Monografia jest rezultatem badań nad zarządzaniem w sytuacji kryzysowej

przedsiębiorstwa z punktu widzenia organizacyjnego uczenia się. Podjęte

badania umożliwiły poszukiwanie niestandardowych sposobów i metod za-

rządzania przedsiębiorstwem w sytuacji kryzysowej. W procesie badawczym

uprawomocniono analizy jakościowe, jako współistotne do analiz ilościowych.

Pozwoliło to na aplikację zarządzania wiedzą i organizacyjnego uczenia się

do przestrzeni biznesu turystycznego, sformułowanie i wykorzystanie metodyki

paradoksów sytuacji kryzysowej w analizie przedsiębiorstw turystycznych, iden-

tyfikację modeli zarządzania w sytuacjach trudnych, a także zaproponowanie

metodyki tworzenia potencjału do zarządzania kryzysowego oraz kreowania

modeli biznesu przedsiębiorstwa uczącego się w kryzysie.

www.wuj.pl

„Interesująca i doniosła z naukowego punktu widzenia problematyka rodziny

oraz małżeństwa była dotąd podejmowana w konwencji tradycyjnej socjologii,

z uwzględnieniem aspektu demograficznego, instytucjonalnego, społecznego,

aksjologicznego i wychowawczego. Książka prezentuje tytułowe zagadnienia

z perspektywy feministyczno-genderowej, wpisując się w ważne studia nad

socjologią rodziny w jej nowatorskim ujęciu i tym samym przecierając ścieżki

w badaniach familiologicznych. Jest to nowa opcja widzenia na gruncie polskim,

bardziej adekwatna dla analiz rodzin w ponowoczesnym świecie. Mimo jedno-

litego tematu praca porusza całe spektrum zjawisk, od ogólnych problemów,

takich jak płeć kulturowa czy ponowoczesne rodziny, po kwestie szczegółowe,

takie jak nowe ojcostwo, rodziny sprawujące opiekę nad chorym i starszym blis-

kim, praca zawodowa kobiet, bezdomność”.

Z recenzji prof. dr hab. Urszuli Swadźby

ZAGADNIENIA MAŁŻEŃSTW

A I RODZIN W PERSPEKTYW

IE FEMINISTYCZNO-GENDEROW

EJ pod redakcją Krystyny Slany

ZAGADNIENIA

MAŁŻEŃSTWA I RODZIN

W PERSPEKTYWIE

FEMINISTYCZNO-GENDEROWEJ

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Gender Studies

ISUJ

Gender_okladka_wybor.indd 1 2013-02-13 12:55:19

ZAGADNIENIA

MAŁŻEŃSTWA I RODZIN

W PERSPEKTYWIE

FEMINISTYCZNO-GENDEROWEJ

Seria powstała w ramach istniejącego już ponad dekadę programu gender studies

w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i stanowi odbicie dynamicznie

rozwijających się studiów nad społeczno-kulturową tożsamością płci, prezentując

najnowsze dokonania zarówno krakowskiego środowiska naukowego,

jak i badaczek z innych ośrodków w Polsce.

Redaktor serii

prof. dr hab. Krystyna Slany

Ukazały się:

Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie

Homoseksualizm. Perspektywa interdyscyplinarna

Migracje kobiet. Perspektywa wielowymiarowa

Kalejdoskop genderowy. W drodze do poznania płci społeczno-kulturowej w Polsce

Women in New Migrations. Current Debates in European Societies

Gender w społeczeństwie polskim

Gender Studies

ISUJ

pod redakcją Krystyny Slany

ZAGADNIENIA

MAŁŻEŃSTWA I RODZIN

W PERSPEKTYWIE

FEMINISTYCZNO-GENDEROWEJ

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Seria: Gender Studies ISUJ

Książka dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Socjologii

RECENZENTdr hab. Urszula Swadźba, prof. UŚ

PROJEKT OKŁADKIAgnieszka Winciorek

© Copyright by Krystyna Slany & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3455-2

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

spis treści

Krystyna Slany, W mozaice zagadnień życia małżeńsko-rodzinnego: wprowadzenie ...... 7

I. W STRONĘ ZŁOŻONOŚCI RODZIN

Anna Titkow, Płeć kulturowa (gender) – potencjalny kapitał niwelowanianierówności płci ....................................................................................................... 31

Krystyna Slany, Ponowoczesne rodziny – konstruowanie więzi i pokrewieństwa ............ 45Anna Kasten, Dyskurs naukowy w Polsce na temat macierzyństwa ................................ 65Emilia Garncarek, Niepodejmowanie roli rodzicielskiej jako przejaw procesów

indywidualizacji i upodmiotowienia jednostek ............................................................ 77

II. PONOWOCZESNE ZMIANY W PEŁNIENIU RÓLMACIERZYŃSKICH I OJCOWSKICH

Katarzyna Suwada, Dostrzeżenie ojców na nowo. Ojcostwo a polityka społecznaw społeczeństwach współczesnych .............................................................................. 93

Grzegorz Wójcik, Ojcowie „na obcasach”. Analiza wizerunków „nowych” ojcóww czasopiśmie „Wysokie Obcasy” ................................................................................ 107

III. JAKOŚĆ I PRAKTYKOWANIE RELACJIW ZWIĄZKACH MAŁŻEŃSKO-RODZINNYCH I INTYMNYCH

Joanna Ostrouch-Kamińska, Małżeńska bliskość w rodzinie partnerskiej ..................... 129Monika Grochalska, Kobiety w związkach jako ofiary dyskursu „szczęśliwej rodziny” .... 143Magdalena Żadkowska, Czy można nauczyć się prać? – feminizm a obowiązki domowe .... 157

IV. MIĘDZY SFERĄ PRYWATNĄ A PUBLICZNĄ

Lidia Willan-Horla, Strategie funkcjonowania współczesnych Polek w życiu rodzinnym ... 173Beata Tobiasz-Adamczyk, Wyzwania dla rodzin związane z opieką nad chorym

lub starszym bliskim ................................................................................................. 191Dominika Rudnik, Znaczenie pracy zawodowej kobiet-matek z perspektywy członków

rodziny ................................................................................................................... 213Anna Budzowska, Poza rodziną. Bezdomność kobiet..................................................... 235

NOTY O AUTORACH ........................................................................................... 255

Krystyna Slany

W mozaice zagadnień życia małżeńsko-rodzinnego: WproWadzenie

Celem niniejszej książki jest przedstawienie wybranych zagadnień związanych z  małżeństwem i  różnymi typami i  formami rodzin ujmowanych w  perspektywie feministyczno-genderowej1. Można na wstępie postawić tezę, że rozwój feminizmu jako nauki zmienia badania nad rodzinami oraz związkami intymnymi – wyłaniają się na świecie i w Polsce feministyczne nauki o rodzinie (Kowalska 2011; Majewska20092).

Tom ten ma obrazować, dokumentować, wyjaśniać ważność ustalenia tych nauk na gruncie polskim. Istnieje potrzeba przyglądnięcia się zagadnieniom rodzin właś-nie z takiego punktu widzenia, bowiem szybkie przemiany społeczne i ekonomiczne dekonfigurują rodzinę jako instytucję i  arenę tradycyjnych relacji, zmieniają ocze-kiwania względem ról kobiet i mężczyzn. Podstawowe nurty feministyczne odno-szą się do tych zmian i  często w  sposób krytyczny odsłaniają sferę prywatną i  jej powiązania ze sferą publiczną, podważają ustalenia paradygmatu funkcjonalno- -strukturalnego akcentującego separację tych sfer oraz płciowy podział ról (Renzetti, Curran 2005; Slany 2011). Nowe podejścia badawcze odsłaniają zagadnienia klu-czowe dla diagnozy współczesnej rodziny. Pokazują, jak feministyczno-genderowa perspektywa może być i  jak jest zakorzeniona w  rodzinie oraz szerszej społecznej i ekonomicznej strukturze. Z tej refleksji, dynamicznie rozwijającej się w Polsce od lat 90. XX wieku, odczytać można nowe relacje w rodzinie, status jej członków, roz-miary władzy przypisanej danej pozycji, zakres i rodzaj prac określonych rodzajowo oraz oczekiwań odnoszących się do danej płci, różnice płci i tożsamości, znaczenia seksualności. Feminizm odkrywa rodziny poprzez inne soczewki poznania, bardziej

1 Przez gender rozumiemy złożone i  zróżnicowane relacje obejmujące system reprodukcji, płciowy podział pracy oraz kulturowe definicje kobiecości i męskości (Bradley 2008) lub inaczej jeszcze – system stosunków społecznych wytwarzających różnice między mężczyznami i kobietami.

2 Ewa Majewska w  swej książce Feminizm jako filozofia społeczna. Szkice z  teorii rodziny (Difin SA, Warszawa), wykorzystując koncepcje feministyczne i te z zakresu filozofii społecznej, analizuje rodzinę jako przestrzeń władzy. Jak twierdzi: „proponowany namysł nad politycznym wymiarem sfery uznawanej często za »prywatną« będzie okazją nie tylko do namysłu nad filozo-ficzną konceptualizacją płci, ale również nad całokształtem relacji społecznych, w których nierów-ność płci jest nadal nie tylko praktyką, ale także elementem teorii” (2009: 13).

8 Krystyna Slany8

złożone; jest nowym aparatem analitycznym, dzięki któremu podstawowa instytucja, jaką jest rodzina, zostaje niejako „odczarowana” i ukazana w krytycznej perspektywie. To myśl feministyczna i  genderowa odsłania znaczenie zmieniającego się miejsca kobiet w  społeczeństwie i  ich upodmiotowienie. Ruchy społeczne, prawo, dyskurs feministyczny zwracają uwagę na nowe przestrzenie analizy rodziny, sferę pracy płat-nej i nieodpłatnej – inaczej pracy produkcyjnej i  reprodukcyjnej, sferę władzy nad kobietami widoczną w języku, wizerunkach płci, instytucjach społecznych (rodzina, szkoła, zakłady pracy) i sytuację ekonomiczną kobiet. Podnosi się znaczenie pełnego obywatelstwa społecznego kobiet (Warat 2010) – odpowiada się między innymi na pytanie, jak praktykować obywatelstwo, odnosząc je do aktywności kobiet, ich roz-woju, zaangażowania na różnych poziomach życia, stworzenia warunków nie tylko w sferze publicznej i na rynku pracy, ale i pracy w sferze prywatnej (obywatelstwo genderowe) (ibidem).

Podejmowane zatem badania w perspektywie genderowej i feministycznej, jeszcze nie tak dawno nieobecne w polskim dyskursie gamologicznym i familiologicznym, są wskaźnikiem dokonującej się rewolucji paradygmatycznej w zakresie wyjaśniania małżeństwa i rodzin. Ta nowa dla Polski soczewka poznania jest, jak już wskazano, krytyczna, demaskująca status quo poprzednich konstrukcji, nieadekwatnych w wielu wymiarach dla rodzin określanych jako tradycyjne i posttradycyjne w nowym, złożo-nym, ponowoczesnym społeczeństwie. Małgorzata Sikorska twierdzi, że zachodzące w Polsce przemiany

w sposób nierównoznaczny dotykają i  determinują funkcjonowanie różnych grup społecz-nych. I dlatego też, opisując polskie rodziny, można mówić i o tradycyjnym wzorze rodziny, w którym ważny jest patriarchat i sztywny podział obowiązków wyznaczony przez płeć, ale także i podbudowanym indywidualizacją – która jest jednym z ważniejszych wyznaczników życia społecznego współczesnych społeczeństw – modelu rodziny opartej na idei partnerstwa i współodpowiedzialności (Sikorska 2009: 5).

Należy w tym miejscu omówić kilka najważniejszych przemian, które wprowadzą w sposób ogólny w szczegółowe tematy przygotowanej pracy.

Jak pokazują badania socjologiczne, nie ma chyba w Polsce drugiej grupy spo-łecznej, która budziłaby tak szerokie zainteresowanie społeczne jak małżeństwo i rodzina, ze względu na przypisywaną im misję społeczną, pełnione role, znaczenie zarówno dla całego społeczeństwa, jak i dla poszczególnych jednostek. Tradycyjne spojrzenie na małżeństwo i rodzinę przez pryzmat instytucji powoduje, że traktuje się je jak swoisty kapitał, dzięki któremu możliwe jest zaspokajanie popędu seksual-nego, realizowanie celów prokreacyjnych i ekonomicznych (Kocik 2002, 2006; Giza--Poleszczuk 2005; Slany 2002; CBOS 2010; Swadźba, Budzyńska 2010; Swadźba 2001). Małżeństwo daje wsparcie, opiekę, zaspokaja potrzebę miłości i bliskości, wy-znacza sens życia człowieka. Familocentryczna orientacja życiowa Polaków osadzona jest na tradycyjnym podłożu aksjologicznym, które obok rodziny akcentuje także pa-triotyzm, honor i religijność (Kocik 2002; Baniak 2012; Mariański 2012).

noty o autoracH

Anna Budzowska – studentka SUM Wydziału Humanistycznego AGH Akademii Górniczo--Hutniczej w Krakowie.

Emilia Garncarek – socjolożka, pracuje w  Zakładzie Socjologii Płci i  Ruchów Społecznych w  Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego. Jej zainteresowania naukowo-badawcze kon-centrują się wokół problematyki płci kulturowej, a także wokół zagadnień związanych z socjologią rodziny (m.in. problematyką bezdzietności z wyboru), socjologią ciała oraz socjologią Internetu.

Monika Grochalska – adiunkt w Katedrze Pedagogiki Społecznej Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w  Olsztynie. Rozprawę doktorską Kobiety i  mężczyźni wobec zmiany statusu społecznego w perspektywie biograficznej. Studium socjopedagogiczne obroniła na Wydziale Nauk Społecznych i Sztuki UWM w Olsztynie w 2008 roku. Pełni funkcje prezeski Stowarzyszenia Kofe(m)ina, zajmującego się podnoszeniem świadomości i wrażliwości na prob-lematykę płci. Jest autorką publikacji z pogranicza pedagogiki, socjologii i studiów genderowych.

Anna Kasten – doktorantka na Wydziale Kulturoznawstwa na Uniwersytecie Europejskim Viadrina. W swojej pracy doktorskiej bada „samotne” macierzyństwo w Polsce i w Niemczech. Od 2011 roku jest stypendystką programu wspierającego młodą kadrę naukową „Kobiety w nauce” Wyższej Szkoły Prawa i Ekonomii w Berlinie.

Joanna Ostrouch-Kamińska – profesor na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Jest kierownikiem Pracowni Badań nad Rodziną i Płcią w Edukacji. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problemów różnicowania pro-cesów społecznych oraz edukacyjnych ze względu na płeć, ze szczególnym uwzględnieniem środowiska i  relacji rodzinno-małżeńskich. Autorka licznych artykułów z pogranicza socjologii edukacji, pedagogiki społecznej i studiów genderowych, a także książek: Rodzina partnerska jako relacja współzależnych podmiotów. Studium socjopedagogiczne narracji rodziców przeciążonych rola-mi (Kraków 2011), Nieuchwytne. Relacje matek i córek w codzienności (Olsztyn 2004), Mężczyźni na przełęczy życia. Studium socjopedagogiczne (wspólnie z I. Chmurą-Rutkowską, Kraków 2007); redaktorka książek Researching gender in adult learning (wspólnie z  E. Ollagnier, Frankfurt am Main 2008), Przywiązanie i  przekraczanie. Płeć w  studiach empirycznych (Olsztyn 2006), oraz Multicultural Europe. Challenge for Teaching and Learning (wspólnie z E. Wołodźko, Olsztyn 2005). Od 2007 roku pełni funkcję przewodniczącej ESREA (European Society for Research on the Education of Adults) Network on Gender and Adult Learning.

Dominika Rudnik – studentka SUM Wydziału Humanistycznego AGH Akademii Górniczo--Hutniczej w Krakowie.

256 Anna Budzowska256

Krystyna Slany – pracuje w  Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i  na Wydziale Humanistycznym AGH Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie na stanowisku profeso-ra. Specjalizuje się w demografii społecznej, socjologii migracji oraz socjologii rodziny i płci. Jest członkinią Komitetu Badań nad Migracjami i Komitetu Nauk Demograficznych PAN oraz redak-cji „Roczników Socjologii Rodziny”, „Studiów Migracyjnych – Przegląd Polonijny”, recenzentką „Studiów Socjologicznych”.

Katarzyna Suwada – absolwentka socjologii na Wydziale Humanistycznym AGH Akademii Górniczo-Hutniczej. Doktorantka w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN.

Anna Titkow – emerytowany profesor Instytutu Filozofii i Socjologii PAN; w latach 1994–2011 kierownik Zespołu Badań nad Kobietami i  Rodziną w  Instytucie Filozofii i  Socjologii PAN. Uwzględnienie charakteru przemian zachodzących w treści kulturowych zasad określających wi-zerunek kobiecości i męskości oraz zasad określających relacje kobiet i mężczyzn stanowiło za-sadniczy kontekst kierowanych przez nią projektów badawczych, poświęconych budowaniu wie-dzy o statusie kobiet w różnych sferach życia społecznego, gospodarczego, w polityce, rodzinie. Autorka siedmiu książek, w  tym wydanej w  2007 roku przez Wydawnictwo IFiS PAN pracy Tożsamość polskich kobiet. Ciągłość, zmiana, konteksty.

Beata Tobiasz-Adamczyk – profesor, socjolog medycyny, Kierownik Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej i Kierownik Zakładu Socjologii Medycyny UJ CM. Specjalizuje się w badaniach nad różnymi aspektami jakości życia osób starszych, społecznymi uwarunkowaniami różnych form przemocy wobec osób starszych, a także zachowaniami w chorobie chorych z nowo-tworami. Autorka ponad 200 prac i artykułów z zakresu socjologii medycyny.

Lidia Willan-Horla – adiunkt w Katedrze Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Warmińsko--Mazurskim w Olsztynie. Jest licencjonowaną trenerką Polskiego Towarzystwa Psychologicznego uprawnioną do prowadzenia treningów i warsztatów psychologicznych. W obszarze jej zainte-resowań znajduje się komunikacja interpersonalna, edukacja dorosłych, sztuka radzenia sobie ze stresem i  przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu, asertywność, superwizja w  pracy socjalnej, kobiece i męskie style porozumiewania się, równość płci.

Grzegorz Wójcik – doktorant w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie; absolwent socjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz student filmoznaw-stwa UJ. Jego zainteresowania koncentrują się wokół mediów, współczesnej sztuki filmowej oraz zagadnienia tożsamości.

Magdalena Żadkowska – pracowniczka Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Przewód doktorski otwarty na Wydziale Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Przygotowuje doktorat Codzienność, partnerstwo, domowe obowiązki. O współ-czesnej polskiej rodzinie w kontekście socjologii pary Jeana-Claude’a Kaufmanna. Zainteresowania badaw-cze: studia nad płcią kulturową, socjologia życia codziennego, socjologia rodziny i pary, work life balan-ce – godzenie życia zawodowego i domowego przez kobiety i mężczyzn, zarządzanie różnorodnością w miejscu pracy.

noty o autorach

REDAKTOR PROWADZĄCYMirosław Ruszkiewicz

ADIUSTACJA Agnieszka Toczko-Rak

KOREKTAKatarzyna Onderka

SKŁAD I ŁAMANIETomasz Pasteczka

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-80, 12-631-18-81, fax 12-631-18-83

Monografia jest rezultatem badań nad zarządzaniem w sytuacji kryzysowej

przedsiębiorstwa z punktu widzenia organizacyjnego uczenia się. Podjęte

badania umożliwiły poszukiwanie niestandardowych sposobów i metod za-

rządzania przedsiębiorstwem w sytuacji kryzysowej. W procesie badawczym

uprawomocniono analizy jakościowe, jako współistotne do analiz ilościowych.

Pozwoliło to na aplikację zarządzania wiedzą i organizacyjnego uczenia się

do przestrzeni biznesu turystycznego, sformułowanie i wykorzystanie metodyki

paradoksów sytuacji kryzysowej w analizie przedsiębiorstw turystycznych, iden-

tyfikację modeli zarządzania w sytuacjach trudnych, a także zaproponowanie

metodyki tworzenia potencjału do zarządzania kryzysowego oraz kreowania

modeli biznesu przedsiębiorstwa uczącego się w kryzysie.

www.wuj.pl

„Interesująca i doniosła z naukowego punktu widzenia problematyka rodziny

oraz małżeństwa była dotąd podejmowana w konwencji tradycyjnej socjologii,

z uwzględnieniem aspektu demograficznego, instytucjonalnego, społecznego,

aksjologicznego i wychowawczego. Książka prezentuje tytułowe zagadnienia

z perspektywy feministyczno-genderowej, wpisując się w ważne studia nad

socjologią rodziny w jej nowatorskim ujęciu i tym samym przecierając ścieżki

w badaniach familiologicznych. Jest to nowa opcja widzenia na gruncie polskim,

bardziej adekwatna dla analiz rodzin w ponowoczesnym świecie. Mimo jedno-

litego tematu praca porusza całe spektrum zjawisk, od ogólnych problemów,

takich jak płeć kulturowa czy ponowoczesne rodziny, po kwestie szczegółowe,

takie jak nowe ojcostwo, rodziny sprawujące opiekę nad chorym i starszym blis-

kim, praca zawodowa kobiet, bezdomność”.

Z recenzji prof. dr hab. Urszuli Swadźby

ZAGADNIENIA MAŁŻEŃSTW

A I RODZIN W PERSPEKTYW

IE FEMINISTYCZNO-GENDEROW

EJ pod redakcją Krystyny Slany

ZAGADNIENIA

MAŁŻEŃSTWA I RODZIN

W PERSPEKTYWIE

FEMINISTYCZNO-GENDEROWEJ

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Gender Studies

ISUJ

Gender_okladka_wybor.indd 1 2013-02-13 12:55:19