2012 Otsaila 45.zbk / 1,5€

haizetara

ZAZPI

ARGITARATZEN DU:Astero. Herritar Berri SLU.

EDITOREA:Mariasun Monzon

ERREDAKZIOA:Julene Larrañaga

DISEINUA:Eneko Napal

ARGAZKIAK:Argazki Press

EGOITZA:Portuetxe 23-2.a

20018 Donostia

E-posta: zazpihaizetara@astero.net

Tfnoa: 946 61 20 55

LEGE GORDAILUA:SS-238-2008

INPRIMATZEN DU:Printek Inprimategia. Zamudio

Aza

leko

arg

azki

a: JO

RG

E LO

PEZ

& A

LBER

TO F

ERN

AN

DEZ

• A

urki

bide

ko a

rgaz

kiak

: 06

Jorg

e LO

PEZ

14

THIN

KST

OCK

2

2Lu

cas

VALL

ECIL

LOS

3

2TH

INK

STO

CK

40

Urz

ti U

RR

UTI

KOET

XEA

4

7TH

INK

STO

CK

06

32

3

06 MEXIKO MAIAOihanean galduta daude oraindikantzina desagertu zen zibilizazioliluragarri honen sekretuak

14 LOFOTEN IRLAKArtxipelagoko mendi malkartsuekezkutuan gordetzen duteNorvegiako arrantzale eremua

22 OSAKAJaponiako hirugarren hiri handienabere hirigintza futuristarengatiketa modernoarengatik da ezaguna

32 BRUJASKanalak, kale harritsuak eta ErdiAroko kutsua dira Belgikako hirierromantiko honen altxorrak

40 SANTA LUZIAKaribeko irla honetan dena datxikia, bere edertasuna eta erakargarritasuna salbu

47 PARISHistoriako idazle askok maisukideskribatu zituzten ArgiarenHiriaren txoko sekretuak

04 MUNDUARI BEGIRADA Bastei, Elba ibaiari begiratzen dion harri formazio ikusgarria51 BIDELAGUNA Agenda, liburuak, munduko sutegiak, bidaiariak, bidaia tematikoa...

aurkibidea

40

14

47

22

Alexander Shalamov/Getty Images/iStockphoto

Munduari Begirada

5

Fauna eta landaredi aberatsa lagun, Txekiar Errepublikaren eta Alemania-ren arteko mugan kokatzen den erreserba naturala da Elbsandsteinbirge.Inguruotako lekurik dotoreenetako bat irudian ageri den Bastei da, Elba

ibaiaren gainean altxatzen den harri formazio ikusgarria. Dirudienez, oraindela milioi bat urte uraren erosioaren ondorioz eratu ziren punta zorroz-dun harri hauek. Gaur egun, 1851. urtean eraikitako zubi batek eta hain-

bat igarobidek lotzen dituzte harriok, eta behatoki bikaina dira gainera igoeta inguruko paisaia menditsua kontenplatzeko. Horrez gain, eskalatzeko

edota mendi txangoak egiteko ingurune bikaina da.

Bastei

MEXIKOMAIATestua: Jorge Lopez/Visual Natura

Argazkiak: Jorge López & Alberto Fernandez Zibilizazio galdua

MEXIKOMAIA

aien zibilizazioa egungo Mexiko, Guate-mala, Honduras, El Salvador eta Belizenbarna hedatzen zen eremu oso zabalahartzera iritsi zen bere garairik oparoene-an, batik bat oihanek osatzen zutena.Maien zibilizazioaren hasieraren krono-logia zehaztea, aldiz, ez da hain erraza,azken aurkikuntza arkeologikoek zalan-tzak sortu baitituzte. Dirudienez, Kristoaurreko 2000. urtearen inguruan ezarrizituzten beraien lehen komunitateakmaia primitiboek. Zalantzarik uzten ezduena baina honakoa da: espainiar kolo-noak Ameriketara iristeak behin betikokolpea eman zion dagoeneko gainbehe-ran zen zibilizazio maiari. 1697. urtean,Baztaneko Arizkun herrikoa zen Martínde Ursúa y Arizmendi konkistatzaile na-farrak gidatutako destakamendu militarespainiar batek Tayasal hiria hartu zuen,Itza leinuak Petenen zuen hiriburua.Hain zuzen ere, Tayasal zen oraindik ereespainiar koroaren mende ez zegoen era-kunde maia independente bakarra.

8

Kultura maiaren inguruko misterioak

indarrez hedatu dira mundu guztiko

komunikabideetan 2012. urtea heltzearekin batera.

Izan ere, maiek utzitako ondarearen hainbat inter-

pretazioren arabera, 2012. urte honetan aldaketa

handiak jasango ditu gizateriak; pentsa, ezagutzen

dugun munduaren amaiera iragartzen duenik ere ba-

da tartean. Interpretazio horien egiazkotasuna eza-

gutzea ez da ez batere erraza, baina, aldiz, gure esku

dago antzinako munduko kultura liluragarri eta kora-

pilatsuenetakoa pixka bat hobeto ezagutzea.

�

Konkistarekin batera maien kulturaahanzturara kondenatuta geratu zen etaohian tropikal joriek maien hiriak estalizituzten, inoiz existitu izan ez balira be-zala. Orain dela gutxi, NASAko satelite-en laguntzarekin, arkeologoak gure egu-netara arte ezkutatuta iraun duten ehun-ka eraikinek osatutako hiriak lokalizatze-ko gai izan dira. Hiri maia baten lehen az-terketa zehatza 1881. urtean hasi zen,Alfred Mausley esploratzaile britainia-rrak Palenque hiriko hondakinen atzeanbenetako zibilizazio baten aztarnak gor-detzen zirela ulertu zuenean. Ordutik,etenik ez du izan maia aztarnategiak lur-petik atera, katalogatu eta dezifratzekolanak, pixkanaka-pixkanaka herri lilura-garri honen historia berreraikitzeko as-moz. Inork ez du zalantzan jartzen orain-dik ere aurkikuntza garrantzitsuak dau-dela egiteko.

Zerbaitek zientzialariak harritu etaburutapenez betetako orrialdeak etaorrialdeak idaztea eragin badu, maiek

matematika eta astronomia bezalako ar-loetan zuten ezagutza maila altuak era-gin du. Maien egutegiaren zehaztasunakere harridura eragiten jarraitzen du.Maien jakintza maila ulertzeko, Europanbaino hainbat mende lehenagotik zeroaerabiltzen zuen zenbaki-sistema hogei-tar bat zutela esatea besterik ez dago. As-troen mugimenduei ematen zieten ga-rrantzia dela-eta, zehaztasun osoz kalku-latu zituzten Ilargiaren, Eguzkiaren etaArtizarraren zikloak. Eklipseen egutegiabezalako gertakari astronomikoak ereberen kode eta grabatuetan jasota daude.Maiek bi egutegi erabiltzen zituzten. Le-hena 365 eguneko egutegi ziklikoa zen,eta, bigarrena, “kontu luzea” bezala eza-gutzen zutena, askoz ere konplexuagoazen. Hain zuzen ere, azken egutegi horida munduaren amaieraren ingurukoalarmak piztu dituena mugimendu apo-kaliptikoen artean; izan ere, mugimen-duon ustez, maien egutegiak hamahiru-garren baktunaren azken egunean, hau

da, 2012ko abenduaren 21ean, gizate-riak aldaketa bat jasango zuela aurreikus-ten zuen. Horrenbestez, era guztietakoteoriak daude: batzuek diotenez, egunhorretan asteroide erraldoi batek Lurra-ren aurka talka egingo du; beste batzuenustez, zulo beltz batek Lurra xurgatu etadesagerraraziko du; egun ezagutzen du-gun biziaren amaiera ekarriko dueneguzki jarduera ezohikoa aurreikustenduenik ere bada, eta, nola ez, hainbeste-tan estralurtarrekin lotutako herri maiariburuz ari garenez, ez da falta Lurretikkanpoko bisitarien inbasioa iragartzenduenik ere.

Hainbesterainoko indarra hartu duauziak, NASAk berak ere, jasotako kon-tsulta ugariei ezin erantzunik, bere web-gunean 2012an mundua zergatik desa-gertuko ez den azaltzen duten arrazoiendekalogo bat jartzea erabaki duela. Kon-tuak kontu, arkeologoek eta testu maienikerlariek gauza jakin batean bakarrikegiten dute bat: 2012ko abenduaren

9

Karibe itsasoko itsaslabar ederrengainean eta harresiz inguratura dagoTulum hiri txikia, goiko irudian ageri

dena. Garai batean, nabigaziorako gunegarrantzitsua izan zen.

21ean, neguko ekinozioarekin batera,maien egutegiko aro bat amaituko da.

Maiena bezalako zibilizazio batengainbehera zerk eragin zuen ere eztabai-da iturri da adituen artean. Azken aurki-kuntzek hainbat argibide eman dituzte,eta, dirudienez, zenbait eragile erabaki-garri izan ziren. Hasiera batean kontra-koa uste zen arren, maiek ez zuten iker-ketetan eta arteetan buru-belarri murgil-dutako herri bat osatzen. Boterea eta lu-rrak lortzeko gerrak gainontzeko kultu-retan bezala ematen ziren, eta horiek era-man zuten galbidera maien zibilizazioa.Paradoxikoki, gainera, maien zibilizazio-aren oparotasuna bera izan zen bere gal-bidearen iturburua. Tikal edo Caana be-zalako hiriak 100.000 biztanle bainogehiago izatera igaro ziren Kristo ondo-rengo 600. eta 800. urteen artean. Errefe-rentzia gisa, kontuan izan behar da 1561.urtean Espainiako hiriburu izatera igarozenean Madrilek 30.000 biztanle beste-rik ez zituela. Hain hiri handietan pilatu-tako herritarrak elikatu ahal izateko,maiek ohian azalera handiak soildu be-har izan zituzten nekazaritzara bidera-tzeko. Ahaleginak ahalegin, goseteak be-

rehala hedatu ziren eta hiri handiak biz-tanleak galtzen hasi ziren heriotza tasaaltuen eta lurralde emankorragoetara jo-aten ziren herritarren ondorioz. Egoerakeraginda, barne gatazkak ere areagotuegin ziren, eta, hala, espainiarrak iritsi zi-renean izugarri ahuldutako etsaia aurki-tu zuten. Azkenerako, konkistatzaileekekarritako gaixotasunek jota hil ez zire-nak garaituak izan ziren.

Maien kokalekuak MexikonMaien zibilizazioa desagertu egin bazenere, maiak ez ziren ez desagertu: egunoraindik ere beraien arbasoen erritu etaohiturak gordetzen dituzten sei milioimaia baino gehiago bizi dira Mexiko,Guatemala eta Belize artean. Ohiko hez-kuntza sistematik kanpo bizi izan dira lu-zaroan, eta, gainera, bertan ez dute orainartean beren historia oparoari buruzkoinolako irakaspenik jaso. Aldiz, azken ur-

teotan kultura eta hizkuntza maiak ikas-tetxeetara iristeko ekimenak izugarriugaritu dira, eta, haurrek, lehen aldiz, be-raien arbasoek zibilizazio izugarri aurre-ratu bat eraiki zutela ikasi ahal izan dute.

Inolako zalantzarik gabe, maien kul-tura bertatik bertara ezagutzeko aukeraonena Mexikok eskaintzen du. Izan ere,bertan hiri maia erraldoiak bisita daitez-ke, baita berrogei bat kokaleku inguruere. Hainbat hiri oihanean galduta izate-agatik eta arkeologoentzat erreserbatutaegoteagatik ezin dira bisitatu, baina egu-nero-egunero milaka eta milaka bisitarihartzen dituzten guneak ere ez dira falta,Chichén Itzá ezaguna kasu. Unescok gi-zateriaren ondare izendatutako ChichénItzá gune arkeologikoa da, zalantzarikgabe, maien kokaleku ezagunena; luma-dun suge baten gisa irudikatutako Kukul-kan jainkoari eskainita dago. Kukulkanenomenezko piramidea maien arkitektura-

1 0

Eskuinean, maien kulturari lotutako hainbat objetu eta sinboloageri dira, goitik behera eta ezker-eskuin hasita: jainkoak gurtzeko erabiltzenzituzten maskara eta eskulturak, errituetarako erabiltzen zituzten intsentsuontziak, maien kulturan ohikoak ziren lurperatzeak, eta Kukulkanen jaitsiera

irudikatzen duen sugea. Lerroon gainean, Haizearen Tenplua, Tulumen.

ren harribitxietako bat da: 365 maila di-tu, urteko egun bakoitzeko bat, eta, uda-berri zein udazkeneko ekinozioetan,maila horietan proiektatutako itzalek su-ge bat eskaileretan behera jaisten ari delairudikatzen dute. “Kukulkanen jaitsiera”bezala ezagututako fenomeno horrekereite sasoiaren hasiera iragartzen zuen,eurite aroa hastear zela iradokiz. Pirami-dea fenomeno hori gertatzeko moduaneraiki izanak argi eta garbi erakusten dumaiek astroen gainean zuten ezagutza

zabala, baita ezagutza hori arkitekturanaplikatzeko gai nola ziren ere.

Chichén Itzá paregabetik 90 kilome-trora dago Cobá. Bertan, oihanaren erdi-erdian, 42 metroko piramide ikusgarriadago, Yucatán iparraldeko garaiena. Co-bán 50.000 pertsona bizitzera iritsi zirenhiriaren garairik oparoenean; egun, ber-tako eraikinak oihan joriaren erdian saka-banatuta daude, eta, 1972. urtean berta-raino iristeko errepidea eraiki zen arte,guztiz ahaztuta izan zen.

Cobá hiritik 40 kilometrora dago Tu-lum. Karibe itsasoko ur urdin-turkesekbustitako itsaslabar ikusgarrien gaineankokatuta egoteagatik da berezia harresizinguratutako Tulum hiri txikia. Gune li-luragarrian kokatutako hiria oso garran-tzitsua izan zen bere garaian nabigaziora-ko; horren erakusle, bertako eraikin ga-rrantzitsuena, Gaztelua bezala ezagutua,kostaldea inguratzen duen koralezkoarrezifean sarrera aurkitzeko itsasargi gi-sa erabiltzen zen –munduko koralezko

bigarren arrezife luzeena da inguruota-koa–. Txoko eder honetako hondartzakegun turistek betetzen badituzte ere, ga-rai batean merkatarien ontziak lehorre-ratzeko guneak ziren.

Bisita bat merezi duen beste tokieta-ko bat Chiapas estatuko Palenque da.Oihanez inguratutako hiria Pakal erregeentzutetsuaren gotorlekua izan zen; hainzuzen ere, 1957an aurkitu zuten errege-aren beraren hilobi ikusgarria piramide-etako baten barnean. Inskripzioen Ten-plua bezala ezagututako eraikineko hor-metan bere dinastiako hamar belaunal-diren historia idazteko agindua emanzuen Pakalek. Palenque hiriaren handita-suna ez da inolaz ere ezagutzen oraindikere, bere garaian hartzen zuen azaleraren%10 inguru bakarrik berreskuratu baitaorain artean. Adituek uste dutenez, milaegitura inguru estaltzen dituzte oraindikinguruotako oihan joriek. Meridatik 62

kilometrora kokatutako Uxmal hirianIgarlearen Piramidea eta Gobernadorea-ren Jauregia nabarmentzen dira. Azkenhorrek 100 metroko luzera eta kanpoal-deko ornamentazio aberatsa ditu bereiz-garri eta Kristo ondorengo 900 urteareninguruan eraiki zuten Chaac erregearenjauregi gisa. Maia zibilizazioko harribitxiarkitektonikoetako bat da inolako zalan-tzarik gabe. Maien kokaleku nagusiakezagutzeko asmoz egindako bidaia Me-xiko Hirian hasi edo bukatuz gero, inte-resgarria da zinez bertoko Antropologia-ko Museo Nazionala bisitatzea. Izan ere,maia herriaren ondare arkeologikoarenbilduma onena aurkituko dugu bertan.Aukera bikaina eskaintzen du museoakgalduta baino oihanean ezkutatuta da-goen zibilizazio baten sekretuak pixkabat hobeto ezagutzeko, oraindik ere ze-resan handia emango duen zibilizazio li-luragarri baten sekretuak.

1 3

Chichén Itzá gune arkeologikoa da maienkokaleku bisitatuena. Lerroon azpian ageri da ber-tan dagoen 365 eskaileradun Kukulkanen ome-nezko piramidea. Aldiz, lerroon gaineko NohochMul tenplura igotzeko120 eskaloi igo behar dira.Beste bi irudiek maien kulturaren aztarnak gorde-

tzen dituen oihan tropikala erakusten dute.

LOF

OTEN IRLAK Testua: Ainhoa Aldalur

Norvegiako harribitxia

orvegiako neguko arrantzaren gune garrantzitsutzathartu izan dira aspalditik Lofoten uharteak. Urtearen

amaieran, bakailaoak Barents itsasotik bertaraemigratzen du arrautzak errutera, golkoko ko-rronteak urak epeltzen dituelako. Arrantza ga-

raiak otsailetik apirilera soilik irauten duen arren, ezinezkoada arrantzaren presentzia irla hauetako esentziatik bazter-tzea. Ia portu zein txoko guztietan bakailaoa lehortzen jar-tzeko egurrezko egiturak ikus daitezke, gainezka neguan,hutsik uda partean.

Irletako sarrera ferryz egiten bada, Bodøtik, bidaiariakirlon ikuspegi ezagunenarekin egingo du topo: Lofotenveg-gen edo Lofotengo Harresia. Mendi ilara ikusgarria da, 160kilometroz luzatzen dena, zeruan iltzatzen diren tontor gai-lenekin. Hasieran mendiak elkarrekin lotuta daudela eta pa-saezinezko pareta bat osatzen dutela dirudien arren, aisedeskubrituko dugu uharteok itsasartez zein fiordoz jositadaudela.

1 6

Zirkulu polar artikotik 150 kilometro

eskasera daude Lofoten uharteak,

Norvegiako harribitxia. Artxipelagoko

mendi malkartsu eta ikusgarriak harre-

si batekin konparatu izan dira maiz.

Merezitako ezizenaren jabe, benetako

altxorrak diren herrixka zein parajeak

gordetzen dituzte uharteok.

�

1 7

Berezko izaera gordetzen duen paradisuaLofoten uharteek euren erritmo propioa dute: nagia, erlaxa-tua, egun batzuetako atsedenaldirako ederki egokitzen dena.Eguraldia bereziki epela izan daiteke udan, uharteon koka-pen geografikoa kontuan hartuta harrigarria ere gerta daite-keena: egun eguzkitsuak arroka gainetan etzanda pasa daitez-ke edota oinez zein bizikletaz kostalde ikusgarria esplora de-zakegu. Euria egiten duenean –sarritan gertatzen da–, rorbueredota arrantzaleen etxoletara jo daiteke, harrapatutako arrainfreskoa emeki bertako labeetan nola prestatzen duten ikuste-ra, istorioak elkar kontatuz denbora soseguz disfrutatzen du-ten bitartean. Baliteke bateren bati bizimodu artifiziala irudi-tzea, baina nekez aurkituko duzu hemengo giroak liluratzenez duen bidaiaririk.

E10 errepideak paisaia ikusgarriak lotzen ditu Lofotenuharteetan zehar. 170 kilometroko bidea iparraldeko Fiske-bol herrian hasten da eta hegoaldeko Å herrixkan amaitu. Ir-la batetik bestera zubi eta igarobideetatik igarotzen da sarri,

mendi zein itsaso azpiko tuneletatik beste batzuetan; oztopo-ak oztopo, uharteotako herri esanguratsuenetatik pasatzen dabidea.

Iparretik hegoaldera egingo dugu geuk ere bidaia. Svolværdugu Lofoten uharteotako hiririk garrantzitsuena. Balitekehiriburua dela jakinik atsekabe puntu bat jasotzea bidaiariakhiria bisitatzerakoan, nahiz eta uharteotako ostatu eta jatetxeaukerarik oparoena bertan aurkitu. Inguruko mendiotara joa-teko aukera bikaina izango dugu ordea: Svolværgeita da hiria-ren ikur nagusia.“Svolværreko ahuntza” bezala ere ezagunadenak, hori bai, eskarmentu dezente eskatzen du bere adarre-tara igotzeko. Eskalatzaileen artean gune oso ezaguna da, eta,ausartenak, adar batetik bestera salto eginez trebatzen dira.

Bigarren Mundu Gerrak utzitako arrastoa ere nabaria daSvolværren. Alemaniarrek 1940. urtean okupatu zuten Nor-vegia, eta, britainiarrek, ia urtebete behar izan zuten erantzu-na prestatzeko; azkenean, 1941eko apirilean, Svolvær eta in-guruak eraso zituzten, Svolvær bera izan zelarik lekurik kalte-

Kostaldeko arroken artean dago Å. Lofoten Irletako herrixka ederrenetarikoa

bada ere, egun ia hutsik dago, arrantzalegutxi batzuk baino ez baitira bizi bertan.

Thinkstock

tuena. Helburu hirukoitza zuen erasoak: batetik, ingelesenkemena suspertzea; bestetik, tropa alemaniarrak kuartelera-tzea, eta, azkenik, britainiarrek Lofoteneko sardinzar olioerreserbak suntsitu nahi zituzten, alemaniarrek lehergaiakegiteko lehengai bezala erabil zitzaten ekidin asmoz. Alema-niarrek mendeku gosez erantzun zuten, ordea, ustez britai-niarren aliatuak ziren herritar guztien etxeak errez. Ezer gu-txi gelditu zen zutik tamalez.

Svolvær utzi eta sei kilometrora, erakargarriagoa suertatu-ko zaigun Kabelvåg aurkituko dugu. Bikingoen garaitik XX.mende hasierara arte Lofoteneko herririk garrantzitsuenaizandakoa, garai batean uharteotako arrantzaren epizentroaizan zen; 1120. urtean lehenengo rorbuer-en kokaleku izanzen, baita lehen ostatuarena ere 1792an. Aipagarria da errepi-detik ikus daitekeen XIX. mendeko eliza ere; hangar itxurakobarrunbea du.

«Rorbuer»-ak, bizimolde baten ikurGaur egun turistentzat egokitu dituzten rorbuer edo arran-tzaleen txabolak, Oystein erregeak aginduta eraiki zituztenlehen aldiz XII. mendean, arrantzaleei babesa emateko. Izan

ere, ordura arte itsasoan erabiltzen zituzten txalupen azpianbertan egiten zuten lo, horiek hauspez jarrita. Ohituraz, etxo-lok itsasertzean eraikitzen zituzten, kolore gorrikoak ziren etabi gune bereiz zitezkeen: lotarako zein jateko erabiltzen zu-ten gela bat eta biltegi moduan erabiltzen zuten beste bat.Oysten erregearen omenez eraikitako estatua bat ikus deza-kegu Kabelvåg herriko malda batean, herriaren zaindari.

Kabelvåg herritik 11 kilometro mendebalderantz, erre-bueltadun 8 kilometroko errepide estu bat igarota, Hen-ningsvær herrixka dugu, kolore biziz apaindutako kale estuzjosia. Sarrerako zubiak lekua literalki bitan zatitzen du, postalbatekoa dirudien portu pintoreskoa sortuz. Etengabea, etaekidin ezina, da autobusen joan-etorria. Hainbat arte galeria-ren eta Lofoteneko eskalada eskolarik garrantzitsuenaren ko-kaleku, xarmaz apaindutako kafetegia du bere oinetan. “Ipa-rraldeko Venezia” ezinena agian handiegi gelditzen bazaioere, Henningsværrek ondo merezi du gau bateko egonaldia.

Hegoalderantz eginez, E10 errepidea utzi eta honen adarbat hartuz Nusfjord herrirainoko bidea jarraituko dugu. Ipa-rrera begira den eta zirkunferentzia erdi bat osatzen duen zir-ku batekin topo egingo dugu bidean, glaziarren garaiko oroi-

1 8

Rorbuer edota arrantzale etxoletanarraina prestatu eta dastatzeko biltzen dira

arrantzaleak. Lerro hauen ondoan, Nusfiordekoetxoletako hiru irudi ageri dira. Eskuineko

orrian, Borg herriko Lofotr Bikingoen Museoandagoen Gokstad ontziaren erreplika.

Irla hauetako txoko guztietansumatzen da arrantzaren presen-tzia. Ezkerrean, bakailaoa lehortze-ko jarritako egurrezko egitura batikus daiteke, Nusfiord herrian.

Ainhoa Aldalur

Thin

ksto

ck

Ainhoa Aldalur

Ainhoa AldalurThinkstock

garri gisa. Mendi-tarteak 6 kilometroz igaro ostean, kalabakarti batean kokatutako herri berezi eta ederrera iritsikogara. Herri arrantzale honetan ahalegin handia egin dutetokiko arkitektura tradizionala mantendu eta biziberritze-ko, eta, horren saria ere jaso dute, ospe handia bereganatubaitu Nusfjordek 1975. urtean Unescoren aitortza jasozuenetik. Beste garai batera ihes egitearen sentsazioa gai-lentzen da Nusfjorden: sakabanatuta dauden rorbuer uga-riak, arraunak hartu eta erabiltzeko prest esku-eskura ditu-gun txalupa txikiak edota egurrezko zoru eta antzinakoitxuradun denda bitxia ederki integratzen dira herriko at-mosfera berezian. Denbora izanez gero, merezi du zinezitsasargira edota Nesland aldera ibilaldia egitea.

Errepidean hegoalderantz jarraituta kostaldean zeharhainbat hondartza begiztatuko ditugu. Aipagarria da Ram-bergekoa, askoren artean nabarmena. Kvalvika hondartzaere ezaguna da, bertara gerturatzen ziren baleen istorioeiesker. Bidean paisaia eder batean integratutako Flakstade-ko eliza ere aurkituko dugu, 1890. urtekoa. Eta, aurreragojoanda, Reine. Paraje ezin ederragoan kokatua, irla ttipi ba-tean, igarobide estu batek lotzen du Moskenesoya uhartehandiagora.

Reine utzi eta berehala aurkituko dugu Moskenes.Uharteotan ohikoa den sarrera/irteera gunea dugu, eta, ha-la, bertara itzuliko gara gero, ferrya hartzeko. Orain, ordea,aurrera jarraituko dugu uharteotako azken herrixka eza-gutzeko: Å. Lofoteneko herrixkarik xarmagarrienetakoadugu, kostaldeko arroketatik gora altxatzen diren eraikinzaharrez betea. Eraikin horietako gehienak NorvegiakoHerri Arrantzalearen Museoko parte direlako iraun dutegaur egunera arte; XIX. mende amaierako bizitza berrerai-kitzeko saiakera erakargarria da zinez. Hamabost bat erai-kuntza biltzen ditu museoak eta garai hartako gizarte hie-rarkiko eta zorrotza ezagutzeko aukera ematen digu: 1900.urteko errolda baten arabera, Å herrixkak 91 biztanle zi-

2 0

Gaur egun turistentzat egokitu dituzteneta sakabanatuta ageri diren etxola gorrixkakLofoten Irlen esentzia dira. Lerroon azpian, etxolezbeteriko arrantzale herri bat ageri da. Ezkerrean,kostaldeko arroken ikuspegia, egun lainotsu batean.

Thin

ksto

ck

Thinkstock

tuen, horietatik 10 merkatariak eta euren ahaideak, 18 zerbi-tzariak eta 63 arrantzaleak. Arrantzaleek ez zuten lurren gai-neko inongo jabetzarik eta euren etxeak kokatuta zeuden lu-rren truk errenta ordaindu beharra zeukaten. Azkenerako, or-dainsaririk gabeko lanean aritu beharrean izaten ziren.Amaierarik gabeko lanordu gogorrei arrantzatutako arrainenprezioa ezartzeko gaitasun eza gehituz gero, erraz asko uler

dezakegu zergatik emigratzen zuten masiboki herritarrek: ga-resti ordaindu beharreko paradisua zen Lofoten.

Moskenesen ferrya hartuta, Lofoteneko harresiari agureginez urrunduko gara uharteotatik. Historian zehar une la-tzak igaroagatik, gaur egun paradisu hoberenaren pareko gu-nea da; harresiaren laguntzaz ondo gordeta jarrai dezala al-txor honek.

OSAKATestua eta argazkiak: Lucas Vallecillos

Japonia irekiena

2 4

Tokio hegoaldean kokatu-

tako Osaka hiria bertako

biztanleen izaera irekia de-

la-eta da ezaguna. Osakako

kaleetan ibiltzean, bertako

hirigintza ultrafuturistak

ezinbestean iradokitzen

duen magia ameslariarekin

bat egingo dugu. Samu-

raien garaiko gaztelu ikus-

garria, Tennoji tenplua,

Shin-Sekai auzoko gune re-

troa eta bertako sukaldari-

tza bikaina dira Osaka, Ja-

poniako hirugarren hiri

handiena, bisitatzeko zor-

tea duten bidaiariek inoiz

ahaztuko ez dituzten gau-

zetako batzuk.

Etxe orratzen erdian, sekulakokontrastea sortzen du Osakako ikurraden eta hiriaren izen bera daramanparkeak. Irudiotan erakusten denmoduan, lasaitasuna da nagusi bertan.

okiotik Osakara naraman tren azkarra-ren triki-traka ahulak nire eskumatarajarrita dagoen bidaiaria kulunkatzendu; kopeta iluneko gizona da, baina lo se-ko dago, zeruan. Bien bitartean, arrozpixka bat ahoratzen dut, izokin gordintira txiki batekin; trenera igo aurretikerosi dudan sushi plater bikain baten az-ken mokadua da. Aspaldi sartu gara ziz-tu bizian Japoniako hirugarren metro-poli gune handienean: 18 milioi pertso-

na bizi dira Osaka-Kobe-Kyoto triange-luan. Leihotik Kyoton sartzen ari garelaadierazten diguten tenplu eta pagodakikus daitezke ingurune menditsu bateanbarreiatuta; azken geltokia da Osakaraheldu aurretik. Ordu erdi eskasean iritsi-ko gara helmugara, nire imajinario per-tsonalean mitifikatuta dudan hirira.Bost aldiz izan naiz Japonian, baina

oraindik ere ez dut Osaka ezagutzen; ho-ri bai, asko eta oso ondo hitz egin didate

hiriaren inguruan. Bertako sukaldaritza,aisialdi guneak, gaztelu ikusgarria… go-raipatu dizkidate, baina, batik bat, Osa-kako herritarren izaera ireki eta beroa na-barmendu didate. Aspaldi Japoniaren,Txinaren eta Korearen arteko merkatari-tza artikulatzen zuen gune nagusia zenhiria; egun Yokohama eta Koberekin ba-tera betetzen du funtzio hori. Orain delahamarkada gutxira arte, merkatari hirihonek Japoniako botere ekonomikoa or-

�

dezkatzen zuen; egun Tokyo hiriburuada herrialdea kudeatzen duena.Shinkansen edo “bala-trena” abia-

dura murrizten hasi da eta megafonia-tik Shin-Osakara heltzen ari garela esandute. Japonian bidaiatzera guztiz ohi-tuta izanagatik, beti da zaila hiri berribatean lehen urratsak ematea. Trenetikirteterakoan jende uholdeak mukurubetetako pasilloetatik barna narama;arratsaldeko zortziak dira eta jendea la-sai dagoela nabaria da jada. Ia nahi gabe,metroko sarrerara iritsi nahiz; aldiz,guztiz ezinezkoa egiten zait aurrez au-rre dudan mapan metroak eta aldirikotrenak zein geltokitan bat egiten duten

ulertzea. Erabat nahastuta eta moder-nitateak gaindituta nagoela ulertuta,hogei urte inguruko hiru gazte hurbil-du zaizkit laguntza ematera. Nora joannahi dudan galdetu didate, eta, helbi-dea eta hotelaren izena eman ostean,txartela erosi eta nasaraino bertarainolagundu naute; elkarrekin sartu garametroan. Isildu ere ez dira egiten etairribarrea ahoan era guztietako galde-rak egiten dizkidate: izena, lanbidea,ezkonduta nagoen, non bizi naizen, Ja-ponian zer egiten dudan… Espero bai-no lehen hasi naiz jabetzen Osakakoherritarren izaera irekiaren inguruanjasotako laudorioak alferrikakoak ez zi-

2 6

Jatetxe on eta merkez betetadago Shin-Sekai. Aisialdira bideratutakoauzo retro honen bi irudi ageri dira goian,eskuineko bi irudietan. Ezkerrean, goitikbehera, Suntory Tempozan arte modernoeta garaikidearen museoa eta Shitenno-ji

tenplua ikus daitezke.

rela. Nire harridurarako, hotelaren ate-raino bertaraino lagundu naute gazte-ek, eta, behin bertara iritsita, era adei-tsuan agur esan eta metrora itzuli diraberaien bidaia jarraitzeko; ez dut ez ke-xatzeko arrazoirik.

OndareaGoizean goiz jaiki naiz bapo gosaldu eta07:30ak jotakoan abiatzeko prest izate-ko. Martarekin geratu naiz ordu horre-tan. Lagun hurkoa dut Marta. Bost urtezValentziako Hizkuntza Eskola Ofiziale-an japoniera ikasi eta gero, Tokiora hiz-kuntza hobetzera joatea erabaki zuen etagaur egun bertan bizi da. Lehenik eta

behin Osakako Historia Museora nara-ma Martak; erakusketa bikainak dituguzain, izugarri didaktikoak. Azaldu dida-nez, mendebaldarrek Japoniako kultura-ren eta historiaren gaineko ideiarik iza-ten ez dugulako ekarri nau; bere ustez,hiri bat bisitatu aurretik oso lagungarriada bertako iragana ezagutzea, askoz ereetekin handiagoa aterako baitiozu horre-la ibilaldi turistikoari. Irribarretsu, jasokodudan ezustekoaren jakitun, museokobosgarren solairuko leihatera eramannau; espero ez nituen ikuspegi ikusga-rriak ditut aurrez aurre. Osakako ikurden gaztelua ikus dezaket bere izen beradaraman parkearen erdi-erdian. Bi babes

2 7

Shinsaibashi auzoa hirikogune komertzial eta biziena da. Halaber,gune lasaiak ere baditu Dotombori ibaia-ren ertzean, lerroon gaineko eskuineko iru-dian ikusten denez. Ezkerrean, KuromonIchiba merkatuko arrain postu bat eta

Umedako metro geltokia.

erreten handik inguratzen dute gazteluederra, atzealdean dituen etxe orratzmodernoekin sekulako kontrastea eragi-nez; Osaka Business Park ezaguna da, ize-nak argi uzten duen bezala hiriko nego-zioen bihotza.Parkean sartu gara, eta, behin bi ba-

bes erretenak gaindituta, gazteluan gara.Toyotomi Hideyoshik bere boterea argiuzteko eraikitako gotorleku ikusgarriada. XVI. mendean Japoniako batasuna-ren sustatzaile nagusietakoa izan zen To-yotomi Hideyoshi. Jatorrizko gazteluagranitoz eginda zegoen eta hiru urte es-

2 8

Etxe orratzek osatzen dute Osakakopaisaia. Lerroon gainean, Umeda Sky etxe orra-

tzak erakusten duen panoramika ageri da.Eskuinaldean, goitik behera, Shitenno-ji tenplua-ren sarrerako estatua eta Mandarake, komikiak

saltzeko hiriko postu nagusia ikus daitezke.

kasetan eraiki zuten 100.000 lagunek.Historian zehar hainbat aldiz suntsituaizan ostean, egun bisitariak ikusten duengaztelua Bigarren Mundu Gerrak utzita-ko hondakinetatik abiatuta berreraikizuten. Ikuspegiak paregabeak dira gaz-teluko almenetatik.Osakako beste erakargarri nagusieta-

ko bat Shitenno-ji tenplu bikaina da. Sa-rreretako batean, tori erraldoi baten pe-an, “Eraztunen Jauna” trilogia ezagunetikirtendakoa dirudien monje batek limos-na eskatzen du. Martak kolpe bat emandit bizkarrean monjea ikusteak sortu di-

dan hipnotismotik ateratzeko; horrezgain, Japoniako tenplu zaharrenetakobatean gaudela azaldu dit. Tenpluarenestetika harrigarria da; pabiloi serie bateklaukizuzen handi bat sortzen du, barne-an bi eraikin daudelarik, bat bi isurkikoteilatuduna eta bestea bost solairuko pa-goda bikaina.

Shin-Sekai eta kutsu retroaEguerdia da, eta Shin-Sekai auzora go-az, jatetxe on eta merkez beteta baitago.Gainera, metro geltoki pare batera ba-karrik dago. “Mundu Berria” esan nahi

du literalki Shin-Sekaik eta 60ko ha-markadan gelditu dela dirudien aisialdi-ra bideratutako gunea da. Kutsu retroberdingabea begi bistakoa da edonon.Ukitu dekadenteko pertsonak eta disei-nu liluragarriko saltokiak daude nonahi;Smartball izeneko jolas areto bateansartu gara eta azken mende erdian ezerere aldatu ez dela ikusi dugu. Benetandibertigarria da. Aretotik irten eta auzoko kale nagu-

sian sartzean, Martak Torre Eiffiel kutsu-ko eraikin supersonikoa adierazi dit; Tu-suten-Kaku dorrea da, eta, aparteko

2 9

3 0

Bidaia gida

Nola helduPrezioa eta kalitatea kontuan hartuta, Osakara bidaiatzeko

aukerarik onenak bi dira: Air France (www.airfrance.es) Pariseneskala eginez eta KLM (www.klm.es) Amsterdamen eskala egi-nez. Bi kasuetan, hegaldiak Tokiora bitartekoak dira, eta, ostean,

abiadura handiko trena hartu behar da Osakaraino.

Non jan•Dotombori Imai

T 542-0071 1-7-22 Dotombori Chuo-kuTelefonoa: 06-6211-0319.

Eibisu bashi zubitik bost minutu eskasera oinez. Jatetxe klasikoada, 1946. urtetik irekita dagoena. Osakan oso ezaguna da ber-tako udon preziatuengatik –fideo oso potoloak dira–. Udon nabe

eta kitsune udon izenekoak dira bi plater arrakastatsuenak.•Takaoka

T 543-0063 1F Tenoji Elm Bldg,1-18Telefonoa: 06-6779-2822.

Tennoji tenplua bisitatzen denerako ezin hobea. Plater osokoloretsuak eskaintzeagatik harridura sortzen du; estetika izu-garri zaindua dute denek. Sesamoz egindako tofu-a eta sasha-

mi-a derrigorrean eskatu beharrekoak dira.•Okonomiyaki Restaurant Chibo

T542-0074 Michikaze Bldg.1/2 F , 11-27Telefonoa: 06-6643-0111.

Okonomiyage plateretan espezializatutako jatetxea da; izugarrigozoak egiten dituzte. Osagai piloarekin egindako tortilla antze-koak dira okonomiyage-ak; zalantzarik gabe, Japoniako plater

merke eta onenetakoa.

Non lo egin•Rihga

T530-0005 5-3-68 Nakanoshima Kita-kuTelefonoa: 06-6448-4414.

Osakako hotel onenetarikoa da, bidaiariari imajina ditzakeenerosotasun guztiak eskainiko dizkiona.

www.rihga.com/•Cross Hotel

T542-0085 2-5-15 Shinsaibashi suji Chuo-kuTel. 06-6213-8281.

Gelak oso ondo hornituta daude eta zerbitzua abegitsua daoso. Minami auzoan dago, hiriko gunerik animatuenean.

www.crosshotel.com/eng_osaka/index.html •Hotel Kitahachi

T530-0027 7-16 Doyama-cho kita-kuTelefonoa: 06-6361-2078.

Etxean bezala sentiaraziko zaituen hotel merkea. Langileak betidaude bidaiariari laguntzeko prest.

www.itcj.jp/eng/527029

Informazio gehiago:www.osaka-info.jp/en/: Osakako turismo zerbitzuaren webgune-an informazio ugari aurkituko duzue. Ia egunero eguneratzendute, eta, beraz, nahi den informazio guztia eskuratzeko ezin

hobea da.

ikuspegirik eskaintzen ez badu ere, bereegitura benetan interesgarria da, xumeaizanagatik 60ko hamarkadako komikijaponiarretan oinarrituta baitago.Jatetxera heldu gara berehala; bere

gustuak nireekin bat egiten dutela jaki-tun, Martari utzi diot platerak aukera-tzen. Noski, ez du huts egin: takoyaki-ak(pulpoz betetako kroketa antzekoak),sirako-a (bakailao semena arrozarekin),askotariko shasimi platerak eta Kobekotxahal bikaina brasan erreta eskatu ditu.Hainbat sake kopa ere ez dira falta. Sake-arekin lagundutako jatordu bikain batekematen duen poztasuna lagun utzi dugujatetxea.

Dotombori futuristaArratsaldea Dotombori auzoan igaro-ko dugu. Aisialdira bideratutako guneada honakoa ere, baina oraingoan ames-tera eramaten zaituen estetika futuris-taduna. Ia oharkabean, XX. mendea-ren erdialdetik XXI. mendearen er-dialdera igaro gara. Orain, pertsonazarpailak beharrean, azken modarajantzitako gazte ultramodernoak ditu-gu inguruan; dendek azken berrikun-tzak dituzte salgai eta merkataritza gu-

neak ezin handientsuagoak dira. Ebisubashi zubia da auzoko gune neuralgi-koa. Inguruko eraikinen iragarki argi-dunek marraztu didaten harridura ezinezabaturik nabil aurpegitik. Hala ere,Dotombori gune komertzial bat bainogehiago da. Horrez gain, Osakako hiri-tarren gune gustokoena da aisialdiazgozatzeko; ikusi besteri ez dago iluna-barrean zenbat jende gerturatzen denbertara. Pachinko deituriko jolas areto-etan ez da inoiz jenderik falta izaten,gauez bertako jatetxeak leporaino be-tetzen dira eta tabernek zein diskote-kek mila aukera eskaintzen dituzte ko-pa bat hartu eta lagunartean dantzanaritzeko. Umorezko bakarrizketak es-kaintzen dituzten aretoak eta karaoke-ak ere ez dira falta inguruotan.Guk modan dagoen Giraffe deituri-

koa aukeratu dugu. Ez da zaila lokal ho-nekin bat egitea, izan ere, Ebisu bashiibaiaren ondo ondoan dago eta urrune-tik ikusten den jirafa erraldoia du kan-poaldean. Hirugarren solairuko jatetxe-an afaldu eta goizaldeko ordu txikiak ar-te aritu gara dantzan, bigarren solai-ruan. Laugarren solairuan bukatu dugugaua, karaokean kantari.

3 1

Osakako kaleetan barrena, bertako hirigintzaultrafuturistak bidaiaria aho zabalik uzten du. Eraikin

ikusgarrienetako bat lerroon ezkerrean ageri denUmeda Sky etxe orratza da. Lerroon azpian, bi per-

tsona eraikin horren barnean ikus daitezke.

BRUJASTestua eta argazkiak: Sergi Reboredo

Iparraldeko Venezia

BRUJAS

z dago hitz gehiegi erabili beharrik Brujas deskribatzeko, urte-ro hiria bisitatzen duten hiru milioi eta erdi turistetatik gehie-nek aire libreko museo batekin, iraganera egindako bidaia ba-tekin edo egia bihurtutako maitagarrien ipuin batekin pare-katzeko joera badute ere. Hiriaren izenak antzinako norvegia-rrean du jatorria; hizkuntza horretan bryggia hitzak “zubia”esan nahi baitu, flandeseran brug hitzak duen esanahi berare-kin bat eginez. Ez da harritzekoa hiriaren izena zubiekin lotu-ta egotea, ezinbestekoak baitira hirian zehar sigi-saga egitenduten kanal mordoa zeharkatzeko. Erdi Aroko hiritzat jo dai-teke Brujas, eta, zalantzarik gabe, bertako erakargarri nagusiaUnescok 2000. urtean gizateriaren ondare izendatutako aldezaharra da. Oraindik ere Erdi Aroko egitura arkitektonikoekbere horretan jarraitzen dute Brujaseko bihotzean, besteakbeste XX. mendean Europa odolustu zuten bi mundu gerrakia oharkabean igaro baitziren egun 120.000 biztanle dituenhiritik. Horietako gehienek bizikleta dute Brujaseko galtza-da-harrizko kaleetatik ibiltzeko garraiobide gustukoena.

Minnewater lakua eta beginakHirian zeharreko gure ibilbide berezia Minnewater lakuan ha-siko dugu. “Amodioaren lakua” bezala ezagutzen denaren ingu-ruko kondairak amaigabeak dira. Minna izeneko emakume ba-ti zor dio izena lakuak elezahar horietako batzuen arabera.Minna bere aitak onartzen ez zuen gizon batekin maiteminduzen, eta, etsituta, etxetik ihes egin eta lakuaren inguruetan ez-kutatzea erabaki zuen; azkenean, bere maiteak aurkitu bainolehenago hil zen. Kondairaren arabera, maitaleak basoaren zatihori urperatu eta Minna lakuaren azpian lurperatzea erabakizuen. Lakuaren izena “maitasuna” esan nahi duen minne flande-serazko hitzarekin lotzen duenik ere bada, baita “iratxo” esannahi duen minne antzinako hitz germanikoarekin lotzen due-nik ere. Kondairak kondaira eta interpretazioak interpretazio,egun zisne eta ahatez betetako laku erromantikoa da Minnewa-ter, arratsaldetan paseoak emateko ezin hobeak diren bidexkaugarik inguratzen dutena.

Lakutik oso gertu, Begijnhof kolonia dago, 70 moja bene-ditarren bizileku diren etxetxo zurien multzoa; zuhaitzez be-tetako lorategi ederra ere badute. Etxeok 1245. urtean eraikizituzten emakume ezkongabeak edo alargunak hartzeko etabeginek kudeatzen zuten. Emakume kristauen elkarte batosatzen zuten beginek, kontenplazioan oinarritutako bizitzaizanagatik babesgabeenen, gaixoen, emakumeen, umeen etaadinduen alde lanean bizitza ematen zutenak; gaur egun aza-leratzen hasi den lan intelektual aparta ere burutu zuten. Os-pitaleetan edo Begijnhof kolonian aurki daitezkeen modukoetxeetan antolatuta, pobre eta gaixoen alde aritzen ziren joeta su. Gogor lan egiten zuten beraien buruen jabe izateko etaedozein unetan elkartea utzi eta ezkontzeko eskubidea zu-ten. Mojak bailiran bizi ziren, baina botoak hartu gabe. Gutxi-ka-gutxika beginen kopurua murrizten joan zen, elizari ezbaitzitzaion interesatzen beraien estatusa mantentzen; hala,gaur egun, Kortrijk hirian dagoen beginen etxe bakar bat gera-tzen da Belgika osoan.

3 4

Europako hiri erromantikoenetako

bat da Brujas zalantzarik gabe. Ha-

rriztatutako kaleetatik kalesaz ibil-

tzea, hiriko kanaletatik nabigatzea,

alde zaharretik paseatzea edo 2011.

urtean Michelin gida ospetsuaren

izarrak jaso zituzten bederatzi jate-

txeetako batean tokiko gastronomia

dastatzea. Horra hor ia perfektutzat

jo daitekeen hirian egin daitezkeen

plan bikainetako batzuk.

�Eskuinean, Central jaialdian

egindako suzko ikuskizun bat ageri da.Horren azpian, hiriko jatetxe ugarieta-ko bat. Orrialde honetan, berdegunebaten erdian kokaturiko haize errota.

Lorategietan zehar eta inguruko bidexketan paseatzeazgain –sarri mojak bizikletan igarotzen ikusiko ditugu–, Begi-nen Etxea izeneko museo txikia bisitatzeko aukera ere izangodugu. Bertan, orain dela pare bat mende beginak nola bizi zi-ren ezagutzeko parada bikaina izango dugu.

Markt plaza eta udaletxeaBrujaseko bihotza izateaz gain, hiriko lekurik ederrenetakoaere bada Markt plaza. Gune ireki handi batean kokatuta, in-guruan balio arkitektoniko handiko eraikin ugari ditu; erdi-erdian, berriz, 1302ko frantziarren aurkako matxinada gidatuzuten Jan de Breydel eta Pieter de Coninck buruzagi herrita-rren omenezko monumentua dago. Plaza 1996. urtean zahar-berritu zuten, eta, ordutik, debekatuta dago bertatik autozibiltzea. Plazaren iparraldean, XVI. eta XVII. mendeko etxetipikoak daude, aurrealde mailadunak dituztenak eta kafete-gi eta jatetxe ugari hartzen dituztenak. Plazaren ekialdean,Audientzia Probintziala hartzen duen eraikin neogotikoa da-go; Landhuis bezala ezagutzen da eta gobernadorearen etxe-bizitza izateko eraiki zuten, inoiz bertan bizitzera heldu ezbazen ere. Aurreko eraikinari erantsita dagoen posta bulegoaere estilo neogotikokoa da. Mendebaldean Bouchoutehuiseraikina nabarmentzen da; adreilu gorriekin eginda dago etaXV. mendeko aurrealde ederra du. Azkenik, hegoaldean, Bel-fort kanpandorrea ageri da. Plaza Nagusian kokatutako XIII.mendeko Belfort kanpandorrea da, hain zuzen ere, Brujasekoikurretako bat. Dorre oktagonal ikusgarria du: 83 metroko al-tuera hartzen du eta hiriaren bista berdingabeak eskaintzenditu 360 graduko itzulinguruan. Ez da harritzekoa iraganeanhirian suterik zegoen zaintzeko dorre gisa erabili izana. Kan-pai nagusia eta 47 kanpaik osatutako kariloia dituen kanpan-dorrera heltzeko, 366 maila dituen eskailera kiribil batetik igobehar da.

Stadhuis bezala ezagutzen den Brujaseko udaletxea 1376eta 1421 artean eraiki zuten apaingarri asko izateagatik be-reizten den estilo gotiko berantiarrean. Belgikako udaletxezaharrenetakoa da, eta, bertako Areto Gotikoan hiriaren his-toriaren berri ematen duten XIX. mendeko mural bikainakgordetzen dira; egurrean landutako sabaia ere benetan ikusga-rria da. Aldameneko eraikin bateko Areto Errenazentistan,berriz, eskultura flandestarreko lanik ederrenetakoa aurkitu-ko dugu: Lanceloot Blondeel artistak egindako marmol etaharzurizko tximinia aparta.

Udaletxearen ondoan Heiling Bloed Basiliek edo OdolSantuaren Basilika dago. Flandeseko kondearen egoitzarenkapera bezala eraiki zuten XII. mendean, eta, bere altxor pre-

Labirinto itxurako kalexketan taberna etapub ugari gordetzen ditu Brujasek, eta bertan giroberezia izaten da, gau partean bereziki. Behe-behe-ko irudian irakur daitekeen eran, muskuiluak pata-tekin da bertako jaki tipikoetako bat. Tartean, musi-kariak kalean eta monumentu bateko bi estatua.

ziatua Kristoren odol tanta batzuk gordetzen omen dituen er-likia ontzi baten barneko anfora da. Kondairaren arabera, Ari-mateako Josek jaso zituen tanta horiek Jerusalemen, eta,1150. urtean, Alsaziako Thierryk, Flandesko kondeak, Bruja-sera ekarri zituen. Batzuetan margolanak, jantziak eta beste-lako objektuak ere bildu ohi dituen goiko solairuko kaperangurtzen dute erlikia hori.

Udaletxeko plazatik Braambergstraat kalera abiatuta, ar-ku eder batetik igaroko gara. Kale hori Blinde Ezelstraat edoAsto Itsuaren Kalezuloa bezala ezagutzen da eta antzinakoarrainaren merkatuan amaitzen da; XVIII. mendeko arkupe-etan oraindik ere martxan jarraitzen du azokak.

Ehoziri eta haize errota arteanHiriko ipar-ekialderantz jarraituz gero, Jeruzalemkerk edoauzo judura helduko gara; bertan dago Kantcentrum eraikina.Brujaseko ehoziri gunea hartzen du, eta, tradizio mantenduz,artisau gazteei formakuntza ematea du helburu. Ehoziri la-nek inoiz ez bezalako indarra izan zuten Brujasen XV. men-dean. Ostean, hiriak merkataritza potentzia gisa zuen indarragaltzearekin bat, ehoziri lanen ekoizpena ere txikiagotzen jo-an zen. Bere garairik onenean, Flandeseko ehoziri lanak Euro-pa osoan preziatuak ziren, eta, hala, bertoko hiri bakoitza lanmota zehatz batean espezializatu zen. Brujasen, adibidez,maitagarriaren puntuan berezitu ziren, guztien artean zaile-na. Gutxi dira gaur egun puntu mota hori egiteko gai direnak;

alde batetik, beharrezko materialak izugarri finak direlako etagero eta zailagoa delako horiek lortzea, eta, bestetik, egunEkialdeko merkatuak seriean egindako ehoziri lanen merka-taritza ia osorik bereganatu duelako.

Peperstraatetik hiria inguratzen duen kanal nagusira hel-du bitartean oinez jarraituz gero, Erdi Aroan hiriko sarrera na-gusia izan zen atearekin egingo dugu topo: Kruispoort. 1297.urtean eraiki zuten, Brujas oraindik ere harresiz inguratutazegoen garaian. Jan van Oidenaerde eta Maarten Van Leuvenarkitektoek eraiki zuten hiria babesteko helburuarekin. Ha-rresia XV. mendean bota bazuten ere, sarrera nagusia eta ba-bes erretena oraindik ere bertan dira.

Iparraldera eginez gero, kanalaren barnealdean hiru haizeerrota ere badira oraindik ere, gure egunetara egoera ezin ho-bean heldu direnak. Gainera, paseatzeko aparta den berdegu-ne handia dute inguruan. XIII. eta XIX. mendeen artean, in-guru honetan 20 haize errota inguru zeuden martxan, baina,gutxika-gutxika, desagertzen joan ziren. Egun oraindik ere

3 7

Hiriaren bihotza izateaz gain, leku ederra eta giro bizikoa da goian ikus daitekeen Markt

plaza. Bertatik autoz ibiltzea debekatuta dagoe-nez, zaldizko tranbiak aritzen dira batetik bestera.

Gehienek 55 pertsona har ditzakete.

zutik mantentzen diren hiru errotetatik bat, Sint Janshuis,1770 eta 1914 artean izan zen lanean. Ostean, 1964. urteankonpondu egin zuten eta ordutik bere hegalek etengabe ja-rraitzen dute biraka bidaiariei errotok nola funtzionatzen zu-ten erakusteko.

Brujas bi edo hiru egunetan oinez ezagutzeko moduko le-ku aparta da, baina, nahi izanez gero, bizikleta ere erabil dai-teke, hiriko kale ugari trafikoarentzako itxita baitaude. Gai-

nera, bizikleta izanez gero, inguruko herritxoak ere bisita dai-tezke; turista askoz ere gutxiago jasotzen dituzte eta bizimo-du askoz ere lasaiagoa dute. Brujaseko herritar gehienek bizi-kleta erabiltzen dute garraiobide nagusi bezala. Hori dela eta,oso ohikoa da goizean goiz gurasoak seme-alabak eskolara bi-zikletaz eramaten ikustea, jarraian beraiek bakarrik lanerai-noko bidean jarraitzeko. Euriak ere ez du galarazten guztizerrotuta dagoen ohitura osasungarria.

3 9

Gustu guztientzako museoak Brujaseko museo bisitatuenetakoa Diamant Museum ezagunada. Bertan, diamanteen historian zeharreko historia ezagutzekoaukera dago, bereziki XIV. eta XV. mendeen artean BrujasenBorgoinako gortearen eskutik izan zuten garrantzia.De Halve Maan, bestalde, 1856. urtetik martxan den garagar-

do fabrika bat da. Nahi izanez gero, Brujasen garagardoa modutradizionalean nola egiten den ikusteko bisita gidatua egin daite-ke. Patata frijituak maite dituztenentzat, berriz, Friet Museum dabisitatu beharreko lekua. Orain dela gutxi ireki zuten etaBrujaseko zaharrenetakoa den Saaihalle eraikinean dago.Genovako merkatarien egoitza zen 1399. urtean eraiki zuteneaneta ezin hobeto kontserbatuta dago. Memling museoa ospitale gisa erabilitako Europako eraikinik

zaharrenetakoa da, baita ondoen kontserbatuenetakoa ere.Museoa Hospitalmuseum izenarekin ere ezaguna da, eta XII.mendean irekitako San Juan ospitalean dago. Museoarekin bate-ra, ospitalearen parte izan zen XVII. mendeko Apotheek farmaziaere bisita daiteke.Gruuthuse museoa Andra Mariaren elizaren atzean dago,

Brujaseko familia aberatsenetako batena izan zen Erdi Arokoetxe eder batean. Egun, Brujaseko Arkeologia Museoa hartzendu. Brujaseko Arte Eder Udal Museoa Groeninge izenarekin eza-gutzen da, eta pintura belgikarren zein pintura flandestarrarensei mendeko bilduma bikaina hartzen du, XIV. mendetik XX.eraarteko lanek osatua. Flandeseko primitiboen funts oso garrantzi-tsua du, besteak beste Jan Van Eyck edo Marcel Broodthaersbezalako artisten lanak biltzen baititu. Paul Delvaux eta ReneMagritte bezalako autore surrealisten lanak ere ez dira falta.

Brujaseko ikur nagusienetako bat lerron azpianageri den Belfort kanpandorrea da. Eskuinean, neskabat ikus daiteke bizikletan, Brujasen hiritar gehienakmugitzen diren gisara. Goian, ezkerretik eskuinera,

kanal baten irudia eta Erdi Aroko eraikinak.

SANTA LUZIATestua eta argazkiak:Urtzi Urrutikoetxea

Nahasketa guztien koktela

SANTA LUZIA

4 2

Beti da berezia Karibeko uharte

batera itsasoz eta ez hegazki-

nez iristea. Hala egin genuen

Santa Luzian sarrera, Castries hi-

riburuko portuan. Martinika fran-

tses, txukun eta apainetik txalu-

paz hegoaldeko Jamaika

kutsuko herrialde nahasi eta an-

glofonora (nahiz eta frantses ja-

torriko kreolera bizi-bizirik dago-

en). Goiz gris eta euritsuan

jendez gainezka zeuden kaleak;

horrelakoek Antilletan sortu ohi

dituzten kaos eta patxadarekin:

autoetako bozinak, kaleetako

saltzaileen oihuak, umeak txipli-

txapla putzuetan...

astries ez da Antilletako hiri ederrena,baina baneukan bisitatu beharrekolekua: Derek Walcott idazle eta1992ko Literaturako Nobel saridu-

naren omenezko monumentua. Tolstoi,Puxkin eta beste eleberrigile errusiarhandien, Homeroren “Odisea” ezaguna-ren jarraitzaile, tropikoetan dramaturgofin, poeta zorrotz eta saiogile ezin kriti-koagoa izan da. Irakurritakoarekin batetorri edo ez, aulkian higiarazten zaitu;esklabotzaren memoria afrikartasuna-rekiko ziriekin nahasten du, Antilletakonortasun bereziaren eraginpean bainaburujabe aldarrikatzen halaber. Hiribu-ruko kale nagusiak ere Derek Walcottizena dauka. Turista gehienak iparraldeko hondar-

tza zoragarrietara joan ohi badira ere, he-goaldeko bideari ekin genion. Zuberoabaino txikixeago den uharte honetakopaisaia ederrenetan kontuz ibili behar dahorrelako egun euritsuetan, errekak gai-nezka datoz, sarritan bidea parez pare ha-rrapatuz; eremu menditsu eta bihurgu-netsuak, gainera, are lasaiago ibilaraztengintuen. Baina hori da Antilletako ederraere, bideko patxada, bizitzako erritmoa.Gehitu horri bolantea ezkerrean dauka-tela, britainiar kolonia izatearen ondare.Kasualitate puntua ere badauka, hainbataldiz aldatu baitzen uhartearen gainekoagintea ingeles eta frantsesen aldean, az-

�

Thinkstock

4 3

Datu praktikoak Santa Luzia ez da Kariben iris-teko errazena den uhartea.Britainiar kolonia ohia izanik,Londresko Gatwick aireportutikdaude hegaldiak; horietakobatzuek Barbadosen geldialdiaegiten dute. Askotan merkea-goa da hegazkina eta hotelaeskaintzen dituzten paketeturistikoak hartzea. Beste auke-ra bat, Bilbo zein MiarritzetikMartinikara joatea da, eta SantaLuziara ferryz edo hegazkineziristea. Puerto Ricotik erebadaude hegaldiak.Uhartean barna ibiltzeko,

auto alogera aukera ona daegun gutxirako edo mendi alde-ko eremuetan gelditzeko. Bainasantaluziar gehienek erabiltzendituzten furgonetak hartzea eresekulako esperientzia da, reg-gae eta calypso doinuen arteanbertako jendearekin bat egineta herriaren pultsua hartzeko.Beti estu eta deseroso, bainauharteko txoko gehienetara iri-tsi ohi dira, musika ozen bainaoso ona ezagutzeko aukera da,baita santaluziarrekin harrema-nak landu eta bertako sekretueta kontuen berri izateko ere.Iparraldeko hotelek hartzen

dituzte turista gehien, hondar-tza ederretan baitaude.Soufriere urrunago dago hego-aldean; bestelako esperientziabat da, baina aski aberasgarria.Iparreko ostatuak baino merke-xeagoak izan ohi dira.Gainontzean, Antilletako herrial-de txiroa da Santa Luzia, turis-motik urrundu ahala prezioakoso apalak dira azoka etaherrietako tabernetan.

Lerron azpian ageri diren Pitonmendiek osatzen dute Santa Luziako irudi eza-

gunenetariko bat. Ezkerrean, fruta saltzaileak etaikasle talde bat, Soufrieren. Alboan, gizon bat

herri horretan bertan, aterkia eskuan.

kenean Londresen agintepean geratzeko.Hala ere, kreolera frantsesa hedatuen da-goen uharte anglofonoa da. Santa Luzianere atzera egiten ari da, jende behartsueta eskolatu gabearen hizkuntza delako-an, baina inguruko Dominika edo Gre-nadan baino askoz gehiago entzuten da.Martinikarekiko hurbiltasunak eta men-pekotasun ekonomikoak indar berriaeman dio frantsesari, gainera.Erabat afrikarrak diren arrantzale

herriak atzean utzi eta Soufriererainojarraitu genuen artez. Eta halako bate-an, munduko ikuspegi ederrenetakoaeskaini zigun une batez euri jasak: uhar-teko antigoaleko hiriburua han behean,eta, atzean, Pitons mendi bikian ingera-da zorrotza, osotasun paregabean.

Soufriereren liluraKaribeak magia handia dauka bere ira-gan tragikoan, idatzi gabeko azpiko ko-rronte ugari. Horietako asko ezagutzenbaditut ere, zalantzarik gabe esan deza-ket Piton mendiek eta Soufriere zaha-rrak eta badiak osatzen duten konposi-zioak erabateko zurrunbilo magikoadaukatela. XXI. mendetik urrun aingu-ra bota zuen herri lasai eta behartsua da,

frantsesen garaitik dakarren historia lu-zea kaleetako patxadan agertzen duena.Elizaren inguruan eskaleak pausu mo-tela zeraman, rastafari zaharrak Javehrikantatzen zion, eta aguazil irribarre-tsuak trafiko motela bideratu gura zuen.Portuan bertan afaldu genuen, Pitonmendien magalean, ilunabarreko osko-rriaz gozatzera etorritako bikote maite-minduei beha.Harea bolkanikoko hondartzaren

gainean gosaldu genuen. Bezperako ko-libriaren ordez tropikoko txori goiztia-rrak luma ilunekoak ziren, eta lotsagabeheltzen zieten mahaian urrundutakoogi papurrei. Gure lilura Piton handiakzeukan, haren atzeko txikia irudika-tzen, lainoak gordeta. Arrantzaleak age-

4 4

Gazte talde bat futbolean jolastenageri da goian, Vieux Fort hirian.

Beherago, ezkerrean, Canaries herrikopannist bat. Eskuinean, azkenik, Cape

Moule á Chique itsasargia.

ri ziren urrunean, eta nerabeak igerianlehiatzen ari ziren.Anse Chastanet hondartzan arrezife

ederra dago, bidea nekagarria bada ere.Baina turista guztien helmuga –eta askodira Castries iparraldeko hoteletatikegun pasa datozenak– Sulphur Springsda. Bertaraino autoa gidatu daitekeenmunduko sumendi bakarra dela diote,baina arrautza ustelen antzekoa da hur-bil gaudela adierazten digun lehen sei-nalea. Gero, etsipen puntua hartzen duaskok, sumendia ez delako “mendi”;tontorra antzina hondoratu eta lurrunadarion sakonunea da. Harana beherantzikusita eta labak zeinen bide erraza dau-kan Soufrierera, benetan bisita interes-garria begitandu zitzaidan.

PiratakUhartearen hegoaldetik egondako bide-ak Atlantikoraino eroan gintuen, Pitonmendiak utzi eta artisau eta arrantzale-en herrixketan barna. Vieux Fort pareanitsasoa zakartu egiten da, farotik begirakitesurfing zaleak ageri dira, eta urrune-an Saint Vincent uhartea dago. SantaLuziako hegoaldeko muturrera iritsita,ozeanoaren pare iparrerantz joatea da-

gokigu, baina erdialdean barrurantz egi-ten du bideak, ez dago kostaldetik ja-rraitzerik. Uharteko ipar-ekialdea iriste-ko zailak diren herrixka eta antigoalekogune abandonatuek osatzen dute, etahor dago halaber, Dennerytik hamar ki-lometrora, Grande Anse hondartza.Martxotik abuztura dortoka erraldoiaketortzen dira.Hala, mendietan barna Karibera ga-

ramatza bideak. Castriesen iparrera,Rodney Bay eta Gros Isleteko eremu tu-ristikoak, hotel handiak, fast food zeinluxuzko jatetxeak eta, zertan ukatu, ha-rea fin eta zuriko hondartza ikusgarria.Santa Luziako resort gunea da, horrela-koek dauzkaten ezaugarri guztiekin etakutsu artifizialarekin. Baina ezin esan

4 5

Uharteko hegoaldeko muturreandago Vieux Fort, goiko argazkian ikus dai-

tekeena. Lerroon gainean, ezkerretikeskuinera, Sulphur Springs hondoratutakosumendiaren sufrezko iturria eta Piton

mendiak.

erraldoia denik, berehala datoz herrixkatxikiak, elizaren inguruan antolatutakobizimodu patxadatsuarekin. Pixka bat iparrerago, Pigeon uhartea

(gaur lurrera lotuta), bertako Fort Rod-ney gotorlekua eta guzti. Jambe de Boispirataren garaitik datorren historia gor-detzen du uharteak, Hego Euskal He-rrian Patapalo izenarekin ezagutu ohiden jatorri normandiarreko pirata pro-testantea izan baitzen Santa Luziara bi-zitzera etorri zen lehen europarra. Etauharteko bazter horretatik behatzen zi-tuen eraso beharreko Gaztelako gale-oiak XVI. mendean.

Afrikarrak Soufrierera itzulian doan bide luzean,badira bizkor pasatzeko arriskua dutenbizpahiru leku. Marigot Bay da mentu-raz ezagunena, paradoxikoki ezkutuenaizanda ere. Egiaz, mapetako badia per-fektu eta babestua da, kokondoekin etaharea fineko hondartzarekin. Britainiar

flota osoaren gordeleku izandakoa ei da,marinel britainiarrak frantsesen itzuriibili ziren batean. Errekaren bokalearenbeste aldean dago hondartza, horratik,eta txalupaz iristen da.Turista gutxi batzuk utzita, gerritik

beherainoko ile latza erdietsi duen ras-tafariak eroango dugun galdetu digu.Hemen ere legez kanpokoa da marihua-na, baina lasai darabil. Besterik dira He-go Amerikatik Ameriketako Estatu Ba-tuetara doazen droga gogorragoen bide-ak, Antilletako estatu askoren galbideizan direnak. Canaries herrian egin du-

gu txangoa. Urrun, oso urrun sentitzenda turismoa. Hondartzak badia erdiitxia eratzen dio, gauerako arrain etaitsaskiekin datozen arrantzaleei. Bel-tzak dira denak, afrikarra erabat herria.Danborrak entzuten dira. Obeah, uhar-teotan santería edo vuduari ematenzaion izena, presente dago. Arriskuazgaztigatu zigun gidaliburuak. Umemordoa kalean olgetan zeukan herri la-sai eta pobre bezain abegikorra begitan-du zitzaigun.Beste horrenbeste da Anse la Raye,

egurrezko etxe koloretsuen dekaden-tzian. Bisitari gutxiren geltoki, zabaleta irribarretsu hartu gintuzten. Sa-rriegi pasatzen dira turista zuriak Sou-friereko txangoetan, herrien ondareeta magiaz ezaxola. Eta Anse la Rayebizirik dago bere afrikartasunean. Os-tiral gauerako gonbita egin ziguten.Gau zoroak dira, Afrikatik Antilletarai-no datozen danborrek gordetzen du-ten leherketa betean.

4 6

Uhartearen iparraldea da turistagehien erakartzen dituen gunea. Gros Isleteremu turistikoa ageri da goiko irudian.Harea fin zurizko hondartzak eta jai giroa

nahasten dira bertan.

Thinkstock

PARISEKOBIDAZTIAKTestua: Vilma Fuentes

Argazkiak: Thinkstock

Literaturan zehar bidaian

ormetan errenkadan dauden legenardunez betetako kalezuloak,heroien omenezko desfileak hartu zain dauden etorbide apartak,fantasmak diruditen norbanakoen urrats nekosoak hartzen dituz-ten kale anonimoak, bizilagunen altxorrak gordetzen dituzten ez-kutuko bideak, beraien madameen amoranteei mezuak eramateratxakurtxoa eskutik presaka doazen midinette prestuez betetakobulebar alaiak. Historiako idazle handienetako askok, frantsesakzein atzerritarrak, deskribatu eta helarazi digute Pariseko geografia.

�

“Le spleen de Paris” bikainean, Baudelairek gau eta egunbide ezezagunen xerka dabilen jendetzaren artean bakarda-deari ihes egin nahi dion ibiltari bakartiaren gorabeherak kon-tatzen dizkigu. Proustek Pariseko auzoak deskribatzen dizki-gu, bertako atari eta sekretuak, haurra zela Tuilerieseko lora-tegian bizitako jokoak, Odettek Boulogneko basoan egindakoibilaldiak. Jada XX. mendean, Bretonek Paris bihurtuko du “Nadja”

ederreko protagonista. Aragonek hirian zehar emandako pa-seoak gogora ekartzen ditu “Le paysan de Paris” iradokitzaile-an. Bellefroidek, irakurlearen eskutik, Pariseko kalezuloetatikibilaldiak abiatzen ditu “Fille de joie” lanean, bezeroz beteta-ko terrazetan barna, aldirietako auzoak ezagutzearen abentu-rari uko egin gabe baina Estatu frantziarreko hiriburura itzul-tzearen poztasuna ageriaz utziz. Alfonso Reyesek, OctavioPazen hitzaurrea duen “Chroniques parisiennes” lanean, Esta-tu frantziarrean idatzitako kazetaritzako testuen antologiaaurkezten digu, bakarrik edo Valéry Larbaud bezalako lagu-nen eskutik Paris nola ezagutu zuen kontatuz. Transiberiarmitikoaren poeta izandako bidaiari handi honek bidaiatzekomodu berri bat asmatu zuen: nahikoa zitzaion Parisen gelditueta hotelez aldatzea. Ez da harritzekoa, auzo batetik besteramundua zeharo aldatzen baita hemen. Hemingway jairik jai ibiliko da Pariseko taberna estatuba-

tuarretan barna, baina denbora izango du zertzelada zehatzbatzuekin La Coupole jatetxeko gaueko bizitza bikainki des-kribatzeko ere. Elena Poniatowskak kemenez berritzen duDiego Riberak bere garai kubistan Montmartre eta Montpar-nasse artean egindako egonaldia.Horiek guztiak ditut gogoan, Mexikotik irten gabe Paris

ezagutzeko aukera izan bainuen beraien begien bitartez, noizeta egunen batean Estatu frantziarreko hiriburuan biziko nin-tzela amestu ere egiten ez nuen garai batean. Eleberri, ipuin,poema ugariri bizia emateko gai izan diren pertsonaia horiekguztiak gogoan ditut oraindik, dagoeneko denborak ematenduen ikuspuntuak lanbrotuta; pertsonaiok bezala imajinario-ak diren lekuen ilunantzean azalera daitezke, edota jada beti-ko hain egiazko bihurtu diren errealitateko argilunetan. Senaibaitik Saint-Germain bulebarrera doazen kalexka labirinti-koetatik gora noala, lagun min asko baino sarriago ikusten di-tudan ezezagunekin gurutzatzen naiz. Pertsonaia anonimoakdira, baina, aldi berean, Mauberteko bizilagunentzat ezagu-nak dira oso. Batzuek ikustearekin batera irribarrea jartzenzait ahoan. Beraien itxuran oinarrituta, bizitza ezberdinakirudikatzen dizkiet. Batzuk bizilagunok ia konturatu ere egingabe desagertzen dira: zigarro lapurra, lau txakurren kondesa.Badira bakoitza bere orduan oraindik ere betiko lekuan aurki-tzen ditugunak ere: urrutiko ibaietako abeslari errusiarra, li-mosnarik eskatzen ez duen clochard margolaria, sudur gorriahartuta pailazoz mozorrotzen den hanka bakarreko eskalea.Ez izan zalantzarik, horiek guztiek osatzen dute kaleotakoarima.

Nicolas Boileau kexu zen XVII. mendean paristarrek sor-tutako zaratak loa galarazten ziolako. Bere satiretako batean,“Les embarras de Paris”, honakoa utzi zuen idatzita: «Quifrappe l’air bon Dieu de ces lugubres cris/ Est-ce donc pourveiller qu’on se couche à Paris?» (Jaungoiko maitea, nork kol-patzen du airea garrasi goibel horiekin?/Beilatzeko oheratzenal da bat bada Parisen?). Jakina da Boileau izaera gogorrekopertsona zela, agian horregatik izan zen klasikoen zentsorezorrotz, baita asko gertuko lagunak izanagatik ere. Molièrehandiak ere jasan behar izan zuen bere judizio zurrunen ma-kila. Klasikoen aurrez aurre izandako erromantikoek, pertso-

naia bizi bihurtu zituzten kale eta eraikinak, lorategi eta zu-biak, monumentu eta gargolak, Saint-Martineko kanala, Senaibaia. Horren adibide bikain dira Dumas (Athos bizi izan ze-neko Férou kaletik igaro naiz), Balzac (Montagne Sainte-Ge-nevièven izan naiz Espard markesaren etxea bisitatzen) edoVictor Hugo (ezin izan diot Cosette eta Marius maiteminduziren Luxemburgoko lorategian paseoan ibiltzeari uko egin).

4 8

Historiako idazle askokdeskribatu dute Pariseko geografia,lerron azpian ageri diren kale eta erai-kin ezagunetatik hasi eta ezkerrekoarengisako izkutuko auzo eta atarietaraino.

bidelaguna AGENDA • PROPOSAMENAK • BERRIAK • LIBURUAK • PUNTA-PUNTAKO LEKUAK

45

HITZORDUAKGUIMÃRAES ETA MARIBOR: 2012kokulturaren hiriak. NEWYORK: Orki-deen urteroko erakustaldia. HEGOA-FRIKA: Absa Cape Epic mountain bi-ke lasterketa. IVREA: Ezohiko inau-teria. SYDNEY: Tatuaje eta gorputzartearen erakustaldi harrigarria.

MUNDUARI BEGIRASOWETO: Zentral termikoaren

ordez, emozio sakon eta osasun-tsuak. GEORGIA: Bagrati katedra-la berreraikitzearen aurkako aho-tsak. PARIS: Comédie Française,

agertoki berrian. LONDERSko BigBen, Pisako dorrearen bidetik.

BIDAIA TEMATIKOAMunduko jatetxe xarmagarrienak

HORIZONTETIK HARATAGOKate Marsden

MUNDUKO SUTEGIAKSiziliako gastronomia

GOGOAN HARTUResia lakua

Irudia: Koldo LANDALUZE

AFFINITOUR, GUSTUEN ARABERAKO AGENTZIASoilik sarean funtzionatzen duen Affinitour bidaia agentzia da

bidaiarien gustuak kontutan hartzen dituen lehen agentziaEstatu espainiarrean. Taldean egiten diren bidaien kasuan, bi-daiarien arteko kidetasuna bermatzeko sistema bat jarri dutemartxan. Hasteko, bidaia bat egiteko asmotan dabilen erabil-tzaileari gustu, afizio eta bizitza estiloaren inguruko galderakegiten dizkiote. Datuok psikologo talde batek aztertzen ditueta afinitateen arabera banatzen dituzte taldetan bidaiariak.

Bidaiatzeaz gain, bidaiariek elkar ezagutu eta harremanak egi-tea da egitasmoaren helburua, era horretan, bidaia bera abe-

rasgarriagoa bilakatzen delakoan.

INDIAKO INDIGENAK BABESTEKO DEIAHondartza ederrek erakarrita, urtero milaka bisitari jasotzendituzte Indiako Andaman uharteek. Azken aldian, baina, Sur-vival International taldeak uharteotako bide nagusiari boikotaegiteko deia egin die turistei. Izan ere, Andaman Trunk Roadizenaz ezagutzen den bidea desagertzeko arriskuan den Jara-wa herri indigenaren lurretatik igarotzen da. Bidea mehatxu

larria da herri horretako azken 365 biztanleentzat. 2002an In-diako Auzitegi Gorenak bidea ixtea agindu bazuen ere, agin-dua ez da bete eta hainbat turista igarotzen dira bertatik, gauregun bidea erabiltzea legez kanpokoa den arren. Indiako hain-

bat taldek babesa eman diote boikot deialdiari.

EMAKUMEENTZAKO SOLAIRUA DUEN HOTELAKanpotik begiratuta ohiko itxura du Danimarkan ireki be-rri duten Bella Sky Comwell hotelak. Hala ere, badu bere-zitasun bat: soilik emakumeentzat den solairu bat dauka.Bella Donna izena eman diote emakumeen zerbitzura da-goen 17. solairuari. Beste solairu guztien tamaina bera ba-du ere, dekorazioa eta baliabideak desberdinak dira. Arrosakoloreko alfonbrak dituzte gelek eta emakumeei bideratu-tako gailu eta apaingarriak aurki daitezke: ilea lehortzekotresna bereziak, toalla eta ispilu handiagoak, gorputzerako

produktu desberdinak, loreak...

EZKUTUKO BIDAIARIEN AURKA, INDONESIANIndonesiako burdinbide sareko autoritateek tranpak jarri di-tuzte txartelik gabe trenetara igotzen diren ezkutuko bidaia-

riak harrapatzeko. Dirudienez, egunero milaka lagunek

bagoien gainaldetan egiten dituzte bidaiak txartela ordaintze-ko dirurik ez dutelako. Aurretik ere bestelako neurri batzukhartu izan dira bidaiari klandestinoekin bukatzeko, baina ezdute joera hori oztopatzeko modurik izan. Oraingoan burdi-nazko objektuak ezarri dituzte. Giza eskubideen defentsanlan egiten duten hainbat taldek salatu dutenez, objektuok osoarriskutsuak izan daitezke, trenaren abiadura dela-eta bidaiariklandestinoek beraien aurka talka egin eta zauri larriak jasanbaititzakete.

2012AN, ESPAZIORA HEGALDIAK ABIANVirgin Galactic hegazkin konpainiak urte amaieran espa-ziora bere lehen bidaia egingo duela iragarri du. Hain zu-zen ere, konpainiaren sortzailea eta bere familia izango dirabidaia egiten lehenak. Norman Foster arkitektoak diseina-turiko Mexikoko estaziotik aterako da Space Ship Two(SS2) ontzia eta sei bidaiari eta bi piloturentzat lekua izan-go du. Jakinarazi dutenez 475 pertsonek eskaera egina dutedagoeneko bidaia egiteko. Hori bai, 200.000 euro ordaindubeharko ditu horietako bakoitzak.

TURISMO HOMOSEXUALAREN GORAKADAMunduko Turismo Erakundeak eskainitako datuen arabera,turismo homosexuala gorakada handia izatean ari da. Datuenarabera, 2011. urtean bidaiatu zuten 980 milioi turistetatik%10ak turismo homosexualarekin loturiko zerbitzuak kontsu-mitu zituen. Gainera, sektore honetako bidaiarien gastua ba-taz bestekotik gora kokatzen da, umerik ez duten bidaiari ko-purua askoz handiagoa izan ohi baita. Datuen arabera, Madril,Bartzelona, Donostia eta Sitges dira sektore honen eskaintzazabalena eskaintzen duten Estatu espainiarreko hiriak.

486,1 KILOMETRO ORDUKO ABIADURANPekin eta Shangai lotzen dituen abiadura handiko trenarenlanak bukatu berri dituzte Txinan, eta lorturiko emaitza ha-rrigarria izan da. Bi hiriok lotuko dituen tren berriak 486,1kilometro orduko abiadura hartuko du. Tren berriari esker,bost ordu eskasetan egin ahal izango da hiri batetik bestera-ko bidaia, orain arte hamar ordu behar ziren bitartean. Albis-teak sekulako garrantzia du herrialdeko barne turismoaren-tzako. Izan ere, trena garraiobide erabiliena da Txinan. Iaz,esaterako, 680 milioi bidaiari izan zituen trenbide sareak.

Laburrak

5 2

5 3

bidaia tematikoa

MUNDUKO JATETXE XARMAGARRIENAKEskaintzen dituzten jakiengatik, beraienkokapena dela-eta edota besteek ez du-ten berezitasunen bat dutelako. Arrazoiaedozein dela ere, badira aipamen bereziamerezi duten hainbat jatetxe munduan.Hona hemen horietako batzuk.

French LaundryYountville, Kalifornia (AEB)Ameriketako Estatu Batuetako jatetxe-rik onena da honakoa askoren ustez.Thomas Keller chef ezagunak Yountvi-lleko Napa haranean kokatua, sabela be-tetzea maite dutenen tenplua bilakatu daFrench Laundry. Kanpotik itxura xumeabadu ere, barruan luxua da nagusi, platergainean batez ere. Frantses sukaldaritzaeta tokikoa uztartzen dituzte munduosotik heldutako mokofinak hartzen di-tuen jatetxe arrakastatsu honetan. Lekuahartzeko urtebete aurretik erreserbatubehar da mahaia.

La GalipanierCaracas (Venezuela)Ez da bide samurra jatetxe honetara hel-tzeko egin beharrekoa. Aurreneko urra-tsa Caracaseko teleferiko berritua hartueta Avila muinora igotzea da, itsas maila-tik 1.900 metrora. Behin bertan egonda,30 minutu inguru irauten duen oinezkotxangoa egin beharra dago jatetxera hel-tzeko. Hori bai, merezi du: gozagarri ede-rrak ahoratu bitartean inguruko badiakeskaintzen duen panoramikaz gozatzeaesperientzia ederra da zinez.

Tetsuya'sSydney (Australia)Sydneyn sukaldaritza asko preziatzenduten artea da. Hala ere, jatetxe honek ezditu australiar jakiak soilik eskaintzen.Ideien fusioa da hemen lelo nagusia. Ha-la, jaki japoniarrak eta frantsesak diraprotagonista. Izena, berriz, jatetxea sortuzuen gizonari dagokio. 1982an, maletabat baino ez zeramala, Tetsuya Wakudajaponiarrak ozeanoa zeharkatu zuenSydneyn jatetxe hau sortzeko. Geroztik,

sariak eta laudorioak erreskadan helduzaizkio hamar platereko dastatze menuaeskaintzen duen jatetxe entzutetsu honi.

Jules VerneParis (Estatu frantsesa)Argiaren Hiriko monumentu bisitatue-nean jatetxe bat izateko aukera duenakarrakasta ziurtatuta izan dezakeela pen-tsa daiteke. Eta halaxe da neurri handibatean. Baina kokapen ezin hobeaz gain,jaki eta edari eskaintza ere aparta bada,orduan ez dago gaindituko zaituenik. Ju-les Verne jatetxean gaueko afariak izatendira xarmagarrienak, argi leunak jartzenbaitituzte giroa goxatzeko. Argiok armo-nia perfektua eratzen dute hiriak berakeskaintzen duen magiarekin.

Jean GeorgesNew York (AEB)New Yorkek gune preziatuetan dauden ja-tetxe andana ditu, baina gutxi izango dirahonako honen kokapena gaindituko dute-nak. Central Parkeko Trump dorrean ko-katzen den Jean Georges harridura sor-tzen duen jatetxe horietakoa da. Baina ezsoilik lekuagatik; kokapenaz harago, plate-rean bertan ere originaltasuna bilatzen du

jatetxeak. Gainera, urtarotik urtarora das-tatze menuak aldatu egiten dituzte.

IvyLondres (Ingalaterra)Janariaz harago, bertaratzen den jendeakere prestigioa ematen duten lekuak askodira munduan. Horietako bat da Lon-dresko Ivy jatetxea. Antzerki, zine eta te-lebistaren alorreko aurpegi ezagun ugaribatzen dira bertan, nahiz eta jakiak ez di-ren horren landu eta esperimentalak.West End auzoan kokatua, hemen ez daharritzekoa gustuko dugun izarra ondo-ko mahaian dugula mokadu bat jatea.Hori bai, zerrenda luzea itxaron behar daaldiz aurretik mahai bat lortzeko.

Comme Chez SoiBrusela (Belgika)Belgika osoko jatetxerik onena izatearenfama lortu du jatetxe honek azken urteo-tan. Pierre Wynants sukaldaria da berta-ko nagusia eta janari sofistikatuak lan-tzen ez omen du parekorik. Imajinaziobiziko sukaldari honek landuriko plate-retan kabiarra eta trufa ez dira inoiz faltaizaten. Aurreko jatetxeetan bezala, erre-serba aurretiaz egin beharra dago.

5 4

hitzorduak

isboa eta Oportoren ondotik,Guimãraes da Europako kultur hiriburu-tza eskuratu duen Portugalgo hirugarrenhiria. Portugaleko ipar-ekialdean dagoGuimãraes, Galiziako mugatik gertu.Aurten, Europako sorkuntza artistikoa-ren arretagune bilakatuko da, Eslovenia-ko Maribor hiriarekin batera.

Krisiak gaztigatuaGuimãraesek 160.000 biztanle ditu, ho-rietatik erdiak 30 urtetik beherakoak.Gazte asko daudenez, are handiagoa izanda krisi ekonomikoak bertan eman duenastindua. Zentzu horretan, «turismoasuspertu eta abagune ekonomiko eta kul-tural berriak aprobetxatzeko» baliatukodu Guimãraesek kultur hiriburutza, an-tolatzaileek azaldu dutenaren arabera.Krisiaren ondorioz aurrekontu xumeaaurkeztu badute ere, hirian ez da zer iku-

sia faltako. Orotara, hainbat alorri (an-tzerkia, zinea, arkitektura, musika, pintu-ra, argazkilaritza eta abar) loturiko 600ekitaldi antolatu dituzte urte osorako.Historian zehar Guimãraesek eman di-tuen herritar entzutetsuenen inguruanhirian bertan errodatuko diren 40 peliku-lak dira guztien artean aipagarrienak. Zi-nearekin jarraituz, eta Guimãraestik zineizarrik igaroko ez den arren, hainbat zine-

gilek merezitako omenaldia jasoko dute,Jean-Luc Godardek, Peter Greenawayketa Manoel de Oliveira portugaldarrakkasu. Bestalde, musikaren alorrean, PatMethenyk, Buraka talde portugaldarraketa Chico Cesar brasildarrak emango di-tuzten emanaldiak dira aipagarrienak.

Portugalen sehaskaMende luzez “Portugalen sehaska” ize-naz ezagutu izan da Guimãraes, Portuga-leko erreinua izateaz gain, hiri hori he-rrialdearen historian berebiziko garran-tzia izan zuten pasarteen lekuko izan bai-tzen. Kultur hiriburutzaren aitzakia au-kera ezin hobea izan liteke bertara joaneta hiria ezagutzeko. 2001ean Gizateria-ren Ondare izendatutako alde zaharretikhasi eta hirian barrena ibilbidea egin dai-teke, Guimãraesko sinbolo nagusi direngaztelutik eta komentutik igarota.

GUIMÃRAESKultur hiriburutza, krisiaren aurka �

5 5

slovenian inoiz antolatutako progra-ma kultural handiena abian da, aurten,Mariborren. Izan ere, 400 ekimen bainogehiagoko programa oparoa antolatu du-te hirian, 2012an Europako kultur hiri-burua dela baliatuta. Bide batez, helmugaturistiko bezala nabarmentzeko asmozhasi du Esloveniako Maribor hiriak bereEuropako kultur hiriburutza.

Ekitaldiak bost hiritanGuimãraesekin partekatzen du Maribo-rrek aurtengo kultur hiriburutza, bainaEslovenian bertan beste bost hirik erehartuko dute parte urte osorako antolatu-tako kultur programan. Hain zuzen ere,Murska Sobota, Novo Mesto, Ptuj, Velen-

je eta Slovenj Gradec dira hiriok. Bakoi-tzak bere lekuko tradizioak eraman dituprogramara, adibidez: Putjek bertakoinauteri etnologikoa, Slovenj Gradecekantzinako feriak, eta, Novo Mestok, mu-sika jaialdiak, besteak beste.

Kirola eta natura, biak batMaribor 120.000 biztanleko hiria da, Es-loveniako bigarren handiena. Austrohun-gariar estiloko alde zahar ederra du etaDrava ibaia zeharkatzen duten sei zubiekitxura berezia ematen diote hiriari. Aus-tria eta Kroaziatik gertu dago, eta inguru-ne natural paregabea du, Pohorje mendia-ren magalean. Mendiaren gertutasun ho-rrek neguko kirolak praktikatzeko gune

perfektu bilakatzen dute hiria. Hain jus-tu, bertan antolatzen dira nazioarteko es-ki lehiaketak, urtero. Neguko kirol jardue-rekin batera, ardogintza da hiriko jardun-bide kultural eta ekonomiko nagusia; hi-rian bertan eta inguruetan dauden upate-giak dira horren lekuko. Maribor ingura-tzen duten Pohorje mendi hegalak maha-tsondoz beteta daude.

Komunismo garaian hiri industrialaizan bazen ere, gerora Mariborreko fabri-ka gehienak itxi egin dituzte, eta, hala,gaur egun Esloveniako hiri txiroenetakobat da. Dena den, kultura osasuntsu dagoMariborren, izan ere, hainbat musika etaantzerki jaialdi egiten dituzte urte osoanzehar. www.maribor2012.info

MARIBORKirola, ardoa eta kultura

�

5 6

hitzorduak

IVREA (ITALIA)InauteriaMartxoaren 3tik 9raIvreakoak ez dira ohiko inauteriak izaten. Mozorro etakarrozak falta ez diren arren, hemen inork ez du gozo-kirik jaurtitzen, laranjak baizik. Herritarrak bi taldetanbanatzen dira, bakoitza bere mozorro eta karrozekin,herrian zehar elkarren kontrako borraka irudikatzendute, eta Plaza Nagusira iristean laranjen guda ikusga-rriari ekiten diote. 1808an sortua, orduz geroztik urteroospatu den inauteri jaia da Ivreakoa. Jaialdi osoanzehar historiako pasarteak antzezten dituzte parte-har-tzaileek; horietako askok Frantziako Iraultzako gertaki-zunak dakartzate gogora, askatasuna gai nagusitzathartuta gehienek. Egun hauetan Ivreara joaten denedozein bidaiari borrokara bil daiteke. Ez da beharrez-koa arropa berezirik izatea; hemen, jaurtitzen trebeaizatea da funtsezkoena, zikintzeko beldurrik ez izatea-rekin batera, noski.

NEW YORK (AEB)Orkideen urteroko erakustaldia

Martxoaren 4tik apirilaren 25eraApirilaren 25era bitartean New York bisitatzen duena zerbait desberdinaikusi nahian badabil, Bronx auzoko Lorategi Botanikoan ikusgai izangoden hamargarren Orkideen Erakustaldia aukera bikaina izan liteke. Oasi

naturalaren erdian kokatzen den eta “The Orchid Show” izenaz ezagutzenden jaialdi honek Broadwayko ikuskizunak omentzea du helburu. Aurtenhamargarren urtez antolatu dute ekimena eta 25.000 lore jarriko dituzteikusgai hirian egiten den lore erakustaldi handienean. Forma, tamaina etakolore guztietako 300 lore mota ikusi ahal izango dira eta berauen zain-ketarako gomendioak ere emango dizkiete joaten direnei. www.nybg.org

HEGOAFRIKAAbsa Cape Epic | Martxoaren 25etik apirilaren 1era

Mendiko bizikleta modalitatean munduan egiten den lasterketarik luze eta gogorrena daHegoafrikako hau eta mundu osoko profesionalak biltzen ditu. Aurten 9. edizioa izango da eta

inoizko etaparik gogorrenak izango ditu. Orotara 700 kilometro egin beharko dituzte izenaeman duten 1.200 txirrindulariek. Ohiturari jarraituz, Knysna hirian abiatu eta Lurmutur Hirianemango zaio amaiera lasterketari, eta bidean era guztietako zailtasunekin egingo dute topo

txirrindulariek, paisaia eder bezain mehatxagarriez inguratuta. www.cape-epic.com

SYDNEY (AUSTRALIA)Tatuaje eta gorputz artearen erakustaldia | Martxoaren 9tik 11ra

Tatuajeak gustuko dituztenen paradisu izango da Sydney martxoaren biga-rren asteburuan. Egun horietan, bertara joaten dena aho zabalik uzteko

moduko tatuaje erakustaldiak egingo dituzte, kolore ugari eta kreatibitateamaigabearekin. Gorputz tatuatuak erakusteaz gain, tatuajeak zuzenean

egingo dira, bertan izango baitira munduko tatuaje egile onenak, eta sariakere emango dituzte eguneko lan onenak saritzeko. Horrez gain, kontzertuak

eta tabernak ere egongo dira jaialdia antolatzen den gunean.

erakusketak

1970eko hamarkadako Bartzelona, MACBAnMACBAk, Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoak,

“Bartzelonako Nazioarteko Argazkilaritza Zentroa(1978-1983)” erakusketa jarri du ikusgai. Bertan,hiriak trantsizio garaian zuen itxura islatzen da,

Bartzelonarekin harreman estua izan duten hainbatargazkilarik egindako 600 argazkiren bidez. Hiru sai-letan antolatu dute erakusketa; Hiriaren eguneroko-tasuna, Santa Creu de Cunties ospitalearen egune-rokoa eta hiriak eskaintzen dituen aisialdirako auke-rak islatzen dira, hain zuzen, atalez atal. Argazkiez

gain, garaiko kartel, publikazio eta artikuluak ere bil-tzen dira. Maiatzaren 20ra arte izango da ikusgai.

Arabiaren altxor arkeologikoak, BerlinenSaudi Arabiaren altxor arkeologikoak dira Berlineko

Pergamo Museoaren erakargarritasun berriena.Bartzelona, Paris eta San Petersburgon ikusgai izanondoren, Berlinera iritsi da “Arabiaren bideak” era-kusketa. 1.300 metro karratutan eta 17 sailetan

banatzen dira erakusketa osatzen duten 400objektuak, eta Arabiako penintsularen aniztasunhistoriko eta kulturala azpimarratzea dute xede.

Guztien artean, antzinako Egipto gogora dakartenestelak eta estatuak dira azpimarragarrienak.

Apirilaren 9ra arte izango da zabalik.

Dantza eta arte plastikoen harremanaz, ParisenBesteak beste Picasso, Matisse, Warhol, Pollock,

Duchamp, Man Ray eta Pina Bausc artisten bidez,Parisko Pompidou museoak dantzaren eta arteareninguruko harremanak izango ditu aztergai. “Dansersa vie” erakusketak gorputz mugimenduak eta arteplastikoek XX. mendean izan duten lotura aztertukodu, 450 lanen bidez. Aurrez aipaturiko artistez gain,Constantine Brancusi eta Auguste Rodin eskultore-ek, Alexandre Rodchenko argazkilariak eta MerceCunningham koreografoek ere tartea izango dute

aipatu erakusketan, apirilaren 2ra bitartean.

Diego Rivera MOMAn, 81 urte eta geroDiego Rivera muralista mexikarra New Yorkeko

MOMA museoan erakusketa monografiko bat osatuzuen bigarren artista bilakatu zen 1931n, Henri

Matisseren ondoren. Hilabete batean 56.000 per-tsona hurbildu ziren artista mexikarraren 150 lan

biltzen zituen erakusketaz gozatzera. Garai hartatik81 urte igaro direnean, berriro ere MOMAko arreta-gune bilakatuko da Rivera. Besteak beste, MexikokoIraultza, eskaleen errealitate gordina eta kapitalis-

moaren aurkako kritika jorratzen dituzten lanez osa-turiko “Museo Modernorako artelanak” erakusketa

izango da ikusgai, maiatzaren 14ra arte.

Horizontetik haratago

Literaturako Nobel saridun eta Bri-tainiar Inperioaren handitasunen he-datzaile izan zen Rudyard Kiplingidazleak «gizon zuriaren eginkizun zi-bilizatzailea» bezalako aitzakia pater-nalistak erabiliagatik, beraien nazioe-tako banderak hartuta irteten zirenabentura bila esploratzaile gehienakXIX. mendean, azken erronka geo-grafikoen mendean. Garai horretan,Ingalaterra viktoriarra itsasgizon etaesploratzaile handien sorleku izanzen, baita bidaiari bizitza onura per-tsonalaren zerbitzura jartzen zuteneskrupulurik gabeko lagun ugarirenaere. Gizarte hartatik, hala ere, asmoaltruista eta erreformatzaileak ausar-dia pertsonal izugarriarekin uztartuzituzten pertsona sailkaezinak eresortu ziren. David Livingstone misio-lari eta esploratzailea da guztiok ai-tortutako pertsona horietako bat. Al-diz, pareko balentriak burutu zituenKate Marsden (1859-1931) erizain,kristau sutsu eta bidaiari ausartak ezzuen hainbesterainoko onespenik be-reganatu.

Ekialdeko Siberia Kate Marsden oraindik ere neska gaz-tea zen Errusiaren eta Turkiaren artekogatazka (1877-1878) sortu zenean,baina Gurutze Gorrian borondatezkolangile gisa aritzen zen neskatoak ezzuen zalantzarik izan: gerra ospitaleta-ra joan zen erizain gisa laguntzera.Hain zuzen ere, ospitale horietan eza-gutu zituen lehen legenar kasuak. Gai-xotasun bibliko ikaragarria bertatikbertara ezagutzeak gogor kolpatu zuenKate gaztea eta ordutik aurrera lege-nardunen bizi baldintza gogorrak ho-betzen saiatzera bideratu zituen bereenergia guztiak, gaixoak edonon zeu-dela ere. Hala, 1890ean, legenardunen-tzako ospitaleetatik bidaia hasi zuen;

Egiptotik Palestinaraino joan zen le-hendabizi, eta, ostean, bertatik Kons-tantinoplaraino –egungo Istanbul–.Hain zuzen ere, Bosforo ibaiaren ertze-an izan zuen lehen aldiz Ekialdeko Si-berian jaio eta legenarra sendatzekobalio omen zuen sendabelar baten be-rri. Ordutik aurrera, Marsdenek helbu-ru argia izan zuen: Ekialdeko SiberiakoJakutsk urrutiko probintziara heltzea,bertan baldintza izugarrietan bizi zirenlegardunak bisitatzea eta sendabelarmiraritsua batzea.

Tren, lera eta zaldizIngalaterrako Viktoria erreginak etaErrusiako enperatrizak emandako iga-robaimen eta laguntzarekin, KateMarsdenek Errusiar Inperioaren mu-getarainoko bidaia abiatu zuen. Lehen-dabizi trenez eta ostean lera eta zaldiz,3.000 kilometro baino gehiagoko ibil-bidea egin zuen Siberian barna, mutu-rreko hotz zein beroari, eltxoei, elika-dura desegokiari… aurre eginez. Horibai, otzantzerik ez den aurkari batiegin behar izan zion aurre batik bat:

natura birjinari. Erizain ausartaren osa-sun eta erabakitasunak era guztietakooztopoak gainditu behar izan zituen:itsasoak ziruditen ibai emaritsuak, es-pedizioari eraso egiten zioten hartzak,izotza urtzean sortzen zen lokatz arris-kutsua… Hori bai, Marsden berak os-tean aitortu zuenez, inoiz ez zen Ja-kutskera iritsiko bere agindutara jarri-tako soldaduen laguntza eta tema bi-daide izan ez balitu.

Marsdenek erabiltzen zituen armamaterialak xumeak ziren: azukrea, teaeta gaixoen artean banatzen zituenTestamendu Berriaren aleak. Aldiz, be-re erabakitasuna sendoa zen zinez etahorri esker iritsi zen azkenean legenar-dunen babes bakar ziren Jakutsk es-kualdeko aterpetxe ikaragarrietara. Si-beriako basoetan galdutako aterpetxehorietan ahal bezala bizirauten zutenpilatutako gaixoek. Legenarraren aur-kako sendabelarra mito bat besterik ezzen, baina Marsdenek gauzak aldatze-ko agertzen zuen gogo bizia ezin errea-lagoa zen. Bere esperientziak bildu as-moz, “Riding through Siberia – AMounted Medical Mission in 1891” li-buru zirraragarria idatzi zuen, oraingazteleraz Nevsky Prospects argitale-txeak kaleratu duena “En trineo y a ca-ballo hacia los leprosos abandonadosde Siberia” izenburupean. Horrez gain,hainbat hitzaldi ere eman zituen haneta hemen, bere garairako ezinezkoazirudiena lortzera helduz: Jakutsk es-kualdeko legardunak gizatasunez arta-tutako zituen ospitalea eraikitzea. Bri-tainiar errege etxeak babestutako Lon-dreseko Geografia Elkarte prestigio-tsuan onartutako lehen emakumeeta-koa ere izan zen Marsden. Siberiaraitzultzekotan zela hil zen, 1931n. Bereekimenez sortutako legardunentzakoospitalea, berriz, 1960ko hamarkadarabitartean izan zen zabalik.

Juanma COSTOYA

5 8

KATE MARSDENLegenarra iparrorratz

Munduko sutegiak Juanma COSTOYA

5 9

The Sopranos” telesail arrakasta-tsuaren kapitulu batean Anthony So-prano New Jerseyko familia mafiosonagusienetako bateko buruak dioenez,«italiarrak juduak bezalakoak gara,baina askoz ere janari hobearekin».Gay Talese idazleak “Honor Thy Fat-her” liburuan kontatzen duenez, etxeorratzen hiriburuko mafiosoen egune-roko bizitzaren ezaugarri nagusiak ho-nakoak dira: amaierarik gabeko itxaro-naldiak, asperkizuna, ariketa fisikoeza, tabakismoa eta gehiegi jatea. Ma-fiak bere-berezkoa du «delitu bat ko-zinatu» esamoldea, ongi pentsatu etagauzatutako legez kanpoko jarduerabati erreferentzia egiten diona; bidebatez, Italia hegoaldeko biztanleek on-do jateari ematen dioten garrantziarenerakusle ezin hobea ere bada.

Ez da ez kasualitatea “The Godfat-her” trilogia ezagunaren lehen filmekoeszena garrantzitsuenetakoa jatetxe ba-tean gertatzea. Michael Corleonok Mc-Clusky kapitaina eta Virgil Sollozo tiro-katzen ditu, eskatu dituzten txahal gisa-tu eta espagetiak lurretik zehar barreia-tzen diren bitartean. Jaki eta ardo onenzale porrokatua den Francis Ford Cop-polaren trilogia ezagunaren beste esze-na gorenetako bat hirugarren filmeanjasota dago: patata gnocchiak irinarekinnahastean beraien eskuak gurutzatu etapasio neurrigabea askatzen da AndyGarcia eta Sofia Coppolaren artean.

SiziliaCosa Nostrari buruz egindako film etatelesailek ospetsu bihurtutako gastro-nomiaren zati handi batek ezaugarri batdu komunean: Italia hegoaldean du ja-torria, Sizilian bereziki. Siziliako sukal-daritzak bi mila urte baino gehiagokotradizioa duela kontuan izanik, ez da ezharritzekoa. Greziar, judutar edo ma-grebtar eragina nabarmena da Siziliakomahaietan. Trapani, adibidez, bertakoitsas gatzagatik da ezaguna, baina baitakuskusa eta tokiko arrainak uztartuz

prestatzen dituzten plater bikainenga-tik ere; noski, inork ez du zalantzan jar-tzen kuskusaren jatorri magrebtarra.

Oliba olioa ere Siziliako sukaldari-tzaren ezinbesteko osagaia da. Espe-ziak, belar aromatikoak eta fruitu leho-rrak ere ez dira falta: albahaka, perrexi-la, menta, ereinotza, erromeroa, salbia,jasmina, pinaziak, mahaspasak, almen-

drak, pistatxoak… Horiek guztiek izae-ra propioa ematen diote sukaldaritza si-ziliarrari, betiere tokitik tokira berezita-sunak izanagatik ezaugarri komunakere badituen sukaldaritza mediterrane-oaren baitan.

Siziliako sukaldaritzaren ezaugarribereizgarrienetakoa xehetasun txikie-nei ere ematen zaien garrantzia da. Oli-ba beteak bezalako aperitibo xume batprestatzeko, adibidez, protokolo zeha-tza jarraitzen dute siziliarrek: kaparrak,oliba olioa, berakatza, oreganoa eta li-moi tanta batzuk ezin dira falta. Esanda-koak esanda, ez da harritzekoa Ray Lio-tta aktoreak Martin Scorseseren “Good-fellas” filmean antzezten duen pertso-naiak, ordura arteko lagunak atzean utzieta Poliziaren salatari bihurtzea eraba-kitzen duenean, berehala ulertzea mun-duko gizon izatetik babo hutsa izateraigaro dela. Menua ikustea nahikoa zaiohorretarako. «Espagetiak marinara sal-tsarekin eskatu eta makarroiak ketchu-parekin ekarri dizkidate!», dio etsituta.

SIZILIAKO GASTRONOMIANew York eta Mediterraneoaren artean

Joseph Conrad: idazleaz harago

Joseph Conrad idazle britai-niarraren emaztea izan zen

Jessie Conrad. 1896an ezagu-tu zuten elkar, Jessik 21 urtebesterik ez zituela. Joseph,

aldiz, gizon heldua zen ordu-rako. Hasiera batean inork gu-txik hartu zuen seriotzat harreman hura. Hala ere, eta jende-aren harridurarako, ezkondu egin ziren bi urte geroago. Ele-berria eta biografia konbinatzen dituen liburu honetan biko-te bizitzaz eta maitasunaz hitz egiten du Jessie Conradek,baina baita idazlearen egunerokotasunarekin loturiko kon-tuez ere: haren idazle ofizioa bizitzeko moduaz, bere umore

melankoniatsuaz edota bien arteko ohiko gorabeherez.

Erromako kaleetanbarrena, haurdunErroma, 1943. Haurdun da-goen neska gazte batErromako kaleetan gora etabehera dabil espero duenhaurraren aitaren bila. Jato-rriz alemaniarra da eta Biga-rren Mundu Gerrara borro-

katzera bidali duten bikotekidearen bila abiatu da Italiakohiriburura. Istorioak hirian egun batean egiten duen ibilbideakontatzen du: goizean hoteleko gelatik irten eta Erromakokaleetan barrena abiatuko da, hiriko eraikin ederrenetatikirakurlea barreiatuz. Bidean, gainera, bere gogoeten berriizango du irakurleak: fedearen eta bizitzaren arteko kontrae-sanak, maitasunaren minak, aberriarekiko konpromisoa...

liburuen txokoa

Joseph Conrad y su mundo Jessie Conrad

Sexto Piso, 2011434 orrialde. 22,90 euro

)Txinaren historiahurbila ezagutuz2008ko abuztuan begirada guztiak Beijingerazuzendu ziren. Aditu askoren esanetan, urtehartan ospatzen ziren Olinpiar Jokoetan ira-ganari bizkar eman eta aro berri batean bar-neratu zen Txina. Baina modernitatera urratshori emateko ibilbide luzea egin behar izanzuen aurrez herrialde asiarrak. Hala erakus-ten du lan honetan Pulitzer sariaren irabazle

Liu Heung Shing kazetari eta argazkilariak. Txinako Errepublika Popularrak1949 eta 2008 artean eginiko bidea azaltzen du Heung Shingek, bai idatziz,bai irudi bidez. Izan ere, 88 argazkilari txinatarren formatu handiko argaz-kiekin lagunduta datoz testuak. Argazkiok testuinguru batean kokatze alde-ra, 1949. urtetik hona Txinak bizitako gertakari politiko nagusiak zerrenda-tzen dituen atal bat ere badakar liburuak.

China. Retrato de un paísTestua: Liu Heung Shing | Argazkiak:Hainbat egile | Taschen, 2012425 orrialde. 39,95 euro

Retrato de la madre dejoven | Friedrich ChristianSajalín Editores, 2011110 orrialde. 12,50 euro

6 1

XX. mende erdialdeko India

Chowringhee Calcutta erdigu-neko auzo ezaguna da. Bertandago Shahjahan luxuzko hote-la, non bisitari eta turista abe-ratsak langile xumeekin elkar-tzen diren egunero. Hotelekolantaldera sartu berri da Shan-kar gaztea. Bere ahotik ezagutuko ditu irakurleak hotel ho-rretatik igarotzen diren orotariko pertsonaien istorioak,

amets eta frustrazioak, sekretu eta arazoak. 1962an kaleratu-tako liburu honek XX. mende erdialdeko Indiaren erretratuezin hobea eskaintzen du, eta sekulako arrakasta lortu zuenirakurleen artean. Mani Sankar Mukherji idazlea dago San-

kar izenaren atzean.

Satira ingelesbasatiaEskoziako herri galdu baterajoateko beka bat jaso duen ar-tista gazte bat da lan honetakoprotagonista. Teorian, esperien-tzia aberasgarria izan beharzuena arazoz jositako abenturabilakatuko da. Ustelkeria

kasuen, sekretu eta xantaia militarren eta bikote trukaketenlekuko izango da protagonista. Bitartean, bere alter egoa Lon-dreseko pub zikinetan hara eta hona dabil: soul musikarekinobsesionatuta, lan batetik bestera jauzi eginez eguneroko bizi-raupena helburu bakartzat duen gizasemearen eguneroko gri-sa maisuki irudikatuko du Stewart Homek (Londres, 1962),Londresko arte munduaren satira basatia egitearekin batera.

ChowringheeSankar

Seix Barral, 2012 280 orrialde. 21 euro

Memphis UndergroundStewart HomeAlpha Decay, 2012400 orrialde. 26 euro

AmestutakoBuenos Aires

Zure hiria hemendik ehun ur-tera nolakoa izango dela uste

duzu? Gisa horretako galderakegiten zituzten XX. mende ha-sieran Buenos Aireseko zenbait aldizkaritan. Beraien hiria

etorkizunean nola irudikatuko luketen galdetuta, etxe orra-tzez jositako hiria irudikatzen zuten herritarrek. Ondorio

horretara iritsi da behintzat garai hartako 8.000 aldizkari in-guru aztertu dituen Margarita Gutman historialari eta arki-tektoa. 185 irudiz eta testuz osatu du Buenos Airesen etorki-

zun urbano imajinarioa lantzen duen lan original hau.

Nigeriarenpatu beltzaPetrolioaren deskubrimenduakberebiziko garrantzia izan zuenNigerian, 1950eko hamarkadan.Geroztik petrolio industriara de-

dikatu da herrialdea, eta, gaur egun, munduko petrolio esporta-tzaile nagusienetako bat da. Baina herriari aberastasuna ematendion ondasun berak herria kaltetu ere egiten du. Izan ere, petro-lio eremu nagusienetan bizi diren herritarrak muturreko pobre-zian bizi dira eta osasun arazo larriak pairatzen dituzte. Sei urtezeremu horiek bisitatu eta aztertu ditu George Osodi argazkilarinigeriarrak, herrialdearen erradiografia gordina osatuz.

Buenos Aires. El poder de laanticipación | Margarita Gut-man | Ediciones Infinito, 2012

764 orrialde. 65 euro

Delta Nigeria. The rape ofparadise | George OsodiTrolley Books, 2012 301 orrialde. 67 euro

6 2

GoGoan hartu

RESIA LAKUAItalia

Thinkstock

Italiako Trentino eskualdean dago Resia lakua. XX. mende er-dialdean eraikitako dike artifizial bat da, aurretiaz inguruotanzeuden beste bi laku natural elkartuta sortutakoa. Egun lakuadagoen lekuan Curon Venosta deituriko herrixka zegoen garaibatean, baina agintariek lakua sortzea erabaki zutenean herriaurpean geratu zen. Gertuko beste herri batzuetan etxe berriakeraiki zizkieten etxeak galdu zituzten lagunei. Herritarrok pro-testa ugari egin zituzten beraien etxeak babesteko, baina be-raien borrokak ez zuen esperotako emaitzarik eman, eta, azke-nean, urak estali zuen herria.

Gaur egun, Curon Venosta herritik geratzen den oroitzapenbakarra irudiotan ageri den Santa Caterina elizaren kanpando-rrea da. XIV. mendean eraikia, hauxe zen herriko eraikin altue-na, eta gaur egun bertara hurbiltzen den bisitari orok argazkiakateratzen dizkio kanpandorreari, garai batean berton herri batizan zela gogorarazten duen ikur bakarrari. Lakuak irudi bitxiakeskaintzen ditu: udan, leku paregabea da paseatzeko; neguan,ostera, oinez egin daiteke kanpandorrerainoko bidea, lakuko uraguztiz izozten baita. Sasoi horretan jendea patinekin ibiltzen dalaku izoztuan, nahiz eta horietako askok beharbada jakin ere ezduten egingo oinpean herri bat dutenik.

6 3

Bagrati katedrala berreraikitzearen aurkako ahotsakBagrati katedrala Georgiako Kutaisi herrian dago. 1000. urtean eraiki zuten, eta Georgiarenikur nagusi bilakatu da eraikina, batez ere 1991n sobietarren erregimena erori eta herrialde-ak independentzia eskuratu zuenetik. Hala ere, XVII. mendeko otomandarren inbasioak kalte

ugari eragin zizkion katedralari eta azken urteotan bere egoera are larriagoa bilakatu da.Eraberritze lanen premia gero eta nabariagoa den arren, Georgiako Gobernuak katedrala

berreraikitzeko asmoa erakutsi du. Herritarrak eta Nazio Batuen Erakundea erabaki horrenaurka azaldu dira, eraikina berriro eginez gero esentzia eta garrantzia historikoa galduko lira-

tekeela argudiatuz. Horren ordez, eraberritze lanak egitea proposatu diote Gobernuari.

Big Ben, Pisako Dorrearen bidetikLondresko Big Ben Dorrearen aurrean atera zenuen argazkia okertuta dagoela uste duzu?Ez larritu, ez da zure pultsua oker dagoena. Oraintsu jakin denez, dorrea ipar-ekialderantzmakurtuta dago, 0,26 graduko angeluan. Hala, dorrearen alderik altuena baxuena baino

43,5 cm gorago dago. 1853an eraiki zenetik, Big Ben Dorrea dagoen gunean egin diren lurazpiko aparkalekuek eta metro sarearen etengabeko berrikuntzek zerikusi zuzena izan

dute honetan, adituek adierazi dutenez. Hala, lur azpiko lanen ondorioz, dorrea are gehiagookertuko omen da etorkizunean. Dena den, momentuz ez dago larritzeko motiborik, izan

ere, lau mila urte beharko ditu Pisako Dorreak duen lauko graduko makurdura berdintzeko.

Emozio sakonak, SowetonBere garaian kritika ugari sortu zituen

apartheidaren une gogorrenetan eraiki-tako Sowetoko zentral termikoak osobestelako itxura hartu du gaur egun.Mandelaren gobernuak zentrala eta bidorreak ixteko erabakia hartu zuenetik,eraikina kolore biziz margotu zuten, etagaur egun abenturarako gune bilakatudute hiriko gazteenek. Hala, bungee

(jauzi librea), goming edota rappel jaitsie-ra egiteko guneak sortu dituzte bertan.Era berean, kolore biziz eta era guztieta-ko graffitiz margotutako horma eskalada

egiteko baliatu dute.

Comédie Française,agertoki berrian

1799az geroztik Pariseko Royal antzokianizan ondoren, lekuz aldatuko da Comédie

Française konpainia entzutetsua, orain arteerabili duten espazioan eraberritze lanak

egin behar dituzte eta. Hala, bertatik gertudagoen Efimero antzokia izango du aurre-rantzean agertoki, urtebetez gutxienez.

1680an sortua, errepertorio klasikoan oina-rritu du bere ibilbidea Comédie Françaisek,eta Estatu frantziarreko konpainia nazionalbakarra da gaur egun. Aktoreek dagoenekolehen ikuskizuna egin dute behin-behine-

koa izango den agertoki berrian.

Munduari Begira