Midden in het leven

Margot Kässmann

Midden in het levenUit het Duits vertaald door

Mirjam Nieboer

Met een voorwoord vanAnnemiek Schrijver

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Met dank aan de Christiana Maria Stichting, de Dr. M. van Wichenstichting,

het Stichting Luthers Diakonessenhuis Fonds en het Fonds Lidmatenhuis

Evangelisch-Lutherse Gemeente Rotterdam voor hun financiële bijdrage.

www.uitgeverijmeinema.nl

www.slub.nl

Ontwerp omslag: b’IJ Barbara

Illustratie omslag: Benicce

Auteursfoto: Monika Lawrenz

Oorspronkelijke uitgave: Margot Käßmann, In der Mitte des Lebens

© 2011 6th edition Verlag Herder GmbH, Freiburg im Breisgau

Uit het Duits vertaald door Mirjam Nieboer

© 2012 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Uitgegeven in samenwerking met Stichting Lutherse Uitgeverij & Boekhandel

De bijbelcitaten zijn ontleend aan de Nieuwe Bijbelvertaling,

Haarlem: Nederlands Bijbelgenootschap, 2004.

isbn 978 90 211 4329 3

nur 707; 740

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een

geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij

elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande

schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

Voorwoord

Ten geleide

Het midden vindenKinderen loslatenOuders begeleiden

De zorg voor het lichaamSchoonheid vierenOp krachten komen

Durven veranderenGrenzen accepterenOuder worden

Levenservaring opdoenDoor de woestijn trekkenDe tuin verzorgen

Sociale contacten onderhoudenWerken aan je relatieVriendschap verdiepen

Tot jezelf komenLeren alleen te zijnNieuwe wegen inslaan

7

9

151623

313239

474755

616166

757582

878793

Nieuw land betredenOntspannen levenInnerlijke stilte zoeken

Angsten overwinnenZiekte doorstaanGeluk ervaren

Eindigheid ervarenGrenzen aanvaardenAfscheid nemen

Levenslust ontdekkenThuiskomenMoedig oud worden

Noten

99101103

109109124

131131135

145145152

157

Voorwoord

‘Als iemand het niet verdient om jong en mooi te zijn, is het weleen achttienjarige’, sprak Oscar Wilde ooit. Maar volgens deschrijfster van dit boek heeft de schepping het afscheid van onzejeugd juist heel erg kunstig geregeld. Vroeger waren we jong enmooi. En halverwege ons leven veranderen onze kwaliteiten vankleur en diepte, als rijpe vruchten op een zonovergoten herfst-middag. Daarom is de oogst van een vijftigjarig vrouwenlevenhet vieren meer dan waard.

Aan de hand van bijbelteksten en dagboekaantekeningen schetstMargot Kässmann haar levensmidden. Ter lering, inspiratie enontroering. Ons allen wacht tenslotte hetzelfde lot. Hoewel weieder natuurlijk wel ons eigen pad moeten gaan. Zo kreeg Käss-mann op haar achtenveertigste borstkanker en was ze een jaarlater gescheiden na een huwelijk van 26 jaar. Ook heeft ze vierdochters. Maar de vraag wat te doen met je vijftigste verjaardagzal iedereen bekend voorkomen. Net als het besef dat het middenvan het leven een evenwichtsoefening is tussen innerlijke vrede er-varen en verschil in de wereld willen maken.

Moeten we ons haar blijven verven? Sinds wanneer lijk ik op mijnmoeder? Hoe voelt het wanneer het me net als Sara niet meer‘naar de wijze der vrouwen’ gaat? Precies: de overgang is in aan-tocht. Maar die overgang hoeft nog geen ondergang te beteke-nen. Integendeel zelfs. Ons levensmidden kan ons juist bevrijdenvan moederplichten, echtgenotebekommernis en meisjesonze-kerheden. Zoals de psalmdichter al beweerde: ‘Wij zijn als eenvogel ontsnapt uit het net van de vogelvangers; het net is ge-scheurd en wij, wij zijn ontkomen’. Het levensmidden wil onsvrijheid en levenswijsheid brengen.

7

Toegegeven, ons lichaam verandert, wat we ook verzinnen.De woorden van Jezus toen hij vlak voor zijn dood het avondmaalinstelde, krijgen in deze levensfase een ontroerende diepte: ‘Ditis mijn lichaam’. Dit is wat ik nu ben, hier is het, ik geef me over.

Ook beschrijft Margot Kässmann hoe Jezus de eenzame woestijningaat. En juist daar overwint hij de duisternis. Wie heeft dat in-middels niet zelf aan den lijve ondervonden? Margots kanker waseen woestijnervaring. Dezelfde verlatenheid die ze voelde als toenhaar scheiding bekend werd. Ieder mens kent die eenzaamheid.Die is blijkbaar noodzakelijk om te groeien, om onszelf en Godte leren kennen en te verdragen.

God bevindt zich juist daar, in de stilte, ervoer de profeet Elia.God fluistert soms in ons oor als een zuchtje wind.

Het boek dat voor u ligt nodigt ons uit tot verwondering, dank-baarheid. En moed.

Juist door de aangehaalde bijbelteksten weten we dat we ineen lange, menselijke traditie staan. Zo vertelt Psalm 90 dat als wede moed hebben in te zien dat we moeten sterven, ons hart zichmet wijsheid zal vullen. En nu is het zover. De wijsheid kan bin-nenkomen. Nu we de durf hebben onze sterfelijkheid onder ogente zien. Het mooie is dat die onversaagdheid hand in hand looptmet vertrouwen. Met het besef: ‘Ik kan nooit dieper vallen danin Gods hand.’

Annemiek Schrijvertv-presentator, schrijver en columnist

8

Ten geleide

Vertel me eens waarom jij het honderdste boek over dit themawilt schrijven, vroeg een vriendin me nogal kritisch toen ik haartijdens een strandwandeling vertelde waarmee ik op dat momentbezig was. Tja, waarom zou je over het ‘midden van het leven’schrijven? Op mijn vijftigste verjaardag kreeg ik tenslotte zelf di-verse boeken cadeau over het levensgevoel van vrouwen die in‘het midden’ zijn aanbeland – niet meer jong en nog niet oud.Een vriend die er ook bij was, zei: ‘Voor mannen heb je die boe-ken niet, die houden zich er bij voorkeur niet diepgaand meebezig, met het verouderingsproces – ze hebben liever een snellediagnose en gaan dan verder.’ Is dit boek dus alleen voor vrou-wen? Ik schrijf vooral als theologe over dit thema. De eerste aan-leiding om me ermee bezig te houden, was een lezing die ik in2002 gehouden heb op het congres van Duitse psychotherapeu-ten in Aken. Ik heb toen, nadat een sociologe en een psychothe-rapeut een voordracht hadden gehouden, geprobeerd het thema‘midlife’ vanuit een christelijk perspectief te benaderen. Ik vondhet zelf bij de voorbereiding een spannende exercitie en ook detoehoorders vonden het blijkbaar een interessante nieuwe invals-hoek. Daar hoort natuurlijk ook mijn eigen ervaring met ditthema bij. In de afgelopen jaren heb ik zelf vaak over het onheil-spellende ‘midden’ nagedacht, heb het bijbehorende levensgevoelonderzocht en werd er ook door anderen over bevraagd: hoe er-vaar jij nou deze levensfase? Bij mij werd die in elk geval geken-merkt door twee ingrijpende gebeurtenissen – op mijn achten -veertigste kreeg ik borstkanker, een jaar later ben ik gescheiden naeen huwelijk van 26 jaar. Het heeft me toen weleens geïrriteerddat het levensmidden van een bisschop juist door zulke beproe-vingen tot een publiek thema werd. Maar ik heb er ook van ge-leerd: het gaat daarbij vaak om de vraag wat dit thema in

9

theologisch opzicht betekent – is er een christelijke benaderingmogelijk? Zo komen mijn ervaringen als bisschop en als menssamen. Die zijn in zo’n beroep – dat eigenlijk meer een ‘roeping’is – toch al nauw met elkaar verbonden.

En dan zijn er ten slotte ook nog gewoon de vele vijftigste ver-jaardagen om me heen; veel van mijn vrienden en vriendinnen,mijn zussen en bekenden zijn de laatste tijd vijftig geworden ofze worden het binnenkort. Wat doe je met deze verjaardag? Voormij was het zover in de zomer van 2008. Eerst wilde ik hem ge-woon voorbij laten gaan, maar toen merkte ik dat het getal vijf-tig toch wel als een belangrijke mijlpaal wordt gezien. Vrijwelniemand laat het koud. Sommigen maken er een bruisend feestvan, anderen doen hun best om deze bijzondere verjaardag zo ge-woon mogelijk te vieren en weer anderen proberen hem over teslaan, gaan ver weg en vermijden iedere vorm van feestelijkheid.Maar ongeacht waar je voor kiest: vijftig is een bijzonder getal,dat heb ik inmiddels wel begrepen.

Nu verloopt ieder leven weer anders. Dus wat kun je nu in het al-gemeen zeggen over het midden van het leven? Sommigen levenalleen, waren nooit getrouwd of zijn gescheiden of hebben hunlevenspartner verloren. Anderen hebben een vaste relatie en zijnwellicht voor de tweede of derde keer getrouwd. Sommigen zijnnog volop aan het werk, misschien druk op zoek naar een anderebaan, anderen gaan vrijwillig of daartoe gedwongen aan het eindevan hun arbeidzame leven denken. Sommigen worden grootou-ders, anderen hebben nog jonge kinderen, weer anderen zijn kin-derloos. Levenslopen verschillen tegenwoordig erg van elkaar.

Ook is er wat dat betreft vaak nog een groot verschil tussenmannen en vrouwen. Voor een vrouw is de vraag of ze moeder zalworden op haar vijftigste definitief beantwoord, mannen kun-nen ook daarna nog vader worden. Nogal wat mannen makenrond hun vijftigste een herstart en vormen een nieuw gezin – een

1 0

vrouw heeft die optie niet. Het is voor haar minder waarschijn-lijk dan voor een man rond haar vijftigste een nieuwe partner tevinden, alleen al vanwege het feit dat het voor mannen heel ge-bruikelijk is een relatie aan te gaan met een (veelal aanzienlijk)jongere vrouw. Het omgekeerde komt bij vrouwen weinig voor,ook al kom je tegenwoordig wel uitzonderingen tegen. Het ef-fect hiervan is dat de keuze aan potentiële partners voor ouderevrouwen dus veel kleiner is. Tegelijkertijd heeft de generatie vrou-wen die vijftig wordt een grotere vrijheid en zelfbeschikking danooit tevoren.

Ondanks alle verschillen die er zijn, lijkt de vijftigste verjaar-dag toch voor de meeste mensen een moment van bezinning tezijn. Waarschijnlijk omdat we ons dan pas goed gaan realiserendat het leven eindig is. Met vijftig zijn we over de helft, ook alworden we tegenwoordig ouder dan onze ouders en grootouders.Toch is vijftig als een ‘gevoelsmatig midden’ een belangrijke mijl-paal in ons leven. Misschien ligt het eraan dat we dan onher-roepelijk niet meer jong zijn. We kunnen ons nog zo jeugdiggedragen, vijftigjarigen zijn op weg naar de ouderdom. Maaroud-zijn wil niemand in een samenleving die zo fanatiek op jong-zijn is gefocust. Dit veroorzaakt bij vijftigers nogal eens een forsecrisis en roept de vraag op of ze er wellicht anders voor zoudenstaan als ze in het verleden andere keuzes hadden gemaakt. Dathoor je ook in veel popsongs. Ik denk dan bijvoorbeeld aan eenlied van Amy MacDonald waarin ze zingt over mensen op dehelft van hun leven, die betreuren dat ze elkaar pas zo laat of zelfste laat hebben ontmoet: I wish I knew you before.

Het midden zit dus vol spanningen. Meer dan de helft van de le-vensweg is afgelegd en toch sta ik nog midden in het leven, ver-wachtingsvol en tegelijk een beetje angstig bij de vraag wat nogkomen gaat. Ik heb geprobeerd deze spanningen in tien grote lij-nen te beschrijven. Als christen weet ik dat mijn leven in Godshand is, welke leeftijd ik ook heb. Daarom hoort het bijbelse of

1 1

christelijke perspectief voor mij bij het ouder-worden. Het gaatme daarbij niet om bijbelse, exegetische of theologische be-schouwingen. Het gaat me veelmeer om een op de Bijbel geïn-spireerde levenshouding van waaruit ik existentiële en actuelevragen benader. En dit boek mag dan vooral voor vrouwen zijn,het is wel voor álle vrouwen, of ze nu moeder zijn of niet. Tweealleenstaande vrouwen hebben het manuscript gelezen omdat ikwilde voorkomen dat het door mijn persoonlijke invalshoekvooral een ‘moederboek’ zou worden. Maar het gaat over vrou-wen in uiteenlopende situaties, die de leeftijd hebben om overhet midden van het leven na te denken. Tijdens het schrijvenwerd me duidelijk dat mannen veel dingen ongetwijfeld anderszullen ervaren, dus wat dat betreft zal inderdaad wel een man eenboek over mannen in het midden van het leven moeten schrijven.

Ik wil de lezers van dit boek er vooral toe aanzetten over huneigen levensmidden na te denken. Veel te vaak laten we de tijd ge-woon verstrijken. In het midden van het leven merken we: onzetijd van leven is eindig. We hebben al een heel traject achter derug, maar we hebben ook nog wat wegen te gaan. In het middenvan het leven is het goed erbij stil te staan dat er een einde aan ditleven komt, dat we sterfelijk zijn. Dit weten en erover nadenkenleidt ertoe dat ‘wijsheid ons hart vervult’ (Psalm 90). Ook tussende bedrijven door eens nadenken over het einde heeft niets metangst te maken – integendeel, er is moed voor nodig om het levenheel bewust in ogenschouw te nemen, in al zijn eindigheid hetgeluk erin te ontdekken en de tijd van leven die ons gegevenwordt met levenslust en met levenswijsheid te vieren. Ik denk dathet mogelijk is, zeker omdat vanuit christelijk perspectief de doodniet het laatste woord heeft. Dat vieren we met Pasen: het eindeis tegelijk een nieuw begin.

De hoofdstukken van dit boek verschillen nogal van elkaar. Som-mige thema’s benader ik vanuit een bijbeltekst, andere vanuit dag-

1 2