Mineral Hobiak eta

Plaka-Tektonika

Geologia 5º maila

Mineral Hobiak

2009/2010

Unai Mtz. de Lahidalga de Miguel

Joseba Olano Madariaga

2

Aurkibidea

1. Sarrera 3. orri.

2. Mineral hobien banaketen ereduak 3. orri.

3. Kontinenteen hazkuntza ratioak 4. orri.

4. Lurrazalaren eboluzioa eta metalogenesia 5. orri.

4.1. Hidrosferaren eta atmosferaren eboluzioa 5. orri.

4.2. Lurraren bero ekoizpenaren gutxitzea 6. orri.

4.3. Epe luzeko plaka tektonikaren jokaera 6. orri.

5. Metalogenia denboran zehar 6. orri.

5.1. Arkearra 7. orri.

5.1.1. Hadearra eta Eoarkearra 7. orri.

5.1.2. Paleo-, Meso- eta Neoarkearra 7. orri.

5.1.3. Ezkutuen sorrera 8. orri.

5.1.4. Kratonizazioa 9. orri.

5.2. Proterozoikoa 9. orri.

5.2.1. Paleoproterozoikoa 9. orri.

5.2.2. Mesoproterozoikoa 10. orri.

5.2.3. Neoproterozoikoa 10. orri.

5.3. Fanerozoikoa 10. orri.

5.3.1. Ziklo tektonikoak eta metalogenia 12. orri.

6. Egokitze estensionala 12. orri.

7. Egokitze konpresionala 13. orri.

8. Laburpena 14. orri.

9. Bibliografia 15. orri.

3

Sarrera

Munduko mineral hobi gehienak prozesu geologiko bat baino gehiagoren eraginaren gainjarpenaz sortutako mineralen ezohiko akumulazioz sortutakoak dira, normalean denbora luzeetan zehar. Mineral hobiak sortzen dituzten pro-zesu hauek arroka igneo, sedimentario zein metamorfikoak sortzen dituzten prozesuekin erlazio estua dute, eta ondorioz mineral hobien sorrera aztertu eta ulertzea berebiziko garrantzia du lurrazalaren jatorria eta eboluzioa ezagutzeko historia geologikoan zehar. Aldiz, lurrazalaren dinamika eta plaka-tektonika ulertzea ezinbesteko tresna da mineral hobien sorrera ezagutzeko; beraz, mine-ral hobi eta plaka-tektonika eremuen arteko muga ezartzea ez da batere erraza, eta biak batera aztertzea guztiz komenigarria da. Hau guztia dela eta, gaur egun geologia ekonomikoaren munduan dabilen edonork ezin izango du arra-kastarik izan kontinente eta ozeanoen historian zeharreko bilakaera ezagutu gabe.

Mineral hobien banaketen ereduak

Aspalditik jakina izan da mineralizazio estilo ezberdinak ez daudela denboran eta espazioan zehar edonola antolatuta eta mineral metaketek lurrazala-ren denboran zeharreko bilakaerarekin eta plaka-tektonikarekin erlazio estua dutela.

Mundu osoko mineral hobiak azter-tuz, orokorrean ikusi daiteke nola bi meta-keta mota nagusi ezberdin daude: orogeni-koak eta anorogenikoak (1. Irudia) . Lehe-nengo motakoak batez ere Arkearraren amaieran (orain dela 3000 eta 2500 m.u. bitartean) edo Fanerozoikoan zehar (orain dela 540 m.u. eta gaur egun arte) sortu zi-ren. Proterozoikoan (orain dela 2500 eta 540 m.u. bitartean) sortutako mineral hobi orogenikoak oso eskasak dira. Bigarren mo-takoak, ordea, nagusiki Proterozoikoko arroketan agertzen dira. Patroi honetarako azalpen bat superkontinenteen zikloen era-gina da. Esate baterako, nabaria da nola kontinenteko sedimentuetan dauden mineral hobiak eta metakin anorogenikoen sorrera bat egiten dute lurrazalaren egonkortasuna eta superkontinenteak dauden garaiekin; hala nola Nena Mesoproterozoikoan, Rodi-nia Neoproterozoikoan eta Pangea Meso-Mesozoiko goiztiarrean. Kontinenteen zati-1 Irudia. Historio geologikoan zehar mineral

hobi orogeniko eta anorogenikoen banaketa.

4

tzea gertatzen den garaietan, aldiz, lurrazala tektonikoki aktiboagoa da eta on-dorioz jatorri orogenikoa duten mineral hobien sorrera suspertzen da.

Mineral hobiak zenbatero birziklatuak edo barreiatuak (bai erosioz baita

tektonikoki ere) izaten diren aztertu egin da, eta mineral hobien denboran zeha-rreko banapenak erakusten duen patroiarekin bat egiten duela ikusi da. Hala ere oso inportantea da kontutan izatea mota bateko mineral hobirik ez egoteak ez duela esan nahi sortu ez zirelarik, baizik eta gaur egunera arte ez dira kon-tserbatu. Esate baterako, hobi orogenikoak dauden garaietan ez dira hobi ano-rogenikorik aurkitzen, orogeniak altxatu ostean material horiek higatu eta ba-rreiatu egin zirelako, eta ez sortu ez zirelako. Zenozoikoko orogenia gazteak ere kontserbatuak izan dira oraindik ez delako hauek higatzeko denbora nahi-korik igaro.

Kontinenteen hazkuntza ratioak

Metalogenian, historia geologikoan zeharreko kontinenteen hazkuntza ratioak estimatzea oso garrantzitsua da mineral hobien sorrera eta eboluzioa ulertzeko, baina ratio hauen hurbilketa zehatz bat egiteak zailtasun asko aurkezten ditu, hala nola lurrazal berriaren sorrerarekin erlazionatuta dagoen material kontinentalaren birziklatze (edo suntsitze) ratioak ezagutzea. Hazkuntza ratio hauek aldakortasun handia erakusten dute denbora eta eszenario ezberdinetan. Adibidez, eredu baten arabera lurrazal kontinental gehiena Arkear goiztiarrean sortu egin zen (2 a. Irudia, A kurba) , eta beste baten arabera lurrazal kontinentalaren sorrera denborarekin modu esponentzialean handituz joan da, ekarpen handienak orain dela 1500 m.u.-tik aurrera eman zirelarik (2 a. Irudia, B kurba) . Baina aurreko bi ereduen arteko eredu batek islatzen du seguruenik errealitatean gertatu zena, (2 a. Iru-dia, M & B kurba) (McCulloch and Bennett, 1994). Honen arabera, hazkuntza gutxi gorabehera lineala da, unean uneko hazkuntza ratio handiagoekin. Honek erakusten du lurrazal kontinental berriaren sorrera ratioak eta lurrazal kontinen-

2 Irudia. Lurrazalaren denboran zeharreko hazkuntza ratio ezberdinak.

5

talaren birziklatze edo suntsitze ratioen arteko erlazioa nahiko konstante man-tendu dela denboran zehar.

Bitxia da M & B ereduaren arabera Fanerozoikoan zehar lurrazal konti-nentalaren zati txiki bat sortu zela, baina beste garaiekin konparatuz hau da mineral hobi gehienak dituena. Hau zaharragoak diren mineral hobien kontser-bazioa txarragoa gertatzen da, Fanerozoikoan lurrazal gutxiago sortu den arren askoz ere proportzio handiagoa heldu delako gaur eguneraino.

Lurrazalaren eboluzioa eta metalogenesia

Mundu mailako metalogeniaren bilakaera baldintzatzen duten 3 faktore ezberdin daude. Faktore hauek hidrosfera eta atmosferaren eboluzioa, bero globalaren ekoizpenaren murrizte progresiboa eta epe luzeko plaka tektonika-ren joera eta eboluzioa.

Hidrosferaren eta atmosferaren eboluzioa

Denboran zeharreko O2-aren kontzentrazio aldaketek, eta CO2-arenak neurri txikiagoan, paper garrantzitsua izan dute mineral hobien sorreran, erre-dukzio prozesuekin eta lurrazal kontinentalaren higadurarekin zerikusia duten hobietan batez ere. Arkearran jakina da atmosferan zegoen O2 askea oso es-kasa zela, eta atmosfera erreduzitzaile honek garaiko Burdin Bandeatuen For-mazioaren (“Banded Iron Formations”) sorreraren eragile garrantzitsuenetarikoa izan zen. Arkearraren eta Proterozoikoaren arteko muga (orain dela 2500 m.u.) estuki bat egiten du atmosferaren O2-aren lehenengo ugaritzearekin (3. Irudia) . Gertakari hau segur aski zianobakterioen ugaritzearen ondorio zuzena da, izaki hauek fotosintesiaren bitartez O2 askea ekoizteko gai baitziren. Fe2+-aren higi-kortasuna aztertuz garaiko O2-aren atmosferako presio partziala estimatu dai-teke, eta Proterozoikoko paleosoletan burututako azterketa batek dioenez orain dela 2200 m.u. O2 atmosferikoaren handiagotze bortitza gertatu zen. Orain dela

3 Irudia. Historia geologikoan zeharreko atmosferako oxigenoaren presio partzialaren aldaketak.

6

2500 eta 2000 m.u. arteko garaiari “oxiatmoinbertsio” garaia bezala ezagutzen da, eta O2-aren ugaritze bat-bateko ugaritzearekin bat egiten du. Garai honeta-tik aurrera Burdin Bandeatuen Formazioaen sorrera gelditu egin zen. Protero-zoikoaren amaieran O2 atmosferikoaren beste ugaritze nabari bat gertatu zen, metazooen eta landare baskularren ugaritzearen ondorioz batik bat. Oxigenoa-ren etengabeko ugaritzearekin alderatuz, CO2-aren kontzentrazioak gutxituz joan dira denboran zehar Arkearretik gaur egun arte. Hasierako atmosferako CO2 kontzentrazio altuak garaiko bulkanismo eta gasgabetze prozesu biziek eraginda da, eta astiro baina etengabe jaitsiz joan dira, karbonatoen metaketa gero eta handiagoaren ondorioz.

Lurraren bero ekoizpenaren gutxitzea

Lurraren bero ekoizpena etengabe gutxituz joan da Lurraren sorreratik gaur egun arte, batez ere U, Th eta K isotopo ezegonkorren desintegrazioaren gutxitzearen eraginez. Esate baterako, Arkerrean mantua gaur egun baino 200º-300º C tenperatura altuagoa zuen, eta honek urtze tasa handiagoak ego-tea bultzatzen zuen. Urtze partzialaren tasa handiagoak egoteak magnesioan aberatsak ziren komatiitak sortzea eragiten zuen, Arkear garaikoak tipikoak di-renak eta arroka gazteagoetan ezohikoak direnak. Komatiita hauekin sarritan Ni eta Cu mineral hobiak agertzen dira, eta horregatik dira hain ugarik garai hone-tan mota honetako hobiak. Mantuaren tenperatura altuagoak konbekzio ko-rronte bortitzago eta indartsuagoak egotea eragiten zuen, lurrazal ozeanikoaren sortze tasa handiagoa izango zelarik eta ondorioz plaken mugite abiadura ere handiagoa izango zelarik. Hau frogatua izan da orain dela 1000 m.u. baino ge-hiagoko ofiolitak gazteagoak direnekin konparatzean, zaharrenak gazteagoak baino bi aldiz meheagoak baitira.

Epe luzeko plaka tektonikaren jokaera

Plaka tektonikaren denboran zeharreko eboluzioa erlazio zuzena du me-talogeniarekin. Plaka tekonikan ematen diren zikloak, hala nola superkontinen-teen sortzea eta suntsitzea, zuzenki baldintzatuko dute hobi mineral orogeni-koak edo anorogenikoak ugariagoak izatea. Hau argi ikusten da historia geolo-gikoan hobi mota bien arteko txandakatzean, bakoitzaren ugaritasun erlatiboki altuagoen aldaketek nolabaiteko ziklizitatea adierazten dutelarik. Plaken tekto-nikarekin garrantzia duten faktoreak kontinenteen hazkuntza ratioak, mantuko konbekzio korronteen izaera eta itsas-mailaren aldaketa eustatikoak (itsas-maila erlatiboki baxuekin kontinente aldeko higadura handiagoa da eta).

Metalogenia denboran zehar

Jakina da Fanerozoikoan zehar kontinente zati handien batzea Pangea superkontinentea sortu zuela Permiarra eta Triasikoan zehar, eta geroago zatitu zela gaur eguneko geografia eman arte. Baina hau ez da historia geologikoan zehar gertatu den superkontinente baten sortze eta zatitzea (4. Irudia) . Fanero-zoikoko kontinenteen geografia, Gondwana, Laurentia eta Pangea esate bate-rako, deskribatzerakoan aditu guztiek ados dauden arren, gauzak asko zailtzen

7

dira Kanbriaurreko kontinenteen geografia aztertzerakoan, arroka hain zaharrak datatzeko zailtasunak eta garaiko arroka gehienek birziklapena edo suntsitzea jasan dutelako. Kontinente ezberdinen sorrera eta suntsipena kontutan izanda, garai ezberdinetan zeharreko metalogeniaren eboluzio eta joerak azalduko dira.

Arkearra (>4000 – 2500 m.u.)

Hadearra (>4000 m.u.) eta Eoarkearra (>3600 m.u.)

Hadearrari buruzko oso ebidentzia gutxi daude erregistro geologikoan, eta normalean Prearkearra bezala ere ezagutzen da. Hau gehien bat garaiko materialen suntsitzeari esleitzen zaio, eta ez garai hartan materialik ekoizten ez zirelako. Material eskasi hau izan arren, Hadearraren amaieran atmosfera eta hidrosfera sortu zirelaren ebidentziak aurkitu dira. Ez dira Hadearreko mineral hobirik aurkitu, baina gehien bat bolkanikoak edo hidrotermalak izango zirela suposatzen da garaiko baldintzak ikusirik.

Eoarkearra orain dela 4000 eta 3600 m.u. arteko garai da. Garai hone-

tako hobekien kontserbatutako arrokak orain dela 3800 m.u. sortutako lurrazal gaineko gerria eta honekin erlazionatutako gneissak, Groenlandiaren mende-baldean.

Paleo-, Meso- eta Neoarkearra (3600 – 2500 m.u.)

Arkearrean gertatutako lurrazalaren eboluzio nabarmenena 1000 m.u. baino gehiago iraun zuen garai honetan gertatu zen, zeinetan gertatutako prozesu geologikoak ez ziren gaur egunekoekin alderatuz oso desberdinak izango. Oro-korrean, bi garai nagusietan banatzen da: ozeano barneko ezkutuen formazioa (orain dela 3600 eta 3100 m.u. artean) eta kontinente barneko kratoien forma-zioa (orain dela 3100 eta 2500 m.u. artean) (5. Irudia) . Neoarkearrean eman zen Lurraren historia osoan zehar gertatu den lurrazalaren hazkunde ratiorik handiena (2 b. Irudia) . Neoarkearra ere ezaguna da mineral hobi igneo, hidro-termal eta sedimentarioen sorrera garrantzitsua gertatu zelako. Ikuspuntu metalogeniko batetik, Arkearreko lurrazalaren eboluzioa bi garai na-gusi ezberdinetan banandu daiteke: Hasierako ezkutu ozeanikoen sorrera alde batetik, eta bestetik kontinente barneko kratoien sorrera, gaur eguneko plaka

4 Irudia. Historio geologikoan zehar sortu diren superkontinente ezberdinak, eta hauen sorrera zein

suntsitzea kronologikoki ordenatuta.

8

tektonikan gertatzen diren subdukzio eta kolisio kontinental bezalako prozesuak gertatu zirelarik.

Ezkutuen sorrera (3600 – 3100 m.u.)

Garai honek gutxi gorabehera Paleoarkearrarekin bat egiten du, eta le-henengo lurrazal kontinentala sortuko zuten intrusio eta lekutze plutonikoak ger-tatzen hasi ziren, lehen aipatutako Groenlandiaren mendebaldean dagoen aza-leramendua honen adibiderik adierazgarriena delarik.

5 Irudia. Ezkutu ozeanikoan eta kratoi kontinentalen sorrerarako ereduak azaltzen dituen irudia.

9

Kratonizazioa (3100 – 2500 m.u.)

Arkearrean gertatutako lurrazalaren sortze garai honek Meso- eta Ne-oarkearrarekin bat egiten du, eta Lurraren historia osoan zehar gertatu den lu-rrazalaren hazkunde ratiorik handiena eman zela uste da(2 b. Irudia). Gari ho-netan gertatu ziren prozesu tektonikoak gaur egun gertatzen direnekin ez dute zerikusi handirik, plaken subdukzio zabala, arkuetako magmatismoa, kolisio kontinentala, rifting-a eta kratoi barneko sedimentazioa gertatzen zelarik gehien bat. Garai honetako mineral hobi mota garrantzitsuenak Cu eta Zn sulfuro ma-sibo bolkanogenikoekin erlazionatutako granito eta greenstone-ak, Burdin Ban-deatuko Formazioak eta Ni-Fe-Cu sulfuroetan aberatsak diren basalto komatiiti-koak. Plutoien lekutze ugariak fluido hidrotermal ugarien sorrera eragin zuen, eta kontinente aldean Au eta U ugariko mineralizazioak gertatu ziren. Hauek arroka sedimentarioetan kontzentratu ziren kontinente barneko kratoian gerta-tzen sedimentazio prozesuak eraginda.

Proterozoikoa (2500 – 540 m.u.) Garai hau lurrazalaren eboluzio garrantzitsu bat adierazten du, non bo-lumenaren, konposizioaren eta atmosferaren aldaketaren adierazlea den. Haa-tik, ezaugarri aldaketa hauek metalogenian eragin zuzena izan eta honekin ba-tera formazioak sortzeko mineralek ere ondorioa jasan zuten. 2000-1000 m.u-ko epean, mineral orogenikoen eta hobi hidrotermalen urritasuna nabaritzen zen bitartean, arro sedimentarioak eta konplexu anoroge-nikoak oso ugariak ziren. Halaber garai honetan bereizten ziren lau lurrazal ma-setatik bi ( Arctica eta Baltica) elkar egin zuten super-kontinente berri bat era-tzeko, non Nena izena hartu zuen. Oro har, kontinenteen elkartze prozesu hau Proterozoiko osoan zehar iraun zuen eta aro honen bukaeran Nena super-kontinentea, beste bi lurrazal masekin batu ( Ur eta Atlantica), eta fusio honen emaitza zuzen baten ondorioz Rodina super-kontinentea eratu zen. Bestalde 700 m.u inguruan Rodina hau banandu eta bi kontinente bereiztu ziren; Lauren-tia eta Gondwana (4. Irudia) . Laburbilduz esan daiteke, Proterozoiko Aroan zehar geratutako lurraza-laren eboluzioa, hazkunde kontinentalen ondorioz bereiztutako gertaera bat zela. Era berean, hobi mineralak, magmatismoarekin eta kontinente barneko orogeniarekin erlazionatzen dira. Paleoproterozoikoa (2500 - 1600 m.u.) Ikuspuntu metalogeniko batetik, aro hau atmosferan gertatutako oxigeno gehikuntzagatik bereizten da. Paleoproterozoikoa baino aurretik zegoen oxi-geno iturri bakarra, ozeano hondoetako oxigenoen erredukzioan datza, non oxigenoa produzitzen zen eta gas bolkanikoak ez ezik burdina eta karbonoa ere oxigeno hau kontsumitzen zuten oxidazioa ahalbideratuz. Beraz gertakizun ho-nen ondorioz, burdin formazioak eta manganeso mihiak eratu ziren.

10

Bestalde, oxido mineralek; uranita eta pirita esate baterako, atmosferako oxigenoaren aldaketetan menpekotasun handia erakusten zuten. Hortaz, plazer erako gordailuak, ez ziren eratu oxigeno gehikuntza hau gertatu arte. Aitzitik, 2000-1800 m.u tartea, mundu osoan gertatu zen orogeniagatik bereizten da. Orogenia honen estabilitatea dela eta, sekuentzia sedimentario batzuk eratu ziren, Athabasca arroa esate baterako. Mesoproterozoikoa (1600 - 1000 m.u.) Aro honetan egonkortasun kontinental bat gertatu zen, 1000m.u inguruan bukatu zena, aktibitate orogeniko nagusi bat medio, non aktibitate honen ondo-rioz Rodina super-kontinentearen eratzea ekarri zuen. Halaber, nahiz eta oso bortitza izan orogeni hau, hobi mineraletan izandako eragina oso txiroa izan zen. Halaber, Hego Afrikan salbuespen bat gertatu zen, hau da, bertan Cu sul-furoen ugaritasuna nabaria izan zen, batez ere intrusio mafikoekin elkartutako mineral magmatikoetan. Bestalde, orogenia aktibitatea handitzearekin batera, rift egiturak ere na-barmendu ziran. Honekin batera, rift sedimentuak, garaiko arroka basaltikoak ez ezik erriolitikoak ere estaliz. Neoproterozoikoa (1000 - 540 m.u.) Aro honen hasiera Rodinaren apurketarekin bat egiten du. Lehen aipatu bezala, Laurantia eta Gondwana eratuz. Bestalde tarte hau, gertatutako aldaketa klimatikoengatik bereizten da. Bertako hobi mineraletan ikusi bezalaxe. Hau da, glaziarrek eratutako oxigeno ugaritasuna dela eta, burdin ferrosoa ferrikora eraldatu zen. Hortaz, burdin fe-rriko hau uretan disolbaezina denez, ozeano hondoetan prezipitatzen da, be-reizgarriak diren “ironstone”-ak sortuz. Halaber, Neoproterozoiko bukaeran gertaera fosfogeniko garrantzitsuak izan ziren, hau da, fosfatatutako arroka sedimentarioen metaketak. Oro har, gertaera hau bizitzaren aniztasunarekin koinziditzen du, hortaz organismoak egitura fosfatikoak garatu zuten. Bukatzeko esan beharra dago, Aro hau depositu orogenikoen urritasunagatik bereizten dela ere bai.

Fanerozoikoa (540 m.u. - G.E) Aro hau, prozesu geologikoengatik bereizten da non Wilson zikloak nabarmentzen diren. Hau da, Gondwanaren dispertsioak ekarri zuen gertaeren sekuentziak, Pangea super-

6 Irudia. Ordoviziarrean Gondwanaren dispert-

sioa luma gorakorrak direla medio.

11

7 Irudia. Siluriarrean kontinenteen migrazioa

Laurentiarekin talka egin arte.

8 Irudia. Pangearen eboluzioa Fanerozoiko osoan zehar.

kontinentea eratu zen arte. Gertakizun honen ondoren beste Wilson ziklo ba-tzuk bereitzen dira, hau da Pangea sakabanatuz gaurko geografia lortu arte. Ordoviziarrean, luma gorakorrak medio Gondwanaren dispertsioa ekarri zuten (6. Irudia) . Teoria hau, garai honetako arroketan agertzen diren dikeetan oinarritzen da.

Siluriarrean aldiz, Baltica eta Avalonia kontinenteak hegoalderantz migratu zuten, Laurentiarekin talka eginez. Fase honek adierazten duen orogenia, bai Caledonia (Europa) zein Apalacheak (Amerika) dira (7. irudia) . Haatik, mugimendu hauen ondorioz, Lauren-tia eta Gondwana batu egin ziren, Pangea super-kontinentea eratzeko. Hau konkretuki, Permiar-Triasiko garaian suertatu zen. Halaber Pangea, Rodina bezalaxe luma gorakor batzuengatik banandua izan zen, non garai hau aldaketa magnetiko ugariko aldia bezala ezagutzen den. Oro bat, luma gorakor hauek errudunak izan zirenaren seinale, lurrazal ozeanikoaren ekoizpena areagotu zela da.

Bestalde, Pazifikoan ikus daitezkeen goi-lautadak, Kretazeoan gertatu-tako jazoera magmatikoen isla dira. Aitzitik, Pangearen apurketatik , gaur egu-neko geografia lortu arte (8. Irudia) , beste prozesu orogeniko garrantzitsu sortu dira, hau da Zenozoikoan gertatutako Himalaya orogenia esate baterako.

Mesozoikoan, Ipar Amerikan konkretuki arku bolkaniko bat bereizten zen, non subdukzio honetan bai batolitoak bai granito feltsikoak zein arroka bolkani-koak eratu ziren zonalde honetan. Hau 130-80 m.u tartean gertatu zen. Oro har, Hego Amerikan Andeek antzeko gauza bat pairatu zuten. Aldiz bertako subduk-zioa, akrezio prozesu urriagoak eta estentzionalagoak zirelako bereizten da. Honek arku bolkaniko bat eratzea ekarri zuen, non magmatismo jarraitu baten ondorioz, zutabe bolkanikoak duten porfidoak eta bereizgarri den mineralizazioa jasotzen duen. Prozesu hau batez ere gaur eguneko Peru, Bolivia eta Chilen ikusi daiteke.

12

9 Irudia. Egokitze extentsional baten eredua.

Ziklo Tektonikoak eta Metalogenia Titley 1993. urtean, mineralen sakabanaketa ( sulfuro masiboak, sedi-mentu klastikoak, arroka bolkanikoak…), Pangean gertatutako ziklo tektonikoei zuzenki lotuta dagoela esan zuen. Halaber beste depositu mota batzuk ere Wil-son zikloekin erlazionatzen dira. Bestalde asoziazio hau, bai dislokazio prozesu bat, bai lurrazal ozeanikoaren ekoizpena, zein exholuzio hidrotermal bat isla-tzen du. Aitzitik, bitarteko prozesu batzuk ere gertatzen dira non aurreko gertaka-riekin erlazionatuta dauden; karbono dioxidoaren ugaritzea, ekoizpen ekologi-koa… esate baterako. Prozesu hauek, arbelak eratzeko izaera egokia sortzen duten bitartean ozeanoetan burdin mineralak prezipitatzen dira. Beste alde ba-tetik, sedimentu klastikoak ez ezik mineral metalikoak ere, aurretik aipatutako Wilson zikloekin louta daude. Oro har, Fanerozoikoan gertatutako bi luma gorakorren jazoerak, mo-mentuko ekoizpen organiko ugarien eta honekin batera erregai fosil askoren sorkuntzarekin bat egiten du. Gainera Kretazeoko luma gorakorrak, buztin mi-neralen formazioa ahalbidetu zuen, non buztin mineral hauek latitude baxuko itsasoetan metatu ziren (Tetis).

Egokitze estensionala Etengabeko dislokazio baten ondorio gisa, ozeanoak zablatzen hasten dira non bertan, bulkanismo basaltiko bat ez ezik prozesu hidrotermalak ere oso nabariak diren. Egokitze hauek, bai sedimentazioa zein prezipitazio hidroterma-lak eratzeko baliabideak proportzionatzen ditu. Hortaz, plataforma kontinetale-tan normalean pilaketa organikoak suertatzen dira non bertan petrolio depositu ugariak sortzen diren.

Bestalde, dortsal ozeanikoak prozesu estentsional baten ondorioak dira. Bertan basalto anitz daude non era berean kritasltze frakzionatua jasaten du-ten. Horrela, itsas hondoan kromitazko deposituak ez ezik Cu-Ni sulfuro segre-gazioak ere sortzen dira (9. Irudia) .

13

10 Irudia. Ozeano-Kontinente talka baten ondorioz sortutako mineral hobi esanguratsuenak.

11 Irudia. Ozeano-ozeano talka baten ondorioz sortutako mineral hobi esanguratsuenak.

10 Irudia. Ozeano-Kontinente talka baten ondorioz sortutako mineral hobi esanguratsuenak.

10 Irudia. Ozeano-Kontinente talka baten ondorioz sortutako mineral hobi esanguratsuenak.

Egokitze konpresionala Kolisio ertzetan oso esanguratzuak dira. Bertan Cu-Mo porfidoak sortzen diren bitartean, arkuaren barrukalderantz granitoideak eratzen dira. Haatik, es-kualde bolkanikoak, metal bitxien mineralizazio epitermalen kokagueak dira. Orobat, prozesu berdinak gertatu daitezke, bi lurrazal ozeaniko talka egiten du-tenean (10. Irudia) .

Bestalde, Japon inguruko arku isla kontinente batetik gertu gertatzen da.

Bertan arro sedimentarioak ez ezik ofiolitak ugariak dira. Horrez gain, kolisio gunean Cr porfidoak ugaritzen dira. Era berean, arkuan prozesu epitermalak nabaritzen dira, Au kopuru handiak aurkituz (11. Irudia) .

14

12 Irudia. Kontinente-Kontinente talka baten ondorioz sortutako mineral hobi esanguratsuenak.

13 Irudia. Plaka tektonikarekin erlazionatuta dauden mineral hobi mota nagusien eskema.

Halaber kontinenteen arteko talka gertatu daiteke ere bai. Kasu honen adibiderik esanguratsuenak gaur eguneko Himalayak izango dira. Bertan, oro-geniak fluidoak bultzatzen ditu, hortaz orogeniarekin erlazionatutako Ag, Pb eta Zn mineralak aurkitu daikeguz plataforma azpian. Hargatik, kolisio arkuan skarna nabaritzen den bitartean, honen azpian Fe, Ti anorthositak ugaritzen dira (12. Irudia) .

Laburpena

15

Bibliografia

� McCulloch and Bennett, 1994. Progressive growth of the Earth's conti-nental crust and depleted mantle: Geochemical con-straints, GCA 58 (1994), pp. 4717–4738.

� Laurence Robb, 2005. Introduction to ore-forming processes. Blackwell

Science.

� Titley, 1993. Characteristics of porphyry copper occurrence in the Ameri-can southwest, GAC 40 (1993), pp. 433–464.