e-ehristani Ensar Yaynlar

Giri

1 Yeryz Halknn Taksimine Dair ...................................................................................................... 6 slm Frkalarn Saymada Esas Alnacak Ana lkenin Tesbiti ................................................ 6 3- Mesele.................................................................................................................................................... 6 nsanlar Arasnda Ortaya kan lk phe .................................................................................... 7 4- Mesele.................................................................................................................................................... 8 slm'da Ortaya kan lk phe ...................................................................................................... 8 5- Mesele...................................................................................................................................................11 Kitabmzn Belli Bir Hesap Yntemine Gre Dzenlenmesinin Nedeni ..............................11 Tm Dnya Halk Arasnda Din, nan, Felsefe Ve Belirli Bir Gr Sahibi Olanlarn Yollar ..........................................................................................................................................................12 Mslmanlar, Ehli Kitap Ve Kitap Benzeri retilere Sahip Olanlar ...................................12

BRNC KTAP ..................................................................................................................................................12 DN SAHPLER .................................................................................................................................................12 Mslmanlar ............................................................................................................................................12 1. Fasl........................................................................................................................................................13 Mutezile .....................................................................................................................................................13 1- Vskitte: ..............................................................................................................................................13 2- Hzetlitte: ...........................................................................................................................................14 3- Nazzmitte: ........................................................................................................................................15 4- Habttiyye Vehadstte: .....................................................................................................................16 5- Biritte: ................................................................................................................................................17 6- Muammeritte: ....................................................................................................................................17

7- Mzdriyye (Veya Murdbiyye):.................................................................................................18 8- Smmiyye: .......................................................................................................................................18 9- Himyte:...........................................................................................................................................18 10- Chziyye: .........................................................................................................................................19 11- Hayytyye Ve Ka'biyye: .............................................................................................................19 12- Cbbtte Ve Behemitte: ..........................................................................................................19 2- Fasl .......................................................................................................................................................21 Cebriyye ....................................................................................................................................................21 1- Cehmyte:............................................................................................................................................21 2- Neccriyye: .........................................................................................................................................21 3- Darrarye: ............................................................................................................................................22 3- Fasl .......................................................................................................................................................22 Sftiye .......................................................................................................................................................22 1- E'ariyye:.............................................................................................................................................22 2- Mebbhe: .........................................................................................................................................25 3. Kerrmyye: ........................................................................................................................................26 4- Fasl .......................................................................................................................................................27 Havric (Haricler)..................................................................................................................................27 1- lk muhakkime:.................................................................................................................................27 2- Ezrika: ................................................................................................................................................28 3- Necedt- Aziriyye: ..........................................................................................................................29 4- Beyhesyye: ........................................................................................................................................29 5- Acride:................................................................................................................................................30 6. Se'libe: ...............................................................................................................................................30 7- bdiyye: .............................................................................................................................................31 8- Sufryye-i Ziydiyye: ......................................................................................................................32 5- Fasl .......................................................................................................................................................32 Mrcie .........................................................................................................................................................32 1- Tnusitte: ............................................................................................................................................32 2- Ubetdtte: ...........................................................................................................................................32 3- Gassnitte: .........................................................................................................................................32 4- Sevbntte: .........................................................................................................................................33 5- Tmenitte: ..........................................................................................................................................33 6. Slihitte: ..............................................................................................................................................33 6- Fasl .......................................................................................................................................................33 ia ................................................................................................................................................................34 1- Ketsnitte: ..........................................................................................................................................34 A- Mubtriyye: ........................................................................................................................................34 B- Himiyye: ..........................................................................................................................................34 C- Beyniyye: ..........................................................................................................................................35

D- Bizmiyye:..........................................................................................................................................35 2- Zetditte: ...............................................................................................................................................35 A- Crdiyye: ..........................................................................................................................................36 B- Sleymniyye: ..................................................................................................................................36 C- Smihiyye Ve Betriyye: ...................................................................................................................37 3- mmtte: ............................................................................................................................................37 A- Bkriyye Ve Ca'feriyye: ................................................................................................................38 B- Nvsiyye: ..........................................................................................................................................38 C- Eftabiyye: ............................................................................................................................................38 D- umeytyye: ......................................................................................................................................38 E- Ismiliyye: ..........................................................................................................................................38 F- Mseviyye Ve Mufitzza: ...............................................................................................................39 G- Oniki mmnclk (sn Aeriyye): ...............................................................................................39 4- Gult: ....................................................................................................................................................40 A- Sebe'iyye: ...........................................................................................................................................40 B- Kmiliyye: ...........................................................................................................................................40 C- Albiyye: .............................................................................................................................................40 D- Muriyye:...........................................................................................................................................41 E- Mansuriyye: ........................................................................................................................................41 F- Hattbiyye: .........................................................................................................................................41 G- Keyyliyye: ........................................................................................................................................42 H- Himiyye: .........................................................................................................................................42 I- Nu'mniyye: ........................................................................................................................................43 J- Tnusiyye: ...........................................................................................................................................43 K- Nusayriyye ve Ishkyye: .............................................................................................................43 5- smlitte: ............................................................................................................................................44 7- Fasl .......................................................................................................................................................45 Fkh Ehli ....................................................................................................................................................45 A-ctihad ....................................................................................................................................................46 B-tihadn artlar Betir ...................................................................................................................46 Hatrlatma .................................................................................................................................................48 Notlar ..........................................................................................................................................................48 2- BAB..................................................................................................................................................................49 Dier Din Ve Mezhepler .......................................................................................................................49 Ehl-i Kitab Ve mmler.........................................................................................................................49 Yahudiler Ve Hristiyanlar ...................................................................................................................49 1- Fasl .......................................................................................................................................................49 Yahudiler ...................................................................................................................................................49 1- Anniyye ..............................................................................................................................................50 2- seviyye................................................................................................................................................51

3- Mukrebe Ve Yod'aniyye ...............................................................................................................51 4- Smire ..................................................................................................................................................51 Hristiyanlar ..............................................................................................................................................52 1- Melkniyye ..........................................................................................................................................52 2- Nestriyye ...........................................................................................................................................53 3- Yakbiyye ............................................................................................................................................53 3-BAB ...................................................................................................................................................................54 Ehl-i Kitap Olma htimali Bulunanlar ..............................................................................................54 Mecsler, Seneviler, Maneviyye Ve Dier Frkalar ...................................................................54 1- Fasl .......................................................................................................................................................55 Mecsler ...................................................................................................................................................55 1- Geymersiyye ....................................................................................................................................55 2- Zervniyye ..........................................................................................................................................55 3- Zerdtiyye .........................................................................................................................................55 Zerdt'n Temel lkelere Dair Gr .........................................................................................56 2- Fasl .......................................................................................................................................................57 Seneviyye .................................................................................................................................................57 1- Mneviyye ...........................................................................................................................................57 2- Sfatlar ..................................................................................................................................................58 3- Mazdekiyye .........................................................................................................................................58 4- Deysniyye .........................................................................................................................................59 5- Merkiyniyye ......................................................................................................................................59 6- Keyneviyye, Symiyye Ve Tensuhiyye .................................................................................59 Mecsiler'in Ate Tapnaklar .............................................................................................................59 KNC KTAP.....................................................................................................................................................60 BEER VE FELSEF MEZHEPLER ...............................................................................................................60 1- Bab.........................................................................................................................................................60 Akl Ve Hev Ehli ....................................................................................................................................60 1- Fasl .......................................................................................................................................................60 Sbiiler .......................................................................................................................................................60 2- Fasl .......................................................................................................................................................60 Rhniyt Ehli .........................................................................................................................................61 A- Rhniyt Ehlinin Mezhebi ............................................................................................................61 i- z (Cevher) Olarak ...........................................................................................................................61 ii- Fiil Olarak.............................................................................................................................................61 iii- Hal Olarak...........................................................................................................................................61 B- Sbilerle Hanfler Arasndaki Mnazaralar .............................................................................61 Byk Hermes'in Hikmetleri ..............................................................................................................69 3- Fasl .......................................................................................................................................................70 Gk Cisimleri Ve Putlara Tapanlar (Ashb- Heykil Ve Ashb- Ehas) ...........................70

1- Gk Cisimlerine Tapanlar ..............................................................................................................70 2- Putlara Tapanlar ...............................................................................................................................70 3- brahim Peygamber'in (Aleyhisselm) Gezegen Ve Putlara Tapanlarla Mcdelesi ......................................................................................................................................................................70 4- Fasl .......................................................................................................................................................70 Hrnniyye.................................................................................................................................................70 1- Hirnniyye Cemaatinin Grleri ................................................................................................70 2- Tenash Ve Hulul Fikrinin Douu .............................................................................................70 3- Hrnniyye'nin ddialar ..................................................................................................................70 2- Bab.........................................................................................................................................................70 Filozoflar ....................................................................................................................................................70 1- Fasl .......................................................................................................................................................70 Yedi Bilge ..................................................................................................................................................70 1- Thales'in Grleri ...........................................................................................................................70 2- Anaksagoras'n Grleri ...............................................................................................................70 3- Anaksimenes'in Grleri ..............................................................................................................70 4- Empedokles'in Grleri ................................................................................................................70 5- Pitagoras'n Grleri ......................................................................................................................70 6- Sokratn Grleri ...........................................................................................................................70 7- Efltun- lh'nin Grleri ...........................................................................................................70 2- Fasl .......................................................................................................................................................70 Kaynak Konumundaki Bilgeler ..........................................................................................................70 1- Plutarkhos'un Grleri ..................................................................................................................70 2- Ksenofanes'in Grleri .................................................................................................................70 3- Byk Zenon'un Grleri ............................................................................................................70 4- Demokritos Ve Taraftarlarnn Gr .....................................................................................70 5- Akademya Filozoflar .......................................................................................................................70 6- Bilge Herakles'in Grleri ............................................................................................................70 7- Epikr'n Grleri ..........................................................................................................................70 8- ir Solon'un Hikmetleri ................................................................................................................70 9- ir Homeros'un Hikmetleri .........................................................................................................70 10- Hippokrates'in Hikmetleri ...........................................................................................................70 11- Demokritos'un Hikmetleri ...........................................................................................................70 12- klid'in Hikmetleri .........................................................................................................................70 13- Batlamyus'un ( Ptolemius) Hikmetleri ...................................................................................70 14- Stoaclarn (Ehli Mazl, Revkyye) Hikmetleri ...................................................................70 3- Fasl .......................................................................................................................................................70 Ge Dnem Grek Bilgeleri...................................................................................................................70 1- Aristo b. Nicomachus'un Grleri.............................................................................................70 Birinci Mesele ...........................................................................................................................................70 kinci Mesele ............................................................................................................................................70

nc Mesele ........................................................................................................................................70 Drdnc Mesele ....................................................................................................................................70 Beinci Mesele .........................................................................................................................................70 Altna Mesele............................................................................................................................................70 Yedinci Mesele .........................................................................................................................................70 Sekizinci Mesele......................................................................................................................................70 Dokuzuncu Mesele .................................................................................................................................70 Onuncu Mesele ........................................................................................................................................70 Onbirinci Mesele .....................................................................................................................................70 Onikinci Mesele .......................................................................................................................................70 Onnc Mesele ...................................................................................................................................70 Ondrdnc Mesele ...............................................................................................................................70 Onbeinci Mesele ....................................................................................................................................70 Onltnc Mesele .....................................................................................................................................70 2- Byk skender'in Hikmetleri ......................................................................................................70 3- Kinik Diyojen'in Hikmetleri ...........................................................................................................70 4- Yunanl eyhin (Plotinus) Hikmetleri ........................................................................................70 5- Theofrastes'in Hikmetleri ..............................................................................................................70 6- Proklus'un Alemin Kdemiyle lgili phelen ..........................................................................70 7- Themistius'un Gr .....................................................................................................................70 8- Afrodisias'h skender'in Grleri ..............................................................................................70 9- Porphirius'un Grleri ...................................................................................................................70 4- Fasl .......................................................................................................................................................70 Ge Dnem slam Filozoflar ..............................................................................................................70 1- bn Sina'nn Mantkla lgili Grleri .........................................................................................70 Kyas; Esaslar, ekilleri Ve Sonular ............................................................................................70 artl Kyaslar ..........................................................................................................................................70 Kyas nermeleri Ve Burhann artlar ..........................................................................................70 On Kategori ..............................................................................................................................................70 2- bn Sina'nn lahiyatla lgili Grleri .......................................................................................70 Birinci Mesele: .........................................................................................................................................70 kinci Mesele: ..........................................................................................................................................70 nc Mesele:.......................................................................................................................................70 Drdnc Mesele: ..................................................................................................................................70 Beinci Mesele: .......................................................................................................................................70 Altnc Mesele: .........................................................................................................................................70 Yedinci Mesele: .......................................................................................................................................70 Sekizinci Mesele: ....................................................................................................................................70 Hareketler, Sebep Ve Gerekleri: ......................................................................................................70 Dokuzuncu Mesele: ...............................................................................................................................70

Onuncu Mesele: ......................................................................................................................................70 3- Tabiyt (Fizik) le lgili Grleri ...............................................................................................70 nc Makale ........................................................................................................................................70 Drdnc Makale ...................................................................................................................................70 Beinci Makale .........................................................................................................................................70 Altnc Makale ..........................................................................................................................................70 3- Bab.........................................................................................................................................................70 Cahilite Araplarnn nanlar .............................................................................................................70 Kabe'nin (=Beyt-i Atk) Hkm ........................................................................................................70 Mabetler .....................................................................................................................................................70 1- Fasl .......................................................................................................................................................70 nkarc Araplar (=Mu'attile) ...............................................................................................................70 Araplarn pheleri ................................................................................................................................70 2- Fasl .......................................................................................................................................................70 nanl Araplar (=Muhassle) .............................................................................................................70 4- Bab.........................................................................................................................................................70 Hintlilerin nanc Ve Grleri ............................................................................................................70 1- Fasl .......................................................................................................................................................70 Brahmanlar ...............................................................................................................................................70 A- Budistler ..............................................................................................................................................70 B- Meditasyoncular (Ashb- Fikre Ve Vehm) .............................................................................70 C- Reenkarnasyoncular (Ashb- Tenash) .................................................................................70 2- Fasl .......................................................................................................................................................70 Rhniyt Ehli .........................................................................................................................................70 A- Bsneviyye .........................................................................................................................................70 B- Bhdiyye ...........................................................................................................................................70 C- Kbeliyye ...........................................................................................................................................70 D- Bahdniyye ......................................................................................................................................70 3- Fasl .......................................................................................................................................................70 Gkcisimlerine Tapanlar ......................................................................................................................70 A- Gnee Tapanlar ..............................................................................................................................70 B- Aya Tapanlar ......................................................................................................................................70 4- Fasl .......................................................................................................................................................70 Putperestler ..............................................................................................................................................70 A- Mahkliyye .......................................................................................................................................70 B- Barkashakiyye (Aaca Tapanlar) ...............................................................................................70 C- Dahldniyye ........................................................................................................................................70 D- Jalahakiyye (Suya Tapanlar) .......................................................................................................70 E- Akniwtriyye (Atee Tapanlar) ....................................................................................................70 5- Fasl .......................................................................................................................................................70

Hint Bilgeleri ............................................................................................................................................70 Brahmanan'n lmnden Sonra Hintlilerin Blnmesi ..........................................................70 skender Hindistan'da ..........................................................................................................................70

EBU'L-FETH MUHAMMED B. ABDULKERM EHRSTN slm dnyasnn tand limlerin nde gelenlerinden birisidir. Yazd ve tercmesini elinizde tuttuunuz el-Milel ve'n-Nihal adl eseri, ismini yaatan en nemli almasdr. 469/1079 tarihinde memleketi ehristan'da dnyaya geldi. Sonraki dnemde iyi tannmasna ramen ocukluk dnemi ve ailesi ile alakal bilgimiz yoktur. Memleketinde Arap dili ve edebiyat, hesap, mantk vs. gibi let ilimlerini rendikten sonra, asl slmi ilimleri renmek iin ilm seyahatlere kt. lk olarak Nabur'a gitti. Burada dini ilimler sahasnda kendini yetitirdi. Fkh ve usln, kelm, cedel usul ve Uahiyyat felsefesi gibi ilimleri rendi. Buradan ayrld zaman artk tannm biriydi. Harizm'e geti, orada tedris vazifesiyle megul oldu. Hacca gitmek niyetiyle buradan ayrld. Hacc dn Badd'a urad. slm dnyasnn tannm ilim merkezlerinden saylan Nizamiye Medresesinde yl ders verdi. Seluklu Sultan Sencer'in veziri Ebul Kasm Muhammed'e danmanlk yapmak zere Horasan'a geti. Bu hizmette 12 yl kadar kald. EI-Mle ve'n-Nihal isimli eserini burada kaleme ald ve ad geen vezire ithaf etti. Bu vazifeden azledikten sonra Tirmiz kentine gitti. mrnn son yllarn memleketi ehristan'da geirdii anlalmaktadr. Talebesi esSem'ni, onun 548/1153 yl aban aynda burada vefat ettiini kaydetmektedir. Hayatn kaleme alanlar, onun yazd yirmi kadar eserinden bahsederler. Eserlerinin banda elinizdeki tercmeyi zikretmek gerekir. Bu eserde, vezirin istei zere Islami frkalar tantm, bunlarn Snni izgiye muhalif ynlerini belirtmitir. O dnemdeki felsefi almalar zikretmi, Sokrat, Eflatun, gibi Yunan filozoflarn fikirlerinin ana hatlaryla zikretmitir. bn Sina gibi slm filozoflarnn almalarna temas etmi, onlar fikirleriyle ksa ksa tantmtr. slm dndaki dinlerden Yahudilik ve Hristiyanl anlatm, sabiilik, haniflik, mecusilikten bahsetmi ve uzak dou Hint dinlerine de temas ederek eserini bitirmitir. Tantt frka veya dinle ilgi bilgileri bizzat kendi kaynaklarndan nakletmi, anlatmna kendi yorumlarn katmamtr. Bu eserinin dnda Nihyetu'l-kdam fi lmi'l-Kelm isimli bir kelm kitab ve bn Sina'nn eserlerinin slm ilahiyat bahsindeki hatalarna kar bir reddiye mahiyetinde kaleme ald el-Musara'a isimli bir almas daha vardr. Bunlarn dndaki almalarndan imdilik haberdar deiliz. Giri Rahman ve Rahim Allah'n adyla... Verdii tm nimetlere kreden kullarn hamd edi tarzyla, hand olsun Allah'a. Lyk olduu vehile, tm gzel ve kutlu vgler O'nadr. Alah, peygamberlerin sonuncusu,

rahmet peygamberi, seilmi Muham-med'i ve onun ehlini; tpk brahim ve ehli gibi selam ve bereketiyle kuatsn. O yce ve vgye en layk olandr. Allah Tel beni dnyadaki tm din mensuplarnn, eitli felsefe ve kanaat sahiplerinin grlerini inceleyip bunlarn kaynaklarna nmeye, en nemli fikirlerini ve mehur ynlerini renmeye muvaffak kld zaman hepsinin bak alarn muhtasar bir eserde toplamay uygun grdm. Umulur ki bu eserim, saduyu ile bakanlara ibret, ibret almak iin bakanlara da bir saduyu rehberi olur. Asl konuya dalmadan u be meseleyi ele almamz arttr: 1- Yeryzndeki insanlarn ksaca taksimi. 2- islm frkalarn saymada esas alnacak ana ilkenin tesbiti. 3- insanlar arasnda beliren ilk phe, bu phenin kimden kaynakland ve tervi edildii. 4- slm inancnda ortaya kan ilk phe, bu phenin kimden kaynakland, nasl dalland ve tervi edildii. 5- Kitabmzn belli bir hesap yntemine gre dzenlenmesinin nedeni. Yeryz Halknn Taksimine Dair 1- Bir grup lim insanl, yaadklar yedi blgeye (iklm) gre taksim etmi ve blge farkllklarnn ortaya kard ten ve dil ayrl ile bunlarn dayand tabiat ve kiilik ayrmas zerinde durmutur. 2- Bir baka grup, insanlar Dou, Bat, Gney, Kuzey olmak zere yaadklar blgelerin hangi cihette olduuna bakarak drt ksma ayrm ve her blgenin payna den miza ve rf farkll zerinde durmutur. 3- nc bir grup ise, insanlar mensup olduklar milletlere gre ayrmtr. Onlar, byk millet olarak Araplar, ranllar, Romallar ve Hintlileri saymlardr. Daha sonra bu milletleri de ikiye ayrm; Araplarla Hintlilerin anlay bakmndan uyuarak, varlklarn temel zellikleriyle ilgilendiklerini, mahiyet ve hakikatlere gre hkm verdiklerini ve ruhan unsurlar ok kullandklarn sylemilerdir. Romallarn ise ranllarla uyutuklarn ve varlklarn doal ynlerini ortaya koymaya, keyfiyet ve kemmiyetlerine gre hkm vermeye eilimli olduklarn, cismn unsurlar daha ok kullandklarn ifade etmilerdir. 4- Bir baka topluluk ise insanlar gr ve mezheplerine gre taksim etmitir ki, kitabmzn maksad ve mevzuu da budur. Salkl bir taksime gre insanlk, din sahibi olanlar ile akl ve nevalarna uyanlar eklinde ikiye ayrlr. Din sahipleri arasna genel olarak Mecsler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Mslmanlar girmektedir. Akt ve nevalarna uyanlar arama ise filozoflar, maddeciler (dehrUer), Sbler, yldzlara ve putlara tapanlarla Brahmanlar girer. Bunlarn hepsi de kendi ilerinde eitli frkalara ayrlmlardr. Akl ve heva ehlini grleri itibaryla belli bir say ile belirlemek mmkn deildir- Din sahipleri, bilinenler nda belli sayda mezhep ve frka ile snrldr. Buna gre Mecsler yetmi, Yahudiler yetmi bir, Hristiyanlar yetmi iki, Mslmanlar da yetmi frkaya ayrlmlardr. Btn bu frkalar arasnda kurtulua erecek olan ise tek bir frkadr. nk iki zt ddia kar karya geldiinde hak bunlardan birinde yer alr. Tekabl kurallarna gre kar karya gelen iki kaziyede mutlaka dorunun bir tarafta, yanln da tekinde bulunmas gerekir. Aklla bilinen hususlarn dayand metodlara gre herhangi bir konuda birbiriyle elien hasmlardan her ikisinin de hak zere olmas imknszdr. Akl meselelerde hak, tek olduuna gre btn meselelerde de tek bir frkann hak zere olmas gerekir. Bu husus, akl yoluyla bilindii gibi nakille de teyit edilmitir. Allah Tel buyurdu ki: "Yarattklarmzdan yle bir mmet var ki hak ile yol bulur ve onunla hkmederler." (A'rf, 7/181) Allah Resul (saliailhu aleyhi ve selkm) de yle buyurmutur: "mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr. Bunlardan sadece biri kurtulua erecek, dierleri helak olacaktr." "Bu frka hangisidir?" diye sorulduunda ise yle buyurdular: "Ehl-i Snnet ve'1-Cemaat'tir." "Ehli Snnet ve'1-Cemaat kimlerdir?" diye sorulduunda ise yle cevap verdiler: "Halihazrda benim ve ashabmn bulunduu yol zere olanlardr." (Hakm, Mstedrek, I. 218-219; bn Mace, Rten, 17)

Allah Resul (saliallhu aleyhi ve sellem) baka bir hadis-i eriflerinde ise yle buyurmutur: "mmetimden bir topluluk Kyamet gnne kadar hak zere durmaya devam eder."(Buhr, Ftisam, 10) Bir baka hadis-i erifte ise yle buyurduu rivayet edilmektedir: "mmetim, dallet zerinde birlemez." (Heyscm, MecmeuVZevaid, V, 218,219) slm Frkalarn Saymada Esas Alnacak Ana lkenin Tesbiti Biliniz ki slam frkalarnn belirlenmesi hakknda limlerin birok metodu vardr. Ancak bunlar belli bir asl veya nassa ya da varlk hakknda bilgi veren temel kurallardan herhangi birine dayal deildir. Mellifler, bu frkalar tasnif ederken belli bir yntem zerinde ittifak etmemilerdir. Bilindii zere herhangi bir meselede bir grle dierlerinden ayrlan birinin mstakil bir fikir sahibi saylmas sz konusu deildir. Aksi takdirde itikad grler, tasnif ve sayma tbi tutulamayacak kadar ok olur; mesel, cevherlerin hkmleriyle ilgili bir meselede farkl bir gr olan, mstakil itikad gr sahibi saylr. yleyse, hakknda ihtilaf edildii zaman bu ihtilafn mstakil bir itikad gr, sahibinin de mstakil fikir sahibi saylaca meselelere dair bir "ana ilke"nin bulunmas gerekir. Kelamclardan herhangi biri, byle bir ilke belirleme yoluna gitmemitir. slm frkalarm, kendi yaklamlarna gre tasnif etmi, ounlukla da daha ncekileri takip etmilerdir. Bu tasnifi yaparken istikrarl bir yasaya ve kalc bir metoda dayanmamlardr. Bunlarn geneli, frkalarla ilgili deerlendirmelerinde kolay yolu seerek drt temel asldan hareket etmilerdir. Bu drt asl unlardr: a- Sfatlar ve sfatlarda tevhid meselesi. Bu asln alt balnda yer alan ana konular unlardr: Ezel sfatlar ki bunlar baz cemaatlar tarafndan kabul edilirken bazlar tarafndan reddedilmektedir. Zt- lahfnin sfatlarnn aklamas. Fiil sfatlarn aklamas. Allah Tel hakknda vacip, caiz ve imknsz olanlarn belirlenmesi. Bu konularda E'ariye, Kerrmi-ye, Mcessime ve Mu'tezle arasnda farkllklar sz konusudur. b- Kader ve kaderde adalet meselesi. Bu da birtakm alt meselelere ayrlmaktadr. Kaza, kader, cebr, kesb, hayr ve erri irde etme, makdur ve malm gibi. Bunlar, baz ekoller tarafndan isbt edilirken bazlar tarafndan da nefyedilmektedir. Bu mesele hakknda ihtilafa denler ise Kaderiye, Neccriye, Cebriye, E'ariye ve Kerrmiye frkalardr. c- Va'd, va'd, simler ve hkmler meselesi. Bu mesele de u alt balklara sahiptir: man, tvbe, va'd, irca (erteleme), tekfir, tadll (saptrma). Bunlar, baz cemaatlar tarafndan isbt edilirken bazlar tarafndan da nef-yedilirler. Bu konuda ihtilafa den frkalar, Mrcie, Va'diyye, Mu'tezle, E'ariye ve Kerrmiye'dir. d- Sem', akl, rislet ve imamet meselesi. Bu mesele ise u konulara mildir: Tahsntakbh (hsn-kubuh meselesi), salh-aslah (Allah'n kullar iin en uygun olan yaratma mecburiyeti meselesi), lutf ve peygamberlikte ismet. mametin artlar baz cemaatlara gre nas ile, bazlarna gre icm ile belirlenmitir. mametin baka bir ahsa gemesi de bazlarna gre nas yoluyla, bazlarna gre de icm yoluyla olur. Bu konuda ihtilafa den frkalar a, Hriciye, Mu'tezle, Kerrmiye ve E'ariyc'dir. Bu meselelerden herhangi birinde kendine ait bamsz bir gr olan her mamn bu gr mezhep, bu mezhepte ona tbi olanlar da bir frka saylr. Bu temel meseleler dnda, bunlarn alt balklarndan herhangi birinde dierlerinden farkl dnen limin gr ise mezhep saylmaz. Dolaysyla o grte kendisine tbi olanlar da frka tekil etmez. Byle bir lim, ana meselede uygun dt imamn mezhebi kapsamnda saylr. Onun dier grleri de bal bana bir mezhep saylmayan fer'iyta dahil edilir. Bu noktadan bakldnda mezheplerin sonsuz sayda olmad ortaya kar. Temel ihtilaflara konu olan ana meseleler belirlendii iin, mslman frkalarn taksimi de buna gre yaplabilmektedir. Buna gre eitli ortak noktalarna ramen temel meselelerde farkl dnen drt kelam mezhebi unlardr: A- Kaderiyye B- Sfatiyye C- Haricler D- a

Bu frkalar, baz konularda ayn, baz konularda farkl grlere sahip olmular ve her biri de birok dallara blnmtr. Yetmi frka, ite bu drt ana frkann dallarndan olumaktadr. Kelam mezhepleriyle ilgili olarak kitap telif eden limler, bunlarn tasnifinde u iki yolu izlemilerdir: 1- ncelikle ihtilafa konu olan ana meseleler ortaya konulmu ve bunlardan her biri hakknda farkl gr olan mezhep sahipleri ve bunlarn frkalar zikredilmitir. 2- Mezhep sahipleri ve frkalar sralandktan sonra bunlarn temel meseleler hakkndaki grleri srayla zikredilmitir. Bu eserimizde izlenen usl ise ikincisidir. nk kanaatimize gre, kelam mezheplerinin tasnifi bu ekilde daha salkl ve hesap asndan daha uygun olmaktadr. Biz de her mezhebi, mezhep sahiplerinin kendi kitaplarnda yazdklarna dayanarak nakledeceiz. Bylelikle hibir kelam mezhebine bal kalmayacak, nyargl davranmayacak, grlerini sahih ve fasit, hak veya btl olarak nitelemeyeceiz. nk akl delillerin kvnmlarndaki hak klar ve btl esintileri duru zihinlere gizli kalmayacaktr. Baar Allah Tel'dandr. 3- Mesele nsanlar Arasnda Ortaya kan lk phe Halk arasnda ortaya kan lk phe, lanetli Iblis'in ortaya att phedir. Bu phenin kayna; nass karsnda ahs gr ne srmesi, emir karsnda arzu ve hevay tercih etmesi ve yaratld zn, Adem Peygamberin (sallallhu aleyhi ve selem) yaratld zden daha stn olduuna inanmasyd. Iblis'in bu phesinden yedi phe daha domu ve insanlarn zihinlerine yerlemitir. Bu pheler zaman iinde bidat ve dallet ehlinin mezhepleri haline gelmitir. Szkonusu pheler tahrif edilmi Tevrat ve drt ncil'de de yer almtr. Rivayete gre gnahkr blis, Adem Peygambere secde etme emrine uymaynca meleklerle arasnda bir mnazara yaanmt. blis, meleklere yle dedi: "Kesinlikle kabul ediyorum ki Hak Tel benim de dier yaratlmlarn da kh'dr. Kadir ve Alim'dir. Kudret ve irdesinden sul edilmez. Bir eyi murd ettii zaman Ol der, o da oluverir: Bir eyi murad ettii zaman O'nun emri ancak Ol! demesidir. Olur." Ancak O'nun hikmetinin tecelli ekline ynelik birok soru mevcuttur." Bunun zerine melekler yle dediler: "Bu sorular nelerdir ve ka tanedir?" blis yle karlk verdi: "Bunlar yedi sorudan ibarettir. lk soru udur: Hak Tel beni yaratmadan nce benden sdr olacak eyi bildii halde beni niin yaratt? Yaratl hikmetim neydi? ikinci soru udur: rde ve dilemesi gerei beni yaratt. taatimden kendisine bir yarar, masiyetimden de bir zarar gelmedii halde niin kendisini bilmek ve itaat etmekle mkellef kld? Bu mkellefiyetin hikmeti neydi? nc soru udur: Beni yaratp marifet ve itaatiyle mkellef kld. Ben de bu mkellefiyetin gereini yaptm. Peki daha sonra neden Adem'e (aieyhisselm) itaat ve secde ile emir buyurdu? Bu mkellefiyet, marifet ve taatimi artrmayacakken bundaki husus hikmeti neydi? Drdnc soru udur: Hak Tel beni yaratp genel ve zel anlamda mkellef kldktan sonra ben Adem'e (afeyhisselm) secde etmeyince niin lanetledi ve cennetten kard beni? Halbuki benim, 'Senden bakasna secde etmem!' demekten baka bir kabahatim olmamt. Bunun hikmeti neydi? Beinci soru udur: Beni yaratp genel ve zel anlamda mkellef kldktan ve itaatsizliimden dolay bana lanet ederek cennetten kovmasndan sonra neden Adem'le irtibat kurmama imkn verdi? Bu ekilde ikinci kez cennete girdim ve vesvese vererek onu kandrdm. Yasak olan aatan yemesini saladm. Halbuki beni cennete sokmasayd Adem oullar benden uzak durur ve cennette ebediyen yaarlard. Byle yapmasnn hikmeti neydi? Altnc soru udur: Beni yaratp genel ve zel anlamda mkellef kldktan ve lanetine muhatap ettikten sonra cennete girmeme engel olmad. Dmanlk benimle Adem

arasnda iken neden beni onun ocuklarna da musallat kld? Ben onlar grrken, onlar beni gremezler. Benim vesvese ve tuzaklarm onlara tesir ederken onlarn g ve kuvvetleri beni etkileyemez. Peki bundaki hikmet nedir? Yedinci soru ise udur: Hak Tel beni yaratp mutlak ve mukayyed surette mkellef kld. Enirine itaat etmediimde ise bana lanet ederek kovdu. Cennete girmek istediimde ise bana izin verdi ve beni ona musallat etti. imi grdkten sonra beni cennetten tekrar kard ve Adem oluna musallat etti. Peki O'ndan mhlet istediimde neden bana mhlet verdi? O'na yle demitim: 'Diriltilecekleri gne kadar bana mhlet ver.' Buyurdu ki: 'Muhakkak sen, belli vakte kadar mhlet verilmilerdensin.' (A'rf, 7/13) Eer beni o an helak etmi olsayd, insanlar benden kurtulmu olur ve yeryznde ktlk olmazd. Dnyann dirlik ve dzen zere kalmas ktlkle dolup karmakark hale gelmesinden daha iyi deil midir? Bana mhlet verilmesinin hikmeti nedir?" ncil srini yle demitir: "Bunun zerine Hak Tel meleklere yle buyurdu: Ona deyin k: Senin ve btn yaratlmlarn ilah olduuma dair tasdik ve teslimiyetinde samimi ve drst deilsin. Eer yle olsaydn benim hakkmda 'Niin' diyerek hkm yrtmezdin. Ben, O Allahm ki Ben'den baka ilah yoktur. Yaptmdan sul edilmez. Yaratlmlarn yaptklar ise sorguya tbidir." Yukarda zikrettiimiz hususlar Tevrat'ta mevcut olduu gibi ncil'de de aynen yer almaktadr. Bu konuda bir sre dndkten sonra u gre vardk: yi bilinmelidir ki Adem olu arasnda ortaya kan her trl phe ve kuku, eytann saptrma ve vesveselerinden kaynaklanmaktadr. eytann pheleri yedi tane olduu gibi, bidat ve dallet mezheplerinin belli bal olanlar da yedi ana kolda toplanmtr. Dallet ve kfr ehlinin frkalar, ne kadar ok da olsalar bu yedi pheden uzak kalamazlar. fadelerde ve izlenen yollarda farkllk varsa, bu, tohum gib [birbirine benzer] sapknlk trlerine nis-betle byledir. Hepsinin dayand nokta se, hakk teslim ettikten sonra O'nun emrini inkr etmek ve nas karsnda nevaya meyletmektir. Nuh (afeyhsselm), Hd (aleyhisselm), Salih (aleyhisselm), brahim (aleyhisse-m), Lt (aleyhisselm), uayb (aleyhisselm), Musa (aleyhisselm), sa (aleyhisselm) ve Allah Resul (salkllfau aleyhi ve sellem) ile mcdele edenlerin hepsi de lanetli ey-tann yolundan giderek trl phe ve tereddtler izhr etmilerdir. Bunlarn ortak hedefi, yklenmek istenen mkellefiyetten syrlmak ve eriat mbelli-lerinin getirdikleri emir ve yasaklar toptan inkr etmekti. Nitekim onlarn syledikleri "Yoksa beer mi bize yol gsterecek?" (Tegbn, 64/6) lafyla lanetli blis'in syledii "amurdan yarattn bir varln nnde mi eileceim?" (sr, 17/60) laf arasnda hibir fark yoktur. te ihtilaf ve kavgann koptuu nokta budur. Sz konusu yol ayrm hakknda Kuran- Kerm'dc yle buy-rulmaktadr: "Hidayet rehberi geldiinde insanlar iman etmekten alkoyan, 'Yoksa Allah bir beeri mi peygamber gnderdi?' iddiasndan bakas deildir." (sr, 17/94) Grld gibi insanlarn iman etmesini engelleyen temel etken bu dncedir. Bu anlamda blis hakknda da ayn durum sz konusu olmutur: "Sana emrettiimde secde etmene engel olan nedir? Dedi ki: Ben ondan daha stnm. nk beni ateten, onu ise amurdan yarattn." (A'rf, 7/11) blis'in soyundan gelen zrriyeti ise yle demilerdir: "Ben, zavall ve nerdeyse konuamayan bu kimseden daha stn deil miyim?" (Zuhruf, 43/52) Ayn ekilde daha sonra yaayan inkarclarn sylediklerine baktmzda ncekilere aynen uyduunu grrz: "Daha ncekiler de aynen onlarn syledikleri gibi sylediler. Kalpleri benzemi tir." (Bakara, 2/118) "Daha nce yalanlam olduklarna elbette inanacak deillerdi." (Ynus, 10/74) lk lanetli, akl yrtlmeyecek bir konuda akim hakemliine bavurunca, Yaratann hkmn yaratlan, yaratlann hkmn de Yaratan zerinde icra etmek kanlmaz oldu. Yaratann hkmn yaratlan zerinde icra etmek, arlktr. Yaratlann hkmn yaratana icra etmek ise byk bir yanltr. Birinci pheden doan mezhepler Hulliyye, Tenshiyye, Mebbi-he ve birtakm ar Rafz frkalardr. kinci pheden Kaderiye, Cebriye ve Mcessime mezhepleri ortaya kmtr. Bunlar Allah Tel'mn sfatlan noktasnda hata etmi ve O'nu mahluktn sfatlaryla tavsif etmilerdir.

Mu'tezile fiillerde tebih taraftar iken Mebbhe frkas sfatlarda hullcdr. Bunlar gzlerinden herhangi biri kr olan frkalardr. "Bzim iin hasen (y-gzel) olan Hak iin de hasen, bizim iin kabh (kt-irkin) olan hak iin de kabhtir" diyen kimse, Allah Tel'y insanlara tebih etmi olur. Allah Tel'mn halkn sfatlaryla tavsif edilmesi veya halkn O'nun sfatlarndan biriyle tavsif edilmesi fikrine meyleden kimsenin haktan itizl ettiine (ayrldna) hkmedilir. Kaderiye frkasnn asl, her eyde illetin ardna dmektir. Bu, lanetlenmi blis'in de hareket noktasdr. nk o, nce yaratln, sonra mkellefiyetin illetini, ardndan Adem Peygamber'e (aleyhisselm) secde etmedeki yararn sorgulamtr. Hriciye ite bu sorgulamadan domu ve bu frkann mensuplar Allah Teal'dan baka hakem olmadn, insanlarn hakem olamayacaklarn iddia etmilerdir. Onlarn bu iddialar ile lanetli blis'in "Balktan, ilenebilen kara topraktan yarattn insana secde edemem" (Hicr/33) sz arasnda hibir fark yoktur. Ksaca sylemek gerekirse emirlerin maksatlarnn ardna den iki taraf da knanmtr. Mu'tezile mensuplar tevhid konusunda arya kam, sfatlar nefye-derek ta'tl yan sfatlar geersiz klma fikrine ulamlardr. Rfizlcr, nbvvet ve imamet konularnda arya giderek hulul fikrine sapmlardr. Haricler, insan irdesini iyice daraltarak, insanlarn hakemliini reddetme noktasna varmlardr. Dikkatle dnld zaman sapkn frkalar arasnda grlen phelerin hemen tamam, lanetli blis'in phelerinden kaynaklanm olup onun hile ve tuzaklarndan domutur. Ahir zamanda vuku bulan phelerin tamam, ilk devirde ortaya km phelerdir. Allah Tel da ite bu yzden yle buyurmutur: "eytann admlarn izlemeyin. Muhakkak o, sizler iin ak bir dmandr." (Bakara, 2/168) Allah Resul (sallaiMhu aleyhi ve sellem) de mmetimizin sapkn frkalarndan her birini gemi mmetlerden birine benzeterek yle buyurmutur: "Kaderiye bu mmetin Mecsileri, Mebbihe Yahudileri, Rfiziler ise HirS tiyanlandir." (Hakm, Mtistedrek, 1/159; Msned, 5/406; Tabern, Mucemu'sSair, 7/36) Her mmetin pheleri, kendi zamanlarnda yaayan inkarc ve mnafklarn phelerinden kaynaklann tr. Allah Resul (sallaflhu aleyhi ve sellem) slm mmetinde ortaya kacak frkalar hakknda yle buyurmutur: "Szden nceki mmetlerin yollarna girecek, onlar aynen ok tyleri gibi birebir, ayn yere basan ayak izleri gibi takip edeceksiniz. yle k keler deliine girseler, siz de gireceksiniz," (Buhr, stisam, 14; Mslim, lim, 6; bn Mce, Fiten, 17; Msned, 2/327; Taber, Tefsir, 6/412) 4- Mesele slm'da Ortaya kan lk phe Bu balk altnda slm mmeti'nde ortaya kan ilk phe, bu phenin kayna, kimler tarafndan ortaya atld ve nasl dalland aklanacaktr. Daha nce de ifade ettiimiz gibi son mmette ortaya kan pheler, insanolunun tarihinde ortaya kan ilk phelerin aynsyd. Bundan hareketle unu rahatlkla syleyebiliriz ki her peygamberin zamannda bu phelerin bir ksm veya tamam gndeme getirilmitir. slm mmeti'nin ilk devrinde ortaya atlan pheler de ncelikle Allah Resl'nn (saUallhy ve sellem) dneminde O'nun karsna kan kfr ve ilhd ehli, zellikle de mnafklar tarafndan ortaya atlmtr. Ayn gruplarn dier peygamberlere kar karken de benzer pheleri ne srdklerini bilmemize ramen, g -en uzun zamandan dolay bunlar unutulup gitmitir. Gayet aktr ki bu mmetin btn pheleri, Allah Resl'nn (saal-fhu aleyhi ve sellem) devrinde yaayan mnafklardan kaynaklanmtr. nk onlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) emir ve yasaklarna rza gstermez, sorulmas sakncal konulan sorar, tartlmayacak meseleleri haksz ekilde tartrlard. Bu balamda en gzel rnek, ZH-Huvaysira et-Temm hadisidir. "Zi'1-Huvaysira etTemm ile Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) arasnda yle bir konuma gemiti: - Adil ol ey Muhammedi - Ben dil deilsem, kim dil olabilir?

- Yaptn taksim, Allah rzas gzetilmemi bir taksimdir." (Buhr, Menfcb, 25; Edeb, 95; Mslim, Zekt, 148; Msned, 219) Grld zere bu sz, Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) aka kar k ifade ediyordu. Hak mama kar kan biri slm toplumu dnda saylyorsa, Allah Resl'ne {saliallhu aleyhi ve sellem) kar kan kimsenin durumu, as karsnda hevya sarlma ve akl kyasa bavurarak emre isyan etme konusunda en ak rnek deil midir? Nitekim Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) bu adam hakknda yle buyurmutur; "Bu adamn soyundan yle bir topluluk treyecektir ki okun yaydan frlayp kmas gibi dinden kacaklardr." (Buhr, Tevhid, 23; Enbiy, 6; Mslim, Zekt, 142; Eb Davud, Snnet, 28) Uhud savanda mnafklardan bir grubun yaptklar da u ayet-i kerimede anlatlmaktadr: Dediler ki: Bu ite bizim bir fikrimiz var m? Bu ite bizim fikri-Jz alnsayd, burada ldrlmezdikP (Ai-i mrn, 3/154) "Onlar yanmzda yalard, lmez ve idrlmezlerdi." (Al-i mrn, 3/156) Btn bu ifadeler, e (insanolunun kendi kaderini tayin edecei) fikrini ileri srmek- nedir? Mriklerden bir topluluk ise yle demitir: "Eer Allah dilemi olsayd O'ndan bakasna tapmazdk." (Nahl/34) Baka bir topluluk ise yle demitir: "Dilese Allah'n yemek verecei kimseleri biz mi besleyelim?" (Yasta, 36/47) Baka bir topluluk ise Allah Tel'nn celli zerindeki dnceleri ve fiilleriyle ilgili tasarruflarndan hareketle O'nun zt hakknda mcdeleye girdikleri iin bundan men edilerek tehdit edilmilerdir: "Onlar pek kuvvetli olan Allah hakknda ekiirken O, yldrmlar gnderir de onlarla dilediini arpar." (Ra'd, 13/13) Btn bunlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sdlem) btn gc, kudreti ve evketiyle yaad devirde ortaya atlm phelerdir. Mnafklar O'nun devrinde hile ve tuzaklarn kurmaya devam etmi, mslnan olduklarn syleyip kfrlerini gizlemeye almlardr. Ancak Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve selkm) att her admda O'na kar karak ve kararlar hakknda kukular dourarak tirazlarn srdrmlerdir. Yaptklar bu tirazlar, o gnlerde tohum hkmnde iken zaman iinde yeererek meyvelerini vermeye balamtr. Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastal ve vefat srasnda yaanan ihtilaflar se tihad ihtilaflar olarak nitelenmitir. Bunlar, daha ok er5! grevlerin yerine getirilmesi ve dinin yaatlmasyla ilgili endielere dayanmaktadr. Reslullah'n (sallallhu aleyhi ve selkm) hastal esnasnda yaanan birinci ihtilaf, mam Buhar Abdullah b. Abbas'm rivayetiyle ylece aktarr: "Reslullah'n (salialihu aleyhi ve seilem) vefatyla sonulanan hastal iddetlendiinde; 'Bana kalem ve kt getirin, benden sonra sapmamanz iin size bir yaz yazaym.' buyurdu. mer (radyallahu anh): 'Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve seilem) hastaln zdrab galebe almtr, bize Allah'n kitab yeter." dedi. Bunun zerine laf oald, Hz. Peygamber: 'ekilin yanmdan, benim yanmda ekime olmaz!' buyurdu. Bizimle Reslullah'n (sallallhu aleyhi ve seilem) yazs arasna giren felaket ne kadar bykt." (Abdurrezzak, Musannaf, 5/439; bn Sa'd, Tebakat, 2/244; msned, 1/325) Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastal esnasnda yaanan ikinci ihtilaf udur: Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) hasta deinde iken yle buyurmutu: "sme'nin ordusunu donatn. Geri kalana Allah lanet etsin!" (Vakid, Megz, 3/1119; bn Sa'd, Tabakat, 2/190) Bunun zerine bir topluluk yle dedi: "O'nun emrini yerine getirmemiz gerekir. sme (radyallahu anh) da Medine'den kt." (bn Him, EsSiret'n-Nebeviyye, 4/218, 224) Br baka topluluk ise yle dedi: "Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastal iyice arlat. O'ndan ayrlmak bize zor geliyor. Durum byle olduu iin i bir sonuca ulancaya kadar sabredelim." Bu iki ihtilaf zikretmemizin nedeni, muhaliflerin, bu gr farkllnn din esaslardaki ihtilaflar zerinde etkin olduklarn dnme ihtimalleridir. Oysa iin asl byle deildir. Her iki ihtilafta da endie edilen husus, kalplerin hzne boulmas halinde bile din emirlerin yerine getirilmesi ve tutuabilecek fitne ateinin batan sndrlmesidir. nc htilafa gelince, Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) vefat ettiinde mer (radiyaUahu anh) yle demiti: "Hz. Muhammed (sallallhu aleyhi ve

seilem) lmedi. Hz. sa (aleyhisselm) gb ge ekildi. Onun ldn syleyeni bu klcmla katlederim!" Buna karlk Ebu Bekir (radyallahu anh) yle ded:" Her kim Hz. Muhammed'e ibadet ediyorsa, iyi bilsin d O vefat etti. Her kim de Hz. Muhammed'n Rabbne badet ediyorsa bilsin k, O lmez ve asla fena bulmaz!" Sonra: "Muhammed ancak bir peygamberdir. O'ndan nce de peygamberler gelip gemitir. Eer lr veya ldr-lrse topuklarnzn stnde gerisin geri m dneceksiniz? Topuklarnn stnde geri dnenler Allah'a asla zarar veremeyecektir. Allah kredenle-ri dllendirecektir." (Ai-i mrn, 3/143) ayet-i kerimesini okudu. (bn Hiam, es-Siret'n-Nebeviyye, 4/227228) Halk bu ayet-i kerimeyi iittii zaman Ebu Bekir'in (radyallahu anh) szne uyup mer'in (radyaliahu anh) szn terkett. mer (radyallahu anh) yle dedi: "O'nun vefat beni yle hayret ve dehete drmt ki, Ebu Bekir (radyallahu anh) okumazdan nce bu ayeti sanki hi itmemi gibi oldum." (bn Sa'd, Tabakat, 2/268) Drdnc ihtilaf, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) defin yeri konusunda yaand. Muhacirler, Fahr-i Alem'in (sallallhu aleyhi ve sellem) doum yeri ve aile yurdu diyerek naam Mekke'ye gtrmek istediler. i-nsar ise, hicret ve zafer yurdudur diyerek Medine'ye defnetmek istedi. Sahabeden bir baka topluluk ise, Kuds peygamberlerin mezarl ve onun da miraca kt yerdir diyerek oraya defnetmek istediler. En sonunda "Peygamberler, ldkleri yere defnedilirler" (bn Mace, Ceniz, 65, Msned, 1/7) hadisine ulaarak Medine'de defnedilmesi zerinde fikir birliine vardlar. Beinci ihtilaf, imamet (hilfet) konusunda yaanmtr. mmet arasnda yaanan en byk ihtilaf, imamet konusunda olmutur. slm tarihinde, imamet meselesinde olduu kadar baka hibir din meselede kllar ekilmemitir. Ancak Asr- Sadet'te yaanan ihtilaf, Hak Tel'nn ltfuyla kan dklmeden zlmtr. mamet konusunda muhacirlerle ensr arasnda fikir ayrl domutu. Ensr muhacirlere, "Sizden bir emr, bizden bir emir olsun" dediler ve kendi emirleri olarak da Sa'd b. Ubde el-Ensrfyi (radyaliahu anh) setiler. Ebu Bekir ve mer (radyaliahu anl) duruma hemen mdhale ederek Ben Side'nin avlusunda onlarla konutular. mer (radyallahu anh) bu olay yle anlatmtr: "Yolda gzel bir konuma yapmak iin kendi kendime cmleler kuruyordum. Konumak istediim zaman Ebu Bekir (radyallahu anh) araya girerek 'Sen dur ey mer!' dedi. Ardndan Allah Tel'ya hamd senada bulundu. Sylemeyi tasarladklarm sanki gayb biliyormu gibi o sylemeye balad. Ensr konumaya balamadan ben elimi uzatarak Ebu Bekir'e (radyallahu anh) biat ettim. Bunun zerine onlar da biat etmeye baladlar, fitne atei de bu ekilde tutumadan snm oldu. Ebu Bekir'e (radyallahu anh) biat, Allah Tel'nn mslmanlar errinden muhafaza buyurduu bir emrivaki olmutu. Bundan sonra her kim bu ekilde biat ederse ldrlmesi gerekir. Mslmanlardan her kim, meverette bulunmakszn bir adama biat ederse, her ikisinin de katledilmesi gerekir." Ensar (radyallahu anh), Allah RcsKfnn (sallallhu aleyhi ve sellem) "mamlar Kurey'tendir" (Msned, 4/421,3/183; Hkim, Mstedrek, 4/85) hadisini iittiklerinde nceki ddialarndan vazgemilerdir. Ben Sakfe'nin avlusundaki bu biatin ardndan mescidde yaplan biat, nsanlarn arzu ve istekleriyle gereklemi ve Him oullarndan bir topluluk ile Emevler'den Eb Sfyn dnda herkes akn akn mescide koarak Ebu Bekir'e (radyallahu anh) biat etmilerdir. Al b. Eb Tlib (radyallahu anh) ise, Allah Rcsl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) emri gerei O'nun defin ilemleriyle ve mezar banda beklemekle emrolunduu in mesciddeki batta bulunamamtr. Altnc ihtilaf: Bu ihtilaf Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) miras ve Fedek arazisi konusunda yaanmtr. Vefatndan sonra Etma (radyallahu anh) babasnn mirasm talep etmi, birtakm arazilerin mlkiyetini ddia etmiti. Ebu Bekir (radyallahu anh) Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Biz peygamberler topluluu miras brakmayz" (Msned, 2/463; Hkim, Mstedrek, 4/342; Bezzar, 5/81) buyruunu okuyarak bu talepleri geri evirmitir. Yedinci htilaf: Zekat vermeyi reddedenlerle savama konusunda yasand. Sahabeden bir topluluk onlarla sava edilebileceini, bunun caiz hatta farz olduunu savunurken bir ksm ise buna kar kt. mer (radyallahu anh) onlarla savalmamas gerektiini dnyordu. Ebu Bekir (radyallahu anh) ise ilk gr tercih ederek yle yemin etti: "Allah'a yemin ederim ki Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) veriyor olduklar bir yular bile vermek istemeseler onlarla yine savarm." (Ali el-Mttak, Kenzu'l-Ummal,

3/301) Zekat vermeyenlerle yaplan savaa bizzat katld. Btn sahabe de kendisine tbi oldular ve o kabilelerden zorla zekat aldlar. mer (radyallahu anh), kendi itihad gerei savaa kar kt iin hilfeti dneminde onlarn esirlerini ve el konulan mallarn iade etmitir. Sekizinci ihtilaf: Ebu Bekir'in (radyallahu anh) vefat srasnda imameti mer'e (radyallahu anh) brakmasnda yaand. Sahabeden bazlar, Ebu Bekir'e (radyallahu anh) "Kat ve sert birini bamza hkmrn kldn!" diye serzenite bulundular. Bunun zerine Ebu Bekir (radyailahu anh) yle dedi: "Kyamet gn Rabbimin huzuruna ktm zaman muhakkak yle diyeceim: 'En hayrllarn balarna geirdim.'" Bu sz zerine ihtilaf son buldu. Ebu Bekir (radyallahu anh) ile mer'in (radyallahu anh) hilfetleri dneminde birok ihtilaf yaanmtr. Dedenin miras pay, kardelerin miraslar, kelale (Babasz, ocuksuz lenlerin miras), parmaklarn diyeti, dilerin diyeti ve hakknda nas bulunmayan birtakm sulara uygulanacak had cezalar bu ihtilaflardan bazlardr. Bu dnemde yaanan en mhim olaylar ise, Romallarla ve ranllarla yaplan savalar, yeni fetihler ve bunlar sonucu toplanan ganimetlerdeki attr. Alnan kararlarn hepsi Halife mer'den (radyallahu anh) kyor ve slm daveti giderek geniliyor, mslmanlarm iktidar gleniyordu. Mslman Araplar sz sahibi olurken ran hkimiyeti eriyordu. Dokuzuncu htilaf: ura ile ilgili hususlarda yaand. ura konusunda nce ihtilaf edildi. Daha sonra Osman'a (radyallahu anh) biat edilmesi noktasnda fikir birlii ettiler. Bu ittifakla iler yoluna girdi ve davet onun dneminde de srd. Fetihler giderek artarken hazine tkabasa doldu. Osman (radyallahu anh) halka stn bir ahlak ile muamelede bulundu. Eli ak davrand. Ancak akrabalar olan Emevler birok tehlikeli ve hatal ilere giritiler. Yaptklar hakszlklar ona mledilir oldu. ounluu Emev kaynakl birok ihtilaf ve kargaa yaand. Osman (radyatlahu anh) dneminde ilenen hatalarn ilki, Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) tarafndan kovulmu olan Hakem b. Umeyye'nin Medine'ye dnne izin verilmesidir. Bu ahs, hilfetleri dneminde Ebu Bekir (radyaliahu anh) ve mer'den (radyallahu anh) de yardm talep etmi, ancak istei her defasnda geri evrilmiti. Hatta mer (radyallahu anh) onu, Yemen'de kald yerden 40 fersah (yaklak 200 km) teye srdrmt. Osman (radyallahu anl) tarafndan alnan ve halk katnda beenilmeyen ikinci karar, Ebu Zerr'in (radyallahu anh) Rebeze'ye srlmesiydi. Bir dier karar, kzn Mervan b. Hakem'le evlendirmesi ve Afrika'dan gelen ganimetlerin bete birini (yaklak 200.000 altn) ona vermesiydi. Osman (radyallahu anh) tarafndan alnan ve halkn fkesini eken bir dier karar ise, Allah Resul (saMLhu aleyhi ve sellem) tarafndan kan helal edilmi olan Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'i barndrmas ve Msr valisi olarak grevlendirmesiydi. Abdullah b. mir'i Basra valiliine getirmesi de Osman'n (radyallahu anh) hatal kararlarndan biri olmu ve bu ahs birok kargaa kmasna neden olmutur. Bu ve benzeri birok karar, halkn Osman'dan (radyallahu anh) soumasna yol amt. Onun ordu komutanlar u ztlard: am valisi Muviye b. Eb Sfyn (radyallahu anh), Kfe valisi Sa'd b. Eb Vakks (radyallahu anh), onun haletleri Veld b. Ukbe ve Sad b. el-s, Basra valisi Abdullah b. Amir, Msr valisi Abdullah b. Sa'd b. Eb erh. Bu valilerin hepsi de sonunda onu tek bana brakm ve kaderin ac tecellisi yaanmtr. Osman (radyallahu anh) evinde haksz yere katledilmi ve bundan sonra bir daha asla snmeyecek olan fitne atei yanmaya balamtr. Onuncu htilaf: Youn bir fikir ayrl sreci yaandktan sonra ittifakla imamet makamna getirilen Ali (radyallahu anh) zamannda meydana geldi. lk olarak Talha (radyallahu anl) ve Zbeyr (radyaflahu anh) onun imametini tanmayarak Mekke'ye gittiler. Ardndan Aie (radyallahu anh) Basra'ya gitti. ok gemeden onunla savatlar. Cemel Sava olarak bilinen bu savatan sonra rc ederek tvbe ettiler. Ali (radyallahu anh) onlara bir hususu hatrlattnda bundan ders kartarak geri adm attlar. Ancak Zbeyr (radyallahu anh) sava meydanndan ayrld srada bni Crmz adnda biri tarafndan okla vurularak ehit edildi. Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Ibni Safiyye'nin olunu ldrene cehennemi mjdeleyin" (Hkim, Mscedrck, 3/414; Kurtub,

Tefsir, 16/267) buyruu gerei bu adam cehennemliktir. Talha (radyallahu anh) da, savatan ekildii srada Mervn b. Hakem tarafndan atlan bir okla vurulmu ve orackta lmtr. ie (radyallahu anh) ise, yaptndan dolay sorumlu tutulmu ve o da geri adm atarak tvbe etmitir. Sonunda sadece Ali (radyallahu anh) ile Muaviye (radyallahu anh) arasndaki ihtilaf baki kalmtr. Ali (radyallahu anh) Sffn'de onunla savam ve bu sava srasnda Haricler ortaya kmtr. Hakem olay da bu savan ardndan yaanm ve Amr b. s'n Ebu Musa el-E'ar'nin yanndan ayrlmasyla birlikte bu byk ihtilaf devam edip gitmitir. Ali (radyallahu anh) ile urt (ncfslerini Allah'n kulluuna satanlar) olarak adlandrlan Haricler arasndaki fikir ayrl Nehravan'da savaa dnmtr. Orada Ali (radyallahu anh) ile Haricler arasnda ak bir sava olmutur. Onun dneminde ayaklanan Hariclere rnek olarak E'as b. Kays, Mesd b. el-Fedek ve Zeyd b. Husayn et-T' gibileri gsterilebilir. Yine onun devrinde Abdullah b. Sebe ve taraftarlar gibi Ali hakknda arya kaan gult gruplar ortaya kmtr. Bidat ve dallet, bu iki frkadan zuhur etmitir. Bylelikle Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) Ali (radyallahu anh) hakkndaki u buyruunun doruluu da tecelli etmitir: "Seninle ilgili olarak iki topluluk helak olacaktr: Seni sevip arya kaan; senden nefret edip Uzaklaan." (Beyhak, Snen-i Kbr, 5/137 (8488) Ali'den (radyaJlahu anh) sonra ihtilaf iki ksma ayrld. Bunlarn ilki imamet konusunda, ikincisi de itikd esaslar (usl) konusunda grld. mamet konusundaki htilaf farkl ki gre dayanr: a- mamet ittifak ve seimle belirlenir. b- mamet nas ve tayin ile belirlenir. mametin fikir birlii ve seimle belirlendiini syleyenler -ki bunlar Ehl-i Snnet ve Cemaat'i olutururlar- yle demilerdir; mmetin tamam veya slihlerinden bir topluluk her kimin zerinde fikir birlii ederlerse o kimse imam (halife) olur. Bunun imameti, ya mutlak, ya da Kureyli olmas artna bal olur. Bir baka toplulua gre ise Himlerden olmas arttr. Bunun dnda ileride aklayacamz baka artlar da sz konusudur. lk grte olanlar Muviye ve ocuklarnn, onlarn ardndan da Mervn ve oullarnn imametini geerli saymlardr. Haricler her dnemde, ilerinden birinin imameti zerinde ittifak etmilerdir. Tek artlar, inanlarna bal kalmas ve muamelelerinde cri olan adalet esaslarna bal kalmasyd. Aksi halde biatlarm geri eker ve o kiiyi imametten uzaklatrrlard. mametin nas ile sabit olduunu syleyenler ise Ali (radyallahu anh) sonras hakknda ihtilaf etmilerdir. Bazlarna gre Ali (radyallahu anh) olu Muhammed b. Hanefiyye'yi nas ile belirlemitir. Bu gr Keysniye frkasna aittir. Bunlar da Muhammed b. Hanefyye sonrasnda ihtilafa dmlerdir. Kimilerine gre o lmemitr ve yeryzne dnerek her taraf adaletle dolduracaktr. Kimilerine gre ise o lmtr ve onun arkasndan imamet olu Ebu Him'e gemitir. Keysniyye deiik frkalara blnmtr. Bu frkalardan bazlarna gre imamet Ebu Him'in soyunda devam etmekte ve imametin intikli vasiyet yoluyla olmaktadr. Bazlarna gre ise imamet bakalarna gemitir. Bu bakalarnn kimler olduu noktasnda da ihtilaf edilmitir. Kimilerine gre o, Beyn b. Sem'n en-Nchd iken, kimilerine gre de Ali b. Abdullah b. Abbs'tr. Bunlar dnda Abdullah b. Harb el-Kind, Abdullah b, Muviye b. Abdullah b. Ca'fer b. Eb Tlib olduunu syleyenler de olmutur. Bu frkalarn hepsi de dnin, bir adama itaat etmekten ibaret olduunu syleyip er' hkmleri belli ahslara gre tevil ederler. Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imameti hakknda nas bulunmadn sovleyenler se, nassn Hasan (radyallahu anh) ve Hseyin (radyallahu anh) hakknda sz konusu olduunu iddia etmilerdir. Bu mezhepte olanlar yle demilerdir; Hasan (radyallahu anh) ve Hseyin (radyalfahu anh) dnda imametin sabit olduu baka kardeler yoktur. Bilhare bu mezhebin mensuplar da ihtilaf etmi ve bazlar imametin Hasan'n (radyallahu anh) ocuklarnda devam ettiini, ondan olu Hasan'a, ondan da olu Abdullah'a getiini sylemilerdir. Bu grte olanlar, ayn zamanda mam Muhammedln dneceine inananlardr. Bazlar ise imametin Hseyin'in (radyallahu anh) ardndan olu Ali b. Hseyin Zeynelbidn'e getiini ifade etmilerdir. Ondan sonraki imamlar hakknda

ise ihtilaf etmilerdir. Zeydiye, onun peinden olu Zeyd'in imam olduunu sylemitir. Bu grte olanlara gre hurc eden her Fatm lim, zhid, cesur, cmert ve tbi olunmas vacip olan bir imamdr. Bunlar imametin Hasan'n ocuklarna gemesini caiz grmlerdir. Bilahare bunlardan bazlar bundan vazgeerek mam Muhammed'in dneceini iddia etmilerdir. Bazlar ise daha ileri giderek yukardaki sfatlara sahip olan her kimsenin, her devirde imam olabileceini sylemilerdir. Bunlarn mezhepleri ileride daha ayrntl olarak aklanacaktr. mmiye mezhebine gelince, bunlar Muhammed b. Ali el-Bkr'n nas ile imametini iddia etmilerdir. mamet onun ardndan vasiyet yoluyla olu Ca'fer b. Muhammed es-Sdk'a gemitir. Daha sonra kimin imam olduu noktasnda ise ihtilaf etmilerdir. Bu noktada nas ile belirlendii sylenen be isimden sz edilmektedir: Muhammed, smail, Abdullah, Masa ve Ali. Bunlardan Muhammed'in imametini savunanlar Ammriyye, smail'in imametini savunup onun lmediini ileri srenler Mbrekiyye, bunlarn arasnda smail'in tekrar dneceini syleyip nas yoluyla babadan oula geerek gnmze kadar geldiini iddia edenler Ismaliyye adn tar. Abdullah el-Eftah'n imam olduunu syleyip ocuksuz ld in dneceine inananlar da vardr. Bir baka topluluk ise Musa'nn nas ile imam klndn sylemitir. Rivayete gre babas yle demitir: 'Yedinciniz kim olacaktr. O da Tevrat sahibinin adadr.' Bilhare onun imametini savunanlar da fikir ayrlna dmlerdir. Kimileri imameti onunla snrlayp bir gn dneceine inanrken kimileri lm konusunda tereddt etmitir. Bu son gr, Memtriyye frkasna aittir. Kimilerine gre ise mam Musa lm, onun ardndan olu Ali b. Musa er-Rza imam olmutur. Bunlara Kat'iyye denilmitir. Ancak bunlar da daha sonraki ocuklar hakknda ihtilafa dmlerdir. sn Aeriyye yani Onki imamclar ise mameti Ali Rza'da, ardndan olu Muhammed'de, ardndan olu Ali'de, ardndan olu Hasan'da daha sonra da on ikinci imam ve kim-i muntazar olan Muhammed'de vki grmlerdir. Bu mezheptekilere gre mam Muhammed lmemi olup geri dnecek ve zulmle dolmu olan dnyay adaletle dolduracaktr. Bakalar ise imameti Hasan el-Askcrfde grmlerdir. Ardndan kardei Cafer'in imameti zerinde durmulardr. Onun lm konusunda tereddt etmilerdir. Ksaca sylemek gerekirse bunlarn da imamet konusunda saysz gr ve htilaflar sz konusudur. mametin birilerinde durduu, birilerinin ldkten sonra dnecei, bazlarn gaip olular ve bir sre sonra dnecekleri gibi grler bunlardan bazlardr. mamet konusundaki ihtilaflar ana hatlaryla bunlardr. Mezhepler blmnde bunlarn tafsilatna inilecektir. Usl konusundaki ihtilaflara gelince, Sahabe dneminin sonlarnda Ma'bed el-Chen, Gayln ed-Dmck ve Yunus el-Esvrfnin bdat-laryla ortaya kmtr. Bu bdatlar, kader fikri, hayr ve errin kadere dayandrlmasnn reddi gibi hususlar zerinde younlayordu. Hasan el-Basr'nn rencisi olan Vsl b. At el-Gazzl bu bidatleri daha da gelitirmitir. Vsl'n rencisi Amr b. Ubeyd, kader konusunda hocasnn fikirlerini biraz daha ileri gtrmtr. Amr b. Ubeyd, Emevler dneminde Yezd en-Nks'n taraftarlar arasnda yeralyordu. Daha sonra Mansr ile dost olmu ve onun imametini savunmutu. Mansr bir gn Amr' verek yle demitir: "Tohumu btn insanlara satm, Amr b. Ubeyd dnda onu toplayan olmad." Hricler'den Valdiyye ve Ccbriyye'den Mrcie ilk ortaya kan frkalardandr. Kaderiyye frkasnn bidati, ilk olarak Hasan el-Basr (radyallahu anh) dneminde ortaya kmtr. Vsl, byk gnah ileyenin (mrtekib-ika i iki makam arasnda bir makamda (el-menziletu beyne'l-menzile-hujunduunu syleyerek hocasna kar km ve Hasan'n ders likasndan ayrlmtr (i'tizl). Bu ayrlma eyleminden dolay Vsl ve kadalar Mu'tezile (Ayrlanlar) olarak adlandrlmtr. Ehl-i Beyt'ten 7 \ b Ali de Vsl'n rencilerindendir. Usl konusunda ona tbi olan Zeyd in taraftarlarnn oluturduu Zeydiyye frkas itikd bakmndan Mutezildir. Usl, teberr ve velayet konularnda atalarnn mezhebini ter-kectii iin Kfeli bir topluluk kendisini reddetmi (rafz) ve bu nedenle de Rfzler (ranza) olarak anlmlardr. Mu'tezile'nin ileri gelenleri geen zaman iinde Yunan felsefesinin byk beyinlerinin Memn dnemine kadar tercme edilmi kitaplarn mtla etmilerdir. Bu almalar sonucunda filozoflarn yntemlerini Kelam yntemlerine kartrm ve mstakil bir ilmin domasna nclk etmilerdir. Bu ilme Kelam ad verilmitir. Bu ismin kullanl nedeni,

ilgilendikleri meseleler hakknda srekli kelam retmeleri ve srarla konumalar olabilecei gibi, bu ilmi filozoflarn mantk olarak adlandrdklar lim dalna karlk olarak vazettikleri iin mantkla eanlaml olmas itibaryla byle demeleri de olabilir. Mu'tezile'nin en byk limi (eyh-i ekber) Ebu'l-Hzeyl el-Allf tr. Allah Tel'nn ilmi ile Alim olduu ve ilmin bizatihi kendisi olduu, ayn ekilde kudreti ile Kadir ve kudretin bizatihi kendisi olduu gibi fikirleriyle filozoflarla ayn gr paylamtr. Kelam, irde, kullarn fiilleri, kader, ecel ve rzk gibi konularda birok bidatin de sahibidir. Bunlarn tafsilat ileride anlatlacaktr. Tebih hkmleriyle ilgili olarak Him b. el-Hakem'le ok ateli mnazaralar cereyan etmitir. ki rencisi Ebu Yakb e-ehhm ve el-dem onu desteklemilerdir. Bilhare Halife el-Mutasm devrinde brahim b. Seyyar en-Nazzm taya kmtr. enNazzm, filozoflarn mezheplerini onaylamada arya gitmi, kader ve red (rafz) konularnda yeni bidatler ortaya karmtr. ok meselede kendi mezhebindekilerden de ayr dmtr. Taraftaran arasnda u isimleri zikredebiliriz: Muhammed b. ebb, Ebu emr, tusa b- Irnrn, el-Fadl el-Hades ve Ahmed b. Hit. el-Esvr btn erinde ona katlmtr. Ayn ekilde skfiye frkasnn kumcusu olan Ebu Ca'fer el-skf de onunla ayn grleri paylamtr. Ca'fer b. Ca'fer b. Mbeir ve Ca'fer b. Harb'n taraftarlarndan oluan Ca'feriyye frkas iin de ayn durum geerlidir. Bunlarn ardndan Bir b. el-Mutemir'n bidatleri zuhur etmitir. Bu ahs, kendi ortaya att tevelld fikrinde arya gitmi ve tabiat filozoflara meyletmitir. Allah Tel'mn sab ocuklara azap etme gcnn olduunu ve byle yapmas hlinde -h- zlim olacan syleyen de odur. Buna benzer birok grte kendi yandalarndan ayrlmtr. Mu'tezile'nin Rahibi olarak tannan Ebu Musa el-Murdr, Bir'in rencilerinden biridir. Kur'n'n fesahat ve belagat bakmndan mucize oluu grne katlmayarak ondan ayrlmtr. Kur'n'n kadm oluu meselesinden dolay Selef-i Slh zerindeki basklar onun dneminde artmtr. ki Ca'fer (Ca'fer b. Ca'fer b. Mbeir ve Ca'fer b. Harb) ile ki dostu Ebu Zfer ve Muhammed b. Suveyd onun rencileri arasnda yeralmtr. Ca'fer b. Harb el-Eecc'in dostlar Ebu Ca'fer el-skf ve sa b. el-Heysem de onun rencisi olmulardr. Kader konusunda arya gidenlere rnek olarak u iki ismi zikredebiliriz: Him b. Amr el-Fuvt ve el-Esamm. Bunlar Ali b. Eb Tlib'n (radyalkhu anh) imametini de icm-i mmet ile akdolmad iin tenkit etmilerdir. el-Fuvt ve el-Esamm'a gre Allah Tel, hibir eyi gereklemeden nce bilemez. Bylelikle mevcut olmayann bir varlk olarak grlmesinin nne gemek istemilerdir. Ebu'l-Hseyn el-Hayyt ve Ahmed b. Ali e-atcv nce sa es-S-f'nin halkasna devam etmi, daha sonra ondan ayrlarak Ebu Mclid'in halkasna katlmlardr. el-Ka'b, Ebu'l-Hseyn ei-Hayyt'tan ders almtr. Mezhebi aynen hocasnn mezhebidir. Ma'mer b. Abbd es-Slem, Smme b. Eras en-Numeyr, Ebu Osman Amr b. Bahr elChiz ise yaklak ayn dnemde yaam Mu'tezile bilginleridir. Fikir bakmndan da birbirlerine yakn olmalarna karn ileride zikredeceimiz baz meselelerde dierlerinden ayrlmlardr. Bu frkann daha sonraki temsilcileri Ebu Ali Cbb, bunun olu Ebu Haim, Kad Abdlcabbar ve Ebu'l-Hseyin el-Basri'dir. Bunlar yandalarnn fikirlerini zetlemi ve birtakm meselelerde onlardan farkl dnmlerdir. Kelam'n parlak dneminin balangc Abbas halifeleri Harun, Memun, Mu'tasm, Vsk ve Mtevekkil dnemlerinde olmu, es-Shib b. Abbd ve Deylemliler'den bir topluluk dneminde son bulmutur. Orta dnemde de Mu'tezile mensubu baz kimseler ortaya kmtr. Bunlara rnek olarak Darrr b. Amr, Hafs el-Ferd ve Hseyn en-Neccr gsterilebilir. Son dnemde ne kan Mu'tezile bilginleri ise birtakm meselelerde nceki bilginlere kar kmlardr. Bunlardan Cehm b. Safvn, Nasr b. Seyyar dneminde tebarz etmitir. Tirmiz kentinde cebr konusundaki bidatini ortaya atmtr. Cehm, Emevler'in son dneminde Merv kentinde Slm b. Ahvez el-Mzin tarafndan ldrlmtr. Selef-i Slh le Mu'tezile arasnda sfatlar konusunda her zaman derin ihtilaflar yaanmtr. Selefin onlarla giritii mnazaralar belli bir kelm ynteme dayanmyordu. Bunlar, muhatab ikna etme abasndan te gitmeyen diyaloglard. Selef, Sftiye olarak

adlandrlyordu. Allah Tel'mn sfatlar kimileri tarafndan Zt ile kim olan zellikler olarak grlrken, kimilerince de halkn sfatlarna benzetiliyordu. Selef btn mnazaralarda Kitab ve Snnet'e bal kalmaya alyordu. Alemin kdemi konusunda da naslann zahirine dayanarak Mu'tezile ile mnazara ediyorlard. Abdullah b. Sad elKllb, Ebu'l-Abbs el-Kalnis ve el-Hris b. smail el-Muhsib bu mnazaralarda ne kan ve kelam bakmndan kuvvetli bilginlerdi. Bir defasnda Ebu'l-Hasan A1 b. smail el-E'ar ile hocas Ebu Ali el-Cbb arasnda hsn ve kubhla ilgili ateli bir mnazara cereyan etmiti. E'ar, hocasn birok meselede susturmay baarmt. Bu mnazarann ardndan da onun halkasn terkederek Selef topluluuna yaknlamt. E'ar, Selefin grlerini kelam kurallar erevesinde dzenlemeye balam ve mstakil bir kelam mezhebinin olumasn salamt. Muhakkiklerden Kad Ebu Bekir el-Bklln, Ebu shk el-Isfern ve Ebu Bekir b. Frek gibi ahsiyetler de E'ar'nin mezhebini benimsemilerdir. Bu son isimler arasnda pek gr ayrl yoktur. Sonraki dnemde Sicistn'da Ebu Abdullah Muhammed b. Kerrm adnda zhd ile tannan bir adam zuhur etti. lim bakmndan zayf olan bn Kerrn eitli kitaplardan derleyerek oluturduu kitabn avam arasnda tervc etmi ve Horasan halknn ekseriyetinin tevecchn kazanmtr. Tuttuu yntem zaman iinde olgunlaarak bir kelam mezhebi halini alm ve Sultan Mahmud b. Sebktekin tarafndan da siyasal olarak desteklenmitir. Onun etkisindeki sultan, Ehl-i Hadis ve a zerine bel yadrmtr. Kerrmler, kelam frkalar arasnda daha ok Hariclere yakn olup mcessimedirler. Muhammed b. Heysam' bundan mstesna tutmak gerekir, zira kendisi o [kelamclara] yakndr. 5- Mesele Kitabmzn Belli Bir Hesap Yntemine Gre Dzenlenmesinin Nedeni Hesap yntemi snrlama ve ihtisar lkesine dayanr. Mezhepleri tasnif etme amacyla ortaya koyduumuz bu eserde de maksat, sz konusu mezheplerin htisar edilerek zikredilmesidir. Bu nedenledir ki sralamada tmn gstermesi yolunu tercih ettik. Taksim ve bblara ayrmay da hesap yntemlerine bal kalarak yaptk. Bylece bu ilmin yntemlerini ve ksmlarn da aklamak istedik. Bu ekilde hakkmda fakh ve kelamc olup hesap ilminin nceliklerine vkf olmadm ve bu ilmin det ve kurallarna yabanc olduum tarznda bir yanlgnn domamasn istedim. Hesap yntemlerinden en salam ve iyi olann seip en ak ve gl kantlar bu ynteme dayandrarak say ilmine uygun bir deerlendirme yaptm; nitekim say ilminin ilk vaz'ediliine [ilk ortaya konuuna] yol aan sebep de eitli konularda yardm isteidir. mdi derim ki: Hesabn basamaklar birden yediye kadar olup daha teye geemez. Birinci Basamak: Hesabn ba, ilk taksimin vuku bulduu ilk mevzudur. Bu, bir bakma ifti olmayan tek, bir bakma ise taksim ve tafsile elverili btndr. Tek olduu in ekil ve izgide msavi olacak bir benzerini gerektirmez. Btn olduu iin iki blme ayrlacak ekilde tafsile elverilidir. izginin ekli bir utan dier uca doru olmal, alt taraf ise tamamen tafsil edilenlerin zetleri, takdir edilen ve kararlatrlan murseller, aktarma, tahvil, toplamn eitli alardan kllileri, ilhak ve mevzu nakilleri ile doldurulmaldr. Yine izginin altna sol taraftan balanarak stte kalacak ekilde, toplam meblan kemmyecri yazlr. kinci Basamak: Kk olup ekli muhakkaktr. Bu, ilk yekun zerine varit olan ilk taksimdir. ift sayl olup tek deildir. Bunun bir ncs olmayacak biimde iki ksmda snrlandrlmas gerekir. izginin eklinin ilkinden biraz ksa olmas gerekir. nk cz, kllden daha azdr. Bunun altna ise, kendisiyle ilgili vch, nevi ve fasllar yazlabilir. Miktar bakmndan olmasa da, izgi bakmndan bir dengi vardr. nc Basamak: Kk olup ekli yine muhakkaktr. Birinci ve ikinci mevzu zerine varit olan ikinci taksimdir. Bu nedenledir ki iki ksmdan eksik olmas, drt ksmdan ise fazla olmas da caiz deildir. Bu ilmin uzmanlarndan her kim, bunu aarsa hata etmitir hesap ilminin vaz'n ve suretini bilmemektedir. Bu hataya dlme sebebini ileride

aklayacaz. Onun izgisi asln izgisinden biraz daha ksadr. Bunun altna da ne kacak ve ortada kalacaklar uygun miktarda yazlabilir. Drdnc Basamak: Silik olup Ti1 harfine benzer. Drtten fazla ksma ayrlabilir. izgi bakmndan bir nceki mertebeden daha ksadr. En gzeli se, en az olanla snrl olmasdr. Beinci Basamak: Kk olup 'Sad' harfi biimindedir. izgisi ncekinden daha ksa olmakla beraber istenilen sayda ksm ve baba ayrlabilir. Altnc Basamak: Eik olup ters virgl biimindedir. Bunun da istenilen sayda fasla ayrlmas caizdir. Yedinci Basamak: Dm gibi olup ift lam biimindedir. Bir taraftan dier tarafa uzar. Ancak bu, hesabn balangc olmas sebebiyle deil, balangcn neticesi olmas itibryladr. Hesabn, bir btn olarak baplarnn nicelii ve nak olarak ekillerinin nitelii bundan ibarettir. Bblardan her ksmn bir dengi ve izgi bakmndan ona denk bir ei vardr. Bunu asla gzard etmemek gerekir. Hesap, bir bakma tarihleme ve ynlendirmedir. imdi bu eklin kemmiyetini zikredeceiz. Ksmlar, yediyle snrldr. Peki ekildeki ilk say neden ift deil de tektir? Kk, neden iki ksmla snrl olup ncs yoktur? Bu asldan n