mevlana ve konfüçyüs-kitap

8/14/2019 Mevlana Ve Konfys-Kitap

1/62

1

MEVLANA ve KONFYS

Yeni Bir Yzyla Mesajlar

brahim ZDEMR


2/62

2

AIKLAMA:

Bu kitapk ngilizce yazld. Trkeye tercme edilirken, metne sadk kalnmaya allmakla

birlikte, baz ilave ve tasarruflarda bulunuldu. Ama,metnin daha okunur olmas ve

Mevlanamzn daha iyi anlalmasdr.

brahim zdemir


3/62

3

2007 Ylnn tm dnyada Mevlana'nn 800. doum yldnm olarakkutlanmasn karara balayan UNESCO (Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve

Kltr Kurumu), bata savalarn, fakirliin ve evre sorunlarnn ortadankaldrlmas veya en aza indirilmesi ile bar, huzur ve refahn hkim olduu bir

dnya oluturmak iin alan bir kurum.Bunu gerekletirmek iinde Mevlana gibi insanla mal olmu byk

ahsiyetleri anlamaya ve anlatmaya almaktadr.Nedeni ise:

air ve filozof Mevlana hayat boyuncahogry, aklcl ve sevgi ilebilgiye ulamay savundu.

Sufi bir anlayla telif ettii eserleri, Trkiyenin snrlarn am; slamkltrn ve adanmln etkilemitir.

********

UNESCO Genel Direktrnn kurumun gelecekteki rolyle ilgili danmatoplantsnda yapt konumadan:

Uluslararas ibirlii aracl ile rklk ve ayrmcln her trlsne karmcadelede ve eitli alanlarda patlak verebilecek anlamazlklar engellemede,

hogry bar kltrnn temeli olarak tanmlama ve telkin etmegayretlerininarttrlmasna ihtiya vardr.

UNESCO, bar kltrnn ykselmesini ok eitli yollardan ve tm anaprogramlar aracl ile stlenmeye devam etmektedir.

lgili etkinlikler, medeniyetler, kltrler ve insanlar aras diyaloguierir. Fakatburada insandan kast eitimin kalitesinin ykseltilmesi, mfredatta kkl

deiim, okul ders kitaplar ve malzemelerinin tekrar gzden geirilmesi gibidiyaloglar ve mant yenidentanmlamay hedeflemi insanlar olmalardr.

Medeniyetler aras diyalog balamnda, kltrlerin ve insanlarn dinlere veinanlara daha yaygn iltihak, UNESCOnun da karlk vermesini gerektiren

yeni boyutlar ortaya karacaktr.


4/62

4

NSZ

Bu almann ilk ekli 26-29 Ekim 2006 tarihlerinde GneyKorenin Pusan ehrinde

dzenlenen ikinci Asya Felsefeler Konferansna tebli olarak sunuldu. Konferansn konusu

Asya Toplumunun Ykselii ve Gemi ile Gelecek Arasnda Diyalogtu. Konfys ve

Mevlanann dnya grlerinive retilerini incelemek zamanmzn belli-bal sorunlarn

daha iyi kavramaya yardmc olabilecei gibi, Konferansn adna da tam tamna uymaktayd.

Bu almann Konfys gelenei ile slam medeniyeti arasnda anlaml ve yapc bir

diyaloga sebep olmasn umuyoruz.

nl ngiliz tarihi ve dnr Arnold Toynbee 21. yzyln toplumsal sorunlarn

zmek iin Konfys ve gemiin dier byk temsilcilerinin retilerine dayanmamz

syler. Bu nedenle Konfys ve Mevlanann grlerini incelemenin ve anlamann tam da

zamanolduunu dnyoruz.

UNESCOnun 2007 yln Dnya Mevlana Ylolarak ilan etmesi bu balamda ne

kadar da anlamldr. Kreselleen, kreselletii lde de bir aknlk ierisindekidnyamzn bu iki dnrn hikmetlerinden renecei ok ey var. Bilim ve teknolojideki

tm gelimelere ramen her gn 35 bin ocuk lyor, savalar devam ediyor, fakirler ve

zenginler arasndaki uurum geniliyor;aileler paraalnyorsa, paralanan ailelerin fertleri ve

ocuklar bazen sokakta yaamaya ve yaamn srdermeye alyorsa her eyi yeni batan

dnmenin zamandr. te tam da bu balamda insanlk tarihinin iki byk dnrn

anlamann vaktidir.

Bu vesile ile byle nemli bir konferans dzenleyen Prof. Dr. Alpaslan AIKGENve Prof. Dr. C.W. WONa en kalbi teekkrlerimi sunmak isterim. Aslnda onlarn tevik ve

srar olmasayd, bu alma meydana gelmezdi. Daha nemlisi ise bu iki bilim adam, sadece

Dounun ve Batnn felsefecilerini ve bilim adamlarn bir araya getirmediler; daha nemlisi,

dnyamzn krlganlat bir zamanda farkl medeniyet ve kltrler arasnda diyalog iin ok

olumlu bir zemin hazrladlar.

Ayrca Konya Musiki Cemiyeti mensubu gnl insan; musikiinas, neyzen,

mevlevihan ve hafz dostum Ahmet ALIIRa da teekkr ederim. Hem Amerikadaki


5/62

5

sohbetlerimizde, hem Koredeki gezilerimiz esnasndaki konumalarmzda kendisinden ok

ey rendim. Tebliimibir kitapk haline getirme fikrini de ona borluyum.

Metni dikkatle gzdengeiren Zafer Gnalve AydnArslana dakatklarndan dolay

teekkr borluyum.

Metnin okunabilir ve akc olmas iin tm dipnotlar kaldrdm. Bununla beraber

alntlar trnak iinde verdim. Ayrca yararlandm tm kaynaklar da sonksma ekledim.

Bu mtevazalmann Mevlanamz ile Konfysnreti ve hikmetleri arasnda

bir kpr oluturmas en byk temennim. slamn kalbi ile Dounun hikmeti arasnda bir

kpr! Bu kprden geenler daha kapsaml almalar yapacaklardr

Ayrca, kreselleen dnyamzda insanlar ok sk seyahat etmektedir. Dnyann

neresine gitsem, gen Trk mteebbislerle karlayorum Birok iadammz bata in

olmak zere, Konfys kltrve deerlerinin hala hkm olduu GneyAsya ve Pasifikte

i yapmaktadrlar. Bu kitap hazrlarken onlar da dndm. Meslektalar ile alrken

bizden bir eyler sunmak iin, onlardan bir eyler bilmenin diyalog ve anlamaya yardmc

olacan umuyorum.

brahim ZDEMRAnkara, Temmuz 2008


6/62

6

Bilgi insankukudan,iyilik ac ekmekten,

kararllk korkudan kurtarr.

Konfys

Gne ve Ay iin grup tehlikeli mi?

Sana batyor grnseler de, onlar douyor.

Mevlana

I. GRGne her sabah doudan doar. Her yeni gne balarken douya bakarz: Gnei ve onun

dnyay dolduran avkn grmek iin. Gnein huzmeleri ve sadece dnyamz ve

evlerimizi aydnlatmaz. Gnlmz de aydnlatr. Bize yaama sevinci verir. Youn

mesaimizden veya evde oturmaktan skldmzda, kendimizi dar atarz. Eer hava

gnelikse, yrye karz. Brakrz kendimizi gnein huzmelerine. Gzmz, gnlmz

ve tm benliimiz aydnlanr. Rahatlarz. Evimizin perdelerini ap, ieri gne girdi mi bir

ho oluruz. Hele hasta yataklarnda veya hastane kelerinde ifa bekleyenler iin gnein

bambaka bir anlam vardr. Yeniden gn yzn ve gnei grmek hayat grmektir onlar

iin.

Asrlardr insanlk sadece gne iin deil, ezeli hikmetin prltlarn grmek ve yakalamak

iin de douya bakyor. Dounun byk retilerinin banda Konfyslk, Budizm,

Zerdtlk, Hinduizm, Yahudilik, Hristiyanlkve slam gelmektedir. Dou tarih boyunca hep

hikmeti temsil etmi. nsanlk kuru bir zlemin tesinde, bir eyler renmek iin debakm

douya. Bat kltrnn byk dehalar Hegel, Nietzsche, Goethe ve daha nice hikmet a

incelemi douyu. Aslnda aradklar insanln ortak hikmetiydi ve hepimize ait. Hz.

Peygamberin hikmet inanan herkesin yitiidir, nerede bulursa alr sz bu balamda ne

kadar da anlaml.

Bu anlay ve espri ile dounun iki byk temsilcisinin grlerini karlatrmayaalacaz. Bata kinat merkezli lemanlaylar olmak zere, insan, aile, musik ve ahlakla


7/62

7

ilgili grlerini ksaca irdelemeye alacaz. Benzerliklere iaret edecek, farkllklarn altn

izeceiz. Konfys (M.551-479) ve Mevlanann (1209-1271) grlerinin insanlk ve

evre bilincimizi zenginletireceini; bizim dmzdaki varlklara kar duyarllmz

arttracan umuyoruz.

ki dnrn aile, insan, musik ve sevgiyle ilgi anlaylarnn da toplumsal ve kiisel

hayatmz zenginletireceini; medeniyetler arasnda anlaml bir diyaloga da mtevazi bir

katkda bulunacan umuyoruz.

Aslnda gemiinbyk ahsiyetlerinin gr ve felsefelerine sk sk mracaat ederiz. Byk

bir lde, ovada veya dada kaybolan insanlarnzirvelere ve yksek noktalara bakp yollarn

bulmaya altklar malumdur.

Konfys, Sokrates, Buda, Hz. sa, Hz. Muhammed, Hz. Mevlana ve dier zirve

ahsiyetlerin de kreselleen dnyada yolumuzu bulmada; anlaml ve mutlu bir hayat

yaamada bize yardmc olabileceklerini umuyoruz. Hayatn anlamn arayan yirmi birinci

yzyl insanna,bu byk insanlarn katk yapabileceini umuyoruz.

Ancak unutmayalm; Gnein evimizi aydnlatabilmesi iin perdelerimizi amamz gerekiyor.

Bizi sarmalamas iin gnee kmamz, kendimizi ona teslim etmemiz art. Ayn ekilde, her

trl n yargybir kenara brakp; insanln ve hayatn bu statlarn nce anlama ve sonrada

yararlanmaya almalyz.

Gemiin bu dev simalarn ilk kefedenlerden biriada Alman filozof ve tp doktoru Karl

Jaspers (18831969). Hayatn ve insann anlamn arayan Jaspers, bilimin ve hele hele

anatominin verdii bilgilerle tatmin olmaz, olamaz. nsan anatominin bize sunduundan daha

fazla bir ey olmaldr.Jaspersin felsefe serveni de byle balar. Zaten o felsefeyi yolda

olmak olarak tanmlar: Hakikati ve hayatn anlamn sorgulamak ve anlamak iin srekli

yolda olmak, arayta olmak. O yolculuuna insanln en eski felsefelerini incelemekle

balar.

Jaspers M.. 800 ile 2000 yllar arasnda ortaya kan byk simalara zellikle dikkatimizi

eker. Zira bata Konfys, Buda, Zerdt ve srailoullarnn birok peygamberi bu

bereketli dnemde yaadlar. Upanidler bu dnemde yazld. Jasperbu dnem iin Mihver

a der. Her eyi belirleyen ve hereye l olan bir mihver. Kinat, kendimizi ve

hayatmz tanmlarken sorduumuz sorular ilk kez bu dnemde soruldu. Dnce

hayatmzda kullandmz kategoriler ve kavramlarbu dnemde ekillendi. Bu nedenle bu

a, kadim Dou ve Bat medeniyetleri iin bir dnm noktas oldu.


8/62

8

nce Konfys, daha sonra Sokrates kendi dnemlerinin hkim anlaylarn radikal

sorularyla sorguladlar. srail peygamberleri ve Zerdt yaygnlamaya yz tutan ok

tanrcla kar, tek tanrcl (Monoteizm/Tevhidi) savundular. Buda, Hinduizmi kktendeitirdi.

Ksaca, bu an byk dehalar insanln en hayati ve niha sorularn sormakla insanlk

durumu ve varoluuyla yakndan ilgilendiler. Sokrates sorgulanmam bir hayat yaanmaya

demez diyerek her eyi sorgulamaya balad:

Kimim?

Nerede n geliyorum?

Nereye gidiyorum?

Tabiatnanlam nedir?

Kinatnanlam nedir?

Bunlar hibir kimsenin kaamayaca niha ve nemli sorulardr. Erteleyebiliriz, ama

kesinlikle ihmal edemeyiz ve yok sayamayz. Hele hele bu sorulardan asla kaamayz. Daha

dorusu kaarak kurtulamayz onlardan.

Bu sorularn arln yine byk ahsiyetlerin hayatnda grebiliriz. Sokratesin

sorgulanmam bir hayat yaanmaya demez sz asrlarca insanlar etkilemi; hayatlarn

sorgulamalarna neden olmutur. Bu sorular kendine sormu ve gereini yapm

dnrlerdenbiri, belki de en arpc biri nl Rus yazar ve dnrLeo Tolstoydur.

Tolstoy bir yazar olarakmesleinin zirvesindeydi. 50 yan oktan gemiti. Mal-mlk, para,

hret ve hepsinden nemlisi mutlu bir aile hayat vard. Tm bunlarn ortasnda kanlmaz

soru gelip onu buldu:

Hayatmn anlam nedir?

nl yazar bu soruya tutarl ve anlaml bir cevap vermek iin tam otuz yln harcad.

Mihverannpeygamberleri, sufileri, filozoflar ve airleri de bu soruyu kendilerine gre

cevapladlar.

Tanrnn Tarihi kitabnn yazar Karen Armatrong son kitab Byk Deiimde bu byk

ahsiyetlerin mesajlarnn zn yakalamaya alr. Mihver ann tm geleneklerininadaleti, disiplinli sempati ve merhameti vurgulamas dndrc olduu kadar, ilgintir.


9/62


10/62

10

nyarglardan kaynaklanan nedenlerden dolay zmemek iin birbirimizin dini ve deerleri

hakknda malumat sahibiolmak durumundayz.

Bu almann bir dier nedeni daha var: Her iki dnrn grlerinin tarihte ve

gnmzdeki etkisi. Daha dorusu her iki dnrn grleri yaamaya devam ediyor.Konfys gelenei in, Japonya, Koreden balayarak Vietnama kadar tm GneyAsyada

ounluun hayatn etkilemi; davranlarn, eylemlerini, toplumsal deerlerini oluturmu

ve oluturmaya da devam ediyor. Dahas inin uzun devlet geleneini ve kurumlarn kkten

etkilemi ve biimlendirmitir. Konfysn siyasikuram, kurumlar, toplumsal ilikiler ve

riteller, eitim felsefesi ve moral deerler zerindeki etkisini de hatrlamalyz. Buna

ABDnin Bat kylarnda yaayan ok saydaki inli ve Gney Asyaly da eklemeliyiz. Bu

insanlarla daha selamlar selamlamaz Konfysn etkisini gryorsunuz.Geleneklerine bal Koreli modern bir ailede, babadan nce sofraya oturulmamas, baba ie

giderken aile yelerinin babalarn ruk derecesinde eilip selamlanmas hala devam

etmektedir. Asyal aile yaps, Batdakine gre daha gl ise, bunun en byk nedeni

Konfys deerlerdir.

Mevlanann durumu ise daha da ilgintir. Asya ktasnn Bat ucunda yaayan Mevlanann

vatan Asya-Avrupa arasnda fiziki bir kpr konumundadr. Felsefesinin ve dnya grnn

etkisini sadece Trkiyede yaayan insanlarn hayatnda deil, ranllar ve Araplar bataolmak zere blgedeki birok kesimde grmek mmkndr. Tarih boyunca Anadolunun

bereketli topraklar zerinde farkl din, dil ve kltrlere mensup insanlar bar ve huzur iinde

birlikte yaaya geldilerse, bunda en bykpay; ak, sevgi ve hogr temelli Mevlev

anlayndadr. Yetmi iki milleti, daha dorusu tm varl ve varlklar bir ve karde gren

Mevlanamzn eseridir.Mevlanann Bat dnyasnda tm zamanlarn en byk airi olarak

selamlanmasnn nedeni de bu dnya grnde aranmaldr. Amerikann en nemli yayn

dergisiPublishers WeeklyninMevlanay Amerikada tm zamanlarn en ok okunan airiolarak sunmasn da hatrlamak gerekir.

Dnyann sanal lemdeki en byk kitaps Amazon.comMevlanayla ilgili 6000den fazla

kitap, teyp kasedi, CD, DVD ve videokasetini okuyuculara sunmaktadr. Bu say her gn

artmaktadr. New Age grubunu nde gelenlerinden Deepak Chopra ve Madonna gibi metal

dnyann en byk sanatlar albmlerinde Mevlanann iirlere yer vermektedir. Ancak tm


11/62

11

bunlarn ierisinde en nemli ve anlaml olan ada Anglo-Amerika felsefe evrelerinin

araylardr.

Bu evreler de postvisit ve diyalektikolmayan bir sylem arayndadrlar. Bu sebeple de,

hayatn anlamn, tarihi ve insann var oluunu yeniden sorguluyorlar. Bu balamdaMevlana kulland evrensel sevgi diliyle onlara yardmc oluyor. Son zamanlarda Bat

dnyasnda Konfys ve Mevlanaya gsterilen youn ilgiyi anlamaya alrken be ve

benzeri oluumlara dikkatle incelenmelidir.

Grld gibi, doumundan 800 yl sonra, Mevlanann n doduu, seyahat ettii ve

yaad topraklar tam; Orta Dou, Asya ve Hint alt ktasnanfuz etmi. Mevlana zerine

yaplan bilimsel aratrmalar da grlerinin Batl ve Doulu insanlar iin olumlu mesajlar

ierdiini vurgulamaktadr. retisinin tm insanlk iin arzettii nemin en gzelgstergelerinden birisi ise UNESCO (Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr

Kurumu)nun 2007 ylnMevlana Yl olarak ilan etmesidir.

UNESCO gibi ulsular aras bir kurulu neden Mevlanay ne karyor?Cevabn UNESCO

u ekilde veriyor: air ve filozof Mevlana hayat boyunca hogry, aklcl ve sevgi ile

bilgiye ulamay savundu. Sufi bir anlayla telif ettii eserleri, Trkiyenin snrlarn am;

slam kltrn ve adanmln etkilemitir.

Tabii, hakl olarak sorulabilir: Batnn dnya grne ve kltrne yabanc ve uzak biryerde

dnyaya gelen Mevlanann grleri neden bu kadar mehur olmakta ve sevilmektedir.

Mevlanay okumann nedeni?

Mevlanann iirlerini ngilizceye tercme eden ranl Shahram Shira bu hakl soruyu u

ekilde cevaplyor:Mevlana kolay anlalabilir biri. Adeta insanlara ulamaya hazr, onlara

dokunan, onlara yardm eden ve ykselten biri. Onun iirleri sadece kt zerindeki gzel

kelimelerden ibaret deil. Bu 800 yl nce yaam Mevlanann kozmik gcnn, farkl bir

biimde hala bugn yaamakta olmasdr. Tpk bir veli ve nebi gibi aramzda olmasdr

S. Sadka gre ise Mevlanann nemi, maneviyat ve anlam arayndaki ada insann,

onun iirlerinde insanln ak arayn yanstmasdr.

Yirmi birinci yzylda yeniden filizlenen, ancak ounlukla iddet ve olumsuz bir rene

brnen dini canlan konusundaki almalaryla tandmz Karen Armstronga gre ise,

Mevlanann iirlerinde kozmik yalnzlk ve Allahtan ve ilah kaynaktan ayrln hzn

hkimolduu iin bu kadar etkili olmaktadr.


12/62

12

Konfysn retileri imdiye kadarbata Sokrates ve rencisi Platon olmak zere birok

dnrle karlatrld. Dahas, Hong Konglu dnr Tang Junyi (1909-1978)

Konfysn kendini yetitirme ve mkemmelletirme anlayn, Yunan, Hristiyan ve

Budist gelenekleriyle karlatrd. Ulat sonu, Konfys anlaynGke (Heaven)

olan byk saygnlna ramen, dnyaya olan ball modern zamanlarda insann

gelimesine esiz bir katk yapmtr. Bu almada ise, insanln bu byk retmeni

Mevlana ile karlatrlacaltr.

Bu karlatrmay yaparken, sadece belli konulara deineceiz. ncelikle onlarn kinat

merkezli lemanlaylarn karlatracaz. Tm kinatevimiz, tm varlklar bir aile olarak

gren dnrlerimizin aile, birey ve mzikle ilgili grlerini de ksaca zetleyeceiz.

nsanln bu byk statlarnn grlerinin bir btn olarak dnyamz, evremizi,toplumumuz, ailemizi ve kendimizi anlama, anlamlandrma ve korumada bizlere ok deerli

kavraylar salayaca ve katk yapabileceine inanyoruz. Dahas, bak alarmz ve

dnya grlerimizi zenginletireceini vebakalarmzgenileteceini umuyoruz.

Konfys terminolojiyi kullanrsak, onlarn retilerinin bizi yeniden eiteceini

temenni ediyoruz. Bylece gezegenimizi ve bizleri tehdit eden en byk sorunlara kar daha

duyarl olabiliriz. Bu sorunlara btncl ve tutarl bir cevap oluturabiliriz. Jared Diamondn

son kitab k: Medeniyetler Nasl Ayakta Kalr ya da Yklr? ikna edici bir ekildeortaya koyduu gibi dnyamz ve ada medeniyet topyeknbir kle kar karyadr ve

bizden acil zmler beklemektedir. Konfys ve Mevlanann mesajlarna kulak kabartr;

insanln bu iki byk evladn anlarsak, devasa sorunlarmz zmede ve stesinden

gelmede daha etkin olabiliriz.

Her iki stadn hayatlarna yle bir gz attmzda, her ikisinin de sosyal alkantlarn ve

siyasi bakaldr ve huzursuzluklarn hkm olduu bir zamanda dnyaya gzlerini

atklarn grrz. nl air W.B. Yeatsin o muhteem iirsel ifadesiyle;

Her ey ayrlmakta;

Merkez hibir eyi istememekte.

Anari dnyaya musallat olmu durumda.

Bu nedenle, her iki dnr de renci ve takipilerine zor zamanlarda ayakta kalma; meydan

okumalara cevap verme ve varolmann yollarn retmilerdir. Bunun iin de ncelikle,

insan imknlarnanlamay, gelitirmeyi, gerekletirmeyi ve bylece nce kendilerini, sonra


13/62

13

da ailelerini ve toplumlarn dntrmeyi retmilerdir. Tabii, Mevlanann alar st

ars da hatrlanmaldr.

Gel, gel, ne olursan ol yine gel,

ster kfir, ister Mecusi, ister puta tapan ol yine gel,

Bizim derghmz, mitsizlik dergh deildir,

Yz kere tvbeni bozmu olsan da yine gel.

Mevlana, anlaml bir hayat araynda olanlar, hayat ve kendisini anlamak isteyenleri, ksaca

tm dnyay kendine katlmaya davet etmektedir. Hem de hibir ayrm yapmadan! Kendine

gelenlerin, yaklaanlarn hakikate ve hayatn kaynana yaklaacandan ise hi phesi yok

Mevlanann. Zira ona gelenler n, hayatn ve akn kaynana gelecekler. Ik ve ak

onlar deitirecek ve dntrecektir. nsan olmay, mkemmel insan olmay deneyecekler.

Mevlanann mkemmel insan olma srecine davetine her gn yeni insanlar katlyor.

UNESCOnun almalar da bu erevede deerlendirilmelidir. Onun iirleri bu nedenle ok

satyor. Konya onu ziyarete gelenlerle dolup tayor. Mevlana ve arsna olan ilginin en

nemli nedeni hayatn ve n kaynana; mutlulua ve gerek hayata olan bir ar

olmasdr. Mevlana herkesin kendinse sormadan edemeyecei en hayati soruya cevap

vermede insanlara yardmc olmaya, onlara yol gstermeye almaktadr.

Tolstoyun ifadesiyle en aptal ocuktan en bilge ihtiyara kadar her insann ruhunda var

olan o ezeli soruya Mevlana doyurucu ve ikna edici cevaplar sunuyor. Tolstoya gre onsuz

hayatn mmkn olmad soruuydu: Bugn yaptm, yarn yapacam eyin sonucu ne

olacak, btn haytmn sonu ne olacak?

Niin yayorum?

Niin arzuluyorum?

Niin alyorum?

Hayatmda kanlmaz olan lmle yok olmayacak bir anlam var mdr?

Aslnda bunlar hepimiz iin hayati sorulardr. Er-ge kendimize sormamz,

yzlememiz ve cevap vermemiz gereken sorular! Bu sorulara gemiin byk bilgelerinin

retileri yoluyla tutarl ve anlaml cevaplar bulmak zorundayz. Onlarn retilerinden ve

mesajlarndan ok eyler reneceimiz kesin. Ama cevabmzn bize ait olma zorunluluu


14/62

14

var: nsanln ortak tecrbesinden ve hikmetinden beslenmi, yararlanm ama zgn bir

cevap. Mevlanan o grkemli ve umut dolu ifadesiyle:Bu gn yeni eyler sylememiz lazm!


15/62

15

II. Konfys (M. 551479)

1.Hayat

Konfys bugnk Gneydou Shandongtaki Lu eyaletinde dodu. Asl ad stad

anlamna gelen Kung-Fu-Tsedur. Konfysn Latincesi bu kelimeden tretilmitirve

dilimizde bu ekliyle kullanlmaktadr.

Konfyssradan bir insand. Ailesi aristokrasinin en alt tabakasna mensuptu. Doduundaailesi ekonomik olarak zor gnler geiriyordu. Dahas, ok kk yata yetim kald ve bir

kardei zrlyd. Bundan dolay Konfys bir gen olarak ailesinin geimini temin etmek

iin bir sre muhasebecilik yapt.

Konfysn hi okula gitmedii anlalyor. Kendi kendini yetitirerek, inin en mehur

retmeni, filozofu ve siyaset kuramcs oldu. Bununla beraber bir gn fakirlikle ilgili unlar

syledi:

Mutlu olmak artyla fakir olmak; arkadalar tarafndan sevilmek artyla da zengin

olmak iyidir.

Ellerimi kendime yastk yaparak, sebze yiyerek ve sadece su ierek de hala

mutluyum.

Mihver ann dier byk ahsiyetleri gibi, Konfyste lkesi inin sosyal alkantlarn

ve siyasi kargaann hkm srd bu dnemde domutu. Bundan dolay, doduu eyaleti

terk ederek, srgne gitmek zorunda kald. Aslnda, sadece erken dnem inde deil, dierkadim kltrlerde de srgn ve ile byk ahsiyetlerin ve kahramanlarn ortak kaderiydi. Bu

bakmdan Konfys bir istisna deildi.

Konfys Luyu terk ederek, Wei, Chen, Cai ve Chu eyaletlerini gezdi. rencileri de

statlarna refakat ediyorlard. Kendisini istihdam edebilecek bir ynetici aryordu. Baka bir

deyile, kendisine i aryordu. Arad sempati ve destek yerine, ilgisizlik, ciddi skntlar ve

tehlikelerle karlat.


16/62

16

Ynetici snfn davranlarndan hayal krklna urayan Konfys M.. 484te memleketi

Luya geri dnd. Hayatnn geri kalan ksmn rencilerini yetitirerek ve klasikler zerinde

alarak geirdi. Gelecein liderleri olacak genleri eiterek, dnyay deitireceini

umuyordu.

Tpk Sokrates gibi geriye hi kitap brakmad. Bununla beraber retisi sadk rencileri

tarafndan derlendi veAnalektler olarak muhafaza edildi. Sokrates nasl Bat dnyas iin

felsefenin ve hikmetin babas olarak kabul ediliyorsa, Konfys de Douda felsefesin,

hikmetin ve zeknn babasyd. retilerinin muazzam etkisini Dou ve Gney Dou Asya da

hayatn her kesiminde hala grlmektedir.

Konfys musikiye tutkundu. Bir gn altmalt yandayken, efsanevi imparator Shunun

tahta knn yldnm kutlamalar esnasnda gei dansnn mziini duydu. Bu muhteemmusiki onun tm benliine nfuz etti. stat konuamyordu. Adeta dili tutulmutu. Kendine

geldiinde: Var olan mzikler ierisinde hibirinin bu mkemmellie ulaabileceini

tasavvur etmemitim dedi. Musikinin etkisi o kadar glyd ki, ay boyunca baka

eylerin tadnn farkna bile varmad. Bununla beraber Konfysn en byk vurgusu

eitim ve aratrmazerineydi.

Konfys iin aratrma ve renmenin anlam iyi bir hoca bulmak ve onun sz ve

hareketlerini aynen taklit etmekti. renci aday azimli ve yorulmaz olduktan sonratoplumsal seviyesi ne olursa olsun herkese retmeye hazrd. rencilerine ahlak, gzel

konuma, ynetim ve gzel sanatlar retiyordu.

Ayrca alt sanat iyice renmenin nemini vurguluyordu:Ayin, musik, okuluk,

sava arabasna binmek, gzel yaz ve hesaplama. Bununla beraber, dnr, siyaset adam,

eitimci ve in dncesindeki Ru Okulunun kurucusu olan Konfys iin en nemli ve

deerli olan ahlkt.

Uygulamadaki yeteneklerine ve hikmet sahibi oluuna ramen, hkmette uygun bir grev

bulmada ok zorluk ekiyordu. Hlbuki ahlkolmak artyla herhangi bir ii yapmaya

hazrd. Ancak onurlu ve erefiyle yapaca bir i bulamadndan, almalarna devam

etmekten de mutluydu.

Fakirlikten kurtulmann herhangi bir frsat ortaya ktnda, yeter ki yanl yapmay

iermesin, onu yapmaya hazrm. sterse bu i, kam tutma olsun. Ancak meru ve uygun

olmayan bir ise, sevdiim ie[retim] devam etmeyi tercih ederim.


17/62

17

Konfysn tevazusu ve ok alkanll herkes iin gzel ve rnek bir davran modeli

oluturdu. Ayrca ona sradan insanlar anlamann derin kavrayn verdi.

ok erken yatan itibaren kendini renmeye verdi. Konfys kadim inin bilinen ilk

profesyonel retmenidir. Siyaset adam olarak baarsz olmasna ramen, tm dnyann enbyk retmenlerinden biri olduundan kimsenin phesi yoktur. inde domu ve

yetimi dinler tarihi uzman Huston Smithin szleriyle tpk Sokrates gibi Konfyste tek

kiilik bir niversiteydi. Daha ilginci ise, retme yntemi de Sokratesinkiyle aynyd.

Derslerinde daha ok tarih, iir, hkmet, nezaket, matematik, musiki, fal ve spor

retiyordu.

Konfys byk bir evkle renmeye alyordu. zellikle kadim kltr ve klasikler onun

hayranln cezp ediyordu. Bilgili biri olarak dnyaya gelmedim. Kadim retileriseviyorum ve byk bir evkle onlar aryorum diyerek, tpk dier birokbenzerleri gibi

ilim renmede evke, aray ve kararlln altn iziyordu.

Hudson Smith e gre eer iktidarda olanlara taviz verseydi g ve servet sahibi olabilirdi.

Bununla beraber, Konfys drstl tercih etti ve tercihinden dolay da hibir zaman

pimanlk duymad.

Konfysn rencileri ile olan tartmalar daha ncede ifade edildii gibi lmnden

sonra Analektler olarak derlendi ve eser onun felsefesinin ve grlerinin bir zeti

niteliindedir.

Konfys kendisini byk bir limolarak takdim etmek yerine srekli renme al

ierisinde olan biri olarak takdim eder. Bundan dolay da Plato ve Aristoteles gibi hayatn ve

toplumun sistemli bir kuramn inaya girimez. Talebelerine nasihati: Kendileri iin

derinlemesine dnmek ve bkmadan-usanmadan d lemiincelemek idi.

Bir gn rencileri byk statlarnn bilgisine olan derin hrmetlerinden dolay, onunalmalarn nasl yaptn ve bu bilgiyi nasl elde ettiini merak ettiler. stadn cevab:

Eskiden tek bama oturur bu veya u, etrafmdaki eylerle ilgili dnrdm. Bazen

yemek ve uyku zamanlarm bile unuturdum. Buna ramen ok az ey elde ettim. Daha sonra

elime geen her eyi okumaya baladm. Ancak yine ok byk bir deiim meydana

gelmedi. Sonuta, beynimi kullanmadan okumann faydas olmadn anladm. Dier yandan

dnme gereklikten kopuk olarak yaplrsa ve okumaya da yeterli nem verilmezse, insan

okuduu ve karlat eylerin okluu karsnda arabilir. Bundan dolay kii, dzenli vesrekli olarak okuduklarn gzden geirmeli ve okumay dnme ile birlikte yapmaldr.


18/62

18

Bylece rendii kuramlar dncesini ynlendirmede kullanma ve karlat sorunlar

tahlil etmeyle ilerleme kaydedilebilir.

Konfys, hayatnn son be yln sakin bir ekilde retime devamla ve klasikleri gzden

geirmeyle geirdi. M.. 479da vefat ettiinde yetmi yandayd. lm rencileri iinbyk bir znt kayna oldu ve onun iin yas tuttular. Bazlar ise mezarnn civarn

mesken tuttu ve yl boyunca buradan ayrlmadlar. Sadk talebeleri, statlarnn tm

retisini ve felsefesini kayda geirerek bizlere ulatrdlar.

AnalektlerDou Asya toplumlar iin binlerce yldr bir ilham ve rehber kayna olma

niteliini hala srdrmektedir. Dahas, Byk statn retisini ve eserlerini aratrmayan

ve renmeyen biri ahlaki olarak doru veya aydnlanm kabul edilmez.

n tm ine ve Gney Dou Asyaya yayldktan sonra, tarih boyunca on binlerce nesil

iin stat ve model olarak kabul edildi. Huston Smith bize unlar sylemektedir: Son

zamanlara kadar gemi bin yllar boyunca inli renciler her sabah snflarnda byk

stadn adna dzenlenmi kedeki bir kitabe karsnda ellerini birletirerek kaldrrlar.

Hemen hemen her inli renci onun szleri zerinde saatlerce dnr ve bu szlerin inli

zihin yapsnn bir paras olmasn salamaya alr. Dahas, Konfysn tarih boyunca

in hkmetleri zerindeki etkisi hatrlannca, Konfyslk tek bana tarihteki en

byk entelektel g olarak kabul edilmitir.

2. Konfysn retisi

Kinat ve Tabiat

Konfyse gre tabiat her eyin kaynadr. Bu nedenle tabiat byk bir dikkatle

aratrmal ve anlamalyz. Bylece, benliimizi ve bilincimizi aydnlatacak ve bizi ahlak bir

hayata ynlendirecek hikmete ulaabiliriz. Sokrates de Konfysn izinden giderek,

gerek bilgi her trerdemin ve moral deerin kaynadr diyecektir. Tabiatn ileyiindeki

temel ilke ise bir cmlede zetlenebilir: Tabiat, kendisi dnda ve stnde baka bir neden

olmadan kendi bana varolmutur.


19/62

19

Konfysn tabiat anlayn daha iyi anlamak iin konuyubtncl ve kapsayc bir bak

asyla ele almalyz.

Tabiat geni, derin, yksek, zeki ve sonsuzdur. nmzde grnen gk, sadece

parldayan ve aydnlk noktadan ibarettir. Ancak llemez enginliinde ele

alndnda ise gne, ay, yldzlar ve takmyldzlar tabiatn ierisindedir. Her ey

onun emsiyesi altndadr. Baka bir ifadeyle tabiat tpk bir anne gibi her eyi barna

basar.

Gzmzn nndeki yere bakarsak, bir avu toprak olarak grrz. Ancak btn derinlii ve

boyutuyla ele alnnca gcnden hibirey kaybetmeden gl Himalaya Dalarn besler.

Nehirler ve denizler srekli ona kar akar ve hibir eksilme olmaz.

Dalar bize sadece kayalardan meydana gelmi bir kitle olarak grnr. Ancak tm enginlii

ile ele alndnda, imenler ve bitkiler onun zerinde yetiir; kular ve hayvanlar onun

zerinde yaar, tm deerli talar onda bulunur.

Su bize bir kepe dolusu sv olarak grnr. Ancak dipsiz derinlii ile ele alnnca en byk

denen hayvanndan, balklara, srngenlerebirok canly barndrr.

Deniz ve nehirler daha birok rnle doludur.

Byle bir tabiat karsnda Konfysn duyarl ve erdemli bireyden istedii ilk davran

boyutlu bir hayret ve huu duygusudur:

Gklerin iradesi karsnda hayret ve huu

Byk insanlar iin hayret ve huu

Azizlerin szleri iin hayret ve huu duymak

Ksaca, insann tabiata kar temel davran hayret ve huu olmaldr. Byk stat: gizli

olandan daha ak bir ey yoktur. ok kk ve dakik olandan daha zahir olan bir ey yoktur.

Bundan dolay, stn insan yalnz da olsa hep kendini gzetir; dikkatli olur. Bundan dolay

da tabiat byk bir dikkatle incelemek ve her eyin canl, hareketli, anlaml olduu

kinattaki moral dzeni kefetmek en nemi grevimiz olmaldr.

Mevlanann dncesinde de yanklanaca gibi kinatta tm insanl da kuatan bir

moral dzen vardr. Makro kozmostaki moral dzen aratrlmal, sayg ile incelenmelidir.

nsan makro kozmosun tam ve kk bir kopyas, mikro kozmos olduunu ortaya

karmaldr. Ve moral dzenin her ikisini nasl idare ettiini de kefetmelidir. Metafiziktenok ahlak, fikri birikim; edimlerden okmoral deer tavsiye edilmelidir.


20/62

20

Tabiat, tpk anlaml bir kitap gibi hikmet doludur. Bu kitab renmek ve anlamak

zorundayz. Tabiat anladktan sonra anlaml ve ahlk bir hayat gelitirebiliriz. Bu da

evrensel moral dzenin bir rneinden baka bir ey deildir.

Chung Yungun altn izdii gibi: Kaba-saba bir insann hayat, aslnda evrendeki moral

dzene terstir. Bunun anlam, hereyin anlaml ve yerli yerinde olduu bir lemde, insann

babo olamayacadr. Bundan dolay da, tabiat bir kitap gibi okuyarak, ondaki manevi

dzeni yakalamak bir insann ulaabilecei en yksek makam olmaldr. Sradan aptal insanlar

evrelerindeki mana dolu bu lemigrmezken; yksek ruhlar grdkleri ile yetinemez, hep

daha ilerisine bakarlar. Grnrlerin arkasndaki anlam yakalayama alrlar. Evet, herkes

yer ier. Ancak yediklerinin ve itiklerinin tadn ve deerini bilip takdir edenler azdr.

Konfysn iaret ettii ve bizlere gstermeye alt lemdeki muhteem dzenle insan

olma, moral deerleri kefetme arasndaki ilikiyi en iyi kavrayanlardan biri nl Alman

filozof ve aydnlanma felsefesinin babas Immanuel Kanttr. (17241804). Tpk

Konfys gibi o da iinde yaadmz makro kozmos karsnda hayretler

ierisindedir:

zerinde dndke iki ey, aklm gittike yenilenen ve artan bir hayret ve takdirledoldurmaktadr:

Birincisi, zerimdekiyldzlarla dolu muhteem gk kubbe;kincisi, bizzat kendi iimdeki ahlaki vicdan (moral kanun)...

Bunlardan birincisi, benim en yakn evrem olan duyular dnyasnda igal ettiim hemenkendi etrafmdan balayp dnya iinde dnyalar, sistem iinde sistemlerin snrszbyklnde ve btn bunlarn dzenli hareketlerinin sonsuz zamanlarnda bulunduumbalamna, balanglarndan devamlarna kadar uzanmaktadr.

kincisiise, benim grnmeyen benliimden ve ahsiyetimden balayp gerek bir sonsuzluasahip: ancak, sadece tecrbe snrlar ierisinde bilinebilen bir dnya ierisindeki benisergilemektedir.

Yine bunlardan... birincisi, hayvani bir varlk olarak benim nemimi adeta ortadankaldrmakta, ve bu yn itibariyle bu gezegenden ald maddeyi yine ona iade etmektedir...

Ancak bunun aksine ikincisi ise, ahlaki vicdann, btn hayvani varlk dzeyinden ve hattabtn duyusal yaantdan bamsz olarak ortaya koyduu bir hayatn sergiledii ahsiyetiminsahip olduu fikri yn itibariyle benim nemimi sonsuz bir ekilde artrmaktadr.


21/62

21

nsann kinat ve kinatnierisinde kendi yerini ve anlamn anlamas bu nedenle ok

nemlidir. Kendini bilen ve anlayan bireyden bahsediyoruz. Bu gelenein byk

stadlarndan Mencius (M.. 371-289), insann Ge kar kendini tanmasn ve bundan

karmas gereken sonular ok zl olarak ortaya koyar:

Bir insana kalbini tam olarak kavrama/anlama imkn verilirse, kendidoasn tam olarak anlayacaktr.Kendi doasn bilen bir insan G de bilecektir.Kalbini tutmakla ve doasn yetitirmekle Ge hizmet etmektedir. nsan ister gen biri ve isterse erdemli yal biri olarak lsn, amacnnkararllnda hibir deiiklik yapmaz. Mkemmel bir karakter vemetanetle bana gelecekleri salam bir ekilde bekler.(Adler)

Konfysn retisini anlamaya alrken unu unutmamak lazm: Devleti

oluturan bireydir. Birey nce ailesine, sonra da devlete kar sorumluluklarna ncelik tanr.

Kendi kiisel karlarn ikinci plana iter. Bylece haklarn ncelendii Bat bireyselciliine

alternatif, sorumluluk ve devlerin ne kt bir birey anlay ile kar karyayz.

Dikkat eken nokta, bu felsefenin iliki-temelli bir felsefe olmasdr(Adler). Burada nemli

olan bireyin toplumsal ilikiler anda ve kltrel evrede sayg ve sorumluluk duygusuyla

hareket etmesidir. Daha dorusu insan hayatnn anlaml olabilmesi veya

anlamlandrlabilmesi ancak toplumsal bir balamda mmkn olabilmektedir. Bu u ekilde

ifade edilmitir:

Eskiler, erdemin yla ortaln aydnlanmas iin nce devlet ileriniyoluna koyarlard, devlet ilerini yoluna koymak iin nce ev ileriniyoluna koyarlard, ev ilerini yoluna koyabilmek iin nce kendikendilerine eki dzen verirlerdi, kendi kendilerine eki dzen verebilmekiin nce kendi ilerindeki dzeni yoluna koyarlard, kendi ilerindekidzeni yoluna koyabilmek iin nce dncelerini yoluna koyarlard,dncelerini yoluna koyabilmek iin ise nce bilgi eksikliklerinigiderirlerdi.(Strig)

Burada bir kez daha ahlaki hayatn tabiattan devirildiine tank oluyoruz. Evet, insan

anne-babasna saygda kusur etmemelidir. Zira onun fiziki varlnn nedeni anne-babasdr.

Ayn mantkla hareket edersek bizim ve anne-babamzn varolmas ancak tabiat lemindeki

dzen sayesinde mmkndr. Tabir yerinde ise tabiat tpk bir anne gibi bizi besleyip,

bytmekte ve her ihtiyacmz karlamaktadr. Biz tabiatn bir parasyz ve hayatmzn

devam tabiata baldr.

Baka bir ifadeyle:

sadece ve sadece tamamen zgn olanlar doalarn tam olarak gelitirebilirler.


22/62

22

Eer doalarn tam olarak gelitirebilirlerse, bakalarnn da doalarn

gelitirebilirler.

Eer bakalarnn doasn tam olarak gelitirebilirlerse, dier varlklarn da doasn

gelitirebilirler.

Eer baka varlklarn doasn tam olarak gelitirebilirlerse, ite o zaman G ve

Yeri deitirme ve gelitirme srecinde yardmc olabilirler.

Eer Gn ve Yerin deime ve gelime srecine yardmc olabilirlerse, o zaman

Gk ve yerle beraber bir l oluturabilirler. (Joseph A. Adler)

Harvard niversitesi tarih blmnden ProfesrTu Weimeng Konfys ve in tarihi

hakknda byk bir otorite olarak kabul edilir. Mesleinin hatr saylr bir blmn

Konfyzm incelemekve anlamaya; bu kadim gelenein retilerini ada bir balamda

yeniden anlamlandrmaya ve canlandrmaya adam.

Konfysn deerlerinin evre sorunlarn da ihtiva edecek ekilde yorumlayan ilk

kiidir. Mays 1995de Harvard niversitesinde kendisini bizzat dinleme frsat buldum. Daha

sonra Gney Afrikada yeniden dinledim. Aydnlanma ve Bat felsefesine ynelttii eletiriler

ufuk acyd. Konfys ve Dou hikmetiyle ilgili deerlendirmeleri ise hepimizi fikren

zenginletirmitir. Israrla vurgulad nokta: Konfys lemanlaynn bir evre ahlak

oluturmamzda bize gerekli ahlaki zemini temin edebileceiydi. Bu iddiasn desteklemek

iinByk retidenu alnty yapt:

Evrenle bir beden oluturmann harfi anlam udur: varoluun tm biimleri (modalities) chiden meydana geldiinden insan hayat kozmiksreci meydana getiren kan ve soluun srekli aknn bir parasdr.nsan, bylece, kayalar, aalar ve hayvanlarla organik olarak (ortak bir)

baa sahiptir.(Strig)

Klasik in dncesinde nemli olan ev ve aile iken, Neo-Konfysln

yeni yorumcular, dnyay evimiz olarak tanmlayarak, ev imgesine yeni bir boyut

kazandrmlardr. Zira evimizin dirlii, dzeni ve iyilii dnyamzn iyiliine ve salkl

olmasna bal olduunu ev bilimi olan Ekoloji Bilim ortaya koymaktadr. Ancak Neo -

Konfys dncesinin ev imgesi balamnda insan-doa arasnda kurduu organik

ilikinin kkleri ok daha derinlere uzanmaktadr. Ksaca, tm varlklar arasnda ortak bir

akrabalk olumaktadr. Grld gibi insan-doa arasndaki otantik iliki aile/ev halk

imgesi zerine kurulmaktadr. Akraba ilikileri ise Konfys diskurunda tm insan

ilikilerinin temel modelini oluturmaktadr. Bu akraba ilikilerinin insan dndaki dier doa


23/62

23

varlklarn ierecek ekilde geniletilmesi ise en iyi ifadesini Neo- Konfys dnr

Chang Tsainin (1020-1070) u szlerinde bulmaktadr:

Gk babam, Yer ise annemdir. ok kk bir varlk olmama ramen onlarnortasnda ok candan bir yer bulmaktaym. Bundan dolay evreni dolduran her

eyi bedenim ve evreni ynlendiren her eyi de doam olarak kabul edeceim.Tm insanlar biraderlerim ve kz kardelerim, tm varlklar daarkadalarmdr.(age)

Tabii burada doal olarak yle sorulabilir: nsan ile doal nesneler arasndaki iliki

nasl bir ilikidir? Ailenin fertleri arasnda bir kan ba sz konusu iken, kaya ve aalarla

nasl bir ba sz konusu olacaktr? Bunlar meru sorulardr. Bununla beraber Neo -

Konfysln temel kavramlarnda biri olan chi (hayati enerji) anlaldnda, insan-

doa arasndaki akrabalk ba daha da netleecektir. Chang Tsainin de belirttii gibi, chi

kavram doa ile akrabaln felsefi temelini oluturmaktadr: nsanlk ailesinin bir yesi

olarak insan (jen) dier her eyle herhangi bir farkllkolmadanbir beden oluturur(Adler).

Buna da ortakln organik boyutu denilebilir. Tu Weimingin ifadesiyle:

Evrenle bir beden oluturmann harfi anlam udur: varoluun tm biimleri (modalities) chiden meydana geldiinden insan hayat kozmiksreci meydana getiren kan ve soluun srekli aknn bir parasdr.nsan, bylece, kayalar, aalar ve hayvanlarla organik olarak (ortak bir)

baa sahiptir.(age)

Bununla yetinmez Tu Weiming ve baz somut rnekler sunar:

Kuyuya dmek zere olan bir ocuk grdmzde hemen telaa kaplr;ocua kar merhamet ve efkat hissederiz. Bu rnek bizlereinsanlmzn (ren) ocukla bir beden oluturduunu gsterir. Bunaocukla ayn cinse mensup olduumuz eklinde itiraz edilebilir. Ancak,yine kesilmek zere olan kularn ve hayvanlarn ackl sesleriniduyduumuzda onlarn acsn giderememenin acizliinin verdii duyguyu

hissederiz. Bu da insanlmzn kular ve hayvanlarla bir bedenoluturduunu gsterir. Buna da kularn ve hayvanlarn bizler gibi duygusahibi varlklar olduu eklinde itiraz edilebilir. Ancak, aalarn krldve tahrip edildiini grdmz zaman yine bir acma ve znt hissiniengelleyemeyiz. Bu da insanlmzn bitkilerle bir beden oluturduunugsterir. Buna da bitkilerin bizler gibi canl olduu sylenebilir. Hatta inive talarn krldn ve paralandn grdmzde bile bir zntduygusunu engelleyemeyiz. Bu da insanlmzn ini ve talarla bir bedenoluturduunu gsterir.(age)

Grld gibi Konfys felsefesine ilgi sadece bir nostalji ve romantizmdenkaynaklanmamakta, aksine baz pratik ynleri de iermektedir.


24/62

24

Grld gibi sorumluluklarmz tabiat leminive tesini de iermektedir. Baka bir

ifadeyle, sadece kendimize, ailemize, topluma ve devlete kar deil, tm kinata kar

sorumluluklarmz bulunmaktadr.

Prof. Tu Weiminga gre, insanlarda evre bilinci ve duyarll oluturmak iin bu

anlay nemli mesajlar iermektedir. Bunlar ifade ederken, Asya ktasndaki devasa evre

sorunlarnn elbette ki farkndaym diyor Weiming. Ancak ona gre, Asyada tank

olduumuz evre sorunlarnn nedeni Konfys deerler deildir.

Tam tersine, evre sorunlarnn nedeni Avrupa merkezci zihniyetin kalknma hrs ve

arzusudur. Kalknma iin her eyi meru ve mubah gren bu anlay, dier birok sorun

yannda evre sorunlarna da neden olmutur. Bu nedenle gnmzde bu anlayn yerini

srdrlebilir kalknma anlayna brakmtr.

ada bilimsel dnya grnn Batnn rn olduu dorudur. Bu Batl dnya

grnn etkilerini dnyann her yerinde grmek mmkndr. Dou Asya ve slam lkeleri

de buna dhildir.

S.Hseyin Nasr da, Tu Weimingi dorulamakta ve desteklemektedir. Ona gre

Mslman lkelerindeki evre tahribatnn en byk nedeninin Batlkalknmac ve pozitivist

zihniyete sahip Mslman idareciler ve teknokratlardr.

Nasra gre, slam dnyas bir btn olarak slami deildir. Dahas slami olarak

bildiimiz birok ey, geen yzylda Mslmanlar tarafndan belli bir mkemmellikte veya

beklide eksik bir ekilde denilmeli, benimsenmi ve taklit edilmi Bat kltr, bilim ve

teknolojisi tarafndan perdelenmektedir.

Bu balamda Prof. Weiming Asyaya Avrupann tesinde, kendi geleneksel

deerlerine dayanan sembolik kaynaklara bakmay tevik etmektedir. te tam da bu

balamda Konfys ve Mevlanann baz temel grlerini incelemek; bunlarn gnmz

iin tad anlam ve nemi gndeme gelmekte ve dikkatimiz ekmektedir.

KonfysDeerler

Konfys ahlaknn anahtar kavramlar genellikle sevgi olarak tercme edilen

Jen iyilik, insanilik, doruluk, treye ballk, btnlk ve kardelik olarak zetlenebilir.

Baka bir ifadeyle:

- Bakalarn sevme

- Anne-babaya hrmet


25/62

25

- karna olan deil de, doru olan yapma

- Bakalarnn kendisine yapmasnistemediini bakalarna yapmama

- G ve iddet yerine, hal ve hareketleriyle iyi rnek oluturarak idare etme

te bu temel deerlertarihsellie, deiimlere ve alkantlara meydan okuyarak bir dnya

gr oluturmutur. Bu dnya gr ise:

- Dinamikbir kamoloji balam ya da deien bir lemde denge ve ahengi esas alan

bir dnya gr.

- Bireyin birbirinin iine gemi halkalar misali, lem, insan ve ailesiyle ahlaki

ilikisi ve sorumluluu.

- Gemi, mevcut ve gelecek nesilleri de ihtiva edecek ekilde ailenin nemi.

- Yallara ve retmenlere sadakat ve saygnn nemli olduu hiyerarik toplumsal

sistem.

- Bireyi yetitirme ve mkemmelletirmede, toplumu zenginletirmede ve siyasal

dzene katk yapmada eitimin anahtar rol oynamas.

- Byk sayda insanlar ynetmek iin devletin siyasi brokrasiyi kurmas.

- Medeniyetin devam ve ahlak salamlk iin tarihve geleneindeeri.

Ksaca, modern bilimsel dnya grnn aksine, Konfys deerler deiim

iinde ahengi destekler. Birok evreci iin sadece bu ahenk iinde yaama bile tabiat

kendi bana deerli ve nemli grme ve insann tabiata kar olan sorumluluunun nemini

anlamak iin yeterlidir.

Bu dnya grne daha yakndan bakldnda drt anahtar unsur tarafndan

belirlendii grlr:

1. nsan merkezli bir bak asndan okkainat-merkezli bir bak as

2. Varln devamlln ifade eden organik btnlk

3. Maddi gcn dinamik canll

4. nsan ve tabiat kucaklayan ierici bir ahlak sistemi

Konfyz konusundaki almalar ve uzmanl ile tannan Mary E. Tucker bu kavramlar

aklamaya alr. Buna gre kinat merkezli kavramyla belirleyici ve ynlendirici g

olarak gk, yer (tabiat) ve insanlarn birlikteliine vurgu yaparz. Bu ilk dnemden son

dneme kadar Konfys dnce sisteminin zn ve temelini oluturan bir dncedir.

Organik btnlk kavramyla kinatbirlemi, birbirine baml ve birbirine nfuzetmi canl bir varlk olarak grlr. Her ey her eyle iliki halindedir. Makro kozmos ve


26/62

26

mikro kozmos kavramlarnn in kozmolojisinin z olmasnn nedeni de budur. Gerekliin

birbirine baml oluu ba elementin mevsimler, ynler ve erdemlerle olan ilikisinde

grlebilir.

Bu tr bir snflandrma M.. 3. yzylda balad ve Deiimler Kitabnda etkisini

gsterdi. Bu tr holizmin (btncln) en belirleyici zellii kinatn ve varln tesinde

yaratc bir Tanr fikrinin olmamasdr. in dncesi Prof. Tunun varln sreklilii

eklinde ifade ettii kinattakideiim ve dnmle ilgilenmi ve bunun tesine ise pek ilgi

duymamtr.

Merhum Hocam Prof. Dr. Gnay Tmere gre Konfys her ne kadar bir ahlk

eitimcisi olarak gzkse de onun dier bir yn devrinin din yin ve trenlerine nem

vermesi, her eyi idare eden bir ilh inayete byk bir ballk gstermesi idi. O, Gn

Rabbi anlamnda Tien denilen bir Yce Varlkla irtibatl bulunduundan bahsetmiti. Buna

gre Tien, insanlar ve btn varlklarn kaderini tayin eden kudrettir. (Tmer-Kk).

Dinamik canllk varln birliinin en temel nitelii ifade eder. Bu da kinatn

maddi gc oluturan Chiyi gsterir.

Bu da, kinatn birletirici birazda tutucu olup, insan-tabiat arasndaki karlkl

muazzam durumu ifade eder. Materyal g (chi) hayatn temel maddesi olarak, kinattaki

deiim ve dnm srecinin de temelini oluturur. Konfys metinlerde ok sk kullanlan

reme ve yeniden reme kavramlar tabiattaki yaratc yn ifade eder.

Kinattaki sonsuz hareketin tannmas ve kabul edilmesi, tabiatn srekli hayat

baheden retkenlii zerindeki derin tefekkrn sonucudur. Dahas, bu ok karmak bir

duyarlla da neden olur: Deiim, mineral, bitki, hayvan ve insan, tm hayat sistemleri

ann srekliliinin ve birbirinebaml olmasnn temeli olmas.

Son olarak, dnm insann kendi hareketlerine uyum haline getirmesi gerektii yaratc

hayat srecinin en ak-seik ifadesi olarak kutsar. Dahas, insan kozmik srecin bitmez-

tkenmez canll zerine kendi hayatn ekillendirmelidir. Bir kez daha, insann ahlakl bir

hayat srmesi, kozmiklemdekidzen ve dengenin sonucu olduuak ve net olarak ortaya

konur. Mikro lemdekidzenin esas, makro lemdekidzendir.

John Huxleyin ifadesiyle tabiat bir mekanizma deil, bir sretir. Bundan dolay da,

insan tabiat ierisindeki konumunu belirleyebilmek iin, onun bu srete igal ettii durum

ve mevkisini kefetmemiz gerekir. Onun roln ve grevini belirleyebilmemiz iin, sadece

tabiat deil, insann ierisinden kt sreci de anlamamz gerekir. Bu keif bilgininbirliiyleilgili yeni keiflere gtrecektir.


27/62

27

Bu kavrayn bir sonucu olarak modern tabiat anlaymz on yedinci yzyldan bu

yana belirleyen Kartezyen dalizm kaybolacaktr. nsanlar ise biyolojik-tarihsel-ahlak

varlklar olarak, hereyin birbiriyle karmak ilikiler ierisinde olduu evrendeki yerlerini

alacaklardr. Prof. Arthur Kane Scotte gre bilimdeki son gelimeler de bu tezi

desteklemektedir. Hubble teleskopunun bize salad ve sunduu resimler ile Einstein,

Heisenberg ve Bohrdan bu yana modern fiziin kesifleri Descartes, Bacon ve Newtonun on

yedinci yzyldan bu yana izdii mekanistik-dualistik- indirgemeci alem anlayndan

tamamen farkl bir anlay bize sunmaktadr.

A.N. Whiteheadin de altn izdii gibi tabiat sessiz, kokusuz, renksiz mat bir iliki

deildir: sadece sonsuz olarak anlamsz olarak acele ile akp giden maddenin ak da

deildir. Dahas, duygusuz ve anlamsz bir lemdeyaamyoruz.

Konfys deerlerinbizi nasl dntrdnn ve dntrebileceinin gzel bir

rneini Pekinli eski Marksist dnr Feng Youlanda (1895-1990) grmek mmkn.

Youlan, Marksizmin hayat mcadele olarak gren anlayna olan balln terk ederek,

sadece insanlar arasnda deil, toplum ve tabiatta da denge ve uyumu vurgulayan

Konfys anlay benimsememitir.

Fengin Zhing Zainun (1010-1077) uyum felsefesine dn, in Halk

Cumhuriyetinin kuruluundan nce benimsedii Marksist dncelerden bir kopuu iaret

eder. Ching Zainin Western Inscription: (BatYazlar) unu ifade eder:

Gk babamdr, yer ise annem. ok kk bir yastk olmama ramen onlarn ortasnda

zel bir yer bulurum.

Bundan dolay kinatdolduran her eyi bedenim ve kinatynlendiren her eyi de

tabiatm olarak kabul ederim.

Btn insanlar erkek ve kz kardelerim ve btn varlklar ise arkadalarmdr.

Prof. Tuya gre Bat Yazlar Neo-Konfyzmn Gk, Yer ve nsanln birliini ifade

eden kinat merkezli vizyonunu ifade eden en temel metni olarak kabul edilebilir.

Ayn ekilde, Ferg insann kendisini gerekletirmesinin en yksek mertebesi olarak

Gk ve Yerin ruhuyla kendisini btnletirmesini grr.

Tuckerin ifadesiyle insan hayat ve kltr, tabiatla bir sreklilik olarak grlr.

Aslnda Han Dneminin nde gelenKonfys dnrlerinden Turg Chung-shu (M. 179-

104)nun u szleri bu durumu ok gzel zetlemektedir:


28/62

28

Gk, yer ve insanlar tm varlklarn temelidir.

Gk onlara hayat verir, yer onlar besler, insanlar ise onlar tamamlar.

Gk onlara daha doumda kardee bir sevgi verir: yer ise onlara yiyecek ve giyecek

salar: insanlar ise bunu ibadet ve mzikle tamamlar.

Her de tpk el ve ayak gibi bedeni meydana getirmek iin bir araya gelenler.

Hi biri dieri olmadan olmaz.

Konfys bir anlaya gre, birey tek bana deil, iinde bulunduu ilikiler

ana gre anlam kazanmaktadr. Bundan dolay da bir evre ahlak oluturmak iin muhta

olduumuz ortak iyi iin Konfys geleneinde gl destek bulmak mmkndr.

yle anlalyor ki, Bat medeniyeti bireyin nemini vurgulamak iin, bireyin hak ve

zgrlne daha ok vurgu yapmt. Konfys gelenek ise, ortak grup veya topluluun

nemini ne karr.

Bylece bireyden ok ortak iyi ne karlr. Bu anlaya gre, ortak bir ama iin

bencillik ve fedakrlk birbirini karlkl olarak iermez ve haklardan ok sorumluluklar

vurgulanr. Srdrlebilir topluluklar oluturmak iin bu tr toplumsal deer sistemi bir

zorunluluktur.

Sonu olarak, Konfys dncenin ada yorumuna gre insan ve doa

arasnda bir ayrm ve dolaysyla insann kendine ve doaya yabaclamas sorununun

olmad grlmektedir. Dahas, bufelsefe gelenei insana ncelikle zn, daha sonra da bir

paras olduu doay doru olarak tanmay nermektedir. Bunun sonucu ise, insan-evre

ilikisi karlkl hak ve sorumluluklardan ok, karlkl sayg zerine temellendirilir. nsan,

yesi olduu aileye kar sevgi ve saygyla ykml olduu gibi, yesi olduu Gk, Yer ve

binlerce varla kar da sevgi ve sayg temelli bir davran gelitirmelidir.

Aile

Konfysn ailenin srekliliine yapt vurguda gemi atalara ve gelecek nesillere

kar byk bir ahlak sorumluluk bulunmaktadr. Bu anlayta,ahlak balamda evreye ve

gelecek kuaklara kar toplumsal bir sorumluluk imknbulunmaktadr. Baka bir ifadeyle,

Konfysn ailenin devamllna (dedelerden-torunlara) yapt vurgu bizlere farkl bir

ahlaki perspektif kazandrabilir. Bu da salkl bir evrenin muhafazasnda nesiller aras

sorumluluk duygusudur. Bundan hareketle, snrsz kalknma ve kontrolsz tketim

snrlandrlabilir.

Konfys hiyerarik toplum sisteminde, doal dnyadaki biyolojik sra dzenikavraminsan da kapsayacak ekilde geniletilebilir. Bu anlamda, yallara, retmenlere ve


29/62

29

bizden nce gidenlere kar sayg da, insan nceleyen ve onu yakndan ilgilendiren karmak

ekolojik sistemleri ierecek ekilde geniletilebilir. Bylece biyolojik eitlilik bir deer

olarak grlebilir. nsann, varoluunu srdrmek iin dier hayat formlarna olan tam

bamll bu senaryoda vurgulanabilir. Bylece sadakat kavram insanlararas ilikilerden,

tm tabiat lemini ihtiva edecek ekilde geniletilmi olur. nsan ailesine, komusuna ve

birlikte yaad insanlara kar sadakatle ykml olduu gibi, gezegenimizde birlikte

yaad tm varlklara kar da sadakatle mkelleftir.

Ksacas, Konfys dnya gr kendinden deerli olmas bakmndan tabiatn

takdir edilmesiyle ilgili byk bir potansiyele sahiptir. Dahas, yeryznde bir btn olarak

hayatn srdrlebilirlii iin kiisel hayatiyet ve ahlak btnln nemini vurgulamas

asndan da nemlidir. Bu bak as, tabiat hayatmzn devamn salayan temel

gdalardan, giyime ve barnmaya kadar saysz nimetlerin anas olarak grr vedeer verir.

MusikKonfys nde gelen bir mzisyendi. ok eitli mzik aletlerini almakla kalmyor,

ayn zamanda beste yapmada ve sylemede de ok iyiydi.

stad Chide iken Shaoyu duydu, ve ay boyunca yemeden-imeden kesildi.

Baka bir ifadeyle, duyduu musikiden ald zevkten sonra bedeni tm zevkleri fark etmedi

bile. Musikinin bu kadar mkemmelolabileceini dnmemitim diyerek hayretini ifade

etti.

Konfys oluna, iir tahsili yapmazsa konuacak bireyinin olmayacan; ayinleri

iyi renmezseetmezse, duruunun bir yolunun/anlamnnolmayacan sylemitir.

Eski iiri ve musikiyi ren. Bunlar baka eyleri daha iyi anlaman iin bak an

geniletir; konumaniin daha ok malzemen olur; dahas aile ve i hayatnda baarl olman

salarlar.

ler baarl bir ekilde yerine getirilmezse, nezaket ve musiki gelimez. Nezaket ve

musiki gelimezse, cezalar gerektii ekilde yerine getirilemeyecektir. Cezalar gerektii

ekilde yerine getirilmediinde ise, gnlk hayatta nasl hareket edeceklerini; ayaklarn ve

ellerini nasl oynatacaklarn bile bilemezler.

III. Mevlana


30/62

30

1. Hayat

slam leminin yetitirdii en byk mutasavvflardan olan Mevlana, 1207 ylnda

gnmzde Afganistan snrlar ierisinde kalan Belh ehrinde dodu. Asl ad Muhammed

Celaleddindir. Mslman dnyas Onu Efendimiz anlamna gelen Mevlana ad ile

onurlandrd. Onun konumuz asndan nemi ve esizlii ise ak varln, var oluun ve

yaratln merkezine alan kinat merkezli (antropokozmik) dnya grdr. Onun derin

tabiat ve lem anlay bata evreciler olmak zere birok kesimi cezp etmeye devam

etmektedir.

1219 ylnda Celaleddin daha 12 yandayken ailesiyle birlikte Belhten ayrld. Anlalan

ailesi yaklamakta olan Mool istilasn tahmin ederek g etmiti. Aile ncelikle Hac

vazifesini yerine getirmek iin Mekkeye yneldi. Zahmetli ve uzun bir yolculuktan sonra

Seluklu mparatorluunun bakenti olan Konyaya yerleti.

Yollarn kesime noktasndaki Konya, o zamann bir ilim ve ticaret merkezi olmasnn

yannda; farkl dinlerden, rklardan ve kltrlerden insanlarn birlikte yaadklar bir yerdi. Bu

uzun yolculuun etkileri byk oldu. Drt yl sren bu yolculuk boyunca Celaleddin sadece

byk ehirleri, insanda hayet uyandran heybetli ve muhteem dalar, gzel ve bereketli

ovalar ve usuz- bucaksz lleri grp dolamad. Ayn zamanda dneminin iyi tannan

gnl erleri ve limleri ile de tant. Mevlanann biyolojik eitlilik ve kltrel zenginlii

kucaklayan lem anlaynda bu seyahatin byk etkisi olduu anlalmaktadr. Mevlanann

kiilii psikanalist yntemle inceleyen Prof. R. Arasteh bu uzun yolculuun etkilerini yle

anlatr:

Ailenin birka yl sren uzun seyahatleri Celalettin'in aydnlanmasnabyk lde katkda bulundu. O dnemde ergen olduu iin, grdkleri

ve yaadklarndan hayatnn en ok yararlanabilecek andayd;

dorusunu sylemek gerekirse, o yeni ve manevi bir yeniden dou

[dnemine] giriyordu. Bunlara ek olarak babas ile birlikte olduundan

ayn zamanda ann en nde gelen manevi liderleri ile grme

ayrcalna sahipti. Bunlar arasnda birok sufi bulunmaktayd; kendisine

Esrarname [srlar kitab] adl tasavvufu konu edinen eserini hediye eden


31/62

31

Attar, vebyk irak [dnr] Suhreverdi bunlar arasndayd (Arasteh,

37).

lk eitimini ann nl limlerinden birisi olan babasndan ald. Ancak daha gen yata bile

kelam, fkh, felsefe, tefsir, mantk vb. klasik ilimler onun ruhunun ve kalbinin susuzluunu

gidermeye yetmiyordu. Ona gre bu ilimler ekilcilikle doluydu ve varln zne

inemiyorlard. Alman Filozof Karl Jaspersin tabiriyle hakikati aramak ve bulmak iin srekli

yolda ve aray halinde olan Celaleddin, zamann ilim merkezler, olan Halep ve ama gitti.

nde gelen limleri tant ve tartt. Ancak bir okyanus gibi engin, Himalayalar gibi yksek

gnl okuduklar, duyduklar ve rendikleriyle bir trl tatmin olmuyordu.

Mevlana yirmi-bir yanda evlendi. Yirmi-drt yana geldiinde hukukta ve kelamda belli bir

dzeyde hrete ulat. Babasnn lmnden sonra halkn ve yetkililerin istei zerine

babasnn yerine geti. Mevlana bu makam bir yl igal etti. Grnte herkesin imrendii ve

onun gibi olmak istedii rnek bir hayat vard. Saygn bir mderristi. Gen olmasna

ramen mesuliyetli bir makam igal ediyordu. Bazlar mehur zevat olmak zere, yaklak

drt yz kii onun konumalarna katlmaktayd. Padiahlar, ehzadeler ve vezirler de onun

sohbetlerine ve derslerine katlyorlard.

Bu sralarda babasnn rencilerinden biri olanBurhan ed-Din-i Tirmizi, kendisini ziyaret etti

ve klasik tasavvufu anlama konusunda ona yardmc olabileceini teklif etti. Celaleddin teklifi

kabul etti. Burhan ed-Din ile dokuz yl sren bir youn bir eitim ve retim devresi balad.

lk ylda bilgisini arttrd, ruhi ve davransal varolu dzeyini deitirdi. Bundan sonraki

drt yl yalnz ve eyhi ile birlikte mehur dier tasavvuf merkezleri ne seyahat etti.

rencisinin fikri ve ruhi geliimini yakndan takip eden Burhaneddin, onun yeni bir greve

hazr olduunu u szleriyle ifade etti:

Olum! u anda grev iin hazrsn. Hibir ilimde ein yok. limlerin

aslan oldun. Ben de byle bir aslanm. Burada iki aslana ihtiya

olmadndan, gitmek istiyorum.

Dahas, byk bir dost sana gelecek ve birbirinizin aynas olacaksnz.

Manevi hayatn en deruni ynlerine seni gtrecek, sen de onu. Her birinizbir deerini tamamlayacak. Tm dnyadaki en iyi dost siz olacaksnz.


32/62

32

Tpk Konfys gibi Mevlanann zamannda kabul gren tm geleneksel ilimleri tahsil edip,

hazmettii anlalmaktadr. Ancak bu ilimlerin snrlln her gn daha ok kavryor; bu

ilimlerin yeniden dou iin yeterli olmadn anlyordu. Fihi Ma Fihideki bir anekdot bu

durumunu ve rencilerine kar olan davrann ok gzel anlatmaktadr:

Bilgiler elde etmeye altm; rendim-belledim. Yksek kiiler, geree

erenler, akll-fikirli adamlar, uza grenler, derin bilginler, yanma

gelince onlara ei olmayan, gzel mi gzel, ince mi ince eyler anlataym

diye btn o bilgileri burada toplad, o zahmetleri buraya getirdi, yd;

ben ne yapabilirim? Bizim ilimizde, bizim toplumumuzda irlikten daha

ayp bir i yoktu. O ilde kalsaydk onlarn tabiatlarna uygun bir mrsrer, ders vermek, kitaplar meydana getirmek, t vermek, va'zetmek,

zhitlikte bulunmak, ibdetlere koyulmak gibi onlarn istedii eylere

sarlrdk. (FM, AG, 16. Blm )

Geleneksel ilimlerle tatmin bir trl tatmin olmayan Celaleddin, kendisini tamamen

Tasavvufa adamak iin sahip olduu prestijli makam brakt. Tasavvufun zamanndaki

geleneksel kelam ve entelektel yaklamlara stnln gstermeye alt ve bundabaarl da oldu.

Mevlanann hayatndaki asl byk deiim ise 1244 ylnda, beklenen dost esrarengiz

ahsiyet ems-i Tebrizi Konyaya gelmesiyle balad. Mevlana otuz yedi yandayd.

emste uzun zamandr arad lahi Sevgilinin mkemmel bir yansmasn grd. ems

ruh denizinin derinliklerinden Mevlanay uyarnca nurun hayali aa kmaya balad.

Bundan sonra onun iin ems gzn , akln berrakl, ruhun parlakl ve kalbinaydnlyd. ems okluun arkasndaki birlii gren ve birliin nasl oklua dndn

bilen biriydi. ems tamamen [kendisinin, lemin, lem st varln] farkndayd. Hayat,

btn varl ve hayatn zn, tecrbe ile yaad. ems, iein yapraklarnn iinin ve

dnn ayn olduu gibi ite ve dta aynyd; ems evrenin gelimekte olan hafzasnda

insanln aa kmasyd.

Mevlana, emsi hemen evine davet etti. Bir-iki yl ayrlmamacasna beraber kaldlar. Bu

birliktelik onun zerinde ok derin ve kalc etkiler brakt. ems ile tantktan sonra adeta


33/62

33

yeniden dodu ve ak kinatn canl gc olarak kefetti (Arasteh, 2000). Bundan sonra her

ey deimeye balad. Onun muhteem ifadesiyle:

lydm, dirildim;

Alyordum, glmeye baladm.

Akn gc geldi ve ebedi g oldum.

Gzm keskinleti, ruhum ise cesur,

Bende bir aslann kalbi var,

Parlayan bir Venus oldum.

Babasndaki byk deiimin yakndan izleyen olu Sultan Veled babasn iine alana gl

ve kontrol edilemez duygular u ekilde ifade eder:

Bir an bile ney dinlemeye ve semaya ara vermedi;

Gndz ve gece asla dinlenmedi.

Mftyd, air oldu;

Zahit idi; Ak ile sarho oldu.

zmden yaplan arap deildi: aydnlanm ruh sadece Nur arabn ier.

Peki, ems ne yapmt? nl Mevlana ve tasavvuf uzaman William Chitticke gre ems,

Mevlanay daha nce asla tecrbe etmedii ilahi akn farkl boyutlaryla tantrd. Mevlana

eitim-retim grevlerini tamamen terk ederek, tm vaktini emsle geirmeye balad.

Adeta ruhlar bir, fakat bedenleri farklyd. ok gemeden emsle aralarndaki dostluk ve

yaknlk Mevlanann baz talebelerinin kskanlna ve ekememezliine sebep oldu. Bir

sre sonra ems ortadan kayboldu. Bazlar katledildiini sylese de, Mevlana buna hibir

zaman inanmad. Ancak uras kesin ki, emsin kaybolmas Mevlanann kendini iirevermesine ve cokun bir air olmasna sebep oldu. Mevlana bunu birok yerde aka ifade

eder.Mesnevinin o muhteem balang beyitlerinde bunu u ekilde ima eder:

Dinle neyden, zir o bir eyler anlatmada

Ayrlklardan ikyet etmededir.

Ney der ki: Beni kamlktan kopardklarndan beri,

niltim kadn - erkek herkesi alatt.

Ayrlk barm delik deik eylesin,T ki ak derdini anlatabileyim.


34/62

34

17 Aralk 1273 ylnda byk bir akla bal olduu Dosta yrdnde, Konya ve

civarnda yaayan Yahudi, Hristiyan, Mslman ksaca herkesimden byk bir topluluk

cenazesine katld. Herkes onu Efendimiz olarak kabul ediyordu. O gn bu gndr o sadece

Mslmanlarn deil, tm dnyann Mevlanas olarak kabul edilmektedir (Barks, 1995;

Chittick, 1993).

Fani dnyaya veda ettii geceyi ebi-i arus (dn gecesi) olarak adlandrd. lm onun

iin yokluk, hilik ve dostlarndan ve sevdiklerinden ebedi olarak ayrl deildi. Aksine onun

iin lm, yeniden doutu; dosta kavumayd. Hayatnn son annda bizlere verdii en byk

ders, lmn irkin, sevimsiz, rkten ve korkutan perdesini yrtp atarak; bizlere adeta lm

sevdirmesiydi. O gn bugndr Mevlevi derviler bu geceyi bir bayram gibi kutlamaktadrlar.

Mevlanann Vedas"ldm gn, tabutumu omuzlar zerinde grdn zaman,

bende bu cihann derdi var sanma..

Bana alama,"yazk yazk, vah vah deme.

eytann tuzana dersen, vah vah'n sras o zamandr,

yazk yazk o zaman denir..

Cenazemi grdn zaman ayrlk ayrlk deme, benim,bulumam, grmem o zamandr.

Beni mezara koyduklar zaman "elveda elveda" deme..

Mezar cennet kapsnn perdesidir.

Batmay grdn ya, domay da seyret.

Gnele aya batmadan ne ziyan gelir.

Sana batma grnr ama, o aslnda domaya hazrlktr, yeniden domadr.

Mezar ise hapishane gibi grnr ama, aslnda can'n hapisten kurtuluudur.

Yere hangi tohum atld da bitmedi.

Neden insan tohumuna gelince bitmeyecek zannna dyorsun.Hangi kova kuyuya salnd da dolu olarak kmad.

Can Yusufu kuyuya dnce, niye alasn.

Bu tarafta azn yumdun mu. o tarafta a..

nk artk, hayhuydan uzak. meknszlk lemindesin"


35/62

35

2. Balca Eserleri

Konfysten farkl olarak, Mevlanann tm eserleri kendi zamannda telif edilmitir. En

nemli eseri en son yazd Mesnevdir.

Mevlana Mesnevyi ok sevdii talebesi ve ktibi Hsameddin elebi'nin talebi zerineyazmtr. Daha dorusu o sylemi, talebesi de yazmtr. Alt cilt olan Mesnevnin beyitsays konusunda farkl grler olsa da genel kabule gre 25585 ila 26660 beyittenolumaktadr. Mevlana bu lmsz eserine u szlerle dikkat ekmektedir:

Bu kitap, Mesnevkitabdr. Mesnev, hakkate ulama ve yakn srlarn ama hususunda dintemellerinin, temellerinin temelidir. Allahn en byk fkh, Allahn en aydn yolu, Allahn

en ak delilidir... phe yok ki Mesnev, gnllere ifadr; hznleri giderir, Kurn apakbir hale koyar... (Mesnev, I, nsz)

Hakl olarak Mevlana daha ok bu eseriyle tannmtr. Eser birok dnya dilini evrilmitir.Hala byk bir ilgi ile okunmaktadr.

On beinci yzyln nde gelen mutasavvf ve airlerinden Abdurrahman Cmiye gre"mn cihnnn esiz pdiahnn ztnn deerini ispatlamak iin Mesnev kfidir. O bykvarln vasf ve stnl hakknda ben ne syleyeyim? O peygamber deildir fakat kitabvardr."

Yarm yzyla yakn bir zaman Mevlanay anlamaya adayan veMesneviyingilizceyetercme eden ve yorumlayan Prof. R. A. Nicholsona gre "Mevlna, btn asrlarnyetitirdii mutasavvf airlerinin en bydr". nl Psikanalist ve dnr ErichFromma gre "Mevlna sadece byk bir air, esiz bir mutasavvf deildir. O ayn zamandainsan tabiatnn derinlerine inmi, insann i yzn kefetmitir. Bylece de insann kendimahiyetini ve kinatn anlamn anlama aray ve abalarna byk katk tapmtr.

Mevlna'nn eitli konularda syledii ve yaklak krk bin beyitten oluan dier nemlikitab iseDvn- Kebirdir. Mesnevi gibi dili Farsadr. Ancak yer yer Arapa, Trke veRumca iire de yer verildii grlmektedir.

Mevlna'nn bata zamann yneticileri ve nde gelen ahsiyetleri olmak zere eitli kiilereyazd yz krk yedi mektup Mektbtadl eserinde bir araya getirilmitir. Mektuplarnieriine bakldnda, ou zaman nasihat niteliinde olduu ve bazen de sorulan sorularaverilen cevaplardan olutuu grlmektedir.

Ne varsa iindedir manasna gelenFhiM FihMevlna'nn eitli meclislerde yaptsohbetlerinden olumaktadr. Olu Sultan Veled tarafndan bir araya getirildii sanlmaktadr.

Meclis-i Seb'a adl eseri ise Mevlna'nn eitli vesilelerle yapt vaazlarnn bir arayagetirilmesinden olumaktadr. eriine bakldnda daha ok toplumsal ve ahlaki Hadisleriyorumlad grlmektedir.


36/62

36

3. Allah ve Yaratl

Mevlana, Allahn fizik lemi yoktan var ettiini (ex nihilo) ve yeni eyler yaratmaya dadevam ettiini kabul eder. Allahn her an lemde yaratt eylerden akllar bile hayret

iinde kalmaktadr: Talar, ll ve yakut, dalar altn ve gm madeni yapyor.

Yeryzndeki bitkileri harekete getirip diriltiyor ve adeta adn cenneti haline getiriyor. Yer,

taneleri kabul ediyor, rn veriyor, ayplar rtyor ve daha anlatlamayacak kadar ok, yz

binlerce tuhaf eyleri kabul ediyor, meydana getiriyor. Bunun gibi dalar da trl trl

madenleri ortaya karyor(FM, 24).

Ona gre, Allah her eyi zel bir dzen, grev, ama ierisinde yaratmaktadr. Dahas

lemdeki her ey canldr. Bu sistem ierisinde hibir ey ruhsuz ve cansz deildir; varln

en alt derecesinde olmasna ramen madde bile canldr. Mevlana yeryz ve suyun, ate ve

havann bize cansz gibi grnmelerine ramen Allahn nezdinde canl olduunu, asla

yeryzn bo ya da l olarak dnmememizi; yeryznn srekli uyank olduunu ve

yaratcsn tandn Kuran bir balamda srarla ifade eder.

Bulut, gne, ay ve ycelerdeki yldzlar... hepsi de bir nizamla gelirler, giderler.

Her biri, ancak vaktinde gelir... vaktini ne geciktirir, ne de erken gelip atar.

Bunu nasl oldu da peygamberlerden anlamadn sen?

Onlar, taa sopaya bilgi ihsan ettiler. Bunlar gr de dier cansz eyleri de phesiz bir halde

sopaya, taa kyas et!

Tala sopann itaati meydana kar, grnrde br cansz eylerin halinde de haber verir...

onlar da Biz, Tanry biliriz, ona itaat ederiz... hepimiz de tesadfen halk edilmi abes eyler

deiliz derler(Mesnevi 4, 759).

Byk Alman filozof Hegel Mevlanann felsefesini dikkatle incelemi ve onun Allahn

Birlii kavramna hayran olmutur. Mevlana uzmanlarna gre Hegel Mevlanann

[kulland dilin] sembolik gcnden ve kesinliinden o kadar etkilendi ki ondan uzun

alntlar yapmaktan kendini alamamtr. (Bina-Vaziri)


37/62

37

Allah her yerde kefeden ve yaratln her bir parasn Allahn azametinin bir tezahr

olarak gren gerekliin bu mthi vizyonu tasavvufa has bir nitelikti. Abdurrahman

Camiye gre:

Her dal, yaprak ve meyve Allahn mkemmelliinin baz ynlerini aa vurur: servi aac

onun saltanatn ima eder, gl Onun cemalinden haber verir. Her atom Allah tarafndan

yaratldndan, insan hakikat- uzmay [en byk hakikati] bilebilir ve akn srlarn

renebilir.

Kuran merkezli bu Allah anlaynn Mevlanann dncesinde merkez ve temel bir

konumu olduu yukardaki alntda aka grlmektedir. Bu anlay onun antropokozmik

dnya grnn de kilit noktasdr. Onun beyitleri yaamn farkl ynlerinde kendini aa

vuran Allahn azametini anlama ve onunla konumaya almaktan baka bir ey deildir.

Ancak, bu balamda Allahn zellikle iki nitelii ok nemlidir.

Allah btn lemleri ve her eyi besleyendir.

Allah her eyi sevgiyle yaratr ve hayatn srdrr.

Dahas, Allah duraan ve statik bir varlk deildir. Belki, kinat vastasyla Saltanatn,

Hikmetini ve lmini srekli olarak gsteren ebedi hayatn kaynadr.

Bu anlayla bakldnda bizi efkatli bir anne gibi kucaklayan etrafmzdaki lemdeki her

ey, lhi rade, Hikmet ve Kudretin sonucu olarak meydana gelmektedir; lemde byk bir

plan ilemekte ve her ey bu plana gre ekillenmekte ve olumaktadr. Arlar bile Allahtan

gelen ilhamla kendi evlerini yapmaktadrlar.

Bylece Onun cokulu ifadelerinde renkli ve canl bir dnyann kendini aa vurduu

grlmektedir. Her ey hem birbiriyle ilikili ve balantldr hem de zel bir alan, anlam,

grev ve nem iindedir. lem, Allahn sfat ve zelliklerini aka gsteren deerli bir

sanat paras ve anlaml bir kitap haline dnmektedir. Dahas btn dnya Allah sevmek

ve Ona ibadet etmek iin yaratlmtr. Atomlardan, gne sistemine; ardan bala kadar tm

varlklar mest edici ve hayranlk uyandrc bir uyum ierisinde hareket etmekte ve bizi

kucaklamaktadr.


38/62

38

rnein ons gre sradan bir bahe estetik bir boyuta sahiptir. Yeni am yeil yapraklar

Allahn sonsuz inayetini ve hayat ihsan eden gcnn en iyi kantlar ve ahitleridir. Bu

nedenle Mevlanann bahesindeki her iein bir grevi vardr; insan yaamnn eitli

zelliklerini ve durumlarn tasvir etmektedir. Kendi bahesinin buusunda Mevlana sadece

ieklerin ve bahedeki btn sakinlerin dile getirdii sonsuz vgy dinlemez ayn zamanda

onlar dua vaziyetinde canlandrr. rnein nar aac bir mminin ellerini dua iin at

gibi, dallarn semaya am dua etmektedir.

te yandan bulutlar okyanusun akndan gebedir. Bulutlar gzya dkmeden, bahe nasl

glmser? Sabah rzgr sevgilinin nefesini veren yaamn sembolnn bir parasdr. Bu

nedenle rzgr dokunduunda ince dallar mest olur ve bu ilahi musikiye elik ederek dans

etmeye balar. Ksaca yeil taze dilleriyle ve uzun elleriyle konuan her aa; dallar ve

yapraklaryla Allahn yaratc gcn herkese duyuran birer haberci olmaktadr. Saba

rzgrnn bize syleyecek srlar olduunu vurgulayan Mevlana, sabah namazndan sonra

yeniden uykuya gitmemizi ister:

Saba rzgrnn sana syleyecekleri var.

Ltfen, tekrar uyumaya gitme.

Gerekten istediin ii dua etmelisin


ki dnyann birbirine dokunduu kap eiinde insanlar gidip-gelmekte.

Ve kap sonuna kadar ak;


Grld gibi, Mevlana etrafmzdaki leme sadece karc, faydac ve arasal bir nazarla

bakan zihin yapmz da deitirerek, her eye btncl bir gzle bakan yeni bir bak assunmaktadr. Mevlanann etrafmzdaki tabiat ve iindekileri nasl grdyle ilgili bir ka

alntyla yetinmek istiyoruz:

Toprak, su, hava bize l grnseler de,Allah nezdinde canldrlar(erif 49).

Rzgr, toprak, su ve ate klelerdir. Benimle, seninle ldr. Hakla diridirler, ancak onun

emrini tutarlar (Mesnev 1, 66, beyit 835).


39/62

39

Bu cansz olan bulut vaktinde yamur yadrmann gerekli olduunu ne bilir? Bu bitkiyi

kabul edip, bir yerine on veren topra da gryorsun. Bunlar bir kimse yapyor. te sen asl

Onu gr!(Fih Mfih, 61).

Toprak bile ulu Tanrnn kendisine verdii her eyden, cemad (cansz) olmasna ramen,

haberdardr. Eer yle olmasayd suyu nasl kabul ederdi ve her eye nasl stannelik eder ve

onu beslerdi(age, 340).

Dnya her nefeste yeniden yaratlmada, yenilenmektedir. Fakat biz dnyay ylece durur

grdmzden, bu yenilenmeden haberdar deiliz.

Her an lem yenilenmekte,

ve biz, grnte ayn kaldndan,

onun yenilenmi olduunun farknda deiliz,

bedende, benzerinin devamll olmasna ramen

hayat, rmak gibi her zaman bir yenilie akmakta (Bayraktar 1989, 80).

Ey gn, do! Atomlar oynuyor, cezbeye kaplm ruhlar oynuyor. Kulana, dansnn onu

nereye srklediini syleyeceim. Havada ve ldeki btn atomlarn bizim gibi divane

olduklarn iyi bil (Bayraktar, 67).

Bu deniz, can balklaryla dopdoludur. Sen grmyorsun ama etrafnda uuup duru yorlar. O

balklar sana kendilerini arpmaktadrlar. Gzn ata apak gr. Balklar grmyorsan bile,

bari kulan tesbihlerini duysun (Mesnevi, III, 305, beyit 3735).

Ksacas Mevlana mahlkatn her birinin, akl ve temyiz sahibi olanlarn da, olmayanlarn da

Allah tesbih ettiklerinden, her birinin tesbihinin bir dierinden farkl olduundanbahsetmektedir (Yaylal 1975, 178). Bu tesbihleri dinlemekte ve kendisi de bu kozmik zikre

katlmaktadr. Mevlanaya gre hayatsz madde yoktur; madde en dk derecedeki

varlklarda bile canldr( erif 49). Ona gre her ey beden diliyleOnu tesbih etmektedir:

u dilsiz uzuvlarnn yzlerce dili vardr. leme rzk veren Tanrnn nimetlerinin zikri zaman

yapraklarnda gizlenmitir.

Bu bak asnn kaynaklarna bakldnda, dier Mslman dnrler gibi, Mevlanada da

Kurann etkisi ve yansmasnn ak olduu anlalmaktadr. Kurandaki baz ayetlerinMevlanann dilinde iirletii grlmektedir.


40/62

40

Mevlana, mevsimlerdeki deiimi ok canl bir ekilde tasvir eder. Gece gndz hikye

arayp duranlara, etrafndaki lemin beden diliyle (lisan- hal) ile sylediklerine kulak

vermesini ister. Zira insann her organ ve bedeni de Allahn bir nimetini sylemektedir.

Dahas tabiat tpk bir annenin ocuunu emzirmesi gibi, bizi emzirmekte ve beslemektedir.

Bahar olmaynca bahelerde bir ey doar m? Gebelerle kucaklarndaki ocuklar, baharn o

kadnlarndan akna delalet eder.Her aa ocuklarn emzirmededir (Mesnevi 6, 93-95).

Mevlanann iiri lemde yansyan sonsuz Gzellie hayranl addettii iin O aynay,

Allahn sonsuz Gzelliini yanstan yaratlm dnya iin bir sembol olarak kullanmaktadr.

Etrafmzdaki lemi bir ayna olarak gren Mevlanann Allah insana onun ahdamarndan

daha yakndr. Dostunun iaretlerini her yerde grd iindir ki, Onun asla bitmeyen stek

ve Gcnn kendini aa vurmasndan baka bir ey olmayan etrafndaki lemde grd

Allahn yaratt mucizeleri seyretmekten kesinlikle bkmaz. rnein aataki her yaprak

allardaki her ku Allahn bykln anmakta ve vmektedir. Aslnda btn lemden

ykselen kozmik ve ilahi mzikten baka bir ey deildir. Mzik hayatn kaynadr; bitince

hayat da biter.

Etrafmzdaki lemin bize salad fayda boyutunu ok s ve yetersiz bulan Mevlana,

derinlere iaret etmekte; inci ve mercanlara iaret etmektedir:

Denize varp oradan birazck veya bir testi su almakla yetinmek yazk olur.Denizden alnacak

inciler ve daha baka binlerce eyler varken, yalnz su almann ne deeri olabilir? Akll

insanlar bununla nasl nrler ve ne yapm olurlar?( Fih Mfih, 17).

Ona gre etrafmzdaki lemin fayda boyutu" bir kpktr. Bu lem, er-ple dolu birkpktr; fakat bu kpk, dalgalarn alkalanmasndan, oynamasndan ve denizin kprp

kaynamasndan temizlik, saflk ve gzellik bulur. nsanlarn kadnlar, oullar, yk yk

altnlarla gmler, gzel cins atlar, davarlar, ekinler gibi eyler gsterileriyle, iini eker ve

hrsm gcklar. Ancak ona gre btn bunlar dnya zevkidir. Ayetin sslendirildi

ifadesinden hareketle, bu lemde gerek gzellik ve iyilik yoktur; bu gzellik onda ireti

olarak bulunuyor ve baka bir yerden gelmitir ifadesiyle lemin arkasndaki Mutlak Varla

dikkat ekilerek; insanlarn kymetsiz bir kpkk olan boyuttan ziyade, bu alemi bir


41/62

41

btn olarak kavrayp, gerek varll bulmaya davet edilir (Fih Mfih, 18). lem ise Ona

ayna olmak, Onu gstermek asndan bir deer kazanr.

evreci bir bak asyla bakldnda onun etrafmzdaki lemi aalad ve nemsemedii

sonucu karlabilir. Ancak Mevlanann retisi bir btn olarak ele alndnda, onun

lemin s ve dar boyutuyla tatmin olmad, tm byk ve engin ruhlar gibi lemin derin

boyutunu anlamaya alt sylenebilir. Bu ynyle de Mevlanann lem anlay derin

evrecilerin kavramlatrmaya alt lem anlayn bile amaktadr. nsan, kesinlikle

dman ve vahi bir lemde tek bana deildir ve etraf da dmanlarla deil, dostlarla

kuatlmtr. iekleriyle, glleriyle, baheleri, dalar, talar; geceleyin bize gz krpan

yldzlar ve saysz hayvan eidiyle lem insana gerek bir evdir ve onu kucaklamaktadr.

Onun lem ve yaratl anlayn irdelerken tekml anlamndaki evrim anlayna da

iaret edilmelidir. Ancak O, Darwin ya da Spencer gibi mekanik veya biyo lojik bir evrim

kuramcs deildir. Darwin varln ve yaamn evreye uyumu iin kr zorlayc bir

mcadele ile yaratln daha st trlerin biyolojik bir grnm olduunu sylerken

Mevlana, btn yaratl srecini byk bir sistem iinde anlamakta ve mekanik dinamikleri

aklamak yerine aka, ekicilii ve ekimi yaratan en nemli g olarak snmaktadr.

Evrendeki btn atomlar klar gibi birbirlerini ekmektedir, herkes akn manyetik gcyle

eine doru srklenmektedir.

Bundan dolay onun evrim teorisi yaamn yaratc ve evrimsel boyutlarn tartan Bergson

ile karlatrlabilir. Fakat Bergsona gre yaratc evrim sreci amasz ve anlamszdr.

Mevlana ise Allah varln amac ve esas olarak grmekte ve yaamn ama arayan bir

faaliyet olduunun altn izmektedir(Bayraktar, 1987).

BU anlayta, daha yksekteki bir varln iine dhil olan alt mertebedeki varlklar, aamalbir imha srecinin aksine, stteki varlk tarafndan zmsenmektedir. Ayn ekilde, ona gre

semav hareketler kr ve mekanik bir hareket olmayp, sonsuz ak okyanusunda

dalgalanmalardr. Eer ortada evrensel ak yoksa tm varlk donabilir ve hilie

ekilebilir. Canl, bitkilerde ortaya kmay ve onlarla birlemeyi reddedebilir ve bitkiler ne

hayvanlarn yaamna ykselebilirler, ne de yaamn mantk ve ruhuna ulaabilirler.() Zira

aksz hibir ey hareket etmez.


42/62

42

Mevlanann gl olann yaamn srdrmesi ilkesi yerine ak ve karlkl bamllk

temeline dayanan; Allahn ilmi, iradesi ve kudretinin kendisini belli bir srete aa vurmas

anlamnda farkl bir tekaml anlay gelitirdii grlmektedir.

4. Dinamik bir g olarak ak

Mevlana tabiatta gizli bir enerjiye sahip bir g kefetmitir ve bu grnmez gc

insanolunun evrenin kalann paylat btn formlarn sebebi olarak grmektedir. Daha

sonra cismani ve ruhani dnyann altnda ne yattn anlamaya alm ve bulmutur. Buna

gre, kainatta ve bizim iimizde olan grnmez ve srekli artan deiimin altnda yatan aktr.

Ak, bylece, Allahtan gelmektedir ve Allaha doru hareket etmektedir. Yaratln yukardoru hareketinde bir evreden baka bir evreye geiinde olduu gibi ak da her admda

varln yeni biimlerine dnmektedir. Ona gre evrendeki her eyi, her eyle birletiren

zerrecikler arasndaki etkileimden sorumlu olan bu pozitif enerjidir. Bylece hibir ey bu

sistemden bamsz deildir. Her ey birbirine bal ve bamldr.

Buna ilaveten ak her hissi ycelttii, sezgi gcn artrd ve anlay ynettii iindir ki

Mevlana insanda akn zekdan stn olduunu itiraf etmektedir. Gnlk sosyal yaamda,rnein, ak daha nemli ve uygulanabilir bir itir. Bu demektir ki ak tm anlamazlklar

zer, bencillii ve akla gelen birok bahaneyi ortadan kaldrr. Bu suretle ak sadece dini ve

ahlaki yaam iin basit ve gereksiz deil ayn zamanda evrensel dzen iin de

srdrlebilirdir.

Ksaca ifade etmek gerekirse Mevlana birbirleriyle gl bir ekilde birbirine baml bir hissi

ifade eden doal dnyaya ve kendimize ynelik daha derin ve kapsaml bir anlay

sunmaktadr.

Annem sevgidir

Babam sevgidir

Peygamberim sevgidir

Allahm sevgidir

Ben sevginin ocuuyum

Sadece sevgiden bahsetmek ii geldim.


43/62

43

Bunun zorunlu bir sonucu olarak Mevlana, dnyann gerekliini, tm yaamn saygnln

ve zellikle kendini ve ilhi balangc ve amac dnen insan yaamn yeniden

yaplandrmtr. Bundan dolay Mevlana akn kinatn ruhu olduunu; bu ruhun snr

tanmadn ve tm insanlar, lkeleri ve dinleri iine aldn byk bir evkle ilan eder.

Varoluu psikanalist Erich Fromm, Mevlanann ak kavramnn ve sonularnn farknda

olan bir dnr. Fromma gre ak olduumuzda dnya daha tatl, daha gzel ve daha

muhteem grnr. Ak olduumuzda, her eye ve herkese ak oluruz. Bununla beraber,

Mevlana sadece akn gcnn farknda olmann yeterli olmayacan vurgular. Ak, bu

efkatini, cmertliini ve sevgisini hal ve hareketleri ile tercme etmeli; gstermelidir.

Mevlanann, fikri ve zihni bir deiimle yetinmedii, daha dorusu tatmin olmad

grlmektedir. nsan inancn ve fikir hayatn gnlk hayatta uygulamaldr. Daha ileri bir

adm atarak, kendisini dier hemcinsleri ve kinatta birlikte ve beraber hissetmek iin

varoluun sevincini gerek iyi olmada kefetmelidir (Fromm, 1993).

Bundan dolay, Mevlana hayatn anlamn ararken aile ve okul gibi toplumsal kurumlarn ve

hayat tecrbelerinin tesine gemi ve bu kurumlar insann olgunlamamasnn bir sonucu

olarak grmtr. Btn bunlar insann nihai yeniden douuna; sevme sanatn elde etmesi

iin ynlendirmelidir. Bu sevme sanatnn ve insann kendi insani tabiatna ve doal

evresine kar olan bu derin kavrayn, insann i leminde tecrbe ettii mutluluu da

yanstmas iin tevik etmesi gerekten ilgintir.

te bu anlaytan bir evre ahlak oluturabiliriz. nsan i lemindeki bar ve huzuru dier

tm varlklara kar ifade eder. Daha nemlisi ise, bu davrann faydac ve arasal olmamas;

kinatn mtevaz bir ferdi ve yesi olan insann durumu olmasdr.

5. Karde olarak hayvanlar

Mevlanann, iirlerinde hayvanlara artc derecede yer verdii; adeta onlarla farkl bir

iletiim kurduu grlr. Mesneviyi okuyan biri, hayvanlarn hi de Kartezyen felsefenin


44/62

44

bize sunduu ruhsuz otomat makineler olmadn fark eder. Dnya cansz, anlamsz ve

amasz olmad gibi, dnyay enlendiren hayvanlar da amasz deildir.

Mevlanann bak asnda htht kuu, Hz. Sleyman'nn postacs olur, Sebe Melikesi

Belksa onun mesajn gtrr-getirir (Mesnevi, 6, 194).

Allah sivrisinei Nemruda musallat etti ve onu helak etti. Atein brahim'i (Ona selm

olsun) yakmasna izin vermediinden, ate brahim iin souk bir madde ve gvenilir bir yer

oldu; yeillik, gllk glistan haline geldi (FM, 88).

Mevlanaya gre kurt, horoz ve aslan bile akn ne olduunu bilir. Bu anlayn doal sonucu

olarak Mevlana hayvanlara kar son derece hassas ve naziktir. rnein yrrken uyuyan bir

kpei uykusundan uyandrmaz ve rahatsz etmemeye alr. Zavall hayvan uyanana kadar

bekleyecek kadar ona saygldr.

Bir gn rencileriyle Konya sokaklarnda yryordu. Gen bir dana ona yaklat ve boynunu

onun nnde edi. Danann gzlerinden yalar boanyordu. Zavall hayvann bir eyden

korktuu ve kat her halinden (beden dili) anlalyordu. Mevlana hayvann ban,

boynunu ve srtn okamaya balad. Onu sakinletirdi. Derken ellerinde bak olan iki kii

ka geldi. Daha danay istemeden, Mevlana bu hayvandan ne istediklerini sordu. Danann

kendilerine ait olduunu ve keseceklerini sylediler. Ksa bir mzakereden sonra, Mevlana

danay kesmemeleri konusunda onlar ikna etti. Olup- biteni seyreden herkes grdkleri

karsnda arm ve t kmyordu. Danann sahipleri, hayvan alp gitmeden, bir kez daha

Mevlanaya onu kesmeyecekleri konusunda sz verdiler.

Bir baka gn Mevlana evden biraz ekmek alp, ayrld. Talebelerinden biri onun gizlice takipetti. Birazdan Mevlanann, yeni dourmu ve yavrularn emziren bir kpee kendi el leriyle

ekmek yedirdiini grd. Takip edildiini anlayan Mevlana talebesine dnd ve u

aklamay yapt. Zavall kpek! Bir hafta nce dourdu. Yavrularn terk etmeyerek, efkatle

onlar bekliyor.

Sevgili Peygamberimiz buyuruyor: Merhamet sahibi kimselere Allah da merhamet edecektir.

Yeryznde bulunanlara merhamet ediniz ki gkte bulunan da size merhamet etsin.


45/62

45

5. nsanolu

nsanolu Allahn yaratt varlklar arsnda merkezi konuma sahiptir ve bu niteliiyle de

Onun yeryzndeki halifesidir. Varlk zincirin en tepesinde olmak ve hatta tesine

geebilmek insan sadece daha sorumlu yapar. Zira tm sistemi gzetmek ve korumak

insana emanet edilmitir. O, Allahn yeryzndeki elisidir.

A insan, Tanr kitab sensin, sen.

Padiahn gzelliinebir aynasn sen.

Kinatta ne varsa senden, darda deil;

Ne istiyorsan kendinden iste, kendinde ara...

Ne aryorsan sensin, sen. (FM)

Allah lemdeki btn sistemleri yaratt ve bu sistemlerin srekliliini srdrd iin

insanolu dnyay kendi bencil amalar iin ve istedii ekilde kullanamaz. nsan-lem

ilikisinin mant, gerein z olan merhamet ve aka dayanmaldr.

Tasavvuf dncesi bize tm yaratlanlarn Allahn yaratc kudretinin iaretleri ve ltfu

olduunu retir. Tabiatta var olan tm ekolojik sistemler Allah tarafndan yaratld iin,

insanolu tabiatla olan ilikilerinde daha dengeli ve akllca hareket etmelidir. Dahas, tabiat

kaynaklarn daha dikkatli kullanmal; kinatn z ve esas olan sevgi temelli bir iliki

gelitirmelidir.

Bazen, melekler bile saflmz kskanr,

Bazen de eytan korkusuzluumuzu grp kaar.

Bu toprak, Allahn gveniyle mebu bizim topramzdr.

Allah gcmz muhafaza etsin ve ktlkten korusun.

Ksaca, insan Allahn yeryzndeki emanetisi olduudan tabiat tm muhteem

gzellikleri ve kaynaklaryla ona emanet edilmitir. Bu nedenle kinatn ve tabiatn efendisi

deil; dnya da istedii gibi ve sorumsuz bir ekilde kullanabilecei bir mal deildir. Tam

aksine, tabiat Allah tarafndan yaratlm ve Ona aittir. nsan ise, son tahlilde tm yapp-

ettiklerinin hesabn verecek bir emanetidir.


46/62

46

Sonu olarak, ruhanilik, aklclk ve evrensel ahlakn Mevlanann dncesinde

salkl bir sentez kurduu grlmektedir. Allah, kainat ve insanlk yaratc ak grnde bir

araya gelmektedir.

6. Aile

Mevlana ve Konfys arasndaki dier bir benzerlik, aile kavramlarnda grlebilir. Her iki

dnr de aileye ve aile deerlerine nem verir. Dnyay bir ev olarak grrler. Aralarndaki

en belirgin farkllk, Mevlanann kinat evindeki her eyi bilen, her eyi gren ve her eyin

hayatn devam ettiren evin gerek sahibi olan Allah anlaydr.

Daha nce Mevlanann toplumsal kurumlarn tesine getiini ifade etmitik. Ancakonun aile kavramnn ok geni olduunu ve tm dnyay ve varlk lemini bir aile olarak

grecek imalar ihtiva ettiini unutmamak lazm. Bu anlamda hepimiz Allahn ailesiyiz:

Biz Efendimizin ailesiyiz ve Onun st emen bebekleriyiz.

Hz. Peygamber: nsanlar Allahn askeridir dedi;

Gklerden yamuru gnderen O;

Bize gnlk ekmeimizi veremez mi?Btn mahlkat nasl da hayatlarnn devam iin Allaha yakarr?

Dnyann evimiz olduunu belirtmeye gerek bile yok. Ancak b

mevlana ve konfüçyüs-kitap

Documents