jkv/ T[~so ftu nk ikD.

2H s[jkvk T[~so tkbak g?oQk, w{b g?oQ/ dk brGr fJe fsjkJh j't.

3H s[jkv/ T[~so tkb/a g?oQ/ ftub/ tke, w{b g?oQ/ ftu'A fiT[A d/ fsT[ Bk bJ/ rJ/ j'D. fJjs[jkv/ nkgD/ j'D.

4H s[;hA T[~so ftu fJ; g?oQ/ Bz{ Y[ZetK f;ob/y fdZsk j't/.

Page 84: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

82

;zy/g ouBk pko/ T[go'es rZbK s'A fJbktk eZ[M gZy j'o th jB, i' n;hA s[jkv/ Bkba ;KM/ eoBkukjz[d/ jK sK fe s[;hA ekw:kph Bkba fJ; gqPB Bz{ fJwfsjkB ftu jZb eo ;e'.

(1) w{b nDfvZmk g?oQk fijVk s[jkv/ gqPB gZso ftu j't/rk T[; Bz{ d' fszB tko gVQ' ns/T[; ftub/ Io{oh fpzd{nK j/m beho brkT[. fJ; d/ Bkba jh s[jkv/ bJh Io{oh j? fe s[;hA sZEKfit/A fe nKeV/, sohyK, BktK Bz{ th o/yKfes eo bt' sK fe T[j s[jkv/ T[~so ftu S[ZN Bk ikD.

(2) w{b g?oQk eJh tko fJe' rZb eJh tkeK ftu efjzdk j?. T[; Bkb pj[s ;ko/ Ppd tos/iKd/ jB. s[;hA tkeK Bz{ ;KMk eoe/ ns/ d'jokT[ Bz{ jNk e/ E'VQ/ PpdK ftu jh T[jh rZb efj ;ed/j'. w{b g?oQ/ ftu T[dkjoBK Bkba ;wMkJh rJh rZb Bz{ s[;hA pj[s E'VQ/ PpdK ftu g/P eo ;ed/j'. tkeK Bz{ eKN^SKN eoe/ u[;s eo ;ed/ j'.

(3) eJh tko s[jkBz{ gqPB gZso ftu T[u/u/ s"o ’s/ f;ob/y fbyD bJh BjhA fdZsk frnk j[zdk.nfijh ;fEsh ftu th s[;hA nkgD/ g?oQ/ Bz{ Y[ZetK f;ob/y d/Dk j?. fJj f;ob/y nfijk j'Dk ukjhdkj?, fijVk g?oQ/ d/ e/Adoh ftP/ tZb ;ze/s eodk j't/ ns/ fi; s'A gsk bZr/ fe g?oQ/ ftu fe; ftP/pko/ rZb ehsh rJh j?. f;ob/y th ;zy/g eoB dk Gkr j?.

(4) w{b g?oQ/ ftu fdZs/ nbzekoK ns/ T[dkjoBK Bz{ s[;hA nkgD/ T[~so ftu Bk fby'.

(5) ;zy/g eoe/ fby/ rJ/ g?o/ ftu s[;hA nkgD/ e'b'A eZ[M BjhA efjDk ns/ Bk jh w{b g?oQ/ d/fe;/ B[es/ Bz{ SZvDk j?. fe;/ ftuko dh gq;z;k iK fBzdk th BjhA eoBh. e/tb t;s{goe ofj e/w{b gkm Bz{ jh ;zy/g eoBk j?. s[jkvk f;ofink g?oQk nkgD/ nkg ftu ;[szso j'Dk ukjhdk j?.

(6) w{b gkm ftub/ B[efsnK dh ftnkfynk fpbe[b BjhA eoBh.

(7) w{b gkm ftub/ tkeK Bz{ th ;zy/g ouBk tkb/ gkm ftu T[;/ o{g ftu BjhA tosDk. T[go'es;ko/ fpzd{ f;XKse geV bJh pV/ wjZstg{oB jB, go n;hA ukj[zd/ jK fe e[ZM e[ g?foQnK Bz{ftjkoe o{g ftu ;zy/g eoe/ s[jkv/ ;kjwD/ g/P eohJ/. fJ; bJh n;hA e[ZM T[dkjoBK s[jkv/ ;kjwD/oZyKr/.

T[dkjoB^1

;'Gk f;zx g'oNq/N dk T[;skd ;h. T[; B/ GhV Bz{ iK sK fuZsfonk BjhA iK pj[s xZN fusfonkj?. ib{;, ib;/ iK bVkJh dh T[; B/ e'Jh s;tho BjhA pDkJh. j?okBh dh rZb fJj j? fe T[;B/ fdqP^fuZsoD tZb th pj[s xZN fXnkB fdZsk j?, jkbKfe gqfeosh T[; d/ p{j/ d/ nZr/ fBZs nkgD/B/e ozr^o{gK dh yN ftSkJh oZydh j?. T[; Bz{ PkfJd fJT[A wfj;{; j[zdk j? fit/A GhV ftu T[; dkftnefsst rtku iKdk j't/. T[j PkfJd fBo'b gqfeosh^fuZsoD ftu bZr/ ofjD Bz{ jh gbkfJBho'wKfuesk ;wMdk j?. T[; dk ftPtk; j? fe ;kvh d[BhnK tKr fuZsoekoh dh d[BhnK ftu th wBZ[ydh ;odkoh ekfJw ofjDh ukjhdh j?. fJ;/ bJh T[j tX/o/ eoe/ wB[ZyK dk fus/ok j?—wB[Zy th T[ji' ;kv/ Xow ebuo dk gqshe pD rJ/ jB.

(b/ye L gqhsw f;zx, fBpzX L X"bkXko dk g[Zso ftu'A)

gqPB L T[go'es g?oQ/ Bz{ ;zy/g eoe/ fby' ns/ Y[ZetK f;ob/y fdT[.

Page 85: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

83

T[~so L ;'Gk f;zx Xow iK ebuo Bkb i[V/ wB[ZyK d/ g'oNq/N pDkT[D Bz{ gqkEfwesk fdzdk j?.GhV, fdqP iK gqfeosh fusoB tZb T[j o[fus BjhA. T[j wB[Zy Bz{ w[Zyh pDkT[Adk j?. gqfeoshg/AN eoBk T[; Bz{ gbkfJB eoBk bZrdk j?.

f;ob/y L g'oNq/N f;oie ;'Gk f;zx.

T[dkjoB^2

gqPB L j/m fdZs/ g?oQ/ Bz{ gVQ' ns/ ;zy/g eoe/ (fJe fsjkJh) fby'. g?oQ/ Bz{ Y[ZetK f;ob/y thfdT[.

Gkos ftu Grsh bfjo B/ pj[s ;ko/ tfjwK Bz{ o'e fdZsk, tfjw dk oki :{og ftu ea[o[Zs/ pZdbKtKr SkfJnk j'fJnk ;h. g'g j'ohA fJeoko Bkw/ fby e/ d/Ad/ ;B fe nZr/ pfjPs fwb/rk. fJjBKfbysK dh nZv' nZv ehws j[zdh ;h. fJj fbys o/b tKr ;h s/ U; Bkb jo doi/ d/ \kB/ phV/j'Ad/ ;B. wkofNB b{Eo B/ dbhb dh r?Ash Bkb ijkbs dh bkJhB T[y/V goQK wkoh, vZp/ ueBk u{oj' rJ/. fJj u{ok fiZE/ fiZE/ fgnk T[~E'A T[~E'A jh jIkoK po{N/ eh p'VK tKr xD gsokb/ fpoS j'rJ/. fi; soQK ;[zG d?As d/ bj{ d/ jo N'g/ s'A d?As gqrN j[zdk ;h J/;/ soQK tfjw d/ u{o/ s'A g[BotfjwftdwkB j's/ GJ/.

(b/ye L jfozdo f;zx o{gl fBpzX L tfjw s/ tfjwh ftu'A)

T[~so L Grsh bfjo B/ fit/A Gkos ftu tfjwK^GowK Bz{ o'e gkJh. fJt/A jh :{og ftu g'gd[nkok fbye/ fdZshnK ;tor dhnK fNeNK tor/ nzX ftPtk;K Bz{ wkofNB b{Eo dhnk dbhbK B/T[y/V fdZsk ns/ b'eK ftu ;e{B ;Ekgs ehsk.

f;ob/y L tfjwK dk fBdkB

T[dkjoB^3

gqPB L j/m fby/ g?oQ/ Bz{ ;zy/g eo' ns/ Y[ZetK f;ob/y fdT[.

fJj ;wM b?Dk s[jkv/ bJh e'Jh w[Peb BjhA j'D bZrk fe f;o| uhIK dh pj[bsk fe;/ d[BhnKBz{ ;zg{oB BjhA eo ;edh. uhIK f;o| ;zg{oBsk d/ skD/ g/N/ dhnK szdK jB. j[Bo s/ neb jh fJjBKszdK ftu'A ;zg{oBsk T[D ;ed/ jB. ebk, okr, j[;B, B/eh s/ fgnko dh e'Jh Bh:s f;yo BjhA.nkT[D tkbah d[BhnK ftu uhIK dh gqkgsh s'A fB;fuzs j'fJnk wB[Zy T[gobhnK f;\oK bJh jh sKx/rk.s/ fijBK Bz{ fJjBK f;\oK—ebk, okr, j[[;B, B/eh s/ fgnko—dk eZ[M th sIopk j?, T[j ikDd/ jBfe J/; G[Zy dh e'Jh fsqgsh BjhA, f;o| J/; G[Zy dh fsqgsh d/ isBK ftu d[BhnK d/ g?o fwZXD dhekjb BjhA jz[dh Bk Jhoyk, Bk w[eakpbk, Bk d{i/ Bz{ fgSKj SZv ikD dh j|Vk d|Vh j[zdh j?.

(b/ye L r[op\P f;zx gqhsbVhl fBpzX L B"itkB fJ;sohnK s/ wodK d/ ftu'A)

T[~so L fJj ;wMDk w[Peb BjhA fe uhIK jh fIzdrh dhnK f;\obhnK gqkgshnK BjhA. id'AuhIK dh pj[sks j't/rh sK wB[Zy T[gobhnK f;\oK—ebk, okr, j[;B, B/eh s/ fgnko bJh sKx/rk.T[j t;s{ gqkgsh dh d"V ftu w[eakpb/ tkba/ pb'V/ ;zxoP BjhA eo/rk.

f;ob/y L f;\obhnK gqkgshnK

Page 86: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

84

T[dkjoB^4

gqPB L j/m fby/ g?oQ/ Bz{ gVQ e/ ;zy/g eoe/ fby' ns/ Y[ZetK f;ob/y fdT[.

;kv/ ;e{bK s/ ekbiK ftu wkfgnK dk pV/ fjs s/ y/ub Bkb nkgD/ wz{j'A puk e/ eZmk ehskxo dk fxT[ o;'JhJ/ fw;o d/ ekb eVS/ d/ jtkb/ eoe/ nZr T[~s/ c{e fdZsk iKdk j? s/ dkb GkihBz{ P[o P[o eoe/ S{jk fdZsk iKdk j?. ed/ J/jBK gVQke{nK B/ y/ub BjhA ehsh fe J/; ‘s[Ve/’ j'J/fxT[ dh fgZS'A Peb t/yD fe fJj fet/A w?bak j' e/ ykD ghD d/ ;G sZs rtk p?mdk j?. G/v ukbB/ n;bh e[dosh ;[nkdK Bz{ w/N e/ b|k| ykD^ghD dh tkdh gk fdZsh j?. gsk;/ s/ fw;ohnK SZve/ ozrdko Bebh fwZmk tosDk, i/ fxT[ ykDk j't/ T[; Bzz{ ‘s[Ve’ e/ nEtk c{e e/ ykDk, rzBk u{gDkrtkoK dh fBPkBh ;wMDk go nrK dhnK rzv/ohnK f;|b;h jZEK Bkb bZE gZE j'JhnK fuZN/ o[wkbftu b? e/ y[P j'Dk, J/j ;G rZbK fgZSbr{ ftukoK s/ c[ofBnK d/ eosp jB s/ ;[nkXhB ;[szso;[Zuh p[ZXh d/ fuzBQ BjhA.

(b/ye L bkb f;zx ewbk nekbhl b/y L G/v ukb ftu'A)

T[~so L j';NbK ftu gVQd/ pZu/ wkfgnK tb'A feo; Bkb ;KG e/ fdZsk fxT[ sVfenK ftu;kV e/ g'PNesk s'A tKMk eoe/ yKd/ jB. T[j fwZm/ Bz{ ozr e/, fxT[ Bz{ ;kV e/ yKd/ jB. c?PBekoB T[j rzBk u{gD dh pikJ/, rzd/ jZEK dhnK pDhnK rzv/ohnK yKd/ jB. fJj ;[Gkn }[bkwh dkfuzBQ j?.

f;ob/y L G/v ukb

T[dkjoB^5

gqPB L j/m fby/ g?oQ/ Bz{ ;zy/g eoe/ fby' ns/ f;ob/y th fdT[.

eJh pzd/ M{od/ ofjzd/ jB. fJj ;'u/ fpBK fe fi; nZr/ T[j nkgDk o'Dk o' oj/ jB, fi; Bz{nkgDk d[Zy dZ; oj/ jB T[j jwdodh Gfonk j[zrkok Go fojk j? iK BjhA. n?t/A T[; nZr/ d[Zy c'bhikDr/. eJh tko fJzM th j[zdk j? fe d{ik pzdk n?t/A jK jz{ eoh ikJ/rk, fJj ;'u, ;'u e/ fe ed'AT[j M{oBk SZv/ sK T[j nkgD/ ezw Xzd/ ikt/. M{oB tkfbnK Bz{ i/ e'Jh pzdk ;[DB tkbk BjhA th bZGdksK T[j nkgD/ nkg Bkb rZbK eoe/ M{od/ ofjDr/. go shi/ gksPkj pzd/ Bz{ M{oB'A toid/ jB. T[jM{oB tkb/a Bz{ efjzd/ jB, ‘j/ w{oy ` sz{ edh th Bk M{o.’

(b/ye L skok f;zx nBikDl b/y L ‘MM? ed/ B M{ofj w{V/’ ftu'A)

T[~so L eJh pzd/ T[; nZr/ th M{od/ jB fijVk e'Jh jwdodh BjhA fdykT[Adk. eJh e/tb wip{ohtZ; M{oBk ;[Dd/ jB. eJh nkgD/ nkg ftu jh M{od/ jB. r[o{ nwodk; ih M{oB tkb/ Bz{ fJ;s'A toid/ jB.

f;ob/y L M{o' Bk iK M{oB dk bkG BjhA.

Page 87: MODERN INDIAN LANGUAGE (MIL)

;zy/g T[~soK tkb/ gqPB

3H2 (i) X[Bh eh j[zdh j? <

(ii) gzikph dhnK ;_o X[BhnK fejVhnK jB <

(iii) gzikph GkPk dhnK ftnziB X[BhnK T[~s/ fJe B'N fby'.

(iv) bx{ ;_o ns/ dhox ;_o eh j[zd/ jB <

3H3 (i) fe;/ g?o/ Bz{ ;zy/g eoB bJh, fezBK rZbK dk fXnkB oZyDk ukjhdk j? <

(ii) j/m fby/ g?o/ Bz{ ;zy/g eoe/ fby' ns/ YZ[etK f;ob/y fdT[.

3H4 (i) fog'oN fbyD s'A eh Gkt j? <

(ii) fe;/ nZr bZrD dh d[oxNBk pko/ fJe fog'oN fby'.

—0—

85