Mir Hamza Seyyid Nigari Karabaği

Elşen MUSA YEV

Azerbaycan! Dede Korkud'un söz söyleyip, boy boyladığı, Koç Köroğlu gibi sayısız yiğitlerin meskeni, Şeyh Nizami'nin, Hakaoi'nin, Nesimi'nin, Fuzuli'nin yaşadığı topraklar ...

Azerbaycan şairlerinin büyük bir kısmı din!, felsefi ve ahlak! mevzuda yaz­dıkları eserlerinde Allahu Teala'yı, O'nun gönderdiği yüce dinimiz isHim'ı ve gel­miş geçmiş peyğamberlerio her cihetten eo kil.mili olan son Peygamber Hz. Mu­hammed (s.a.v.)'i terennüm etmişlerdir. Bu sebepledir ki, eserlerin çoğu müoa­cat ve na'tla başlamış, eserin muhtelif yerlerinde Kur'an-ı Kerim'den ve hadis-i

şeriflerden örnekler verilmiştir. Bu şairlerin büyük ekseriyeti tefsiri ile beraber Kur'an-ı Kerim'i, hadis, fıkıh, kelam ve saiç İslam! ilimleri derinden bilmekle ye­

tinmemiş, kendileri bizzat İsl<1mı yaşamış veya eo azından yaşamaya gayret gös­termişlerdir. Bu gayret onların parlak zekasıyla birleşerek Hakk'a giden yolu ay­dınlatınış ve onlar böylece Allahu Teala'ya yaklaşarak O'nun velisi, dostu olmuş,

evliyauUah makamına yükselmişlerdir. Şiirlerini Allalnı Teala'ya ve Resulullah'a olan sevgisinden aldığı feyz ve il­

hamla yazmış şairlerimizden biri de Azerbaycan'da Nakşibendilik tarikatının Ha­

Hdl kolunun yayılmasında büyük rolü olan Seyyid Mir Hamza Nigar! (k.s.)'dir. Nigari, 1815 (bazı müelliflere göre 1805) yılında Azerbaycan Karabağ'ın Zen­

gezur mahallinin Çejimli köyünde, herkesin hürmet ve ihtiram gösterdiği, sevgi ve saygı ile andığı seyyid ocağında dünyaya gelmiştir. ' Nigari hakkında araştır­ma yapmış bazı müellifler Karabağ'ın Dağıstan'a bağlı bir kasaba olduğunu yaz­maktadırlar. Bizce bu yanlış bir iddiadır. On dokuzuncu asır Karabağ halkının ta­rihini şöyle bir incelersek bu yanlışlık kendiliğinden bariz bir şekilde meydana çıkar: Karabağ haru İbrahim Halil Han 1805 yılının 14 mayısında Kürekçay sahi-

1 Feridunbey Köçerli, Azerbaycan Edeb~yatı Tat·ibi Materlalları, Azern~r. Bakü 1926, c. 2., ı.

Hisse, s. 199. 2 ibnulemin Mahmud Kemal inat, Vast1 Mahir Kocaıürk.

242 tasawtı(

linde yaptığı antlaşma ile Rusya'nın hakimiyetini tanımış, İran ve Rusya arasında

13 Kasım 1813 yılında Karabağ'ın Gülistan köyünde, 10 Şubat 1928 yılında ise Tebriz şehrinin güneyindeki Türkmençay köyünde yapılan antlaşma ile Gence, Karabağ, Nuha, Lenkeran Şamahı, Kuba, İravan ve Nahcivan hanlıklannın top­raklan Rusya'ya katılrnışsa da Karabağ, Şeki ve Şamahı hanhklannda, hanlık üsul idaresi olduğu gibi saklanmıştır. (Buna sebep, her üç hanlığın da Rusya hakimi­yetine savaşsız girmesidir.) Lakin 1819-1826 yıllarında bu hanlıklarda da idare sistemi değiştirilrniş ve merkez şehri Karabağ'daki Şuşa olan "Müslüman EyaJet­leri Reisliği" oluşturulmuştur.3 Bu idare sistemine komendant üsul idaresi denil­miştir. Azerbaycan'da Rus zulmüne karşı çıkan isyanlar, Çarlık Rusyası'nı 1840

yılında komendant üsul idaresi yerine gubemiyalar ve onların nezdinde kazalar oluşturmaya mecbur etmiştir. Böylece Kafkasya, merkez şehri Tiflis olan Gürcis­tan-İmeretiya gubemiyasına ve merkezi Şamahı şehri olan Kapsi vilayetine bö­lünmi..iştür.' 1867 yılındaysa Çar hükümeti tarafından Bakü, Tiflis ve İravan gu­berniyaları hesabına, merkezi Yelizavetpol (Gence) şehri olan Yelizavetbol gu­berniyası teşkil olunmuştur. Şuşa, Nuha, Yelizavetpol ve Zengezur kazalan bu guverniyaya dahil edilmiştir. ' Görüldüğü gibi 1805 yılından önce ve sonra, Kara­bağ hiçbir zaman Dağıstan'a bağlı olmamıştır. Azerbaycan'ın yalnız Kuba kazası kısa bir müddetle Dağıstan'a bağlı olmuş, o da 1859 yılından itibaren Bakü gu­berniyasma dahil olmuştur."

Mir Hamza Nigarl'nin Çejiınli köyiinde doğması onun şa'nına Farsça söylen­miş bir beyitten de malumdur:

Ze golzare nuh·uvvet rost sebze,

Çejimlu İbn Paşa Mer Hamze.

(Nübüvvet gülzarında bir gül bitti/Çejimli Mir Hamza Paşa oğlu). 7

İbnulemin'e göre Nigarl'nin babasının ismi Seyyid Emir Paşa , annesinin is­miyse Haynınnisadır; büyük eecileri Seyyid Muhammed Şemsuddin Akabali Me­dine-i Münevvere'den gelerek Karabağ'ın Çejimli köyi'ıne yerleşmiştir. Onun oğ­lu Ruknuddin Paşa burada arazi ve rütbe sahibi olmuştur. Ruknuddin Paşa'nın oğlu Seyyid Rıza Efendi ced!eri ile beraber ulemadan olınuşlardır.8 Seyyid Miı: Hamza'nın babası Emir Paşa erken vefat etmiştir.9 İbmılemin'e göre Emir Paşa

3 Azerbaycan Tarihi, ss. 204-205 4 rızerba_vcan. Tarihi, s. 209. 5 Azerbaycan Tarihi, s. 213. 6Aynıyer.

7 Firidun Bey Köçerli, Azerbaycan Edeb~yatı Tarihi Mar.eria./Jan, s. 199. 8 ibnuleınin Maluuud Kemal İnal, Son Asnrı Tıirk Şairleri, İst<ınbul 1969, s. 1200. 9 Edeb~yat (}(! /ncesanatGazeıesi, S. 2, 1 Haziran 1990. Makale Azersaycan'ııı ünlü şairesi Mirva­

rid hanını Dilbazi'nindir.

mir ha.mza seyyid nigaıi karabağf 243

Dağıstan ah undlarından birisiyle münakaşa ettiği için şe hi d ettirilmiştir. '" Niga­r1'nin soyunun Hz. Hasan (r.a.)'a dayandığını yazan müdlifler de vardır. 1 '

Mir Hamza küçük yaşlarından itme meyl etmiş , Şamahı ve Şeki 'de dini ve il­mi tahsil almış , ıı Arapça ve Farsça'yı öğrenmiştir." Aldığı tahsil onun kamil bir in­san olarak yetişmesinde mühim rol oynamış ve onu bir mürşid-i kamil aramak için Harput'a kadar götürmüştür. Harput'ta Mevlana Halid (k.s.)'in yanında ına­neviyarını geliştirmek isteyen Mir Hamza, genç yaşta Harput'a gitmiştir.." İster o dönem, isterse ondan önce ve sonra Osmanlı'da kendilerinden sonra güzel eser­ler bırakıp gitmiş pek çok Azerbaycan şair ve edibleri yaşamışlar. Bunlardan Şir­vanlı Seyyid Yahya Celaleddin (842), Şirvanlı Fethullah (857), Mahmud b. Mu­hammed Dilşad Şirvani' (?) , Yusuf Ziyauddin Mahdum (890), Baba Ni'metullah Mahmud Nahcivani (902), Muhiddin Muhammed Karabaği (942), Azeri İbrahim Çelebi (993), Molla Ahmed Şemseddin Karabağ1 (1009), Şirvanlı Abdurrahim (1024), Şemseddin Şirvanl (Sultan IV. Murat devri), Muhammed Emin b. Sadrad­din Şirvani (1036), Sadık Efendi Şirvani (1121), Yusuf b. İbrahim Şirvan1 (1 134), Ebu Bekr b. Rüstem Şirvani (1 139), Ahmed Harndi Efendi Şirvan1 (1307), Şirvan­lı Muhammed Halis Efendi 0331) ve başka's meşhur şahısların adlarını zikret­mek mümkündür.

Mevlana Halid (k.s.)'in vefatı nedeniyle Sivas'a giden Mir Hamza yeniden Ka­rabağ'a dönmüş, bir müddet sonra ise Amasya'ya gelerek burada meşhur olan Şeyh İsmail Şirvaru'ye intisab etmiş, ona hizmet ederek icazet almıştır. Şeyhinin izniyle Konya'daki Mevlana türbesini ziyaret etmiş, hac için Mekke ve Medine'ye gitmiş .ve bu arada Şam ve Kudüs'e de uğramıştır. Mevlana türbesinde ve Medi­ne'deki Ravza-i Mutahhara'da "erbain çıkarmış",16 yani çok az bir miktar yiyecek ve içecekle yetinerek, zaruri haller hariç, kırk gün kaldığı hüceden dışarı çakma­mış, ibadet ve zikirle meşgul olup ruhi ve manevi· zenginlik kazanmıştır. 17

Hilafet alarak memleketine dönen Mir Hamza Azerbaycan'ın pek çok bölge­sinde, o cümleden Kazakh, Karaçöp, Borçali ve başka yerlerde NakşibendJ tari­katını geniş ve doğru bir şekilde yaymış, bu bölgelerde epeyce mürid toplarnış­tır.18 Azerbaycan şairlerinden HacıRahim Ağa Dilbazov (1826-1873) ve Şahnigar

10 İbnulemin , son Asnn Türk Şairleri, 5 . 1200. ll BursaiJ Mehnıet Tahir, Osman/ıMıle/lifleri 129911915, 1344/1925 Mara) Yayınları, c. 1, s. 113.

12 İbnulemin, a .g .e., s. 1200.

13 Yavuz Akpınar, Azeri Edeb(yatı Araştırma/an, istanbul 1994, s. 465. 14 Yavuz Akpınar, a.g.e., s. 465; ibnuleınin, a.g.e., s. 1200. 15 Yusuf Bey Vezirov, Azerbaycan &febiyatına Dair Bir Nazar, Matbaa-yı Amire, İstanbul

1337. 16 Yavuz Akpınar, a. g. e., s. 465. 17 "Erbain" veya "Çile" hakkında bkz. Doç. Dr. Eıllcın Cebecioğlu , TasawıifTertmleri ue Deyim­

leri Sôzlıığıl, Rehber Yayınları, Ankara 1997. s. 202-204.

18 Sınık Köpnı, Azerbaycan Yazarlar Birliği'nin aylık dergisinin 1. ve 2. sayılan, 1992. Makale Muhammed Astanbeyli, Ayaz Eyvazlı ve Gündüz Nesibli'nindir.

244 rasauuı~(

Hanını Rencur (1850-1899) Şeyh Nigarl'nin müridierinden olmuşlar. '9

Feridunbey Köçerli mezkur eserinde, Şeyh Nigari'yı görmüş şahıslardan ba­

zılarının adlarını yazmıştır. Onların aktardığına göre Şeyh Nigarl, uzun boylu,

hoş simalı, mülayim tabiatlı bir zat imiş. İbadetreyken onun hali değişir, namaz­dayken yüzünde nur tecelli eder, cemaat onun bu halini hayranlıkla seyrederler­miş. ıı'

Mir Hamza burada bir tarikat mürşidi gibi meşhur olmuş, Nebati tesiriyle yaz­

dığı,2' ilahi aşkı terennüm eden şiirlerinde dokuz yaşındayken alem-i manada

göıi.ip a.~ık olduğu, on sene sonra ise kendisiyle görüştüğü zaman aşk-ı mecazi­nin aşk-ı hakikrye dönüştüğü Nigar adlı takva sahibi, muhterem bir saliha hanı­

mın22 ismini kendisine mahlas almıştır.

Nigarl, Kırım Savaşı'nda Rus sınırını gizlice geçerek Kars'a gelmiş, birçok mü­ridi ve Azerbaycan'dan gelmiş mücahidlerle Osmanlı ordusunun saflannda Rus­

lara karşı savaş mücadelesinde bulunmuş, savaştan sonraysa Erzurum'a dönerek üç yıl burada kalmış ve daha sonra İstanbul'a gelerek padişahla görüşmüştür.ı~

Erzunım'dayken Nigari, devletten aldığı 500 kunış maaşla Bakırcı mahallesi ca­

miinin dersanesinde çalışmıştır. 24

1865 yılında Nigari, hanımını ve oğlu Siracuddin'i memleketinden getirerek

Amasya'ya yerleşmiş, burada tahsil almak isteyen herkese tefsir, hadis gibi diru ilimler, tarikat hakkında bilgiler vererek faaliyete başlamıştır. Şöhreti tüm mem­

lekete yayılmış, Şeyh'in başına toplanan cemaat Amasya'nın ileri gelenlerini en­dişelendirmiş, şöhreti onların ilasedine sebep olmuştur. Bu sebeple de Amasya

müftüsü Hacı İsa Efendi'yle aralan açılmıştır. Onların Nigari hakkında "Başında­

ki cemaatin sayısı çoktur, isyan çıkarırlar ... " diye su-i zanda bulunmalanna kar­

şı , Şeyh insaru bir yaklaşımla tepki göstererek Amasya'yı terketmiş, gençken Mevlana Halid için geldiği Harput'a gitmiştir. ıs Ailesiyle burada bir müddet otu­

ran Şeyh Nigari, 1886:ı<' (bazı müelliflere göre 18852' ve 1887~ yılında Allahu Te­

ala'nın rahmetine kavuşmuştur. Naşı müridieri ve ailesi tarafından Amasya'ya nakl edilmiştir. Bayezid Paşa mahallesinde defn edilmiş, müridierin topladığı ia-

19 Firidunbey Köçerli, Azerbayc.an Edebiyatı .. . , ss. 58-74; Doktor Cavat 1-!ey'et, Azerbaycan

Edebiyat Tarihine Bit• Bakış, Tahran 1358, s. 168; Sınık Köprü dergisi, ss. 56-63. 20 Firidunbey Köçerli, a. g. e., ss. 199-200. 21 Doktor Cevaı Hey' et, a. g . e., s. 168.

22 tbnulalemin, Son Asrın Tı'/.rk Şairleri, s. 1201; Yavuz Akpınar, Azeri' Edeb(yatı Araşı., s. 466. 23 Yavuz Akpınar, a. R· e., s. 465. 24 İbnuleınin, a. g. e., s. 1200. 25 Aynı eset·, s. 12()1; Yavuz Akpınar, a. g. e., s. 465. 261bnulenıio Mahmud Kemal lnal , Yavuz Akpınar, Vasfi Malı ir Koca türk, BursalıMehmet Tahir. 27 Doktor Cavat Hey'et, Mehemmed Asıanbeyi, Ayaz Eyvazlı , Gündüz Nesibli. 28 Prof. Dr. ı-r. Kamil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasauvıif tiC Tarikat/ar, Ensar Neşriyaı, İstanbul

1998, s. 147; Yusuf bey Vazirov, Azerbaycan Edebiyatma Dair Bir Nazar, s. 87.

m lr hamza seyyid 11igarf karabaği 245

neyle kabrio üzerine ti.irbe, yanmaysa cami inşa edilmiştir.29 Oğlu Siracuddin'in,

hamnunın ve hizmetçisinin kabri de oradadır. ,\O Cami, sonralan Şirvanlılar Cami! o larak adlandırılmışur. ~·

Nigari'nin "Sakiname", "Çayname" ve ''Niga.rname" adlı eserleriyle beraber Türkçe ve Farsça divan ı da mevcuttur.}2 Türkçe divanı 1883 yılında İstanbul 'da

ve 1908 yılında Tiflis'te "Gayret" matbaasında basılmıştır. Farsça divanı ise 1911 yılında İstanbul'da basılnuştır.33 Nigarl'nin eserlerinin hemen hemen tümü dini­tariki mahiyet taşımaktadır:

Al!ab 'ı, Muhammed'f Ali seven dosttanız,

Ne sünniyiz, ne şii, hiz halis müslümanız. 34

diyen Nigari, kamil bir insan gibi sağlam muhakeme yürütmüş, sünnü-şii çatış­masını hoş görmemiş, İslam'ı bir bütün olarak kabul etmiş, müslümanlar arasm­daki tefrikaya karşı çıkmış ve bu sebeple de manevi duygulann geliştirilmesine,

insanların kemale ulaşmasını sağlayacak, Allahu Teala'ya ve onun yarattıklarına yönelik saf ve ulvl muhabbet hislerinin güçlendirilmesine büyük önem vermiş­

tir.

Ey bace ki biz bendeye merdane Huda'yız,

Manada şah ız, gerçi ki zabirde gedayız.

beytiyle başlayan bir gazelinde Nigarl, insamn hakiki yüzünü göstermiştir. Niga­rl İslam'da insanların Allahu Teala karşısında eşit olduklan, üstünlüğün yalıuz takvaya göre olması fıkrine dayanarak insandaki sıfatiarın en önemlisinin mane­

:v'i kemalat olduğunu vurgulamış , fani dünyanın değil , kaptsı kalb-i selim olan manevi dünyanın ebedl sultanlığını önermiştir. Aynı gazelin ikinci beytindeyse,

Bigeydf5 cibarıız, bize hükm eylemez alem, Ehrarileriz, bendeyi su.l{ani Babayiz.

diyerek dünyanın hakiki Y';·ızünü göstermiştir. Kur'an-ı Kerim'in 93. suresi olan

"Duha'' suresinin 4. ayetinde yer alan ''Ahiret senin için dünyadan daha hayır-

29 İbnulemin, Son Asrın Tttrk Şairleri, s. 1201 .

30 Mirvarid hanım Dilbazi, a. g. m., Edeb~yat H! Incesanat Gazetesi, s. 3. 31 Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatı Araştınnalan, s . 465.

32 Vasfı Mahir Kocatürk, a. g. e., s . 610; Doktor Cavat Hey' et, Azerbaycan Edeb~yat ... , s. 168.

33 Yavuz Akpınar, a. g . e., s . 466; Sınık Köpnı dergisi, s . 53.

34 Sınık Köprı'i dergisi, s . 62.

35 " Bigeyd"-Lakayıı, vurd\ıın-duynıaz.

246 rasa.vvı.if

lıdw" cümlesini derinden kavrayan Nigar1, dünya hayatının geçici oiduğumı,

ni'metlerinin de kendisi gibi fani ve aldatıcı olduğu için dünyaya fazla önem ver­memelerini, onun hükmü altına girmeden hür yaşamalarını söyleyerek, kendile­rinin Nakşibendi tarikatının turucusu, safgönüllerin sultanı Balıauddin Said Mu­hammed b. Celaleddin Buhari (1324-1389)'nin halefieri olduğunu göstermiştir.

Başka bir gazelinde dünyanın fani olduğundan dolayı vaktirı çok az olduğunu, bu yüzden vakti değerlendirmek, boşa harcamamak lazım geldiğini söylemiştir.

Bu tıpkı Nakşibendiliğin AbdulhiHik Gücdüvanl tarafından derlenmiş on bir esa­sından "Vukuf-i Zamani"ye"' uyğundur:

Nefsi nCıfennan ile uğraşma yar eiden gider, Kelb ten yarıır hevesiyle şikm· elden gider.

Meyli dünyayı denidendir muzel/et ha/isi, Btmeğil gaf ganainden uegar elden gider,

Tıfliken kılgil ziyaret Ka'be-yi uşşakı kim lht~yar oldukta elbet ihtiyar elden gider. Tevbeden kaçmak hatadır gerçi ama ney/im, Gerdişi peymaniden kavlu karar elden gider. Se.yyidu 'l ahkamdır sulh-gerektir inkıyad Bir karış topraktan ötnl bir diyar elden gider. 37

Nigari'nin h<;ıyatı ve dini-tariki faaliyeti gibi edebi yanı da maalesef geniş şe­kilde araştırılınamış, gereken ehemrniyet verilmemiştir. Araştırmacıların gelecek­re bu konuyu ihmal etmeyerek tekrar ele alacaklarını ve daha derin bir şekilde

araştıracakları nı ümid ederiz

36 Yılmaz, H. Kamil, Anahat/arıyl.a Tasawıifve Tartka.tlar, s. 256.

37 Gazeller, Firidıınbey Köçerli'nin mezkur eserinden alınmıştır, ss. 209~213.