mevcut kkaynaklara gÖre hhirÝstÝyanlik · 2017-12-29 · f- kkÝlÝsenÝn ttesÝsÝ.....90 1-...

MEVCUT KKAYNAKLARA

GÖRE HHIRÝSTÝYANLIK

Prof. Dr. Suat YILDIRIM

MEVCUT KAYNAKLARA GÖRE HIRÝSTÝYANLIK

Copyright © Iþýk Yayýnlarý, 2005Bu kitaptaki metin ve resimlerin, tamamýnýn ya da bir kýsmýnýn, kitabý yayýmlayan þirketin

önceden yazýlý izni olmaksýzýn elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayýt sistemi ile çoðaltýlmasý, yayýmlanmasý ve depolanmasý yasaktýr.

EditörRecep ÇAKIR

Görsel YönetmenEngin ÇÝFTÇÝ

KapakÝhsan DEMÝRHAN

MizanpajÝbrahim AKDAÐ

ISBN975-7402-30-3

Yayýn Numarasý30

Basým Yeri ve YýlýÇaðlayan Matbaasý / ÝZMÝR Tel: (0232) 252 20 96

Nisan 2005

Genel DaðýtýmGökkuþaðý Pazarlama ve Daðýtým

Alayköþkü Cad. No: 12 Caðaloðlu/ÝSTANBULTel: (0212) 519 39 33 Faks: (0212) 519 39 01

Iþýk YayýnlarýEmniyet Mahallesi Huzur Sokak No: 5

34676 Üsküdar/ÝSTANBULTel: (0216) 318 42 88 Faks: (0216) 318 52 20

www.isikyayinlari.com

ÝÇÝNDEKÝLER

ÖNSÖZ ..................................................................................................XIIIÝKÝNCÝ BBASIMIN ÖÖNSÖZÜ ...................................................................XIXGÝRÝÞ .......................................................................................................1Hýristiyanlýk Tetkikleri Hakkýnda ..................................................................1

BÝRÝNCÝ BBÖLÜMHZ. ÎÎSA ((A.S.) vve TTEBLÝÐATI

1. Hz. Îsa’nýn Hüviyeti ..............................................................................7a) Hz. Îsa’nýn annesi Hz. Meryem ......................................................7b) Hz. Îsa’nýn doðumu.........................................................................8c) Hz. Îsa’nýn risaleti ve mûcizeleri...................................................10d) Yahudîlerden Ferisîlerle mücadelesi.............................................13e) Hz. Îsa’nýn âkýbeti.........................................................................17

2. Kur’ân-ý Kerim’e göre Hz. Îsa’nýn tebliðatýnýn özeti.........................19a) Tevhide davet ...............................................................................20b) Ýlâhî hâkimiyet .............................................................................21c) Hak ile bâtýl arasýndaki mücadele ................................................21d) Hak yolunda imtihan lüzumlu ve kaçýnýlmazdýr..........................21e) Ýnkýlâp hareketi ............................................................................23f) Sabýr ve metanet telkini................................................................23g) Dünyayý sevmekten uzaklaþýp âhireti sevmek ..............................23h) Çilekeþliðin gayesi .......................................................................24ý) Ýlâhî hükümranlýðýn çaðrýsý ...........................................................25j) Ýdareciler halka hizmet için vardýr................................................26

3. Din tüccarý Yahudi âlimlerini tenkidi ................................................264. Hz. Îsa’nýn çevresi ve risaleti hakkýnda .............................................275. Tarihî belgeler ve Hz. Îsa....................................................................31

6. Ýncillere göre Hz. Îsa’nýn hayatý..........................................................327. Hz. Mesîh’ten sonra Hýristiyanlýk.......................................................35

ÝKÝNCÝ BBÖLÜMHIRÝSTÝYANLIÐIN ÝÝLK DÖRT AASIRDA

OLUÞUM DDÖNEMÝ

A. HHZ. ÎÎSA’NIN DDÝNE DDAVETÝ ................................................................391. Hz. Îsa’nýn muhiti ...............................................................................432. Babil esaretinden avdetten Hz. Îsa’nýn ................................................

doðumuna kadar ................................................................................453. Tebliðin baþlangýcý ..............................................................................474. Hz. Îsa’nýn daveti ................................................................................495. Kudüs’e hicreti ....................................................................................516. Hz. Îsa ve Tevrat ahkâmý....................................................................517. Hz. Îsa’nýn ölümünden sonra dirildiði inancý .....................................52

B. HHAVARÝLERÝN FFAALÝYETLERÝ ..........................................................531. Filistin dýþýndaki Yahudilere teblið.....................................................532. Syncrétisme tehlikesi ..........................................................................563- Gurbetteki Yahudilere teblið..............................................................57

C- PPAVLUS’UN YYETÝÞTÝÐÝ OORTAM ......................................................591- Kurtarýcý tanrý efsaneleri.....................................................................612- Pavlus ve “Kurtarýcý Tanrý” sýrrý .........................................................633- Pavlus’un Hýristiyan oluþu ..................................................................664- Helenistik Yahudi cemaatleri .............................................................675- Pavlus’un havarilere muhalefeti .........................................................696- Pavlus’un Hýristiyanlýða geçiþinin tahlili ...........................................71

D- HHAVARÝ PPAVLUS’UN FFAALÝYETÝ....................................................731- Pavlus’un Filistin havarilerinden ayrýlmasý ........................................732- Teblið hayatýndan Pavlus’un aldýðý ders ..............................................

ve Hýristiyanlýðýn büyük dönemeci...................................................753- Þirk sistemindeki vaftiz ve komünyon .................................................

anlayýþýnýn Pavlus’a tesiri..................................................................79E- HHIRÝSTÝYANLIK MMÜSTAKÝL BBÝR DDÝN HHÂLÝNE GGELÝYOR ..........81

1- Yahudi-Hýristiyanlýk Pavlus ve Yuhanna’ya karþý direniyor ..............822- Kilise Mabetten (Sinagogdan) ayrýlýyor .............................................833- Yunan-Roma zemini: ..........................................................................834- Yunan kültürü, dini iki ayrý yöne götürüyor ......................................875- Dördüncü asýr baþýnda Hýristiyanlýðýn görünümü ..............................89

VI Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk

F- KKÝLÝSENÝN TTESÝSÝ..................................................................................901- Mesîh ve havariler Kilise tesis etmediler ...........................................902- Akidenin tesis ve tanzimi (Ýkinci asýr

baþýnda Hýristiyanlýk akaidi) ..............................................................913- Hz. Îsa’nýn þahsý hakkýndaki üç görüþ ................................................914- Hýristiyanlýk inanç ve âyinlerinin karmaþýk hâle gelmesi .................935- Ýman þartlarý........................................................................................946- Dinî þeâirin geliþmesi..........................................................................97

G- HHIRÝSTÝYANLIKLA DDEVLET ÝÝDARECÝLERÝ ARASINDA MMÜCADELE ....................................................................991- Hýristiyanlýkla putperest toplumun uyuþmazlýðý.................................992- Hýristiyanlýk anarþik bir hareket sayýlýp iþkence ediliyor.................1013- Dördüncü asrýn sonunda devlet kilisesi

ve putperestliðin maðlûbiyeti ...........................................................1054- Galibiyetin mânâsý: Hýristiyanlýðýn galibiyetinin bahasý .................1085- Kilise, Roma devletinin unsurlarýndan biri hâline geliyor ..............113

ÜÇÜNCÜ BBÖLÜMKUTSAL MMETÝNLER

GÝRÝÞ ...................................................................................................121Kutsal KKitap MMefhumu................................................................................121

1- Eski Ahid ..........................................................................................1222- Kitab-ý Mukaddes’i teþkil eden kitaplarýn kronolojisi......................1263- Yeni Ahid Kitaplarý ..........................................................................1274- Ýnciller...............................................................................................128

a) Matta Ýncili .................................................................................130b) Markos Ýncili ..............................................................................131c) Luka Ýncili...................................................................................132d) Yuhanna Ýncili............................................................................133

5- Ýncillerin ortaya çýkardýðý problemler ..............................................135a) Ýncillerin akidenin teþekkülünden sonra yazýlmasý ....................135b) Ýncillerin çokluðu .......................................................................136c) Üç Ýncil'in plânlarý, kronolojik ve coðrafî çerçeveleri...............140

6- Ýncillerdeki benzerliðin izahý ............................................................141a) Birbirinden istifade nazariyesi ....................................................141b) Ýlk Ýncil faraziyesi........................................................................142c) Kýsa parçalar (diégèses) faraziyesi ...............................................143

VIIÝçindekiler

d) Þifahî rivâyet faraziyesi ...............................................................143e) Ýki kaynak faraziyesi....................................................................143f) Formgeschichte (FG) ekolü ........................................................147

7- Tevrat ve Ýncil’in tahrifi meselesi ....................................................158a) Tevrat’ýn tahrifi ..........................................................................158b) Ýncil’in tahrifi .............................................................................162

8- Hýristiyanlýkta vahiy anlayýþý............................................................1659- Barnaba Ýncili ...................................................................................166

DÖRDÜNCÜ BBÖLÜMHIRÝSTÝYANLIÐIN AAKÝDE ve AMEL EESASLARI

A- ÝÝTÝKAD EESASLARI .............................................................................1731- Tecessüt (incarnation) inancý ve tenkidi ........................................1742- Hz. Îsa’nýn tanrýlaþtýrýlmasý ve bu inancýn tenkidi ..........................1843- Teslis inancý ve tenkidi ....................................................................189

a) Hýristiyanlarýn teslisi izaha çalýþmalarý.......................................193b) Hýristiyanlarýn teslisi müdafaa yollarý ve tenkidi.......................197c) Ýbn Teymiyye’nin teslise reddiyesi .............................................206

4- Tekfir (rédemption)..........................................................................2095- Âhiret hayatý ....................................................................................216

B- DDÝNÎ ÞÞEÂÝR ((SACREMENTS, KKUTSAL DDÝN GGÖREVLERÝ) ........2211- Kilise ve dinî þeâir ............................................................................2212- Hýristiyan þeâiri.................................................................................224

a) Vaftiz ...........................................................................................224b) Confirmation (Vaftizi pekiþtirme) .............................................226c) Communion (Komünyon) ........................................................227d) Tövbe ve itiraf ............................................................................229e) Son yaðlama................................................................................232f) Ordre (Din adamlarý tayin etme)................................................232g) Nikâh .........................................................................................234

C- HHIRÝSTÝYAN ÝÝBADETÝ .......................................................................2341- Dua ...................................................................................................2352- Oruç .................................................................................................2403- Dinî bayramlar ve kutlu günler ........................................................2404- Tevrat ahkâmý ve Hýristiyanlýk ........................................................2425- Hz. Îsa’nýn Ýncillerdeki nasihatlarinden bazýlarý ..............................2436- Hýristiyanlýk ahkâmýnýn deðiþikliðe uðramasý ..................................246

VIII Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk

BEÞÝNCÝ BBÖLÜMHIRÝSTÝYAN FFIRKALARI

1- Eski Þark Kiliseleri............................................................................253a) Monofizitler ................................................................................253

aa- Suriye Kiliseleri ...................................................................253ab- Kýbtîler ................................................................................254ac- Habeþîler..............................................................................254ad- Ermeniler.............................................................................254

b) Nastûrîler ....................................................................................2552- Rum Ortodoks Kilisesi......................................................................2553- Roma Katolik Kilisesi .......................................................................2574- Protestanlar .......................................................................................2585- Millénariste (adventistes) gruplar ....................................................2606- Mormonlar ........................................................................................2617- Belli baþlý Hýristiyan fýrkalarýnýn inançlarýnýn

þema hâlinde mukayesesi .................................................................263ÎSA MMESÎH’ÝN KKÝLÝSESÝ...........................................................................267

ALTINCI BBÖLÜMHIRÝSTÝYANLIKTA RREFORM HAREKETÝ

1- Reformun sebepleri ...........................................................................273a) Papalýðýn mutlak hâkimiyeti ......................................................273b) Vergiler .......................................................................................274c) Bid’at ...........................................................................................274d) Endülüjans ..................................................................................275e) Rönesans ....................................................................................276

2- Reformcular ......................................................................................2763- Reform hareketinin neticeleri ..........................................................2784- 16. Asýr reform hareketi baþarýlý oldu mu?.......................................280

YEDÝNCÝ BBÖLÜMKONSÝLLER

1- Ýznik (Nicée) Konsili (325)..............................................................2852- Konstantinopolis (Ýstanbul) I. Konsili (381) ...................................2863- Efes Konsili (431) .............................................................................2874- Chalcédoýne (Kadýköy) Konsili (451) .............................................288

IXÝçindekiler

5- Konstantinopolis (Ýstanbul) II. Konsili (553)..................................2896- Konstantinopolis (Ýstanbul) III. Konsili (680-681) .........................2897- Nicée (Ýznik) II. Konsili (787) .........................................................2898- Konstantinopolis (Ýstanbul) IV. Konsili (869-870).........................2909- Trente Konsili (1545-1563) .............................................................29110- Vatikan I. Konsili (1869-1870)......................................................29111- Vatikan II. Konsili (1962-1965) ....................................................292

Netice ...................................................................................................295

SEKÝZÝNCÝ BBÖLÜMPAPALIK

A- RROMA KKATOLÝK KKÝLÝSESÝ ((PAPALIK) ..........................................2991- Papanýn seçilmesi..............................................................................3002- Kardinaller ........................................................................................301

Kardinallerin rolleri ........................................................................3013- Papalýk idaresi ...................................................................................3024- Papa valilikleri (Légat) .....................................................................3025- Congrégations (Yüksek kurullar) .....................................................3026- Mahkemeler ......................................................................................304

a) Rote.............................................................................................304b) Signature.....................................................................................304

7- Taþra teþkilâtý....................................................................................305Diocèse, evek...................................................................................306

8- Rahipler...................................................................................................307B- FFÝKRÎ vve DDÝNÎ HHAYAT KKARÞISINDA PPAPALIK ............................307

1- Papalýk ve modern ilim ....................................................................3072- Papalýk ve yeni âdetler .....................................................................3103- Katolik yayýlma.................................................................................3104- Ayrý düþen kardeþler .........................................................................3125- Oecuménisme (dünya Hýristiyanlarýný birleþtirme) hareketi.........314

C- SSÝYASÎ vve SSOSYAL HHAYAT KKARÞISINDA PPAPALIK ................3151- Papalýk ve siyasî hayat ......................................................................3152- Papalýk ve sosyal hayat .....................................................................317

X Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk

DOKUZUNCU BBÖLÜMÝSLÂM’IN ZZUHURUNDAN GGÜNÜMÜZE KKADAR HHIRÝSTÝYANLIÐIN

ÝSLÂM’A BBAKIÞI

GÝRÝÞ .........................................................................................................323Tarihî Seyir Ýçinde Hýristiyanlýðýn Ýslâm’a Bakýþý ................................329Þark Hýristiyanlýðýnýn Tutumu .............................................................331Orta Çað Batý Dünyasýnýn Tutumu ......................................................334Reform Hareketinin Kur’ân’a Bakýþý ....................................................340Rönesans’tan Sonra...............................................................................34318. ve 19. Asýrlarda ...............................................................................343Oryantalizm ve Fransýz Pozitivizmi .......................................................346Hýristiyan Oryantalizm..........................................................................348Néo-Thomisme’in Ýslâm Karþýsýndaki Tutumu ....................................360Misyonerlik............................................................................................364

MUASIR HHIRÝSTÝYANLIÐIN ÝÝSLÂM’A BBAKIÞI..................................364Vatikan II. Konsili ve Ýslâm..................................................................368Papalýkça yayýnlanan “Diyaloða Davet” kitabýnýn tanýtýmý.................380

1. Bölüm (s. 11-29) .........................................................................382Diyalogda Hýristiyanlýðýn Takýnacaðý Tavýr.............................382Hýristiyan’ýn dinî tavrý ..............................................................384Dinî deðerlere yeni bir bakýþ tarzý .............................................385

2. Bölüm (s. 31-52) .........................................................................386Ýslâm’ýn Deðerlerini Tanýmak ..................................................386

3. Bölüm (s. 53-66) .........................................................................387Muhtelif Müslüman Muhataplarý .............................................387

4. Bölüm (s. 67-97) .........................................................................389Diyaloða Nasýl Hazýrlanmalý?....................................................389

5. Bölüm (s. 99-111) .......................................................................392Ýslâm-Hýristiyan Diyaloðunun Perspektifi ................................392

6. Bölüm (s. 113-133) .....................................................................393Diyaloða Giren Hýristiyan’ýn Hâlet-i Ruhiyesi.........................393Kitap hakkýnda mülâhazalarýmýz...............................................395Kiliseyi Ýslâm ile Diyalog Ýstemeðe Sevk Eden Sebepler..........403

BÝBLÝYOGRAFYA .....................................................................................443

XIÝçindekiler

ÖÖNNSSÖÖZZ

Ýslâm ve Hýristiyanlýk... Ýnsanlýðýn yaþadýðý son on dört asýrboyunca, dünya haritasýný -doðrudan doðruya veya sonuçlarý ile-þekillendiren, bu iki din mensuplarýnýn birbirlerine karþý takýn-dýklarý tavýrlar oldu, denilirse mübalâða edilmiþ olmaz. Öyle gö-rünüyor ki uzun sürecek bir istikbal boyunca da dünyanýn inanç,kültür, coðrafya, düþünce ve yaþayýþ bakýmýndan þekillenmesini,yine bu iki topluluðun birbirine karþý sürdürecekleri tutum tayinedecektir. Demek istiyoruz ki din faktörünün önemi geri plândakalmýþ deðildir. Bilâkis artmaktadýr. Bundan ötürü dinî incele-meler, çaðdaþ ve aktüel konulardan uzak sayýlamazlar.

Hicaz’da zuhur edip Arap Yarýmadasý'ndan sonra Mezopo-tamya, Suriye, Filistin, Mýsýr ve Kuzey Afrika, Ýspanya gibi ülke-lerde ilerleyen ve gittikçe geniþleyen Ýslâm fütuhatý, birçok yer-de Hýristiyanlýk aleyhine ilerleme kaydetti. Hatta neticede, onukendi kutsal yurdunda (Filistin’de) bile maðlûp ederek köklerin-den kopardý. Habeþistan dýþýndaki Afrika Hýristiyanlýðýný orta-dan kaldýrdý. Bizans rengine boyanmýþ olan Þark Kilisesini nötr-leþtirerek onu yalnýz Slav dünyasýna münhasýr kýldý. Katolikliðide fiilî plânda Lâtin Kilisesine irca etti ve böylece Reform sýra-sýnda onun bölünmesinde rol oynadý. Hýristiyan misyonerlerininOrta Asya’ya ve Uzak Doðu’ya yürümesini yavaþlatarak Hýristi-yanlýðý Asya ve Afrika milletlerinden uzaklaþtýrmýþ oldu. Sondönemde, Avrupa hýrsý ve zulmünün Afrika ve Uzak Doðu ülke-

lerini sömürgeleþtirme vakýasý ve onlarýn himayesindeki Hýristi-yanlaþtýrma programlarý olmasaydý, buralarda Hýristiyanlýðýnciddî bir varlýðý kalmayacaktý.

Hýristiyan dünyasý Ýslâm’a böyle baktýðýndan, Müslümanlarkarþýsýnda tutumu hep bu düþmanlýk psikolojisinden kaynaklan-dý. Ýslâm’ý, kendisi için en büyük tehlike gördüðünden ona karþýsadece silah kullanmaya yöneldi.

Hâlbuki iyi kulak verseydi onda, Hz. Ýbrahim, Hz. Ýshak, Hz.Ýsmail, Hz. Mûsa ve Hz. Îsa (aleyhimüsselâm) tebliðinin yenidenzuhur edip insanlýða seslendiðini duyabilir, Ýslâm’ý yabancý ya dadüþman görmeyebilirdi. Çünkü Kur’ân, Hz. Muhammed’in (s.a.s.)bildirdiklerinin, Hýristiyanlýðýn da inandýðý bu peygamberlerintebliðleri ile esasta bir olduðunu defalarca vurgulamýþtý (Enbiya 92;

Mü’minûn, 52. Krþ. Bakara, 285; Âl-i Ýmran, 81; En’âm, 90). Yahudi ve Hý-ristiyanlara, fikir plânýnda, bir diyalog çaðrýsýnda bulunmuþ, on-larý aslî safiyetlerine dönmeye davet etmiþti:

“Ey Ehl-i Kitap! Dinde haksýz yere aþýrýlýða dalmayýn ve ön-ceden sapmýþ kimselerin keyiflerine uymayýn.” (Mâide, 77)

“Ey Ehl-i Kitap! Dininizde taþkýnlýk etmeyin ve Allah hak-kýnda gerçek olmayan þeyleri söylemeyin. Meryem’in oðlu ÎsaMesîh, sadece Allah’ýn elçisi, O’nun Meryem’e attýðý kelimesive O’ndan bir ruhtur. Allah’a ve elçilerine inanýn, '(Allah) üç-tür!' demeyin. Kendi faydanýza olarak buna son verin, çünkü Al-lah, yalnýz bir tek Tanrý’dýr, çocuk sahibi olmaktan münezzeh-tir.” (Nisâ, 171)

“De ki: Ey Ehl-i Kitap! Siz Tevrat, Ýncil ve Rabbinizden sizeindirileni uygulamadýkça, bir esas üzerinde deðilsiniz.” (Mâide, 68)

Hicret-i seniyyenin dokuzuncu yýlýnda Necran Hýristiyanlarý-ný temsil eden kalabalýk bir heyet (yetmiþ kiþi civarýnda) Medi-ne-i Münevvere’ye geldi. Heyette onlarýn dinî ve dünyevî lider-lerinin yanýnda, daha baþka seçkin þahsiyetleri de bulunuyordu.

XIV Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk

Geliþ gayeleri, Ýslâm’ýn, Hýristiyanlýða yönelttiði tenkitleri mü-nakaþa etmekti. Hz. Peygamber (s.a.s.) heyeti nezaketle karþýladý.Hatta, Mescid-i Nebevî’de, dinî âyinlerini yapmalarýna müsaadeetti.

Sonra Hz. Îsa’nýn (a.s.) mahiyeti hakkýnda münakaþa baþlayýponun tanrýlýðýný iddiada ýsrar ettiler. Hz. Peygamber (s.a.s.) onlarýfikren ikna etmek istedi. Onlar bundan anlamayýnca, vahyin ir-þadý ile, deðiþik üslûp kullandý. Bu deðiþiklik þu mealdeki âyetlebildirilmiþti:

“Onun (Îsa’nýn) hakkýnda gelen gerçek bilgiden sonra kimseninle münakaþaya kalkýþýrsa de ki: ‘Gelin, oðullarýmýzý ve oðul-larýnýzý, kadýnlarýmýzý ve kadýnlarýnýzý, kendimizi ve kendiniziçaðýralým da hepimiz birden cân ü gönülden yalvararak Allah’ýnlânetinin yalancýlara olmasýný dileyelim.’” (Âl-i Ýmran, 61)

Böylece aklî delilden anlamayanlara, din mantýðýnýn çözümþekli teklif edildi. Bu kararlý ve kesin iman tavrý, muhataplarýsarstý. Aralarýnda görüþmek için müsaade istediler. Hz. Muham-med’in (s.a.s.) hak peygamber olduðunu veya peygamberliðininkuvvetle muhtemel olduðunu göz önüne alarak, onunla mübahe-le etmenin, kendilerine büyük felâket getirebileceðini, yani onunhaklý olduðunu düþündüklerinden, neticede bu yalvarma teklifi-ni kabul etmediler. Cizye vermeye razý olup, memleketlerinedönmek istediklerini, yalnýz bazý iþlerinde aralarýnda hakemlikedecek bir zâtýn gönderilmesini arzu ettiklerini bildirdiler. Hz.Peygamber de Ebû Ubeyde’yi (r.a.) gönderdi ve kendilerine birahitnâme yazdýrýp verdi. (Bu konuda tafsilât için, Âl-i Ýmransûresi, 61. âyetinin tefsiri ile ilgili olarak yazýlan malûmata, tefsirkitaplarýna müracaat edilebilir.) Asrýmýzda yaþayan rahip müsteþ-rik L. Massignon, “Medine Mübahelesi” konulu bir çalýþmasýnda,Necran Hýristiyanlarýnýn bu teklife müspet cevap vermediklerin-den duyduðu üzüntüyü ifade etmiþtir.

XVÖnsöz

Ýslâm-Hýristiyan diyaloðu, Asr-ý Saadette, Necran Hýristiyan-larý ile, bu þekilde noktalanmýþ ise de, Hz. Peygamber (s.a.s.) teb-lið ettiði þu davet, her zaman için açýktýr: “De ki: ‘Ey Ehl-i Ki-tap! Geliniz bizimle sizin aranýzda müþterek olacak þu sözde bir-leþelim, yani Allah’tan baþkasýna kulluk etmeyelim, O’na hiçbirþeyi ortak koþmayalým, kimimiz kimimizi Allah’tan baþka Rabedinmesin.’ ‘Eðer yüz çevirirlerse: ‘Bizim (Allah’a) teslim oldu-ðumuza þahit olun!’ deyin.” (Âl-i Ýmran, 64)

Dünyada mevcut bütün dinler içinde Hz. Îsa’nýn peygamber-liðine, Ýncil’e inanan ve Hz. Meryem’in Îsa’yý bâkire olarak do-ðurduðunu kabul eden, böylece Hýristiyanlýða en çok yakýnlýkgösteren tek din Ýslâmiyet’tir.

Nitekim, bu müþterek inançlar sebebiyle, Ehl-i Kitab’a gayr-imüslimler içinde özellik tanýnmýþ, “zimmî” statüsü ile korunmuþ-lardýr. Bu nazarî kalmayýp, Ýslâm devletlerinin himayesinde, ta-rihî seyir içinde güvenle yaþamýþlardýr. Bu haklarý eksik bulan bir-çok müsteþrik bulunduðunu, bunu istihfaf ettiklerini biliyoruz.Ýddia sahipleri, sadece lâfta, kâðýt üzerinde kalan “Ýnsan HaklarýEvrensel Beyannamesi” gibi belgeleri ileri sürmektedirler. Bu id-diaya Üstad Prof. Dr. Muhammed Hamidullah Bey’in verdiðitarzda cevap verelim: Ýslâm ülkelerinde yaþayan Hýristiyanlardanpek yüksek devlet görevlerinde bulunanlar, hatta vezirliðe bilegetirilenler olmuþtur ve bu, çok eski dönemlerde gerçekleþmiþtir.Müslümanlarýn Hýristiyan vatandaþlara tanýdýklarý haklarý, Batýülkeleri, yaldýzlý insan haklarý asrý olan yirminci asýrda, idarelerialtýndaki Müslümanlara tanýmýþlar mýdýr? Hürriyet ve insan hak-larýný müdafaa ettiðini ileri süren Fransa, bu iddialardan sonraCezayir’i iþgal edip bir asýr boyunca sömürmüþtür. Bu dönemdeCezayirli bir Müslüman bakan (vezirden küçük bir mevki) þöyledursun, bir tek milletvekili bulunmuþ mudur? (Y. Moubarac, LesMusulmans Consultation Ýslâmo-Chrètienne, Paris, 1971 kita-býndaki cevaplarýndan).

XVI Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk

Ýslâm’ýn bu müsamahasýna karþý Hýristiyanlar silâhla muka-bele etmiþ, haçlý seferleri düzenlemiþ, hele son asýrlarda Hýristi-yan ülkeler maddî güce kavuþunca Müslümanlarýn üzerine hý-þýmla yürümüþ, onlarý sömürmüþtür. Bütün bunlar Hýristiyanlýðada fazla bir þey kazandýrmadý. Papalýk 1965’te sona eren VatikanKonsili ile tarihinde ilk defa olarak (Ýslâm’a deðil) Müslümanla-ra sempati göstermeye baþladý. “Hýristiyan ve Müslümanlar, ma-zideki olumsuz tutumlarý unutmalý ve özellikle Müslümanlar,Avrupalýlarla Hýristiyanlýðý ayný þey saymamalý, onlarýn zulümve tutumlarýndan Hýristiyanlýðý sorumlu tutmamalýdýr. Bunlarýbýrakýp karþýlýklý diyalog içinde insanlýðýn barýþ ve mutluluðuiçin çalýþmalýdýrlar.” tarzýnda temennilerde bulundu (Bu konudaPapalýða baðlý “Hýristiyan Olmayanlarla Münasebetler DairesiBaþkanlýðý’nýn çýkardýðý Orientations pour un dialogue entrechretiens et musulmans, Roma, 1970, 144 s. kitabýna bakýlabi-lir).

Bu güzel temennilerin ne derece samimi olduðunu ve Hýristi-yan dünyasý üzerinde etkili olup olmadýðýný biz ancak realitedenanlayabiliriz. Bu deklerasyonun üzerinden yirmi seneyi aþan birzaman geçtiði hâlde, iyileþme alâmetlerini henüz göremiyoruz.Ýslâm dünyasýnýn birçok bölgesi, Batýlýlarýn sebebiyet verdiði sý-kýntýlarý çekmeye devam ediyorlar.

Asýrlarca birlikte yaþadýklarý hâlde, Müslümanlarýn ve Hýristi-yanlarýn birbirlerinin dinlerini hemen hemen bilmemeleri dikka-te þayandýr. Bu tezahürün tahlili uzun sürer. Tecavüzler, düþman-lýklar büyük ölçüde, bilgisizlikten ileri gelmiþtir. Orta Çað kilisemensuplarýnýn, Hýristiyan milletleri Müslümanlar aleyhine kýþ-kýrtmak için ne denli iftiralara baþvurduklarýný, muasýr birçok ba-týlý zevat itiraf etmektedir. Batý, müsteþrikler vasýtasýyla Müslü-manlarý tanýmakta ise de, onlarýn yaptýklarý araþtýrmalar birçokolumsuz sebeplerin tesiri altýnda, ekseriya kötüye kullanýlmakta-

XVIIÖnsöz

dýr. Böylece oryantalizm, Hýristiyan dünyasýnýn Ýslâm’ý gerçekdurumu ile tanýmasýna bir baþka engel hâline gelmektedir.

Sözü daha fazla uzatmadan þunu söyleyelim ki, bu kitap, Müs-lümanlarýn, Hýristiyanlýðý din olarak öðrenip tanýmalarý cümle-sinden bir çalýþma olmak ümidiyle yayýnlanýyor. Hýristiyanlýktetkikleri, müellifin esas ihtisasý deðildir. Fakat 1974’te Fran-sa’ya gidip Hýristiyanlýðý tanýma ihtiyacýný hissetmesinden buyana konu ile yakýndan ilgilenmeye baþlamýþtýr. Hýristiyanlýðý veYahudiliði, din olarak inceleyen ilmî çalýþmalarýn, Müslümanlartarafýndan yapýlmasýna, ihtiyaç nazarý ile bakmaktadýr. ZiraKur’ân-ý Kerim, hadis-i þerifler bu mevzularla önemle ilgilen-mekte, çeþitli hükümler ihtiva etmektedir. Maalesef Türkiye gi-bi, Ýslâm dünyasýnýn büyük kýsmýnda da böylesi çalýþmalar sonderece azdýr.

Kitapta, Hýristiyanlýk hakkýnda bilgi verirken, imkân buldu-ðumuz nispette Hýristiyanlar tarafýndan yazýlmýþ eserlere istinatetmeye çalýþtýk. Bununla beraber, Müslüman âlimlerce yazýlanciddî eserlerden de faydalandýk. Onlarýn dinî meselelerini, kas-ten çarpýtmamaya gayret ettik. Bulunacak hata ve noksanlarýnbildirilmesi, bizi memnun edecektir.

Cenâb-ý Hak’tan bu çalýþmayý rýzasýna uygun makbul bir gay-ret olarak kabul buyurmasýný niyaz ederim.

Tevfik Allah’tandýr!Prof. Dr. Suat YILDIRIM

XVIII Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk

ÝÝKKÝÝNNCCÝÝ BBAASSIIMMIINN ÖÖNNSSÖÖZZÜÜ

Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk adlý kitabýmýzý, Diya-net Ýþleri Baþkanlýðý yetkililerinin þahsýma teveccüh göstererekteklif etmeleri üzerine hazýrladým. O zaman Erzurum AtatürkÜniversitesi’nde bulunuyordum.

Kitabýn birinci baskýsý 1988 yýlýnda Diyanet Ýþleri Baþkanlýðýtarafýndan yayýnlandý. Fakat bu basým kâðýdý, harf karakterleri,mizanpajý bakýmýndan kalitesizliðinden baþka, dizgi ve yayýn ha-talarýyla da dolu idi. Baþkanlýðýn itibarý þöyle dursun, acemi birtaþra matbaasý bile böyle bir yayýnýn sorumluluðunu uhdesinealamazdý. Olan olmuþtu. Adlî mercie gitmeyi düþünmedim. Sa-dece bazý yetkililere þifahî olarak serzeniþte bulundum, onlar dateessüflerini dile getirdiler. Yüzümü güldürmeyen, aksine benimahcup eden bu kitabý hiçbir yere ve kimseye takdim edeme-dim. Unutmaya terk ettim, nasýl daðýtýldýðýný da takip etmedim.

Fakat ender de olsa bazý meraklýlar okumuþlar. Almanya veÝtalya gibi ülkelerden din adamlarý bile nasýlsa haberdar olmuþ-lar. Türkçe'de Hýristiyanlýða dair bu kapsamda galiba ilk kitapolmasý da bu ilgiye sebep teþkil etmiþ olabilir. Piyasada pek gö-rülmez olunca birkaç yýldan beridir yeniden yayýnlama fýrsatýbekliyordum.

Kitabýn birinci basýmýndan sonra beþerî coðrafyada büyük de-ðiþiklikler oldu. Yirminci asýr sona ermeden, Birinci ve Ýkinci

Cihan harplerinden sonra dünya; bu asýrdaki üçüncü en büyükinkýlâba sahne oldu. Dine karþý bir güç oluþturan Marksizm’e li-derlik eden Sovyetler Birliði bu ideolojiden vazgeçip uydu hâli-ne getirdiði Müslüman ve Hýristiyan ülkelere baðýmsýzlýk verme-ye mecbur kaldý. Dinî deðerlere dönüþte dikkate deðer büyük ge-liþmeler oldu. Bu tezahür dinin çaðdaþ dünyada önemini daha daön plâna çýkardý. Türkiye’nin Avrupa Topluluðu’na girmesininbaþlangýcý olan Gümrük Birliði’ne dahil olmasýyla batýlýlarlamevcut olan iliþkilerin daha da artmasý, Türklerin onlarýn din-lerini yakýndan tanýmalarýný gerektirmektedir. Zira Hýristiyan-lýk, batýlýlarýn dinî inanç ve uygulamalarýndan fazla olarak onla-rýn fikir, kültür ve sanat köklerini de oluþturmaktadýr. Birbirle-riyle münasebette bulunan insanlarýn günlük davranýþlarýný bi-lerek veya bilmeyerek etkileyen altyapýlarý hakkýnda bilgi sahibiolmalarý faydalý olacaktýr.

Kitaba bir de ek ilâve ettik. Bu ek kýsým da aslýnda on beþ yýlkadar önce yazýlmýþtý. Onu geliþtirerek yayýnlamayý düþünüyor-dum. Baþka görev ve yükümlülükler imkân vermedi. Mevcuthâliyle de olsa, Hýristiyanlarýn Ýslâm’a bakýþý konusunda özet birfikir vereceði düþüncesiyle yayýnlamakta fayda gördüm.

Kitabýn bu basýmýnýn, imkânlar ölçüsünde itinalý yayýn-lanmasý hususunda lâzým gelen dikkati gösteren Iþýk Yayýnlarýsayýn yetkililerine teþekkür ediyorum. Bu basýmýn yeterince ya-yýlarak Türk okuyucularýnýn Hýristiyanlýk hakkýnda bilgi edin-melerine katkýda bulunacaðýna inanmaktayým.

Prof. Dr. Suat YILDIRIMÝstanbul, 12-Þaban-1416,

04-Ocak-1996

XX Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk

GGÝÝRRÝÝÞÞ

Hýristiyanlýk TTetkikleri HHakkýndaHýristiyanlýk hakkýnda, Batý’da tarafsýz sayýlabilecek tarihî tet-

kikler, 19. asýr ortalarýna kadar yapýlamamýþtýr. O zamana kadarhâkim olan, daha doðrusu Kilisece telkin olunan fikre göre bumevzû ile ancak din adamlarý meþgul olabilir ve o da sadece Hý-ristiyanlýðý müdafaa için yapýlabilirdi.

19. asýr baþlarýnda Batý dünyasýnda Hýristiyanlýk tarihi ile il-gilenenler ya Kiliseyi öven ya da onu yýkmak için çalýþan, ifratve tefrit örneði bir durum arz ediyorlardý. Bundan dolayý bu ko-nuyu inceleme meselesinde þu üç tutum ortaya çýktý:

1. Eski geleneksel telkin ile yetiþenler o minval üzere gidiyor,problemlerden haberdar bile olmak istemiyorlar, hatta bunutehlikeli görüyorlardý.

2. Sathi bir mantýkla yola çýkýp din hakkýnda þüpheye düþenler.Fakat bunlar þüphe etmekle beraber, halk için dini lüzumlubir müessese görüp içtimaî hayatta ahlâkýn devamý için ge-rekli olduðuna kani idiler, bundan ötürü de bu fikri müdafaaediyorlardý.

3. Hýristiyanlýk karþýsýnda alaycý bir tavýr takýnanlar.

Hýristiyanlýðý inceleyen birçok üniversiter kuruluþ bile, Kili-senin ve geniþ halk kitlesinin arzularý istikametinde, iþi araþtýr-

mak yerine, örtme cihetine gitmektedirler. Buna mukabil tahsi-lin ve kültür alýþ-veriþinin yaygýnlaþtýðý yeni dünya þartlarýnda,maddî tabiî ilimlerin objektif ve ispata dayanan nitelikleri, dintetkiklerine göre daha cazip gelmektedir.

Diðer taraftan, dinî metinlerde birtakým müþkilâtlar vardýr.Metnin intikal ve korunmasýnda þüpheyi çeken unsurlar, muh-tevada tutarsýzlýklar ve birçok durumda tahkik zorluðu gibi.

Hýristiyanlýk metinlerinin en eskisi ve en mühimmi, Hz. Îsa’nýn(a.s.) hayatýný ve akidenin aslî þeklini ihtiva etmesi gereken “YeniAhid” koleksiyonudur. Ancak, ona istinat ve itimat etmeden öncemetnin tahkik edilmesi lâzýmdýr. Bu tetkikler, oldukça ilerlemiþ du-rumdadýr. Þunu iyice bilmek gerekir ki, Hýristiyanlýðýn baþlangýçdönemine dair itimat edilebilecek tarihî belgeler pek mevcut deðil-dir. Hýristiyanlýðýn ilk üç asrý karanlýktadýr. Hýristiyanlýðýn galip gel-diði dördüncü asýrda, Hýristiyanlýðýn lehinde ve aleyhinde çok þeyyazýlmýþtýr. Fakat bu eserlerin çoðu zayi olmuþtur. Bundan sonra ka-lan tek tük eser de Hýristiyanlýðý müdafaa için yazýlmýþtýr. Asrýmýz-da bulunan bazý arkeolojik belgeler ve papirüsler, Ölü Deniz (Kum-ran) Yazmalarý gibi kalýntýlar Hýristiyanlýðýn, þimdiye kadar meçhulkalan bazý taraflarýný aydýnlatmaktadýr.

Geleneksel tutumu devam ettirenler, bütün gayretleri ile, ta-rafsýz araþtýrýcýlarýn din düþmaný olduklarýna, samimiyet ve taraf-sýzlýk iddia ettikçe tehlikelerinin daha da fazlalaþtýðýna dindaþla-rýný inandýrmak istemiþlerdir. Ýdare ettikleri okullarda ve yayýn-ladýklarý kitaplarda, kendilerine mahsus bir Hýristiyanlýk tarihiyazmýþ ve tenkitli incelemeleri böylece reddetmiþlerdir. Ýlk na-zarda onlarýn da ilmî tenkit metotlarýný benimsedikleri zannedi-lirse de, onlar bu usûlleri her zaman, geleneksel tutumlarý haklýçýkarmak için kullanýrlar. Buna mukabil Kiliseye düþman olan-lar da, tarafsýz bilginlerin incelemelerini kendi taraflarýna yonta-rak kullanýrlar. Onlarý da bundan alýkoymak mümkün deðildir.

2 Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk

Fakat her iki durumda da kaybeden, hakikat olmaktadýr. Hý-ristiyanlýk gerçek hüviyetiyle meçhul kalmaktadýr.

Hülâsa: Hýristiyanlýk tetkikleri bir taraftan aðýr ilerlemekte,diðer taraftan ona karþý ilgisizlik ve þüphe uyandýrmaktadýr. Buiki tezahür þunlardan ileri gelmektedir: Dinî meseleler hakkýndainceleme yapmayý “haram” kýlan ananevi tutum, muhtelif dinî,ahlâkî, siyasî ve içtimaî maksatlar, birçok durumda gerçeðe ulaþ-makta tereddüt ve acz hâli, tehlikeli ilmî ihtiras, bilginler arasýn-daki rekabetler. Hz. Îsa’nýn varlýðýný bile inkâr eden samimiyet-siz peþin fikir, nazariyelerin çeliþmeleri, bu çetrefilli meseleler vedevamlý gayret isteyen çalýþma zorluðu. Bu güçlüklere raðmeninsaflý bir okuyucu, meseleyi tahkik etmek isterse, müteaddit ne-sillerin çalýþmalarýnýn boþa gitmediðini kabul etmek zorunda ka-lacaktýr.

Gerçi malûmatýmýz her þeyi ihata etmiyor. Bu dalda da, saha-mýzla alâkalý belli baþlý her meseleyi tefsir etme iddiasýnda bulu-namayýz. Bununla beraber, en azýndan, Hýristiyanlýðýn geliþme-sinde baþlýca yöneliþleri artýk biliyoruz. Keza geçirmiþ olduðubelli baþlý safhalarý ve bunlarýn âmillerini de tespit edebiliyoruz.

Hâdisenin tarihî ciheti üzerinde durulacak olursa, ÝmparatorTiberius (14-37) devrinde Nâsýralý Îsa (Yesû’) isminde bir zât or-taya çýktý. Benî Ýsraîl peygamberlerinin söyledikleri ve yaptýklarýtarzda hareket etti. Allah’ýn hükümranlýðýnýn, yani âhiretin yak-laþtýðýný söylüyor, insanlarý hayra çaðýrýyordu. Bu hükümranlýktayerleri olsun diye bazý samimi ve halis insanlar onun etrafýna top-landýlar. Ama bir müddet sonra müthiþ bir hâdise sebebiyle o, an-sýzýn dünyadan çekildi. Fakat teblið ve daveti ortadan kalkmadý,aksine þakirtleri onun açtýðý yolda ilerlediler. Daha sonra, onuntebligatý din hâline gelip Yunan ve Roma dünyasýna uzanarakYahudi dininden ayrýldý.

3Giriþ

Bu yeni dinin esaslarý günden güne kuvvetlendi. Ýmparator-luk idarecilerini endiþeye düþürecek hâle ulaþtý. Yapýlan iþkence-ler dinin yayýlmasýný önleyemedi. Bu din, daha sonra kendisiniinsanlara kabul ettiren bir Kilise teþkilâtý hâline geldi. Ve Ýmpa-rator Konstantin’i, Kiliseyi, kendi iþlerinde serbest býrakmayasevketti. Daha sonra, Kilise, devlet idarecilerini de kazanarakputperestlikle mücadeleyi hýzlandýrdý. Dördüncü asrýn sonunda,-en azýndan resmen- bütün Roma Ýmparatorluðu topraklarýndabu din hüküm sürüyordu. Daha sonra Avrupa’nýn tamamýndayayýlarak oradan da baþka yerlere geçti.

Yeni dinin tahakkuk ettirdiði bu netice, Hz. Îsa’nýn bizzatkendi risaleti hakkýnda düþündüðü -daha doðrusu görevlendiril-diði- hudutlarý çok aþmýþ idi. “Çünkü o aslýnda Ýsrailoðullarýný ýs-lah etmekle vazifeli idi.”1 Hýristiyanlar bunu þöyle yorumladýlar:Allah, bütün Âdemoðullarýný kurtarmayý dilediði için bu netice-ye imkân verdi.

4

1 Âl-i Ýmran, 49; Matta, 10, 5-6; 15, 24.

Mevcut Kaynaklara Göre Hýristiyanlýk

HZ. ÎSA (a.s.)ve

TEBLÝÐATI

Bir inc i Bö lüm

HHZZ.. ÎÎSSAA ((AA..SS..)) vvee TTEEBBLLÝÝÐÐAATTII

Kur’ân-ý Kerim’e göre Hz. Îsa (a.s.), resûllerin en büyükleri olan“beþ ulü’l-azm peygamber”den biridir. Hz. Âdem’den (a.s.) beri Yü-ce Allah katýnda mûteber tek din olan Tevhid’i, yani Ýslâm dininiteblið etmek için, Ýsrailoðullarýna gönderilmiþtir. Allah, ona, dörtbüyük semavî kitaptan biri olan Ýncil’i vermiþ, ve onu birçok mûci-zelerle teyit etmiþtir.

1. HHz. ÎÎsa’nýn HHüviyeti

aa)) HHzz.. ÎÎssaa’’nnýýnn aannnneessii HHzz.. MMeerryyeemm

Hz. Îsa, Hz. Meryem’in oðludur. Meryem, Cennet hanýmlarý-nýn en faziletli birkaç hanýmýndan biri, bazý âlimlere göre de ne-biyye (peygamber) olan pek mümtaz bir hanýmdýr. Tertemiz birsülâlenin, doðumundan itibaren tertemiz büyüyüp yetiþmiþ, ilâhikerametlere mazhar olmuþ bir kerîmesidir. Kur’ân’da 19. sûreonun adýný taþýdýðý gibi, hacim itibariyle ikinci uzun sûre olanÂl-i Ýmran sûresi de, özellikle Hz. Îsa ile Hz. Meryem’den bah-settiðinden, bu ismi almýþtýr. Âl-i Ýmran, “Ýmran hânedaný” de-mektir. Ýmran ise, Meryem’in babasý, Hz. Îsa’nýn anne dedesidir.

Bu sûrede Allah, Hz. Âdem ve Hz. Nûh’u, Hz. Ýbrahim (aley-himüsselâm) hânedaný ile Ýmran hânedanýný, top yekûn beþeriyet-ten süzüp, bütün insanlara üstün ve onlara rehber kýldýðýný bil-dirir. Meryem’in dünyaya geliþi, mabede vakfediliþi, eniþtesi

olan Hz. Zekeriyya’nýn (a.s.) velâyeti altýnda yetiþmesi, mabettemazhar olduðu kerametler, melâikenin kendisini temiz bir evlât-la müjdelemesi uzunca anlatýlýr.2

Meryem’in annesinin adý Hanne’dir. Meryem, daha ana kar-nýnda iken yetim kaldýðýndan, teyzesinin kocasý olan Hz. Zeke-riyya, kura çekmek sonucunda ona nezaret etme hakkýna nail ol-muþtu. Hz. Zekeriyya’nýn oðlu olan Hz. Yahya (a.s.) ile Hz. Îsa,teyze çocuklarý olup, aþaðý yukarý yaþýt olduklarý kabul edilir. Hz.Yahya da, babasý gibi þehit edilip, Hz. Îsa’nýn, nezd-i ilâhîye alýn-masýndan önce dünyadan ayrýlmýþtý.

bb)) HHzz.. ÎÎssaa’’nnýýnn ddooððuummuu

Meryem, âdeti veçhile mabedin, kendisine mahsus mahfilin-de itikâfta iken, günün birinde, ansýzýn sükûnetini bozan biradam, önünde peyda oldu. Meryem çok þaþýrmýþ olarak: “SendenRahmân’a sýðýnýrým. Eðer Allah’tan korkarsan bana dokunma!”dedi. “Ben, (dedi) sadece Rabbinin elçisiyim: Sana tertemiz birerkek çocuðu hediye edeyim diye gönderildim.” Gelen, mukad-des ruh (Ruhü'l-Kudüs) Cebrâil idi. Meryem’e, düzgün bir insanþeklinde görünmüþtü. Meryem derhal: “Benim nasýl oðlum ola-bilir ki, bana hiçbir insan dokunmuþ deðildir ve ben bir kötü ka-dýn da deðilim!” Cebrâil: “Öyledir, dedi. Rabbin: ‘O bana kolay-dýr. Onu, insanlara (kudretimizi gösteren) bir iþaret ve bizden birrahmet kýlmak için (böyle yapacaðýz) ve zaten bu, takdir edile-rek olup bitmiþ bir iþ bulunmaktadýr.’ dedi.”3

Bilindiði üzere melâike, insan hayatý ile ilgili iþlerle vazifelendi-rilmiþtir. Ýnsanýn ana karnýna düþmesi, melâikenin ruh üflemesiyle4

8

2 Âl-i Ýmran 33-49.3 Meryem, 17-21.4 Buharî, Enbiyâ, 4, 161; Müslim, Kader, 1. Hafaza melekleri hakkýnda bkz.

En’âm 61; Ra’d 11. Amelleri yazan melekler hakkýnda bkz. Kaf 17; Ýstiðfaredenler hakkýnda bkz. Ðafir, 7.


olduðu gibi korunmasý, amellerinin yazýlmasý, baðýþlanmasý, il-hamlarý... Ve nihayet dünyadan ayrýlmasý da o ruhanî, ilâhi el-çiler vasýtasýyla olur. Allah’ýn yüce iradesi Hz. Îsa’yý yaratmayýiktiza edince, indinden Ruh'u (Cebrâil’i), pâkize Meryem’e gön-derip hayat nefhasýný üflemekle görevlendirmiþti. Böylece, yineZâtý’nýn koyduðu normal nizama uymamakla, deterministlerinzannettikleri gibi yarattýðý tabiatýn esiri olmadýðýný, her þeye ka-dir olduðunu göstermek istiyordu. Özellikle, maddîleþmiþ, ruhuinkâr edecek hâle gelmiþ ve Yunan felsefesinin tesirinde kalmýþYahudilere böyle bir ders verilmesi gerekiyordu.5

Meryem iþi anladý. Daha önceki çilelerinden daha çetin birimtihanýn baþladýðýný idrâk ederek, ister istemez ilâhi takdire bo-yun eðdi.6 Derhal hamile kaldý. Karnýnda hareket hissedince ma-betten ayrýldý.

“Derken, ona hamile kaldý. Onunla uzak bir yere çekildi. Do-ðum sancýsý onu bir hurma dalýnýn altýna sevketti: “Keþke, dedi,bundan önce ölseydim unutulup gitseydim!” Altýndan bir sesþöyle dedi ona: “Üzülme, Rabbin senin altýnda bir su arký mey-dana getirdi, hurma dalýný kendine doðru çekip silkele, üzerinetaze hurma dökülsün. Ye, iç, gözün aydýn olsun! Eðer insanlar-dan birini görürsen: “Ben Rahmân için (susma) orucu adadým,bugün hiçbir insan ile konuþmayacaðým.” Onu alýp kavmine ge-tirdi. Dediler ki: “Ey Meryem! Sen tuhaf bir iþ yaptýn. Ey Ha-run’un kardeþi! Baban kötü bir adam deðildi, annen de iffetsizdeðildi (sen ne yaptýn böyle)?” (Meryem, konuþmalarý için) ço-cuðu gösterdi. Dediler ki: “Beþikteki çocukla nasýl konuþuruz?”Çocuk: “Ben, Allah’ýn kuluyum dedi, (O) bana kitap verdi, be-ni peygamber yaptý. Beni, bulunduðum her yerde insanlara ya-rarlý kýldý. Hayatta olduðum müddetçe bana namaz kýlmayý,zekât vermeyi emretti. Beni anneme karþý hayýrlý evlât kýldý, baþ-

9

5 M. Ebû Zehre, Muhadarât fi’n-Nasrâniyye, s. 17-18.6 Enbiya, 91; Tahrîm, 12.

Hz. Îsa (a.s.) ve Tebliðatý

kaldýran bir zorba yapmadý. Doðduðum gün de, öleceðim gün deve diriltileceðim gün de bana esenlik verilmiþtir.” Ýþte Meryemoðlu Îsa! Þüphe ve ayrýlýða düþtükleri hususta iþin gereði budur.Çocuk edinmek Allah’a yaraþmaz. O (böyle þeylerden) münez-zehtir. Bir iþi yapmak istedi mi sadece 'Ol!' der, (o da) oluverir.”7

Dinin özüne ait olmayan, ders vermek maksadý taþýmayanhususlarda Kur’ân’ýn ayrýntýlý biyografik bilgi vermediði malûm-dur. Binâenaleyh, Hz. Îsa’nýn yetiþip büyümesi, gençliði ile ilgiliteferruat onda bulunmuyor. Hadis-i þeriflerde de bu mevzudabilgi bulamýyoruz.8 Bu hususta, mevcut Ýncillerde de pek sýhhat-li bilgi yoktur. Müphem, hatta çeliþkili bilgiler verirler.9 Zatenbilgi bulunsa da, onlar görgü þahitleri tarafýndan yazýlmadýðýn-dan ve isnat kuvvetli olmadýðýndan kesinlik ifade etmezler.Markos ile Yuhanna Ýncilleri, doðumu hakkýnda pek bir þey söy-lemiyorlar. Matta ile Luka, anne tarafýndan soy kütüðünü verir-ler. Fakat Matta, Hz. Îsa ile Hz. Âdem arasýnda 26 baba sayar-ken, Luka 42 isim sayar (Matta 1 ve 2. Bap; Luka 1 ve 3. Bap).Bu büyük farklýlýk da güvenilirlikleri konusunda tereddüt uyan-dýrmaktadýr. Ýncillerin deðerlendirilmesine göre Hz. Îsa’nýn, adý-ný taþýyan milât baþlangýcýndan önce 4 veya 5 yýlýnda, kral “Bü-yük Hérod”un ölümünden birkaç ay önce dünyaya geldiði anla-þýlmaktadýr.10

cc)) HHzz.. ÎÎssaa’’nnýýnn rriissaalleettii vvee mmûûcciizzeelleerrii

Hz. Îsa’ya ne zaman ve nerede risalet verildiði, Kur’ân ve ha-dislerde bildirilmiyor.11 Fakat bazý Ýslâmî âsara ve mevcut Ýncil-lere göre 30 yaþýnda tebliðe baþladýðý söylenebilir.

10

7 Meryem, 22-36.8 M. Ebû Zehre, Muhâdarât, s. 16-17.9 Le Petit Robert (Dictionnaire Unýversel des noms propres), Jésus, s. 953.10 Dheilly, Dictionnaire Biblique, s. 568.11 M. Ebû Zehre, Muhâdarât, s. 18-19.


Hz. Îsa’nýn peygamberliði fâni lezzetlerin ve maddî servetinher þey sayýldýðý ruhsuz ve havasýz madde hapishanesi hâline ge-len dünyaya ruhun soluklarýný getirdi. Mesîh, ilâhi, tertemiz birruh olarak geliyordu.12 Allah, onu Ruhü'l-Kudüs’le te’yid ediyor-du.13 Çünkü insana ilâhi ruh üfleyen yüce Rabbimiz14 onu ruhsuz,soluksuz býrakmaz, beden þehvetlerinde hapsetmez, çürütmezdi.Nasýl ki Ruhü'l-Emîn’in15 Ruhu’l-Kudüs Cibrîl’in16 getireceðiilâhi bir ruh olan Kur’ân da17, mutlak risaletin tek sahibine Hz.Muhammed’e (s.a.s.) kâinatýn ruhu ve þuuru olmak üzere ihsanedilecekti.

Hz. Îsa (a.s.) bir ruh gibi gelerek ruhu müjdeledi, ruhlara so-luk getirdi. Dünya servet ve kuvvetinin peþinde hýrsla koþmaksebebiyle ruhu unutmuþ ve neticede gâh Mezopotamyalý, gâhYunanlý, gâh Romalý müþrik güçlerin esiri olarak ruhlarý zilletedüþmüþ, ruhsuzlaþmýþ Yahudilere, ruhun kuvvetlerini gösteripayaða kaldýrmak, dünya ve âhiret mutluluðuna götürmek istedi.

Doðumundan itibaren ruhun esas olduðu dersini veren bucanlý âyet, bir bürhan-ý nâtýk idi. Peygamberliðinden sonra daAllah Teâlâ tarafýndan, nice mûcize ve âyetlerle teyit edildi. Onaverilen mûcizelerin ekserisinin, hatta hepsinin ruhla ilgili olma-sýndan anlaþýlan odur ki, ruhun kuvvetlerini göstermesi, ruhunsoluklarýný dünyaya üflemesi, murad-ý ilâhidir, mesajýnýn aðýrlýkmerkezi ve özüdür: Babasýz dünyaya gelen ve pek küçük bir bebekiken konuþan Hz. Îsa’ya Tevrat öðretildi, Ýncil gönderildi. Kuþlargibi mütevekkil olan o Hz. Îsa’nýn duasý ile, Cenâb-ý Hak, yýldýz-larla yaldýzladýðý semadan bir ziyafeti, onun havarilerinin önüne

11

12 Nisâ, 171.13 Bakara, 253; Mâide, 110.14 Hicr, 29.15 Þuarâ, 193.16 Nahl, 102.17 Þûra, 52.


indirdi.18 Kuþ þeklinde çamurdan yaptýðý suretlere ruh verildi, kuþolup uçtular. Körlerin gözüne fer ve can verdi, onulmaz ala tenli-leri ruhanî tedavi ile iyileþtirdi. Hatta bu ilâhi ruh mûcizesi, ölü-lere bile ruh verdi, diriltti19. Nice ruh hastasýna onun diriltici so-luklarý þifa sebebi oldu.

Ne yazýk ki, asýl itibariyle kendilerine gönderildiði hâlde Ya-hudilerin çoðu, ölüleri bile dirilten bu ruhla hayat bulmadýlar.Hâlbuki Allah, onun nefesiyle ölüleri diriltmekle, onlara ve her-kese þu gerçekleri göstermek istiyordu: “Ümitsizliðe kapýlmayýn;her derdin çaresi, her hastalýðýn þifasý bulunabilir, ölüler bile di-rilir Allah’ýn izniyle. Çürümüþ ruhlar hayat bulabilir. Müþrik za-limlere, iman ruhu ile dirilen erler nice dersler verebilir; onlarýöldürmek isteyenler, onlarda dirilebilir. Roma’dan kalkýp gelenmüþrik, nasýl olur da Kudüs’teki mü’mini esir eder, boynundançekip istediði tarafa sürer? Allah o ölüleri dirilttiði gibi, ölmüþnice ruhlarý dünyada ve çürümüþ bütün cesetleri âhirette diriltir.Dünya sahifesini kapatýp, âhiret sahifesini açacak, iþlerin karþý-lýðýný verecektir, hazýrlanýnýz!”

Ama Yahudiler, büyük çoðunluklarý itibariyle, aç kurtlar gibifâni dünyaya saldýrýyorlardý. Hz. Mûsa’nýn talimatýnýn temelle-rinden olan âhireti bile inkâr ediyorlardý. Ellerindeki muharrefTevrat’ta, âhiret görünmez olmuþtu. Milâda yakýn zamanlara ka-dar epeyce bir zamandan beri, Yahudi, ölümden sonra, yer altýn-da ölüler diyarýnda (shéol), gölgeler (rephaim) hâlinde, hayati-yet belirtilerinden yoksun bir þekilde kalacaðýna inanýrdý.Milâttan önceki ikinci asýrdan itibaren Filistin’de Daniel kitabýile (12,2 vd.) âhiret gününe ve ölülerin diriltileceðine dairinanç, yeniden baþlar.20 Fakat üç büyük Yahudi grubundan Sa-dukîler (Sadducéennes) fýrkasý, âhirete inanmamakta devam

12

18 Mâide, 114.19 Âl-i Ýmran, 49.20 Krþ. A. Robert et A. Feuillet, Ýntroduction a la Bible, 2, 40.


eder.21 Din adamlarýndaki mal hýrsý, normal Yahudilerdekindendaha fazla idi. Üstelik malý, dünyevî çalýþma kapýsýndan deðil,halkýn dinî duygularýný istismar ederek, meselâ fakirlerin sun-duklarý adaklar, kurbanlar suretinde temin ediyorlardý. Rüþvetve faiz gibi haksýz yollarla halkýn malýný yiyorlardý.22 Mesîh, bun-larý þiddetle kýnayacaktý.23 Ferisîler grubu ise yalnýz müttakilerinkýyamette diriltilip Mesîh’in hâkimiyetine katýlacaklarýna veebedî olarak mutlu bir dünya hayatý süreceklerine inanýyorlardý.Yani ba’se inananlar da, yine bir dünya hâkimiyet ve saadetinenail olmak þeklinde, bir ikinci hayat inancý taþýyorlardý.24

dd)) YYaahhuuddîîlleerrddeenn FFeerriissîîlleerrllee mmüüccaaddeelleessii

Hz. Îsa, Yahudilerin bu kötü ahlâkýný, münafýklýklarýný, yalnýzkendilerini efendi, öbür insanlarý deðersiz mahlûk saymalarýný ký-nayýnca yaptýðý çaðrýya onlarýn pek azý kulak verdi. Özellikle Fe-risîler ve dünya makam ve menfaati için iþgalci Romalý müþrikle-re yaranmak gayesiyle birbiriyle yarýþan din adamlarý, iyi becer-dikleri kurnazlýklarý ve desiseleriyle, aleyhinde dikildiler. Ýdareyi,aleyhine kýþkýrttýlar. Etrafýna casuslar yerleþtirdiler, komplolarhazýrladýlar. Ýncillerde ayrýntýlý olarak anlatýlan bu durumlaraKur’ân da: “Ne zaman ki Îsa, onlardaki nankörlüðü ve inkârý his-setti...”25 âyetiyle iþaret eder. Onu zor durumda býrakmak için ne-ler yapmadýlar neler? Bir iki örnek verelim:

Bir seferinde Ferisîler kendisine þöyle bir komplo hazýrladýlar:Mensuplarýndan birini Hirodesî’lerle26 birlikte onun yanýna yol-

13

21 Resûllerin Ýþleri, 4, 1-2; Matta, 22, 23-34.22 Nisâ, 161.23 M. Ebû Zehre, Muhâdarât, s. 23.24 E. Renan, La vie de Jésus kitabýndan M. Ebû Zehre, Muhâdarât, s. 13.25 Âl-i Ýmran, 52.26 Hérod M. Ö. 73- M.S. 4 yýllarý arasýnda yaþamýþ Filistinli bir þahýs olup, Roma

taraftarlýðý sayesinde M.Ö. 40 yýlýnda, kendisini Roma emiri tayin ettirmiþti.Roma idaresine karþý tam bir köle olan bu adam, kendi hemþehrilerine kan kus-turmuþtu. O kadar zalim idi ki karýsý Mariamme ile üç kýzýný bile öldürtmüþtür.


layýp þöyle dedirttiler: “Aziz üstat, biliriz ki sen doðrusun ve Al-lah yolunu doðrulukla öðretirsin ve kimseyi kayýrmazsýn; çünküinsanlarýn þahsýna bakmazsýn. Ýmdi bize söyle, sana göre Kayser'evergi vermemiz caiz mi deðil mi?” Hz. Îsa, onlarýn þeytanlýklarý-ný anlamýþ olduðundan þöyle cevap verdi: “Ýki yüzlüler, niçin be-ni deniyorsunuz? Bana vergi parasýný gösterin.” Îsa’ya bir dinargetirdiler. Îsa da onlara dedi: “Bu resim ve yazý kimindir?” On-lar: “Kayser’in.” dediler. O vakit Îsa onlara: “Öyle ise Kayser’inþeylerini Kayser’e ve Allah’ýn þeylerini Allah’a ödeyin!” dedi.27

Görüldüðü üzere, Ferisîler ile Roma taraftarlarý Hz. Îsa'’nýn(a.s.) tecdit hareketini durdurmak için, onu Roma devleti ilekarþý karþýya getirmek ve hareketin neticeye gitmesinden önceonu ezdirmek istiyorlardý. “Vergi verilir.” deseydi, kendi talima-týna zýt hareket etmiþ olacak ve onlar tarafýndan þirk otoritesinitanýdý, diye dinî bakýmdan, Yahudiler nezdinde müþkil durumadüþecekti. “Verilmez.” dese, iþgalci devlet gücünü karþýsýnda bu-lacaktý. Hz. Îsa, onlarýn oyununa gelmedi, ayný anda iki mânâtaþýyan bir sözle tuzaklarýndan kurtuldu. Fakat daha sonra hemHýristiyanlar, hem de baþkalarý, kasýtlý olarak, bu sözü yalnýz birtarafa çektiler, ibadetin Tanrýya, itaatin ise her devirde iþ baþýnageçen kim olursa ona yapýlmasý gerektiði mânâsýnda kullandýlar.Hâlbuki Hz. Îsa “Kayser’in resmini ve ismini ona geri verin. Al-lah’a yapýlmasý gereken itaat borcunu da O’na karþý yerine geti-rin.” demek istemiþti.

14

Kendisi öldükten sonra oðlu Hérod Antipas (M.S. 22-40, bu þahsa kýsaca Hérodda denilir, fakat babasý “Büyük Hérod” ile karýþtýrýlmamalýdýr.) yerine geçmiþti. Buda yengesi ile evlenince, Hz. Yahya (a.s.) bu gayr-i meþrû evliliðe karþý nehy-imünker yapmýþ, kadýnýn kýþkýrtmasý üzerine de Hérod, onu öldürmüþ, þehit etmiþ-ti (Markos 6, 14-29; Matta 14, 3 vd.). Hz. Îsa’nýn, onun hakkýnda “tilki” dediðiLuka 13, 32’de geçer (Krþ. Dheilly, Dictionnaire biblique, Herod Antipas md., s.498-499; Hérod le Grand ve Jean Babtiste md., s. 569-570) Ýncil metninin bupasajýnda Hirodesî tabiri, daha çok “muhbir, ajan” mânâsýna kullanýlmaktadýr.(Mevdûdî, Tarih Boyunca Tevhîd Mücadelesi, s. 559).

27 Matta, 22, 15-21.


Bir defasýnda da Kâtipler28 ve Ferisîler zina hâlinde yakalan-mýþ bir kadýný onun yanýna getirdiler. Onu ortaya koyarak Hz.Îsa’ya dediler: “Üstat, bu kadýn zina iþlemekte iken tutuldu. Bugibilerin taþlanmasýný, Mûsa, þeriatta bize emretmiþtir. Sen nedersin?” Îsa’yý suçlu çýkarmak için kendisini denemek üzere böy-le dediler. Fakat Îsa, eðilip parmaðý ile yere yazý yazýyordu. Ken-dinden sormaya devam etmeleri üzerine doðruldu ve onlara:“Kadýnýn üzerine sizden günahsýz olan ilk taþý atsýn!” dedi ve ye-re eðilip yazý yazmaya devam etti. Bunu iþitince, ihtiyarlardanbaþlayýp sonuncusuna kadar birer birer çýktýlar. Îsa’yý yalnýz bý-raktýlar, kadýn da hâlâ ortada idi. Îsa doðrulup ona dedi: “Kadýn,onlar nerede? Kimse sana hükmü tatbik etmedi mi?” Kadýn:“Kimse, efendim!” dedi. Îsa: “Ben de sana hükmetmem, git, bun-dan sonra artýk günah iþleme!” dedi.29

Maksatlý olarak “tuzak sual” soran Ferisîlere kalsa, Hz. Îsa’yýya kuyuya, ya da hendeðe yuvarlayacaklardý. “Cezasý recimdir.”dese, yürürlükteki Roma kanunu ile karþýsýna çýkýp: “Ýþte kanu-na karþý gelip ortalýðý karýþtýrýyor.” diyeceklerdi. Öbür tarafa dadönüp: “Ey ahali! Gelin de bu yeni peygambere inanýn! Sýrtýný-zý dönün de var gücüyle size recmi uygulasýn.” diyeceklerdi. Re-cimden baþka bir ceza ile hükmetseydi bu sefer de, halk arasýndaonu lekeleyip þöyle diyeceklerdi: “Gelin de peygamberlik iddiaeden þu adama bakýn! Dünya menfaati uðruna dinini satan, Tev-rat þeriatýný ilga eden þu adama inanýn bakalým!”

15

28 Kâtipler (scribes) baþlangýçta, Tevrat’ý istinsah eden kimselere denilirdi.Gitgide Tevrat’ý öðrenip gerektiðinde açýklayabilen, onu öðreten ve dinî fetvaverme yetkisi bulunan zümre hakkýnda kullanýlýr olmuþtur. Buna paralel olarakda Sanhedrin denilen Yahudi yüksek meclisinde temsil edilmiþlerdir. Ýncillerinbildirdiðine göre, zaman zaman Hz. Îsa’ya açýðýný bulmak gayesiyle sorular sor-muþlardýr (Luka, 20, 20-26). O da onlarý kýnayýp teþhir etmiþti (Markos, 7, 5-13; 12, 38; Matta, 23, 2-36) (Dheilly, Dictionnaire biblique, Scribe md., 1104-1105).

29 Yuhanna, 8, 3-11.


Fakat Hz. Îsa, tuzaklarýný baþlarýna geçirdi: “Sizden günahsýz,namuslu olan ilk taþý atsýn.” Sýrf bu sözü iþitmekle o sahte þeriat-çýlar ve bilginler, etrafýndan daðýldýlar. Sonra kadýnýn da tekkaldýðýný görünce, onu tövbeye davet edip nasihat etti. Zira ken-disi, onun hakkýndaki hükmü infaz edecek kâdî (hâkim) olma-dýðý gibi, ortada þer’î ahkâmýn infaz edildiði bir nizam da yoktu.30

Hâlbuki Hýristiyanlar, arzularýna uyarak, bu hâdiseden yanlýþ so-nuçlar çýkarmýþlar, zina haddini iptal etmiþlerdir. Hýristiyanlýktazina, cezayý gerektiren bir suç olmaktan çýkarýlmýþtýr. Sadece eþ-lerin evliliðe son vermesi için bir sebep sayýlmaktadýr.

Muarýzlarý, Hz. Îsa’nýn (a.s.) açýk bir tarafýný bulamayýnca,aleyhinde yalan ve iftira uydurdular. “Onlarýn bütün cemaatiayaða kalktý. Îsa’yý Pilatus’un31 önüne götürdüler ve: “Biz, buadamý, milletimizin fikrini karýþtýrmakta, Kayser'e vergi verilme-sine mani olmakta ve kendisinin Mesîh, Kral olduðunu söyle-mekte bulduk.” diye itham etmeye baþladýlar. Fakat Pilatus;“Ben bu adamda suç bulmuyorum.” dedi. Fakat onlar; “Gali-le’den baþlayýp bütün Yahudiye'de halký kýþkýrtýyor.” diye ýsrarettiler. Sonra Pilatus: Hz. Îsa’nýn Galileli olduðunu düþünerekorayý yöneten Herod’a gönderdi. O da suç bulamayarak iade et-ti. Pilatus, yine suçsuzluðunu ileri sürüp serbest býrakmak istedi.Fakat onlar: “Haça ger, haça ger!” diye baðýrdýlar. Pilatus, yine

16

30 Mevdûdî, Tefsîru Sûreti’n-Nûr, (er-Risale yay., Beyrût 1978,), s. 38-39.31 Roma imparatoru Tiberius döneminde Yehudiye bölgesinin 6. valisi oldu. 26-

36 yýllarý arasýnda on yýl bu görevi yaptý. Ýnciller dýþýnda Philon, Fl. Josephe veTacit gibi tarihçiler de ondan bahsederler. Onun asýl þöhreti, Hz. Îsa davasýnabakmasýndan ileri gelir. O, inatçý, menfaat düþkünü, etrafýna deðer vermeyenbiri idi. Ýncillere göre, davayý dinleyip Hz. Îsa’nýn suçsuz olduðuna hemen kararvermiþti. Bunu açýklayarak Yahudileri küçük düþürmek istedi. Fakat, onlarýnkurnazlýklarýyla Tiberius nezdinde durumunu sarsacaklarýný anlayýnca, onlarýnsuyuna gitti ve istedikleri gibi muamele etmeleri için, onlara teslim etti(Dheilly, 945-946). Fakat bu vali, sonunda, korktuðuna uðramýþ, sadýk reayaSamiriyelilere zulmetmiþ, onlarýn þikâyetleri üzerine görevden alýnýp, Roma’yaÝmparatorluk mahkemesine gönderilmiþti.


masumluðunu ileri sürdü. Fakat Yahudiler, bir isyan havasý için-de yüksek sesle yine haça gerilmesini ifade ettiler. “Onlarýn ses-leri üstün geldi ve istedikleri olsun diye Pilatus hüküm verdi veÎsa’yý onlarýn muradýna býraktý."32 Böylece Vali Ponce Pila-tus’tan tevkif emri çýkarttýlar, o da yakalatýp onlara teslim etti.Yahudi Sanhedrin’i33 onu idama mahkûm etti.

ee)) HHzz.. ÎÎssaa’’nnýýnn ââkkýýbbeettii

Hz. Îsa’nýn (a.s.) âkýbeti konusunda Kur’ân-ý Kerim’in kullan-dýðý ifade açýk ve kesindir: “Allah, onu Yahudilerin elinden kur-tarmýþtýr, onlar onu ne öldürmüþ, ne de haça germiþlerdir. Sadeceonlar, tereddüde düþürülmüþlerdir.” Bazý âsara göre Allah Teâlâ,onun suretini (Hýristiyanlarca on iki havariden olan) Yahuda Ýs-kariyot’un üzerine atmýþ, böylece Hz. Îsa’yý ele vermenin cezasýnýona çektirmiþtir. Ýncillere göre Hz. Îsa’nýn bulunduðu yer bilinmi-yordu, on ikilerden olan Yahuda Ýskariyot muarýzlardan aldýðý otuzgümüþ gibi az bir rüþvet karþýlýðýnda yerini göstermiþti.34 Hz.Îsa’nýn âkýbeti hakkýnda, mevcut dört Ýncil bile, çok farklý bilgilerihtiva ederler. Öyle ki onlar bu hususta olduðu kadar baþka hiçbirmevzuda bu derecede ihtilâf etmezler.35 Hýristiyanlar içinde bile,onun haça gerildiðini kabul etmeyenler çýkmýþtýr. Cerinthi ve Ta-tianos mezhebinde olanlar bunu reddederler.

Kur’ân-ý Kerim’i Ýngilizceye çeviren George S. Sale þöyle di-yor: “Bazý kimseler, bu düþüncenin Muhammed’in kendi icadý

17

32 Luka, 23.33 Sanhedrin, Yahudilerin en üst seviyede dinî mahkemeleri idi. Yaþlý eþraf, kâtipler,

büyük hahamlardan ibaret 71 üyesi bulunuyordu. Ýncillerde, üyelerden bir kýs-mýnýn adlarý geçer. Bu meclis, Yahudilerin cemaat iþleri hakkýnda geçerlihüküm veriyordu. Fakat verdiði ölüm cezasý, ancak Roma valisinin tasdik etme-sinden sonra, infaz edilebilirdi (Dheilly, Dictionnaire biblique, Sanhedrin md.1095-1096; E. Royston Pike, Dictionnaire des religions, 279. Krþ. Luka, 24, 50).

34 Matta, 26, 14-16.35 M. Ebû Zehre, Muhâdarât, s. 25.


olduðunu sanýrlar. Fakat yanýlmaktadýrlar. Onun zamanýndançok önce bazý Hýristiyan mezhepleri bu düþünceyi benimsemiþ-lerdi (sonra bunlardan Basilid’ler ile Cerinthi’ler ve Carpocra-ti’leri sayar). Photius, okuduðu, Resûllerin Seyahatleri adlý eser-de, gördükleri arasýnda þu cümlenin de bulunduðunu yazýyor: ‘Îsaçarmýha gerilmedi, bir baþkasý onun yerine çarmýha gerildi.Onun için onu çarmýha gerenlere güldü.36

Bu husustaki Kur’ân âyetinin meali þöyledir: “Hâlbuki onu öl-düremediler de, asamadýlar da. Fakat, onlara benzer bir durum gös-terildi.** Onun hakkýnda anlaþmazlýða düþenler, o hususta tam birþüphe içindedirler. O hususta bilgileri yoktur, sadece zanna tâbiolurlar. Kesinlikle, onu öldürmediler. Bilâkis, Allah, onu Kendikatýna yükseltti. Allah, mutlak galip, yüce hikmet sahibidir.”37

Müfessirlerin ekserisi, bu âyete ve Hz. Îsa’nýn ölmediðini, ký-yametten önce gelip haçý kýrarak, domuzu haram kýlarak, adalet-le hükmedeceðini bildiren hadis-i þeriflere bakarak, onun ruhuve bedeni ile semaya yükseltildiðini kabul ederler.38 Az sayýdakibazý âlimler ise þu âyetlerde kullanýlan “vefat” tabirine bakarak,yaþadýðýný, fakat sonra vefat ettiðini ileri sürerler:

“Ve yine Allah demiþti (diyecek) ki: 'Ey Meryem oðlu Îsa, senmi insanlara: ‘Beni ve annemi, Allah’tan baþka iki tanrý edinin!’dedin?', 'Hâþâ!' dedi, “Seni (ortaklardan, noksanlardan) tenzihederim, gerçek olmayan bir þeyi söylemek benim için münasip ol-maz. Eðer demiþ olsam, Sen bunu bilirsin. Sen bende olaný bilir-sin, ben ise Senin Zât'ýnda olaný bilemem, çünkü gayplarý bilen

18

36 (Photius, Bibl, Cod. 114, col. 291)’ (The Koran, s. 50-51, n. 6-London ve New Yorkeserinden S. Ateþ, Kur’ân-ý Kerim’in Yüce Meali ve Çaðdaþ Tefsiri, I, 665-667.

* (Onlara tereddüt verildi mânâsý da mümkündür. Birçok müfessir de “(Öldür-dükleri) kendilerine (Îsa’ya) benzer gösterildi.” mânâsýný verirler.)

37 Nisâ, 157, 158.38 M. Ebû Zehre, Muhâdarât, s. 25.


yalnýz Sensin, Sen!” “Ben, onlara: ‘Benim ve sizin Rabbiniz olanAllah’a tek olarak kulluk edin!’ deyip, Senin bana emretmiþ ol-duðundan baþka bir þey söylemedim. Onlarýn aralarýnda olduðummüddetçe kendilerini kolladým, fakat Sen beni vefat ettirinceonlarý gözetleyen yalnýz Sen oldun. Sen her þeyi görensin!” “Eðeronlara azap edersen onlar Senin kullarýndýr (dilediðini yaparsýn),eðer onlarý baðýþlarsan, þüphesiz Sen mutlak kudret ve hikmet sa-hibisin!”39

“Allah demiþti ki: ‘Ey Îsa, Ben seni öldüreceðim, Kendi katý-ma yükselteceðim, seni inkâr edenlerden temizleyeceðim(...)”40

Müfessirlerin cumhûru, bu hususta gereken açýklamalarý ya-pýp, Hz. Îsa’nýn vefat ettiði görüþünün zayýflýðýný göstermiþlerdir.Fakat burasý, o ihtilâflarýn ve delillerin zikredileceði yer deðildir.Binâenaleyh, bu meseleyi burada býrakýyoruz.41

2. Kur’ân-ýý KKerim’e ggöre HHz. ÎÎsa’nýn tebliðatýnýn öözeti

Hz. Îsa’nýn (a.s.) tebligatýnýn özeti, Kur’ân’da þu þekilde bildiril-miþtir:

“Benden önce gelen Tevrat’ý doðrulayýcý olarak size haramkýlýnan bazý þeyleri helâl yapayým diye gönderildim. Size Rabbi-nizden bir mûcize getirdim, o hâlde Allah’tan korkun, bana ita-at edin. Allah, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz'dir, O’nakulluk edin, doðru yol budur.” Îsa, onlardan inkârý sezince: “Ben,Allah yolunda ilerlerken bana kim yardýmcý olacak?” dedi. Ha-

19

39 Mâide, 116-118.40 Âl-i Ýmran, 55.41 Ebû Hureyre’nin (r.a.) bildirdiðine göre Hz. Peygamber (s.a.s.) þöyle buyurdu:

“Meryem oðlu, âdil bir hâkim olarak aranýza inmeden kýyamet kopmaz. O haçýkýracak, domuzu öldürecek, cizyeyi kaldýracak, yani kabul etmeyecek, sadeceÝslâm’ý benimsemeyi isteyecektir. O zaman mal öyle artacaktýr ki kimse önemvermez olacaktýr.” (Buharî, Mezâlim 31; Müslim, Ýýman 242, vd.)


variler: “Biz, Allah (yolu)nun yardýmcýlarýyýz; Allah’a inandýk,sen de þahit ol ki biz Müslümanýz.” dediler. “Rabbimiz, Senin in-dirdiðine inandýk, peygambere uyduk, bizi þahitlerle beraber yaz.(Muarýzlar) hile yaptýlar, Allah da onlarýn hilelerine karþýlýkverdi (hilelerini boþa çýkardý). Çünkü Allah hile yapanlarýn ce-zasýný en iyi verendir.”42

Kur’ân-ý Kerim, Hz. Îsa’nýn getirdiði dinin, Musevîlik ve Ýslâmkonusundaki durumunu þöyle özetler: “Vakti geldi, Meryem’inoðlu Îsa da: “Ey Ýsrail oðullarý! dedi, ‘Ben size Allah’ýn Resûlüyüm.Benden önceki Tevrat’ý tasdik etmek, benden sonra gelip ismi“Ahmed” olacak bir resûlü müjdelemek üzere gönderildim. Nezaman ki o peygamber, açýk açýk delillerle kendilerine geldi: “Bukesin bir büyüden ibarettir” dediler.” **

aa)) TTeevvhhiiddee ddaavveett

“Yazýcýlardan biri gelip onlarý mübahese ederken iþitti ve Îsa’nýnonlara iyi cevaplar verdiðini bilerek: ‘Bütün emirlerin birincisi han-gisidir?’ diye sordu. Îsa cevap verdi: ‘Birincisi: “Dinle ey Ýsrail! Al-lah’ýmýz Rab, bir olan Rab'dir. Ve Rabbin olan Allah’ýný bütün kal-

20

42 Âl-i Ýmran, 50-54.* Hz. Peygamber (a.s.) bir hadisinde: “Benim adým yerde Muhammed, göklerde ise

Ahmed’dir” buyurur. Bu iki isim de çok övülen mânasýnda olup mânalarý birbi-rine yakýndýr. Yuhanna Ýncîli 14, 16 cümlesi, Hz. Îsa’nýn: "Ben de Baba’dan di-leyeceðim ve O size baþka bir Parakletos verecek” sözünü nakleder. Bu kelimeyiHýristiyanlar “teselli edici” diye çevirirler. Bu kelime, Hz. Îsâ’nýn yaþadýðý çevre-nin dili olan Aramice’de Mawhamana’nýn tam Yunanca karþýlýðý olan Periklitos(çok övülen) isminin bozulmuþ þeklidir. (Hz. Îsâ zamanýnda Yahudiler Ýbranîcedeðil, Aramîce konuþurlardý).Periklitos ile Parakletos fonetik olarak birbirine yakýn olduðundan bazý çevir-menlerin veya sonraki dönemlerdeki kâtiplerin bu iki kelimeyi birbirine karýþ-týrdýklarý anlaþýlýyor. Müslümanlar burada, Hz. Muhammed (a.s.)’ýn müjdelen-diðini görürler. 8. asýr tarihçilerinden Ýbn-i Ýshak mezkûr Ýncîl cümlesini nak-lederken “Biriklitus” diye yazmýþ ve bunun Rumcada “Muhammed” mânasýnageldiðini söylemiþtir. Kim bilir, muhtemelen onun devrindeki Ýncîllerde Parak-letos yerine Periklitos yazýlý idi.


binle, bütün ruhunla, bütün fikrinle ve bütün kuvvetinle sevecek-sin.” (...) Yazýcý ona dedi: “Üstat, hakikat üzre dedin ki, O, birdir,O'ndan baþka (tanrý) yoktur.”43

bb)) ÝÝllââhhîî hhââkkiimmiiyyeett

“Ýmdi siz þöyle dua edin: “Ey göklerde olan Babamýz44, isminmukaddes olsun, Melekûtun gelsin. Gökte olduðu gibi yerde deSenin iraden olsun.”45 Görüldüðü gibi son âyette Hz. Îsa, kendiidealini ortaya koymuþtur. Buradan, bazýlarý, onun ruhanî hâki-miyet kastettiðini zannetmiþlerdir. Fakat, cümle, bu fikri reddet-mektedir. Hz. Îsa’nýn hedefinin, Allah’ýn buyruðunun hâkim ol-masýný istemek olduðunu bildirmektedir.

cc)) HHaakk iillee bbââttýýll aarraassýýnnddaakkii mmüüccaaddeellee

“Sanmayýn ki ben dünyaya sulh yapmaya gelmiþimdir. Bensulh deðil kýlýç sallamaya gelmiþimdir. Ben, buraya bir insaný ba-basýndan, kýzý annesinden ve gelini kaynanasýndan koparmayagelmiþimdir. Aslýnda bir insanýn düþmaný, onun ailesi olacaktýr.Anne ve babasýný benden daha çok seven ve sayan bir kiþi banalâyýk deðildir.”46

dd)) HHaakk yyoolluunnddaa iimmttiihhaann llüüzzuummlluu vvee kkaaççýýnnýýllmmaazzddýýrr

“Ve haçýný alýp ardýmca gelmeyen bana lâyýk deðildir. Caný-ný düþünen, onu kaybedecektir, benim için canýný feda eden

21

43 Markos, 12, 28-32.44 Allah ile insanlar arasýndaki münasebet baba-çocuklar iliþkisi þeklinde deðildir.

Hýristiyanlar da hakikî mânâda deðil, mecazî mânâda “þefkat ve himaye” ifadesiolarak bu tabiri kullandýklarýný söylerler. Bu müteþabih mefhum kötüye kullaný-labildiðinden, Ýslâm’da Allah hakkýnda “Baba” tabirinin kullanýlmasý caiz deðil-dir. (Bu konuda da eserimizde “Hýristiyan Ýbadeti” (s. 238-249) ve “Hz. Îsa’nýnTanrýlaþtýrýlmasý ve Bu Ýnancýn Tenkidi” (s. 191-196) kýsýmlarýna bakýnýz).

45 Matta, 6, 9-10.46 Matta, 10, 34-37.


kimse ise onu bulacaktýr.”47 (“Haçýný almak” deyimi, burada“kelleyi koltuða almak” anlamýnda kullanýlmýþtýr. Yani “Hak yo-lunda olan herkes ölmeye hazýr olmalýdýr.”)

“Bir kimse ardýmdan gelmek isterse, kendisini inkâr etsin vehaçýný yüklenip ardýmca yürüsün.”48 (Buradaki “kendini inkâr”,“kendi menfaatini düþünmemek” demektir.)

“Ve kardeþ kardeþi, ve baba çocuðunu ölüme teslim edecek veçocuklar, ana babalarýna karþý kalkacaklar ve onlarý öldürecek-lerdir. Ve benim ismimden ötürü herkes sizden nefret edecek.Fakat sona kadar dayanan, iþte kurtulacak olan odur.”49

“Ýþte, sizi kurtlarýn arasýna koyunlar gibi gönderiyorum; imdi,yýlanlar gibi akýllý ve güvercinler gibi saf olun. Fakat insanlardansakýnýn, çünkü onlar sizi meclislere (mahkemeye) verecekler vehavralarýnda sizi dövecekler evet, onlara ve diðer milletlereþehâdet için benim yüzümden valilerin ve krallarýn önüne çýka-rýlacaksýnýz.”50

“Eðer bir kimse bana gelir ve kendi babasýna, anasýna, karýsýna,çocuklarýna, kardeþlerine, kýz kardeþlerine, evet hatta kendi canýnabuðzetmezse, benim þakirdim olamaz. Her kim haçýný taþýyýp arkam-dan gelmezse benim þakirdim olamaz. Çünkü sizden kim, bir kuleyapmak ister de onu tamamlayacak þeyi var mý diye oturup öncemasrafý hesap etmez? Ta ki temel koyup bitiremediði zaman onu gö-renlerin hepsi “Bu adam yapmaða baþladý, bitiremedi.” diye onunlaeðlenmeðe baþlamasýnlar (...) Bundan ötürü, sizden her kim bütünvarýndan böylece vazgeçmezse benim þakirdim olamaz.”51

22

47 Matta, 10, 38-39.48 Matta, 16, 24.49 Matta, 10, 21-22.50 Matta, 10, 16-18.51 Luka, 14, 26-33.


ee)) ÝÝnnkkýýllââpp hhaarreekkeettii

Þimdiye kadar naklettiðimiz cümleler, Hz. Îsa’nýn, sadece birinancý yaymak için deðil, tevhidden kaynaklanan þümûllü bir ha-yat anlayýþý vermek için çalýþtýðýný gösterir. Bu, öyle hafif ve kü-çümsenecek cinsten bir görev veya dava deðildi, aksine son dere-ce güç ve büyük bir dava idi. Bu yolda birkaç kuvvete karþý çýk-mak, meselâ Roma Ýmparatorluðu, Yahudi devleti ve dini inhisar-larýnda tutmak isteyen Ferisîlerin nüfuzlarý, hülâsa bütün sapýk veçýkarcý zümrelerle mücadele etmek gerekiyordu. Bundandýr ki Hz.Îsa (a.s.) tâ baþta, hem kendisinin hem de arkadaþlarýnýn üzerleri-ne aldýklarý sorumluluðun ne kadar büyük ve tehlikeli olduðunusöylemekten çekinmiyordu.

ff)) SSaabbýýrr vvee mmeettaanneett tteellkkiinnii

“Kötü kimseye karþý koyma, aksine, kim senin sað yanaðýnavurursa ona ötekini de çevir. Ve eðer biri seni mahkemeye veripsenden gömleðini almak isterse, ona abaný (paltonu) da býrak.Ve kim seni bir mil gitmeðe zorlarsa, onunla iki mil git. Sendendileyene ver, senden ödünç isteyenden yüz çevirme.”52

“Bedeni öldürüp de ruhu öldürmeye kudreti olmayanlardankorkmayýn! Asýl, Cehennem’de, hem bedeni hem de ruhu helâketmeye gücü yetenden korkun!”53

gg)) DDüünnyyaayyýý sseevvmmeekktteenn uuzzaakkllaaþþýýpp ââhhiirreettii sseevvmmeekk

“Yeryüzünde kendiniz için hazineler biriktirmeyin ki oradaher þeyi böcekler yer, pas yer veya hýrsýzlar her þeyi alýp götürür-ler. Asýl, siz gökte (Cennet'te) hazineler biriktirin ki orada negüve, ne de pas yiyip bozar ve ne de hýrsýzlar çalarlar.”54

23

52 Matta, 5, 39-42.53 Matta, 10, 28.54 Matta, 6, 19-20.


“Hiç kimse, ayný anda iki efendiye hizmet edemez. Çünkü yabirinden nefret eder ve ötekini sever, yahut da birini tutar, öte-kini hor görür. Siz de hem Allah’a, hem de servete hizmet ede-mezsiniz. Ýþte bunun içindir ki size diyorum: “Biz ne yiyeceðiz vene içeceðiz diye kendi canýnýzý sýkmayýn, giyeceðiniz hakkýndada tasalanmayýn. Gökteki kuþlara bakýn; onlar ne ekerler, ne bi-çerler, ne de ambarlara toplarlar. Fakat yine de gökteki Babanýzonlarýn karnýný doyuruyor. Siz onlardan daha deðerli deðil misi-niz? Ve sizden kim kaygý çekmekle boyunu bir arþýn daha uzata-bilir? Ve niçin giyim kuþamýnýz için bu kadar telâþlanýyorsunuz?Kýr zambaklarýnýn nasýl büyüdüðüne iyi bakýn, ne çalýþýrlar, nede iplik eðirirler? Yine ben size derim ki Hz. Süleyman bile bü-tün izzeti içinde bunlardan biri gibi giyinmiþ deðildi. Fakat bu-gün mevcut olup yarýn fýrýna atýlan bir kýr otunu Allah böylegiydirirse, sizi daha iyi giydirmez mi ey zayýf imanlýlar? Ýmdi: Neyiyeceðiz? yahut; ne içeceðiz? yahut; ne giyeceðiz? diye kaygý çek-meyin. Çünkü Milletler (Ýsrailoðullarý dýþýndaki hidayet ve va-hiyden habersiz diðer milletler) bütün bu þeyleri ararlar; çünküsemavî Babanýz bütün bu þeylere muhtaç olduðunuzu bilir. Fakatsiz önce O'nun melekûtunu (âhiret saadetini) ve dürüstlüðünüararsanýz, o zaman siz, bu þeylere de kavuþursunuz. Bundan dola-yý, yarýn için kaygý çekmeyin, zira yarýnki gün kendisi için kaygýçekecektir. Kendi derdi, güne yeter.”55

“Dileyin, size verilecektir. Arayýn, bulacaksýnýz. Kapýyý çalýn,size açýlacaktýr.”56

hh)) ÇÇiilleekkeeþþlliiððiinn ggaayyeessii

Hz. Îsa’nýn (a.s.) ruhbanlýðý teþvik ettiði, insanlara dünyayýterk edip bir köþeye çekilmelerini emrettiði, genellikle kabul

24

55 Matta, 6, 24-34.56 Matta, 7, 7.


ediliyor. Hâlbuki onun asýl gayesi bu deðildi. Onun baþlattýðý ýs-lah hareketi ve bunun, o günkü þartlar altýnda yaþayýp geliþmesi,ancak sabýr, Allah’a tevekkül ve çilekeþliðe baðlýydý. Hayatýnher türlü imkânýna sahip bir medeniyet her tarafta hükmeder-ken, onu deðiþtirmeyi gaye edinen bir hareketin, can ve mal sev-gisini ortadan kaldýrmýþ, her türlü tehlikeyi göze almýþ mensup-lara sahip olmasý gerekir. Bu iþi yapmaya kalkýþanlarýn, bir toka-dý yedikten sonra ikinci bir tokada da hazýr olmalarý; gömlek el-den gittikten sonra, paltonun da gitmesini olaðan karþýlamalarý,her türlü yiyecek ve giyecek derdinden uzak durmalarý ve diðerbirçok tehlike ve çilelere hazýrlýklý bulunmalarý lâzýmdýr. Gýdave gelir kaynaklarýný ellerinde bulunduran güçlerle mücahedeedenlerin, elbette onlardan gelecek rýzýktan ümitlerini kesmiþ,bu düþünceyi kafalarýndan silmiþ olmalarý gerekir. O hâlde hertürlü art niyet ve düþünceyi aklýndan çýkarmýþ, bütün tehlikele-re hazýrlanmýþ ve Allah için her þeyi terk etmeye karar vermiþolanlar bu yolu seçmelidirler.

ýý)) ÝÝllââhhîî hhüükküümmrraannllýýððýýnn ççaaððrrýýssýý

“Ey bütün yorgunlar ve yükleri aðýr olanlar, bana gelin; ben he-pinizi rahatlatacaðým. Boyunduruðumu takýnýn ve benden öðre-nin, zira ben halîm ve alçak gönüllüyüm ve canlarýnýza rahat bu-lursunuz.”57

Hz. Îsa, ilâhî buyruklarý tutanlarýn, dünya ve âhirette mesutolacaklarýný bildiriyor, “ilâhî hükümranlýða” tebligatýnda aðýrlýkveriyordu. Ýncil’de yer alan bu cümle, bu geniþ kapsamlý çaðrýyý,pek vecîz bir tarzda ifade etmiþtir. Ýnsanlarýn, insan emrinde ol-malarý, gerçekten aðýr bir yüktür. Hâlbuki kendilerini yaratan Al-lah’a kul olup, O’nun rýzasý dairesinde hareket etmeleri kendile-rini rahatlatacaktýr.

25

57 Matta, 11, 28-30.


jj)) ÝÝddaarreecciilleerr hhaallkkaa hhiizzmmeett iiççiinn vvaarrddýýrr

“Diðer milletlerin krallarý, onlar üzerinde saltanat sürerler veüzerlerine hâkim olanlara “velînimet” denilir. Siz böyle olmaya-caksýnýz; fakat sizin aranýzda, daha büyük olan, en küçük gibi ol-sun ve baþ olan, hizmetçi gibi olsun.”58

3. DDin ttüccarý Yahudi ââlimlerini ttenkidi“Din adamlarý (kâtipler) ve Ferisîler Mûsa’nýn kürsüsünde

otururlar, bundan dolayý size söyledikleri bütün þeyleri yapýn vetutun, fakat onlarýn iþlerine göre yapmayýn; zira onlar söylerler,ama kendileri yapmazlar. Onlar, taþýnmasý güç olan yükleri in-sanlarýn omuzlarýna koyuyorlar, hâlbuki kendileri parmaklarýnýbile oynatmak istemiyorlar. Fakat onlar, bütün iþlerini, insanla-ra öyle görünmek için yaparlar. Çünkü onlar, hamaillerini geniþ-letip esvaplarýnýn saçaklarýný büyük yaparlar, ziyafetlerde baþ kö-þeyi, mabetlerde baþ yerleri ve çarþý meydanlarýnda selâmlarý veinsanlar tarafýndan “rabbî” (efendim) diye çaðýrýlmayý severler;fakat siz “rabbî” diye çaðrýlmayýn. Zira sizin Üstadýnýz birdir vesiz hep kardeþsiniz. Yeryüzünde kimseyi babanýz diye çaðýrmayýn;zira babanýz birdir, semavî Babadýr.59 Ne de “efendi” diye çaðrý-lýn; çünkü Efendiniz birdir, Mesîh’tir. Fakat aranýzda en büyükolan, hizmetçiniz olacaktýr. Kim kendisini yükseltirse alçaltýlýrve kim kendisini alçaltýrsa yükseltilir.

Lâkin vay baþýnýza kâtipler ve Ferisîler! Münafýklar! Çünküsiz göklerin melekûtunu insanlarýn yüzlerine kapýyorsunuz. Böy-lece kendiniz girmediðiniz gibi girenlere de yol vermiyorsunuz.

26

58 Luka, 22, 25-26.59 “Daha önceki dinlerde, özellikle Ýbranca’da, Allah Teâlâ’ya “Râuf” ve “Rahîm”

mânâsýndan mecaz olarak “baba” denilmesinin caiz olduðunu, Hz. Îsa’nýn damünacatýnda ve vaazlarýnda bu tabiri, bu anlamda kullandýðýný, fakat sonradanbunun hakikî mânâsýna alýnarak su-i istimal edildiðini bazý âlimler zikretmiþler-dir.” (Hamdi Yazýr, Hak Dini Kur’ân Dili, II, 1632). Bu sebeple Ýslâm, Allahhakkýnda bu tabiri tecviz etmemiþtir.


Vay baþýnýza münafýk kâtipler ve Ferisîler! Zira bir mühtedi(doðru yola gelen) kazanmak için denizi ve karayý dolaþýrsýnýz;ve fakat olunca da, kendinizden iki misli daha beter cehennem-lik edersiniz (...)

Vay baþýnýza sahtekâr kâtipler ve Ferisîler! Çünkü nanenin,anasonun ve kimyonun ondalýðýný (zekâtýný) veriyorsunuz ve þe-riatýn daha mühim aðýr iþlerini, adaleti, merhameti ve imaný bý-rakýyorsunuz. Hâlbuki onlarý yapmalý bunlarý da býrakmamalýidiniz. Ey kör kýlavuzlar! Siz (baþkalarý hakkýnda) sivrisineði sü-zerek ayýrýrsýnýz, ama (kendinize gelince) deveyi yutarsýnýz.

Vay baþýnýza münafýk kâtipler ve Ferisîler! Çünkü siz badana-lý kabirlere benzersiniz ki dýþtan güzel görünürler, fakat içerdenölü kemikleri ve her türlü murdarlýkla doludurlar. Siz de böyle-ce insanlara, dýþardan dürüst, müttakî görünürsünüz, fakat içer-den nifak ve fesatla dolusunuz.”60

Ne tuhaftýr ki, Tevrat’ý ve Hz. Mûsa’yý (a.s.) tasdik edip yücel-ten Allah resûlü Hz. Îsa’yý, bu münafýk Yahudi din adamlarý, hemde Tevrat ve þeriat adýna red ve inkâr ettiler. Bu sesi boðmaya ça-lýþýp cürümlerine cürüm kattýlar. Hz. Îsa’nýn risaleti, mevcut Ýn-cillere göre (en fazla gösteren göz önüne alýnýrsa) üç yýl kadar sür-dü. Bu kýsa müddet içinde, o, Hz. Muhammed’in (s.a.s.), Mekkedöneminin ilk üç yýlýndaki kadar bir çalýþma yapabildi.61 Konu-nun baþýndan beri naklettiðimiz Ýncil talimatlarý ile, ilk birkaçyýldaki Mekkî Kur’ân âyetleri arasýnda bir mukayese yapýlacakolursa, ikisi arasýnda önemli bir benzerlik bulunduðu görülebilir.

4. Hz. ÎÎsa’nýn ççevresi vve rrisaleti hhakkýnda deðiþik bbir aanlatým

Hz. Îsa’nýn dünyaya geldiði ortam hakkýnda az çok bir fikir sa-hibi olmaya çalýþmak, faydalý olabilir. Onun risaletinin muhata-

27

60 Matta, 23. bölüm.61 Krþ. Mevdûdî, Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi, I, 554-561.


bý olan insanlarýn yaþadýklarý Filistin, ecnebî istilâsý ile tahripedilip Yahudi ahalisinin iþkencelere uðratýlmalarý sebebiyle, hiçadam yerine koymadýklarý öteki müþrik milletler tarafýndan zul-me maruz kalma sebebiyle, Yahudiler, kalplerinde her an alev-lenmeye hazýr bir kin taþýyorlar, Mesîh olacak yeni bir Hz. Mûsabekliyorlardý.

M. S. birinci asýrda Yahudi tarihçisi Josephus’un dediðine gö-re o zaman Ferisîler, Sadukîler ve Essenîler olarak, baþlýca üç Ya-hudi fýrkasý vardý. Bunlardan Essenîler hakkýnda pek bilgi bu-lunmuyordu. 1947’de keþfedilen ve Ýsrail hükümetince Kudüs’tesaklanan Ölü Deniz (Kumran) yazmalarý, durumu bir miktar ay-dýnlattý.62 Essenîler, Ürdün nehri kenarýndaki tepelerde bulunanmaðaralarda, içtimaî hayattan uzak bir yaþayýþ sürdürüyorlardý.Allah’ýn birliðine, ebedî âhiret hayatýna, ruhun ölümsüzlüðüneinanýyorlardý. “Disiplin el kitabý” diye bir kitaplarý vardý.Bekârlýðý esas alan, mala mülke önem vermeyen bir zühd hayatýyaþýyorlardý. Dinî temizliðe uyar, soðuk su ile yýkanýr, Sebt (cu-martesi) gününe titizlikle riayet eder, cemaat hayatý yaþar, iba-dete ve Kitab-ý Mukaddes tetkikine önem verir, beyaz elbisegiyinir, silâh taþýmazlardý. Ýþgalci müþrik Roma hâkimiyetinimeþru tanýmayý günah sayýyorlardý. Çünkü gerçek bir Yahudi,Yahve’den baþkasýnýn hâkimiyetini kabul edemezdi.63 Bu Es-senîler, mabet Yahudilerinden çok farklý idiler. Her þeyden ön-ce Tevrat’ý, geçim vasýtasý yapmýyorlar, onu, talimatýna uygunolarak yaþamak için öðreniyorlardý. Kapalý bir cemaat þeklindeyaþýyorlardý. Bundan ötürü de Roma yetkilileri, sýrlarýný eldeedemiyorlardý, gizli cemaatlerinden hiçbir sýr ifþa etmiyorlardý.Evlenmek yoluyla çoðalmadýklarýndan, evlâtlýk almak suretiyleadam yetiþtiriyorlardý.64

28

62 E. R. Pike, Dictionnaire des religions, s. 123 ve 209.63 A.g.e., ve Robert 2, s. 613; krþ. M. Simon, Les Premiers chretiens, s. 17.64 Atâurrahim, Bir Ýslâm Peygamberi Hz. Îsa, s. 27-31.


Hz. Zekeriyya’nýn (a.s.) da, ihtiyarlýðý sýrasýnda doðan oðluHz. Yahya’yý yetiþmesi için, Essenîlerin yanýna gönderdiði, hat-ta bu cemaati teþkilâtlandýrdýðý, Hz. Îsa’nýn da Essenî rehberler-ce yetiþtirildiði, bazýlarýnca söylenmektedir.65 M. Atâurrahîm,müteaddit batýlý müelliflere dayanarak, Hz. Îsa hakkýnda þimdiözetleyeceðimiz bilgileri verir. Biz, sadece nakletmekle yetinece-ðiz. Hz. Îsa hakkýnda, þimdiye kadar bilinenden daha baþka birportre çizen bu tasvirin ne derece doðru olduðunu Allah bilir.Genellikle Hz. Îsa’nýn silâhlý bir mücadele deðil, ruhî ve ahlâkbir teblið yaptýðý kabul edilir. Bununla beraber, bu yeni tasvirede Ýncillerde deliller olduðu söylenebilir.

Hz. Îsa’nýn gençlik yýllarýnda, Hz. Yahya (a.s.) Essenîlerdenayrýlmýþ, tek baþýna çölde yaþýyordu. Tevhidin beþiði, nice pey-gamberin sýðýnaðý olan çöl... Dünyevî kötü düþünceleri, makammansýp ihtiraslarýný uzaklaþtýran, bütün hayatlarýn kaynaðý olanbir tek Allah’a yaklaþtýran bir sükûnet ve huzur yeri olan çöl...Hz. Yahya’ya risalet verilip tebliðe baþlayýnca, etrafýna kitlelerhâlinde kalabalýk bir cemaat toplandý. Böylece, Essenî cemaati-nin bir prensibini, yani sýrlýlýk prensibini býrakmýþ oluyordu.Teyzesi oðlu ve yaþýtý Hz. Îsa da onun tarafýndan ilk vaftiz edi-lenlerden olarak cemaate katýldý. Hz. Yahya, onun þahsýnda teb-liði devam ettirecek bir hayýrlý halef bulduðuna sevinmiþti.

Hz. Yahya ve Hz. Îsa zamanýnda Yahudilerle Romalýlar ara-sýndaki münasebetlerin, Yahudi tarihinde benzerleri çoktur. Ez-cümle: M. Ö. 6. asýr sonlarýnda Babilli Nabukadnasar (Arapçaeserlerdeki adý: Buhtunnassar) Filistini iþgal edip ileri gelen Ya-hudileri Babil’e götürerek gözaltýna almýþtý. Sonra Pers kralý Ki-rus Babili iþgal edince, oradaki Yahudi nüfusunun çokluðundanendiþe ederek onlarý serbest býrakmýþ, isteyenler memleketlerinedönmüþ, Kudüs’teki mabedi yeniden inþa izni de vermiþti. Fakat

29

65 A.g.e., s. 32.


yurtlarýna dönen Yahudiler, Kudüs’te uzun zaman huzur içindekalamadýlar. M. Ö. 323’te Yunanlý Ýskender, Asya kýtasýný Hin-distan’a kadar istilâ etmiþ, ölümünden sonra da generalleri, im-paratorluðu paylaþmýþlardý. Ptolemy Mýsýr’ý, Selevkus Suriye’yiele geçirmiþti. Yeni yöneticiler de Filistin’deki yoðun Yahudinüfusundan endiþe duyarak, büyük ekseriyetlerini Mýsýr’a göç-meye zorladýlar. Böylece Filistin dýþýndaki en büyük Yahudi ko-lonisi kuruldu. Yahudiler, Yunan medeniyeti ile iç içe girdiler.Kutsal kitaplarý Yunanca’ya tercüme edildi.

M. Ö. 198’de Selevkus devletinin yöneticileri, Mýsýr’ý Ptoleme-lerden aldýlar. Yeni hâkimler, daha öncekilerin, tabiî seyrinde ola-rak yavaþ yavaþ uyguladýklarý helenizasyon politikalarýndan farklýolarak, fazlaca müdahale etmeye baþladýlar. Hele Antiochos IV(Epiphane 215-163) zamanýnda, zecrî Helenleþtirme, mabede Zeusheykelini koyma ve mabedin servetini yaðmalama operasyonu, Ya-hudilerin isyanýna yol açtý. Yudah Makkabi idaresindeki Yahudilerbaþarýlý olup tahrip edilmiþ mabedi yeniden inþa ettiler. Fakat yeniyöneticiler, hem din, hem devlet idaresini ellerinde toplayýnca, bü-yük nüfuz kazandýlar ve bu nüfuzu kötüye kullanmalarý, ecnebi iþ-galcileri aratýr oldu. Hz. Îsa (a.s.) doðduðu sýrada, Romalýlar eski ha-talarýný tekrarladýlar. Mabedin cümle kapýsý üzerine, altýndan kartalheykeli koydular. Makkabelilerin torunlarýndan ikisinin yöneti-minde isyanlar oldu. Fakat hareket, kanlý bir þekilde bastýrýlýp, buiki lider diri diri yakýldý. Ayrýca iki bin isyancý da haça gerildi.

M. S. 6 yýlýnda imparator Augustos (M. Ö. 63-M. S.14), ver-gilerin kolay toplanmasýný saðlamak için nüfus sayýmý yaptýrdý.Bu imparator, kendisini tanrýlaþtýrmýþ olduðundan66 ona vergiödemek, Tevrat’a zýt olacaktý. Yahudilerin Yahve’den baþka hü-kümranlarý olamazdý. Karýþýklýk baþladý. Mutedil Yahudi liderle-

30

66 Augustos, genius Augusti kültü, yani imparatorun þahsýnda Tanrý’nýn tecessütettiði inancýný halka empoze etmiþ ve benimsemiþti (Robert 2,132).


ri, iþin sonunun fena olacaðýný, bütün Yahudilerin imha edile-ceklerini kestirdiklerinden, ister istemez, vergi ödemeye kararverdiler. Fakat, Yahudi halk nezdinde, bu liderler hain sayýldýlar.

Hz. Îsa zamanýnda durum bu idi. Hz. Îsa da bir zaman çöldekaldýktan sonra siteye döndü. Hz. Îsa’nýn, Yahudileri gizlice Ro-ma idaresine karþý teþkilâtlandýrdýðý, hatta sayýsý 2000-4000 kiþiarasýnda deðiþen silâhlý kuvvet teþkil ettiði, mabedi ele geçiripRoma idaresine karþý çýktýðý, fakat sonunda Roma askerlerincepüskürtüldüðü, bazý batýlý müelliflere dayanarak, Atâurrahîm ta-rafýndan yazýlmaktadýr.67 Bunlarýn, ne derece doðru olduðunu bi-lemiyoruz. Galiba, yorumun payý az deðildir.

Bu karýþýklýk sýrasýnda, Hz. Îsa diye bir baþka Yahudi’nin çar-mýha gerildiði söylenmektedir. Bunun kim olduðu belli deðildir.Bir baþka yerde söylediðimiz gibi,68 ilk Hýristiyanlardan Cerint-hian’lar ve daha sonra Basilidian’lar, onun çarmýha gerildiðinireddederler. Petrus, Pavlus ve Yuhanna’nýn çaðdaþý olan Cerint-hius, Îsa’nýn diriliþini kabul etmez. Diðer mezheplerden Carpoç-ratian’lar da çarmha gerildiðini reddederler. Demek ki Kur’ân-ýKerim’in ve Barnaba Ýncili’nin bildirdiði üzere, o haça gerilmiþdeðildir. Nitekim haça gerildiðini iddia edenler de bu husustakesin bilgi sahibi olmayýp tereddüt içindedirler.

5. TTarihî bbelgeler vve HHz. ÎÎsaHz. Îsa hakkýnda tarihî kayýtlarýn, yok denecek kadar az oldu-

ðunu söylemiþtik. Bu kayýtlar þunlardýr: Tacite (Annales 3, 15,44)’de: “Hýristiyan adý Kristus’tan gelir. Bu þahýs Ponce Pilatuszamanýnda idam edilmiþtir.” Suétone (Vita Claudii, 25) Cla-ude’un, Yahudileri Roma’dan kovduðunu, bunun da Chrestos’untahrikiyle karýþýklýk çýkarmalarý sebebiyle olduðunu yazar. Bu

31

67 Atâurrahîm, Bir Ýslâm Peygamberi Hz. Îsa, s. 39-41.68 Bu eserde s. 37’de Hz. Îsa’nýn âkýbeti bahsine bakýnýz.


hâdise, 51 yýlýnda olmalýdýr. (Vita Neronis, 16) Fl. Josèphe, 90yýllarýnda “Christ” denilen Îsa’nýn kardeþi Jacques (Yâkûb)danbahseder (Ant. Juiv. 20, 9, 1). Buna mukabil, Hz. Îsa’nýn mûci-zelerinden ve diriliþinden bahseden pasaj, muhtemelen Hýristi-yan ilâvesidir (Ant. Juiv. 18, 3, 3). Ýlk asýr Yahudi hahamlarý, Îsahakkýnda suskun ve ihtiyatlýdýrlar. Talmud’da tek tük iþaretlervardýr. “Tolédot Jeschu” (Îsa’nýn hayatý), kindar bir hicivdenibarettir. Yahudi kaynaklar en doðru bilgiyi verirlerse de, yazdýk-larý fazla bir þey yoktur.69

6. ÝÝncillere ggöre HHz. ÎÎsa’nýn hhayatýHýristiyanlarýn yaptýklarý ilk deðiþiklik, ifrat ederek, Hz.

Îsa’nýn þahsýný, beþeriyet dýþýna çýkarmalarý oldu. Onlara göre:“Allah Teâlâ, Hz. Âdem’i yaratýp Cennet'e koyunca, oradakiher türlü yiyecekten bol bol yemeyi mübah; yalnýz bir aðacýnmeyvesini ise haram kýlmýþtý. Âdem ile Havvâ, Ýblis’in aldatma-sý neticesinde ondan yiyince onlar ve bütün zürriyetleri azabýhak ettiler. Fakat, Allah, insanlýða merhamet ederek, ezelî oðluolan kelimesine beden giydirdi, dünyaya gönderdi. Mâsum oldu-ðu hâlde, haç üzerinde öldürülmesine razý oldu. Öbür bütün kö-tülüklerin sebebi olan ilk aslî günahýn keffaret ve fidyesi olarakbu ölüme müsaade etti. Böyle bir fedakârlýðý da ancak hem insa-noðlu hem de Tanrý Oðlu olan bir varlýk yapabilirdi ki o da Bâki-re Meryem’den doðan Hz. Îsa’dýr.”70

Tanrý, melek Cebrail’i Hz. Meryem’e gönderip Ruhu’l-Ku-düs’ün kendi varlýðýna sirayet ederek dünyanýn kurtarýcýsýný do-ðuracaðýný müjdeledi. Meryem, böylece “Tanrý’nýn Annesi”hâline gelecekti. Îsa, Beytlehem’de dünyaya geldi. Meryem, o sý-ra marangoz Yûsuf ile niþanlý idi. Yûsuf, gördüðü rüya üzerine,

32

69 Dheilly, Encyclopedie Biblique, s. 587-588.70 Bu kýsým Ýncil’e sonradan ilâve edilmiþtir. Geniþ bilgi için kitabýmýzda “Hz. Îsa’-

nýn tanrýlaþtýrýlmasý ve bu inancýn tenkidi” bahsine bakýnýz. s. 194 vd.


onu hâmileliðinden itibaren hiç terk etmemiþti. Hz. Mesîh,Yûsuf ile Meryem’in indikleri bir handa dünyaya geldi. Fakirlik-leri sebebiyle, handa, ancak hayvanlarýn kaldýklarý bir yere yer-leþebilmiþlerdi.

Hz. Îsa’nýn doðduðu gece Allah’ýn Meleði, birçok çobana gö-rünmüþ, sonra da birçok melâike Allah’ý tesbih ederek gök yü-zünde zahir olmuþlardý. Çobanlar, melâikenin iþaret ettiði yeregidince, orada yeni doðan çocuðu bulmuþlar, Allah’a hamd vetesbih ederek sürülerinin baþýna dönmüþlerdi. Hz. Îsa, sekiz gün-lük iken sünnet edilmiþ, ona Yesû’ adý verilmiþti. Onlara göre buisim “Kurtarýcý” demek olup, bu adý, doðacaðýný müjdeleyen me-lek getirmiþti.

Doðumundan birkaç gün sonra Mecusî hakîmlerinden birgrup Kudüs’e uðradý. Onlar, kendilerinde bulunan ilim ve haber-lere istinaden, semada yeni doðan bir çocuðun þeref ve taziminigördüklerini ve onun, ileride geleceði beklenen Yahudi hüküm-darý olacaðýný söylediler. Onu bulup, önünde tazim ile eðilmek is-tediler. Gökte gördükleri yýldýz, onlara ve beraber yolculuk ettik-leri gruba yol gösteriyordu. Nihayet þehre varýp yeni doðan hü-kümdarýn yerini aradýlar.

Yahudi kralý Hérod bu iþi iþitince, bu Mecusîleri çaðýrttý. On-lar da meseleyi anlatýp, bunca zahmet çekerek Kudüs’e geliþlerininde onu ziyaret gayesiyle olduðunu söylediler. Hérod, istikbalindenendiþe etti. Yahudi âlimleri çaðýrtýp Mesîh’in nerede dünyaya ge-leceðinin beklendiðini sordu. Onlar “Beytlehem” deyince, Me-cusîleri oraya gönderip; “Gidin, onu görürseniz bana bildirin kivarýp ben de onu tazim edeyim.” dedi. Hâlbuki içinden niyeti ta-mamen baþka idi. Gökteki yýldýzýn rehberliði ile gidip buldular.Onu tazim edip hediyelerini sundular. Bu sýrada Melek, Yûsuf’agöründü ve: “Çabuk çocuðu ve annesini al, Mýsýr’a hicret et, ziraHérod öldürmek için çocuðun peþine düþmüþtür.” dedi. Yûsuf, on-

33Hz. Îsa (a.s.) ve Tebliðatý

larý alýp Mýsýr’a götürdü. Mecusîler de, Allah tarafýndan, Hérod’ahaber vermeksizin memleketlerine döndüler.

Hérod kýzýp Beytlehem’de doðmuþ olup da iki yaþýný doldur-mamýþ olan her çocuðun öldürülmesini emretti. Ona kalsa, nasýlolsa Mesîh, o çocuklardan biri olacaktý. Mýsýr’da birkaç ay kal-dýktan sonra, Melek Yûsuf’a görünüp: “Kalk, çocuðu ve annesi-ni al, götür.” dedi. Filistin’e doðru yola çýktýlar. Rivâyete göreonlar Mýsýr’a girer girmez Mýsýr’ýn putlarý düþüp kýrýlmýþtý. Bu daÝþaya (Ýþ’iyâ) peygamberin: “Ýþte Rab, tez giden buluta binmiþ deMýsýr’a gidiyor ve Mýsýr’ýn putlarý onun yüzünden titreyeceklerve Mýsýr’ýn yüreði, kendi içinde eriyecek” (Ýþaya, 19, 1) sözü ilehaber verdiði þeydir.

Mýsýr’dan döndükten sonra, aile Nâsýra’da ikamet etti. Hz.Îsa, otuz yaþýna gelince, Ürdün nehrinde Yuhanna el-Mum-mi'dan tarafýndan vaftiz edildi. Arkasýndan, kýrk gün oruç tuttu.Risaletini teblið etmeye baþlayýnca, Þeytan onu tecrübeyekalkýþtý: “Önümde secde edersen bütün dünyadakileri sana veri-rim.” dedi. O: “Defol!” diye þeytaný kovdu. Þeytan uzaklaþtý vemelâike onun yanýna gelip kendisine hizmet etmeye koyuldular.Bu denemeden sonra, tebþir (müjdeleme) iþine baþladý. Bu ara-da on iki havari kendisine baðlandý. Diðer tâbilerinden de yet-miþ kiþi seçerek, ikiþer ikiþer, Yahuda ve Galile bölgesine tebþi-re gönderdi. Kendisi de üç sene daha yaþayýp teblið ve tebþirdebulundu. Risaletine delâlet eden mûcizeler gösterdi: Hastalarýiyileþtirdi, körlerin gözlerini açtý, cin çarpmýþlardan kötü ruhla-rý dýþarý çýkardý vs.

Yahudi bilginleri, prestijlerinin kaybolacaðýný düþünerek, dü-þünüp taþýndýlar ve onun iþini bitirmeyi plânladýlar. Ýftira ederekþikâyette bulundular. Derken Pilatus’a yakalattýlar. Haça gerdir-diler. Asýldý, defnedildi. Kabrinde üç gün kaldýktan sonra Fýsýhbayramýnda kalktý, dünyada kýrk gün kaldý. Sonra, dinini tebli-


ðe memur ettiði havarilerinin gözleri önünde göðe yükseltildi.Ayrýlýrken: “Dünyanýn her tarafýna gidiniz. Bütün insanlar ara-sýnda Ýncil’i yayýnýz. Baba, Oðul ve Ruhu’l-Kudüs adýna onlarývaftiz ediniz.” dedi.”71

7. HHz. MMesîh’ten ssonra HHýristiyanlýkHýristiyanlar, Hz. Îsa’nýn hayatýný, mücmel olarak demin arz

ettiðimiz þekilde bilirler. Okuyucuya, Mesîh’ten sonra teblið etti-ði dinin ne duruma geldiðini, ileride tafsilâtlý bir þekilde anlatma-dan önce, kýsa bilgi vermekte fayda gördüm. Zira Kur’ân’da bildi-rilen Hz. Îsa ve dini ile mevcut þekliyle Hýristiyanlýðýn bildirdiðiHz. Îsa ve Hýristiyanlýk arasýnda yapacaðý kýyaslamada, bu özet bil-gi, oldukça lüzumludur.

Hz. Îsa’nýn hayatýndan itibaren, mü’minlerin baþlarýna gelenfelâketler malûmdur. Ona inananlar, bu iþkence sebebiyle gizlen-diler. Dinlerini kurtarmak için lâzým gelen þekle girdiler, bazenda açýk ve kesin bir tavýr takýnarak þehid oldular. Fakat her ikihâlde de, sahip olduklarý bir kuvvet ve hâkimiyet yoktu. YeniAhid kitaplarý, iþte bu karýþýk ortamda kaleme alýnmýþtý. Tiberi-us’tan (14-37) sonraki kayserler de yeni din mensuplarý aleyhin-de þiddet kullandýlar. Yahudiler de, düþmanlýkta Romalýlar’dangeri kalmadýlar. Hatta onlar, hanenin içinden olduklarýndan,verdikleri zarar, daha fazla oldu. Neron (54-68), Trajan (98-117),Disius, Diocletianus (284-305) dönemleri, en feci ve kanlý dö-nemler oldu. Ýþte Hýristiyanlýk doðuþ, geliþme ve rivâyet devrin-de böyle uzun ve þiddetli bir takibatla karþý karþýya kalmýþtý.

Kutsal kitaplarý, bu korku ve tedhiþ ortamýnda yazýldýðýndan,sýhhat þartlarýný bulamamýþlardý. Hýristiyan olanlarýn çoðu, dinidoðru dürüst öðrenme imkâný bulamadýklarýndan, eski inançlarýn

35

71 Bazý kaynaklar, bu imparatorun, Hýristiyanlara iþkence etmediðini yazar.


çoðu, Mesîhî renge boyandý.72 Yani eski dinlerden kalma inanç-lar, Hýristiyanlýða karýþtý, ayrýlmasý imkânsýz hâle geldi.

Müteakip bölümde, Hz. Îsa’nýn teblið ettiði dinin geçirdiði bubüyük deðiþikliðin nasýl cereyan ettiðini, imkân nispetinde ob-jektif olmasýyla tanýnmýþ bulunan73 Hýristiyanlýk tarihi mütehas-sýsý Charles Guignebert’in, baþlangýç dönemi Hýristiyanlýðý’nadair yazdýðý eserini esas alarak tafsilâtlý þekilde arz edeceðiz.

72 M. Ebû Zehre, Muhâdarât, s. 31-37.73 Robert 2, Guignebert md., s. 802; “Paris Sorbonne Üniversitesinde

Hýristiyanlýk Tarihi” profesörlüðü yapmýþ bulunan bu zât, geleneksel görüþlerkadar aþýrý kritiklerin, tahmin ve faraziyelerinden de uzak idi.”


HIRÝSTÝYANLIÐINÝLK DÖRT ASIRDAOLUÞUM DÖNEMÝ

Ýkinc i Bö lüm

AA.. HHZZ.. ÎÎSSAA’’NNIINN DDÝÝNNEE DDAAVVEETTÝÝ

Hýristiyanlýk, Yahudilerin içinde ortaya çýkmýþ bir davettir.Onu Filistin muhiti dýþýnda düþünmek doðru olmaz.

Bu daveti yapan Nâsýralý Hz. Îsa’dýr (a.s.). “Nâsýrî”, çoðununsandýðý gibi “Nâsýralý þahýs” demek olmayýp, “nâzýr” yani “AllahTeâlâ’nýn mukaddes kýldýðý” mânâsýna gelir. Kur’ân-ý Kerim, Hý-ristiyanlarýn, kendilerine “nasârâ” adýný verdiklerini bildirir.74

Bunun, “Allah’ýn dinine yardým edenler (ensâr)” mânâsýna gel-diði söylenebilir.75 Hz. Îsa’nýn hayatý hakkýnda tarihen sabit bil-gi bulmak pek mümkün olmamýþtýr. Ýncillerden, onun dülgerlik-le biraz meþgul olduðu, iþlerin görünüþlerine deðil, derinliklerineönem verdiði, söylenenleri teslimiyetle karþýlamayýp muhakemeve tartýþma konusu yaptýðý, Tevrat bilgisinin ileri seviyede oldu-ðu ve nihayet Ýsrailoðullarýnýn düþtüðü periþan hâlden dolayýüzüldüðü çýkarýlabilir.

Kur’ân’da doðumundan ve dünyadan ayrýlmasýndan bahsedenyerler bulunmakla beraber hayatýnýn öbür safhalarý bildirilmez.Esasen, Kur’ân onu zikrederken, Allah’ýn kulu ve resûlü olupulûhiyetle hiçbir ilgisi bulunmadýðýný belirtmek gayesine yönel-miþtir. Hayatýný anlatmak üzere kaleme alýnmýþ en eski eserlerebaktýðýmýzda, þahsî temayüllerin hâkim olduðu görülür. Onun da-vetini iþitip iman edenler, ona yapýlan iþkence ile paniðe ve ye’se

74 Âl-i Ýmran, 52.75 Mevdûdî, Tarih Boyunca Tevhîd Mücadelesi, I, 537.

düþtüler. Aralarýndan ayrýlmasýndan az sonra tekrar göründüðünüsöyleyenler oldu. O þahitler, bu zulüm, günah ve bedenî lezzetlerdünyasýnýn son bulmak üzere olduðuna inandýklarýndan, bir son-raki neslin yaþayacaðýný düþünmüyorlardý bile. Bu sebepten müs-takbel nesillere, üstadlarýna dair hatýralarý, ondan öðrendikleri ta-limatý yazma ihtiyacý duymamýþlardý.

Diðer taraftan kuvvetli imanlarý, hatýralarý üzerinde, hâliyletesir etmiþ olmalýdýr. Bir kere, Nâsýralý Îsa’nýn Ýsrailoðullarýnavaat olunan Mesîh olduðuna inanýyorlardý. Bundan ötürü onunmütevazi hayat safhalarýný ve tebliðatýnýn mahdut baþarýsýný veona yapýlan iþkenceyi anlatmak istediler. Onun vermiþ olduðugaybî haberleri toplamak, Yahve’nin geleceðini bildirdiði kutluelçisi ile alâkalý bütün Tevrat naslarýný ona tatbik etmek veonun hayatýnda, haber verilen bütün hususlarýn tasdikini bul-mak istediler. Safiyane taraftarlýk hissiyatlarý ile, hayalleriylehâdiseleri süslediler ve yorumlardan örülü bir çerçeve içine yer-leþtirdiler. Sonra da hayal ile hakiki hatýralarýný artýk ayýrt ede-mez duruma geldiler. Onun talimatý da ayný duruma maruz kal-dý; izafe olunan þeylerle gerçek, birbirine karýþtý, isteseler bilebunlarý tefrik edemeyecek bir duruma girdiler.

Akide esaslarý kesin bir tarzda belirlenmediðinden keþiflerleferdî istidat ve eðilimlere geniþ bir cevelân sahasý kaldý. Ýçlerin-den birinin Ruhu’l-Kudüs ile hayalî olarak kurduðu münasebet,herkesi baðlayan bir talimat kabul ediliyordu. Öyle ki buna olanimanlarý, tarihin bildirdiði gerçek duruma inanmalarýndan dahakuvvetli oluyordu. Meselâ Pavlus’un, Hz. Îsa’nýn kendisine ru-hanî bir surette vahyettiðini bildirmesi onlara, Petrus ve Yâkûbgibi görgü þahitlerinin naklettiði vakýalardan daha kesin ve iti-mada þayan görünüyordu. Böylece, daha Hýristiyanlýðýn ilk asrýn-da mü’minler, üstadlarýnýn hakiki tarihi diye, hakikat payýný fark-lý derecelerde ihtiva eden, muhtelif, hatta zýt unsurlardan yamalýbohça tarzýnda toplanmýþ bir “geleneðe” inandýlar. Ýlk iman nes-


li, hayatta kaldýðý müddetçe, Mesîh’in hemen avdet etmesinibekledi, bu hususta en ufak bir þüphe içine girmedi. Onlarýn gö-çüp gitmesiyle görgü þahidi kalmadý. Sonra bazý arzulu Hýristiyan-lar þifahî olarak tevarüs edip öðrendikleri ve doðru olduðunu farzettikleri bu hatýralarý yazý ile tespit etmeye baþladýlar.

Bu ikinci safhada, muhtemelen þu durum hâsýl oldu: Bazýmü’minler, üstadlarýna nispet olunan ve kendilerince mühimolan bir kýsým hikmetli sözleri yahut onun þahsiyetini aksettirenibret verici hayat safhalarýný, yahut halký ikna etmek için göster-miþ olduðu mûcizeleri ihtiva eden bir takým risaleleri yazmayabaþladýlar. Elbette bunu yaparken bugün “tarihî tetkik” dediði-miz, þüpheyi metot olarak kullanan ve mutlak imanla baðdaþma-yan metodu kullanmadýlar. Tenkit esprisinden tamamen uzakolan bu yazarlarýn bütün maksadý, Hýristiyanlýðýn istediklerinizihinlere yerleþtirmek, müteredditleri ikna etmek ve mü’minle-re öðüt vermek idi.

Bu risaleler -ki en mühimleri Matta ile Markos’a nispet edilen-leridir- eldeki Ýncillerin ilk kaynaðýný teþkil eder. Bu risaleler, Hz.Îsa’nýn ashabý, ömürlerini tamamlamak üzere olduklarý sýrada Hý-ristiyanlarýn, onun hakkýnda düþündükleri þekliyle, onun hayatýnadair bildikleri daðýnýk unsurlarý bir araya getiriyordu.76 Bu Ýncilleretâbi olan muahhar yazarlar, ilk Hýristiyan asrýnýn son üçte birinde,onlarýn rivâyetlerini tanzim edip bir düzene sokmaya gayret sarfet-tiler. Fakat arýtýlmasý zor olan bir yýðýn tevarüs ettiklerini gördüler.Rivâyetlerde, gerçekten vâki olan ile hayalî unsurlarý temyiz et-mek, nerdeyse imkânsýz hâle gelmiþti. Üstelik bu tahkik ve temyiziþinin peþine düþmeye sevk edecek mühim bir saik de yoktu. Arý-týlmasý zor bir malzeme karþýsýnda idiler: Hikmetli sözler mecmu-alarý, Hz. Îsa’ya mal edilen rivâyetlerde pek dikkatli deðillerdi. Buyüzden, bir kitaptan diðerine, onlarýn serdediliþlerinin farklý oldu-

41

76 Bultmann, Jesus, s. 38-39, 117.

Hýristiyanlýðýn Ýlk Dört Asýrda Oluþum Dönemi

ðu görülür. Bizzat Hz. Îsa’nýn sîreti ile alâkalý rivâyetlerin de aynýfarklýlýðý gösterdiði müþahede edilir. Onlar bu parçalarda Hz.Îsa’nýn hayatýndan bazý enstantaneleri toplamaktan baþka bir iþyapmazlar. Bu parçalarýn aralarýnda irtibat kurulmamýþtýr. Taf-silâtlara gelince, râvîlere göre deðiþtiði müþahede edilir. Ýncil yazar-larýnýn bu daðýnýk unsurlarý kalburdan geçirip sonra seçmeleri, mü-teakiben mütekâmil bir sîret hâlinde tanzim etmeleri gerekiyordu.

Ýncillere þöyle bir göz atmakla, yazarlarýn ayný söz veya hâdi-seyi farklý anlattýklarýný görürüz. Bu da onlarýn, gerçek durumuolduðu gibi anlatmadýklarýný gösterir. Âþikârdýr ki onlardan herbiri kendi arzusuna ve eserini telif ve tertip etmekte kendi plâný-na tâbi olmuþtur. Onlardan hiçbiri Hz. Îsa’nýn hayatýný anlatýr-ken mantýkî bir silsile takip etmiþ deðildir. Þu hâlde yaptýklarý,sadece muhtelif rivâyetleri az çok mahir bir tarzda irtibatlandýra-rak ondan bir sîret teþkil etmekten ibarettir. Fakat bu sîret, sun’îbir çerçeve içine yerleþtirilmiþ olup hakiki bütünlükten mahrumbulunmaktadýr. Ýncillere dayanan sîretlerde hayli boþluklar var-dýr. Fakat halk dindarlýðý, bilmek istediði þeyi, hayal unsuru iledoldurmak ister. Bu yüzdendir ki Matta, Luka ve Yuhanna Ýncil-lerinden her birinin, kendi usûlüne göre bu boþluklarý doldurma-ya çalýþtýðý müþahede edilir. Meselâ Markos’un tanýmadýðý bir de-vir hakkýnda, onlarýn farklý hatta zýt parçalar rivâyet ettikleri gö-rülür. Buna mukabil Ýncillerin hepsi, mûcizelere çok yer verip va-az ve irþada arzulu olmakta birbirlerine benzerler. Keza, onlardanhiçbirini, tarihî vakýaya baðlayan bir bað ihtiva etmezler.

Sorbonne Üniversitesi Dinler Tarihi Bölümü’nde Hýristiyan-lýk Tarihi profesörlüðü yapmýþ olan Ch. Guignebert diyor ki:“Tercihe þayan duruma göre, salb (haça germe) meselesine aithâdiseler, Ýncillerin yazýlmasýndan önce, mü’minlerin hatýrala-rýnda pek belirgin deðildi. Öyle anlaþýlýyor ki onlarýn muhayyi-lelerinde, Þarkta yaygýn muhtelif efsanelerden etkilenmiþ olarak


bu motif iþlenmiþtir.”77 Sonra da hâdisenin belli baþlý taraflarýnýdeðiþtiren müteselsil yorumlara maruz kalmýþtýr.

Böylece Hz. Îsa’nýn þahsiyetinin tarihî cihetleri, ayýrt edile-meyecek bir hâle gelmiþtir. Hayatýndaki olaylarý dikkatlice bil-direcek kaynaklar da yoktur. Olsa olsa, bazý Ýncil rivâyetlerinde-ki emarelere bakýlarak tahmin kabîlinden bir þeyler söylenebilir.Ancak þunu biliyoruz ki Hz. Îsa, günün birinde ailesini terk ede-rek el-Celîl (Galile) bölgesinde vaaz ve tebliðe baþlamýþtýr.

1. HHz. ÎÎsa’nýn mmuhitiBugün Hz. Îsa’nýn yetiþtiði ortam hakkýnda fazla bir bilgi yok-

tur. Onun Yahudi muhitinde dünyaya geldiði âþikârdýr. Milâttanönceki üç asýr zarfýnda Yahudiler, civarlarýnda yaþayan Süryanîve Keldanîler ile fâtih Yunanlýlarla münasebetlerinden, Rum ül-kelerinde yaþayan ve kutsal ziyaret için gelen Yahudi kolonileri-nin taþýdýðý ecnebî kültürden müteessir olmuþlardý. Bu muhit,Hz. Îsa üzerinde doðrudan doðruya bir tesir icra etmediyse de,onun dünyadan ayrýlmasýný müteakip, kendisine tâbi olanlarýcezbetmiþtir. Filistin muhiti; o zaman müteaddit fikir cereyanla-rýnýn, çeþitli inançlarýn, hürafe ve efsanelerin döküldüðü bir ne-hir deltasý hâlinde idi. Babil, Yunan, Anadolu ve Mýsýr kültürle-rinin buluþma noktasý durumunda idi. Demek ki büyük bir dinîmalzeme kümesi vardý. Ve bazý hâllerde bu inançlarýn unsurlarýbirbirine girerek yeni sentezler meydana getiriyordu.

Hz. Îsa ise, sýrf Yahudi olan bir muhitte yetiþmiþti. Hýristiyanlýk,Filistin haricinde, ilkin bizzat Yahudiler tarafýndan yayýlmýþtýr.

M. Ö. 72 - M. S. 4 yýllarý arasýnda yaþamýþ ve ölümüne kadar45 yýl kadar hükümdarlýk yapmýþ olan, kan dökücülüðü ile meþ-hur Yahudi kralý Hérod devrinde, Yahudi muhiti son decere ka-rýþýk idi. Zâhiren dinde, ýrkta, âdetlerde ve geleneklerde birlik

43

77 Ch. Guignebert, s. 29.


bulunmasýna raðmen, iþin aslýnda, iki büyük gruba bölünmüþolan Filistin ahalisi saflarýnda mühim farklar vardý. Bu bö-lünmenin baþlýca sebebi þu idi: Babil hükümdarý Nabukadnasar587 senesinde Kudüs’ü istilâ edince, Yahudilerin ileri gelenleri-ni esir olarak Babil’e götürmüþ, kýrsal kesimde yaþayanlara ve ge-niþ kitleye dokunmamýþtý. Bunlar, Yahudi dinini tatbik ederken,biraz serbest hareket ediyorlar, esneklik gösteriyorlardý. En azýn-dan, mücavir dinle ve milletlerle iyi geçiniyorlardý. Bunlar, Ya-hudiliði, erkeklerin dini saydýklarýndan, diðer milletlerin kýzlarýile evlenmekte mahzur görmüyorlardý. Fakat sürgündeki Yahudi-ler, -ye’se düþüp de galiplerin dinini benimseyen çok az sayýdakibir grubun dýþýnda- bir nefis muhasebesine girip bu felâkete ni-çin dûçar olduklarýný düþündüler. Bunun, Allah ile olan ahitle-rine vefa göstermekte taksirlerinden ileri geldiðini ve Yahve’yirazý etmek için, O'nun bütün emirlerine, en ufak taviz ve gev-þeklik olmaksýzýn, harfiyyen sarýlmak gerektiðini anladýlar. Þirkedüþmeyi, ancak bu þekilde önleyebileceklerini düþündüler. Di-nin þeârini, yeni özlemlerini de göz önünde bulundurarak, sür-gün dönemi peygamberleri, hususen Hezekiel tanzim etmiþti.

Pers kralý Kirus Babil’i iþgal edip 538 yýlýnda, sürgündeki kýrkbin Yahudi'ye memleketlerine dönme izni verince, onlarýn hep-si bu müsaadeden istifade etmedi. Fakat dönenler yeni bir ruh veyeni bir þeriat anlayýþý ile mücehhez olarak döndüler. Ancak,Babil’de kalan dindaþlarý ile alâkalarý sýký sýkýya devam etti. Ku-düs’teki mabedi ve ibadetleri ýslah edenler, baþta Ezra ve Ne-hemya olmak üzere Babil’den gelenler Yahudilerin diðer millet-lerle evlenmelerini ve onlar karþýsýnda en ufak bir tavizi þiddet-le reddediyorlardý. Bunlara “kâtipler (yazýcýlar)” deniliyordu ki,þeriat tahsili yapan ve onu tefsire yetkili olanlar olup fetva bun-lara ait idi.


2. Babil esaretinden aavdetten HHz. ÎÎsa’nýn doðumuna kkadar

Yahudilerin Babil’den avdetinden Hz. Îsa’nýn doðumuna ka-darki beþ asýrlýk devir içinde, muazzam bir din adamlarý zümresi,büyük mabedin etrafýnda yeniden teþekkül etmiþti. Fakat bu züm-re, dini, ruhuna uygun olarak ciddî bir surette incelemek yerine,merasim ve lâfýz cihetine yönelmiþti. Kâtipler Kitab-ý Mukad-des’in muhtelif yerlerini açýklýyorlar, þerhleri ve talikatlarý artýrý-yorlardý. Dinde aþýrý gitmekten dolayý meselâ þu gibi meselelerleuðraþýyorlardý: Cumartesi günü tavuðun yumurtladýðý yumurtahelâl midir, deðil midir?

Halk, din adamlarýna itaat ediyordu. Zira onlar, ayný zaman-da kendilerinin millî liderleri idiler. “Büyük haham”, Ýran veRoma otoriteleri nezdinde, Ýsrailoðullarýný temsil yetkisine sahiptek kiþiydi. Böylece, Filistin, hükümdarlarýnýn yetkilerini Al-lah’tan aldýðý bir devlete sahip idi. Durum, Makkabeliler zama-nýna kadar böyle devam etti. Milâttan yüz sene kadar önce Ya-hudiler, Romalýlarýn tazyikine karþý, Makkabelilerin liderliðindeisyan ettiler. Bu devirde hâkim, hem idareci hem de büyük ha-ham idi. Halk bu kâtipleri çok takdir ediyordu. Fakat gerçekte,din adamlarýnýn gönüllerinde kök salmýþ bulunan dinî merasim-ler, kâtiplerdeki sun’î ilim, halkýn ruhunda artýk büyük bir tesiricra etmiyordu. Halk, Yahve’yi kalp ve ruhuyla seviyor, zor gün-lerinde eski devirlerden vâris olduðu dindarlýðýyla ona yalvarý-yordu. Þekil ciheti deðiþikliðe maruz kalmýþtý, âdeta dinleri degeliþiyordu. Þarktan gelen ve Yahudi asýllý olmayan bazý dinîinançlardan etkileniyordu.

Diðer taraftan, Yahudiler, bu asýrda çektiklerinden baþkaM. Ö. dört asýr boyunca da Mýsýr, Roma ve Suriye zulmü al-týnda çok meþakkat çekmiþlerdi. Ahali, kendisine Hz.Dâvud’un (a.s.) saltanatý zamanýndaki kuvvet ve refahý, hatta

45Hýristiyanlýðýn Ýlk Dört Asýrda Oluþum Dönemi

ondan da fazlasýný verecek olan Mesîh’i bekliyordu. Sonunda,kâtipler de, halk inancýnda yer tutan bu telâkkileri kabul ediponlar hakkýnda þerhler yazdýlar. Hâdiseler, ahalinin ümidihilâfýna tezahür ettikçe, aksine bu ümitleri kuvvetlendi ve buinanç, dinlerinde mühim bir akide hâlini aldý. Seneden sene-ye artan bir heyecanla, durumlarýný düzeltecek, eski þereflimevkilerini geri getirecek ve kendilerinin horlanmalarýnýnintikamýný alacak olan Mesîh’i bekliyorlardý.

Bu ümit, hâliyle, onlarý birtakým maceralara sürükledi. “Gök-lerin Ýlâhý”nýn kendileriyle beraber olduðu ve vaat olunan par-lak günlerin yakýn olduðu, keza dünyanýn yakýn bir zaman sonrayok olacaðý inancý, milâdýn birinci ve ikinci asýrlarýnda onlarý is-yanlara ve harplere sevk etmiþti.

Hz. Îsa’nýn dünyaya gelmiþ olduðu Kuzey Filistin bölgesinin adýolan el-Celîl’in ahalisinin büyük ekseriyeti sade insanlar idi. Bun-lar, Yahudilerin yeni hayatlarýna, ancak Makkabeliler devrinde iþ-tirak etmiþler, onlarýn ileri gelen din adamlarýyla irtibat kurma-mýþlardý. “Kâtipler” bu bölgeye de uzanmakla beraber, Kudüs’te veOrta Filistin kýsmýnda olduðu nispette burada yayýlamamýþlardý.Halk üzerinde fazla bir etkileri bulunmuyordu. Yaygýn kanaate gö-re el-Celîl ahalisi, katý görüþlü olmalarýyla ün yapmýþlardý. Bu,þundan ileri gelmiþ olabilir: Roma istilâsýnýn baþlangýcýnda bu böl-genin daðlarý, istiklâl için mücadele eden muhariplerin barýnaðýolmuþtu. Halk, onlarýn, köylü þivesiyle konuþmalarý ile alay edi-yordu. Ferisîlerin dinî görünüþlerinin tersine, onlarda, ince mera-simlerin tahdit etmediði sade bir dindarlýklarý vardý.

Þu hâlde Hz. Îsa, halkýnýn ekserisinin dinî meselelere ehem-miyet verdiði bir beldede doðmuþ ve büyümüþtür. Fertlerinin safbir ümitle kendilerini kurtaracak bir rehberin geleceðine inanýpbeklediði bir halk muhitinden çýkmýþtýr. Fakat kendilerinin dinîrehberleri, bu hususta onlara yardýmcý olmamýþlardýr. Bilâkis on-


lar ecnebî sömürgeci ile olan alâkalarý bakýmýndan bunun müþ-kilât çýkaracaðýný düþünmüþlerdir. Hatta denilebilir ki, halka sözgeçiren ulema çevreleri, halkýn baðrýndan çýkan hiçbir hareketeiyi nazarla bakmamýþlardýr. Nitekim o âlimlerden biri þu sözü ilebu tutumu tescil etmiþti: “Cahilden müttaki olmaz.”

3. TTebliðin bbaþlangýcýBazý Ýnciller, Hz. Îsa’nýn davet hayatýnýn baþlangýcý ile vaat

edilen günün yaklaþtýðýný ýsrarla söyleyerek tevbeye çaðýran bir di-ðer peygamberin tebliði arasýnda muayyen bir irtibat kurar, fakatbu münasebeti ayrýntýlarýyla bildirmezler. Bu zât Hz. Zekeriyya’nýnoðlu Hz. Yahya (a.s.), Ýncillerdeki lâkabý ile “Jean-Baptiste (Vaftiz-ci Yahya)”dýr. Küçüklüðünden beri ilim ve takvaya düþkünlüðü iletanýnmýþ, ilimde bir merci hâline gelmiþ, otuz yaþýndan önce nebîyapýlmýþtý.78 Ýnsanlarý, günahlardan arýndýrmak için Ürdün neh-rinde guslettiriyordu ki “vaftizci” lâkâbý bundan ileri geliyordu.Hz. Îsa’yý da o guslettirmiþti.79 Onunla yaþýt idi,80 Olsa olsa, Hz.Yahya ondan yaþça altý ay kadar daha büyük olabilirdi. Fakat Hz.Îsa onu kendisine rehber kabul etmiþti. Hérod onu hapse attýrdýk-tan sonra, kendisine risalet verilmiþti. Hülâsa Hz. Îsa, tebliði ile,Babil esaretinden sonra ardý kesilen Benî Ýsrail nebîlerinin silsile-sini yenileyen bir peygamber olmuþtur.

Onun daveti, üslûp cihetinden Hz. Yahya’nýnkinden farklýolmuþ ise de, Hz. Yahya’nýn ifade ettiði temel unsurlar ayný kal-mýþtýr ki onlar da þunlardýr: “Allah’ýn melekûtu, ebedî saadet ya-kýndýr, âlemi þerden ve zulümden kurtaracak büyük inkýlâbý bek-leyiniz. Seçkinler arasýnda olmak isterseniz tevbe edip bu yolagiriniz.”

47

78 A. Þelebî, el-Mesihiyye, s. 26.79 Luka 3, 21.80 Luka 1, 26 ve 36.


Araþtýrýcýlarýn incelemelerinin kesin sonucu þudur ki: Hz. Îsa,kendisinin beklenen Mesîh olduðunu asla söylememiþtir. Kendisihakkýnda “Tanrý'nýn oðlu” tabirini de kullanmamýþtýr. Bu, Yahu-diler nezdinde fahiþ bir lügavî hatadan baþka bir þey ifade etmez vedinde cehaletten baþka bir mânâya gelemezdi.81 Nitekim Ýnciller-den hiçbirinde, Hz. Îsa hakkýnda “Tanrý'nýn oðlu” tabirinin kulla-nýldýðýný görmemiz mümkün deðildir. Bu kelimeyi Yunan kültü-ründen etkilenerek Hýristiyanlar kullanmýþlardýr.82 Bu vasfý, öncePavlus ile dördüncü Ýncil yazarý Yuhanna kullanmýþtýr.

Bir Yahudi, kendisini “Yahve’nin kulu” diye tavsif edebilir, fa-kat “O’nun oðlu” tabirini kullanamaz. Hz. Îsa da kendisini “Tan-rýnýn kulu” þeklinde tanýtmýþtý. Ýbrancadaki “abd” kelimesi, Yu-nancaya ekseriya “hâdim veya “çocuk” kelimesi ile tercüme edil-mektedir. Tabiatiyle “çocuk” kelimesinin “oðul”a dönüþmesi zorbir þey deðildir. Fakat “Tanrý'nýn oðlu” mefhumu, Yunan fikirdünyasýndan doðmuþtur.

O, þayet bir lâkap arzu etseydi, meselâ, Ýsrailoðullarý arasýndamarûf olan “Dâvud’un oðlu” lâkabýný alýrdý. Zaten beklenen kur-tarýcýnýn lâkabý da böyle idi.83 Fakat Hz. Îsa bunu yapmadý. Hat-ta diyebiliriz ki, Ýncillerin, onun hüviyetinin en has vasfý saydýk-larý “Ýnsanoðlu” tabirini de kullanmamýþtý. Yahut en azýndan þöy-le diyebiliriz: O, bu lâkabý, beklenen kurtarýcý mânâsýna kullan-mamýþtý. O zamanki Yahudiler “Ýnsanoðlu” tabirinin bu mânâyageldiðini tasavvur edemezlerdi. Gerçi Daniel kitabý (7, 13-14)þöyle diyor: “Gece rü'yetlerinde gördüm ve iþte insanoðluna ben-zer biri göklerin bulutlarý ile geldi ve günleri eski olana kadar gel-di ve onun önüne kendisini yaklaþtýrdýlar.” Fakat Yahudi dinadamlarý bu metni “Beklenen Kurtarýcý”nýn gelmesi ile irtibat-

48

81 Guignebert, s. 39.82 A.y.83 Luka, 1, 32.


landýrmazlar. Bu mânâ onlarýn mabetlerine, Hýristiyanlarýn tesi-riyle sýzabilmiþtir.

Âramcayý iyi bilmeyen bazý mü’minlere, muayyen bir devre-de, durum karýþýk görünmüþtür. Zira bu dilde “Ýnsanoðlu”, sade-ce “insan” veyahut “adam” demektir. Logia denilen hikmetmecmûasý içinde de, bu tabire rastlayan mü’minler, bunun mut-laka derin bir sýr ihtiva etmesi gerektiðini düþünmeye yöneldiler.Az önce nakledilen Daniel kitabýndaki cümle ile -ki bu cümleyide anlayabilmiþ deðildiler- irtibatlandýrarak “insanoðlu” terimi-nin, “Mesîh”in, Hýristiyan dinindeki hususî tabiri olduðunu ka-rarlaþtýrdýlar. Metinleri tahlil etmek, mezkûr tabiri yanlýþ yorum-layanlarýn hatasýný göstermektedir. Hatta Ýncillerde geçtiði fýk-ralarýn büyük kýsmýnda, bu vasfýn Îsa deðil de, Ýncil yazarý tara-fýndan kullanýldýðý açýkça anlaþýlmaktadýr. Kendisinin, sahih su-rette rivâyet edilen sözüne isnat etme ihtimali kuvvetli olan fýk-ralar, dört-beþ adedi geçmez.84 Buralarda da, orijinal metnin ha-talý tercüme edilmesi söz konusudur. Þöyle ki: Buralardaki “insa-noðlu” tabirinin yerine “insan” kelimesini koymak þarttýr. Ýkisi-ni misal verelim: “Ve Îsa ona dedi: Tilkilerin inleri ve gök kuþ-larýnýn yuvalarý vardýr. Fakat Ýnsanoðlunun baþýný yaslayacak ye-ri yoktur.”85 “Ve onlara dedi: Ýnsan Sebt günü için deðil, Sebt gü-nü insan için oldu. Böylece insanoðlu Sebt gününün de rabbi-dir.”86 Þu hâlde orijinal rivâyetler, Hz. Îsa’nýn, kendisini açýkça“Mesîh” diye tavsif etmediðini düþündürmektedir.

4. HHz. ÎÎsa’nýn ddavetiHz. Îsa’nýn muhatabý olan Filistin ahalisinin ekserisi, onun ri-

saletini tasdik ve kendilerine telkin etmek istediði ahlâk pren-

49

84 Onlar da þunlardýr: Matta 8, 20; 11, 19; Luka 7,34; 12,32.8:, Matta 9,6 (Luka5, 24); Markos 2,10;12,8 (Luka 6,5); Markos 2,28.

85 Matta 8, 20.86 Markos 2, 27-28.


siplerine göre hareket etmediler. Aralarýnda kalmýþ olduðu kýsamüddet içinde, hep onun göçüp gitmesini beklediler.

Yuhanna Ýncili’nin verdiði bilgiye bakýlacak olursa, onun ri-salet hayatýnýn üç sene kadar sürdüðü intibaý hasýl olur. Hâlbukibirkaç ay, hatta birkaç hafta olduðu da söylenmektedir.

Hz. Îsa, en iyimser tahminlere göre el-Celîl ahalisinin temizve saf birkaç yüz kadar insanýný celbedebilmiþti. Ýncillerin, onatam bir teslimiyetle tâbi olanlardan bahsetmesi, Yahudilerin katýkalpli ve þiddetli inat sahibi olduklarýndan bahseden birçok pasa-jýný unutturmamalýdýr. Bu davete Filistin Yahudilerinden pek azkimsenin tâbi olmasý þundan ileri gelmiþ olabilir: Roma istilâsý al-týndaki Yahudiler, iþgalcilere karþý silâhlý bir mücadeleye davetbekliyorlardý. Hz. Îsa ise, onlardan sabretmelerini, dinî ve ahlâkîbir tutum izlemelerini istedi. Keza kendisi de anne tarafýndanBenî Ýsrail’e mensup olduðu hâlde, kavmi lehine bir taassup gös-termedi. Onun nazarýnda hakký tasdik eden bir Romalý asker, birsade Kenanlý kadýn ile asil bir Yahudi arasýnda fark yoktu. Hz. Îsaadalet, barýþ, tevekkül ve âhiret saadetinden bahsediyordu. Baþ-kaldýrma gerektiðini ve Tanrý’nýn “seçkin millet”inin diðer mil-letlere üstün çýkacaðý günlerin yaklaþtýðýný söylemedi. Birçokkimsenin zannýna aykýrý olarak denilebilir ki, tebliðinin dikkatedeðer orijinal tarafý ve cazibesi de burada aranmalýdýr.

Yahudi din âlimlerine göre Hz. Îsa, kendilerine dil uzatarak,safdil bir þekilde irfaný ilmin, basîret ve feraseti mantýðýn yerinegeçirmenin mümkün olduðuna inanýyordu. Hz. Îsa’daki fýtrî dinîduygu, onlarýn son derece þekilci hususiyetleriyle çatýþýyordu. Budurumda iki taraf arasýnda muhalefetin olmasý tabiî idi.

Hz. Îsa da Tevrat þeriatini benimsemekle beraber, Yahudi dinâlimlerinin anladýðý tarzda, þekle birinci plânda yer vermiyordu.Aksine, din adamlarýnýn talimatlarýndan çok, fýtrî ve samimidindarlýða ilk plânda yer veriyordu. Yahudi eþraf ve hahamlarý-


na göre ise Îsa, kendi menfaatleri yönünden, bir karýþtýrýcý, biranarþist idi. Zira halk kitleleri arasýnda, Romalýlarý çok endiþe-lendiren ve onlarýn merhametsizce bastýracaklarý âkýbeti meçhulbir harekete yol açabilirdi. Bu da mabet mensuplarýnýn rahatýnýkaçýrýrdý. Ayrýca ahaliye söylediði birtakým vecîzeler, teþbih vemeseller din adamlarýnýn saltanatýný sarsacak nitelikte idi.

5. KKudüs’e hhicretiHz. Îsa’nýn Kudüs’e hicreti, her hâlde sýrf orada Paskalya

bayramýný geçirmek için deðildi. Hýristiyanlara göre bu hicret,ilâhî misyonunu tamamlamasý, orada iþkence edilip ezilmesiiçin idi. Tarafsýz tarihçi ise, memleketinde iyi kabul görmeyendavetini baþka yerde teblið imkâný aradýðýný düþünür. Fakat ta-biî düþmanlarýnýn hâkim olduðu bu þehirde de, fazla hüsn-ü ka-bul görmedi.

Mabedin önünde alýþ veriþ yapan tüccarlara meydan okuma-sý tarzýnda, þehirde karýþýklýða sebep olacak bir hâdise çýkardýmý? Belki. Fakat böyle olmasa bile, Romalý valinin, sanýk duru-munda olan Yahudileri takip ettirip onlara karþý ihtiyat üzereolduðu malûmdur. Bu sebepten, resmî Yahudi din bilginleri,Kudüs yetkililerini, kendilerince (hâþâ) aslý belli olmayan bu el-Celîl’li aleyhine harekete geçirmekte zorluk çekmediler. Düze-ni bozduðunu söylediler. Vali Pilatus da onu tutuklattý ve mu-hakeme ettirdi.

6. HHz. ÎÎsa ve TTevrat ahkâmýHz. Îsa, Þeriatý (Tevrat'ý) benimsemekle bareber, onu, kendi-

sine mahsus bir tarzda ifade ediyordu. O, bütün dünyaya yayýla-cak olan mevcut Hýristiyan mezheplerindeki birtakým âyinler veesaslarla kendisine mahsus bir Kilise kurmayý asla düþünmedi.Aksini düþünmek, onun fikrini tahrif etmek olur.


Þöyle bir sual hatýra gelebilir: “Peki, böyle olsaydý ondan bi-ze ne kalacaktý?” Mantýkî bir cevap verilecek olursa, fazla bir þeykalmayacaðý söylenebilir. Fakat hâdiselerin seyri, âdeta mantýðaaykýrý bir geliþme gösterecekti. Hz. Îsa’ya inananlarýn imanlarý,ölüme galip geldi. Hz. Îsa’dan sonra havariler el-Celîl bölgesin-de toplandýlar. Burasý zaten kendilerinin de yetiþip üstatlarýylaberaber bulunmuþ olduklarý bir þehir idi. Ýnciller, orada havari-lerin, haça gerilmesinden sonra dirilen Hz. Îsa’yý gördüklerinikaydederler. Onlara göre Îsa diri, hiç deðilse ruhu ile diri idi. Bu,mevcut Ýncillere göre, üç günlük ölümünden sonra dirilmesi þek-linde kabul edilmektedir. Hiç ölmeden de böyle diri kalmasýpekâlâ mümkündür. Fakat sonraki Hýristiyanlýk bu ölüm iþiniçok efsaneleþtirecektir.

7. HHz. ÎÎsa’nýn öölümünden ssonra ddirildiði iinancýYeni dinin esasýnýn tespit edilmesi gerekirdi. Bir efsane ola-

rak, Þarkta yaygýn olan “ölen, sonra dirilip baðlýlarýný ebedî ha-yata götüren Tanrý” inancýnýn tesirleri Hýristiyanlýða girdi. Böy-lece bu yeni din, Yahudilikten ayrýldý. Böylece Yunan düþünce-sinin etkisindeki toplumlarda Îsa, bir Yahudi Mesîh veya bir ma-hallî þahsiyet olmaktan çýkarak, Pavlus’un tabiriyle “Rab, kurta-rýcý, Tanrý'nýn oðlu ve yeryüzündeki halifesi, bütün mahlûkatýntazimle boyun eðdiði bir Yüce Varlýk” olarak nitelendi. BöyleceHz. Îsa’ya onun istemediði vasýflar yakýþtýrýldý.

Din tebliðinde havariler de fazla bir muvaffakiyet elde ede-mediler. Birçok yeni dinî grup gibi sadece sayýlarý yüze yaklaþaninsan kazanabildiler. Yahudi geleneklerine sýký sýkýya baðlýlýkla-rý, mabede ve ibadete devamlarý sayesinde hemþehrileriyle iyimünasebetlerini sürdürdüler. Bu da üstatlarýnýn, Yahudiliktenayrýlmaya pek önem vermediðini gösterir. Fakat bunun yanýndadin adamlarýnýn ve kâtiplerin muhalefeti ve iþkenceleriyle kar-þýlaþtýlar. Ama mütevazi nesepleri, barýþ taraftarý olmalarý ve


ahali ile iyi münasebet kurmuþ bulunmalarý, onlarý ölümdenkurtardý. Kudüs dýþýndaki bazý yerleþim merkezlerinden kendile-rine bir miktar katýlanlar oldu. Yahudi asýllý olanlar arasýnda ula-þabileceði azamî yayýlma nispetine, daha o sýrada ulaþtý. Bu dayüksek bir rakam deðildi. Öyle ki bu dinin tebliðatýnýn, bu nes-lin hayattan çekilmesiyle son bulacaðý zannedilebilirdi. Fakat budavetin, Yahudileri býrakýp Yunan diyarýna yönelmesi, iþi tama-men deðiþtirecekti.

B. HHAVARÝLERÝN FFAALÝYETLERÝHz. Îsa'nýn (a.s.) havarileri, kültürle temayüz etmeyen, sade

Yahudilerden idiler. Bütün arzularý “Benî Ýsrâil’in kaybolmuþ ko-yunlarý”na doðru yolu göstermekti. Bunlar Pavlus hakkýnda ge-çirdikleri ilk ürkeklik ve tereddütten sonra, onun etrafýnda top-lanarak emellerini gerçekleþtirmek istediler. Ýsrailoðullarý dýþýndakalan milletleri dine davet etmek hatýrlarýndan bile geçmemiþti.

1. FFilistin dýþýndaki YYahudilere ttebliðFakat bu mevzuda, Filistin haricinde yaþayan bazý Yahudi ce-

maatlerinin bulunduðunu unutmamak gerekir. Yahudilerin ço-ðu, takriben milâttan dört asýr önce Filistin’den göç etmiþlerdi.Bu hicrete yol açan tarihî zaruretler vardý. Þöyle ki: Mýsýr Ptole-meleri ile Suriye Selevkus devleti arasýnda kalan memleketler, oiki kuvvet arasýnda mütemadiyen harp sahasý hâline geliyordu.Ýstilâcýlardan gâh biri, gâh öbürü birçok Yahudiyi esir alýp götü-rüyor ve esirler memleketlerine dönmüyorlardý. Diðer taraftanYahudiler, kendilerine iyi muamele edilmesi hâlinde, iyi iþ orta-ya koyduklarý intibaýný uyandýrmýþlardý. Bundan ötürü hem Pto-leme hem Selevkus devleti, onlardan büyük bir kemmiyeti ken-di ülkelerine celbetmiþlerdi.

Üçüncü bir sebep de, büyük bir çoðalma gücüne sahip olanYahudi nüfusuna Filistin imkânlarýnýn kâfi gelmemesiydi. Bu da


onlarý, yabancý efendilerinin hâkim olduðu ülkelere gitmeye zor-luyordu. Nitekim çoðu da umduklarý refahý o ülkelerde buluyor-du. Hz. Îsa’nýn muasýrý Yunan coðrafyacýsý Strabon her yerde Ya-hudilere rastlandýðýný bildirmektedir. Gerçekten onlar, bütünAkdeniz havzasýna daðýlmýþlardý; fakat kalabalýk kolonileri bü-yük Yunan þehirlerinde, Mezopotamya ve Roma’da bulunuyor-du. Ýmparator Augustos zamanýnda Roma’da 12.000 Yahudininmeskûn olduðu bilinmektedir. Yahudiler, nerede olurlarsa olsun-lar asýllarýný ve dinlerini unutmaz ve organizasyon sayesinde,idarecilerden kanunî haklar koparmayý becerirler. Bunun sonu-cu olarak, Suriye, Mýsýr, Yunan idaresi altýnda yaþarken temelhak ve hürriyetlere, hatta onun dýþýndaki birtakým imtiyazlaranail olmuþlardý. Roma imparatorluðu sýnýrlarý içinde de ayný hi-mayeye mazhar oldular. Romalýlar onlara geniþ din hürriyetivermekle kalmayýp, onlarýn dinî hassasiyetlerini de azamî dere-cede gözetmeye dikkat gösteriyorlardý.

Fakat Yahudilerin çok olduklarý þehirlerin ahalileri, onlarakin besliyorlardý. Her þeyden önce onlara verilen geniþ imtiyaz-larý çekemiyorlardý. Üstelik Yahudiler, onlarýn mahallî din veinançlarýný hakîr görüyor bu hususta idareden gördükleri hima-ye ile de þýmarýyorlardý. Ayrýca yerli ahaliye tuhaf gelen prensip-leri de vardý: Mabetleri onlarýnkinden farklý olduðu gibi sünnetolma, birtakým yiyecekleri haram saymalarý gibi. Bunlardan baþ-ka halk arasýnda Yahudiler aleyhinde bazý kanaatler yayýlmýþtý.Bütün bu unsurlar, Yahudiler aleyhinde büyük bir güç birikimi-ne yol açmýþtý.87 Ýþte bu Yahudi aleyhtarlýðý, çok geçmeden, Ya-hudilerden farklý görmedikleri Hýristiyanlar aleyhinde de hare-kete geçecekti.

54

87 Theodore Reinach isimli Yahudi tarihçisi, Yahudiler hakkýndaki Yunan veRoma belgelerini toplamýþ ve “Yunan ve Romalý müelliflerin Yahudiler hak-kýndaki metinleri” adý altýnda yayýnlamýþtýr.


Yahudiler itaatkâr davranmalarý, iþlerini iyi yapmalarý, azimve sabýrlarý ile, -bu kine raðmen- idarecilerin himayelerine maz-har oluyorlardý. Bir de, mahallî dinlerin karmaþýk âyin ve ibadet-lerine akýl erdiremeyen ve Yahudiliði daha sade bulan bazý yer-liler de onlara sempati duyuyorlardý. Kendi memleketlerinde ya-bancýya karþý iyi davranmayan ve ondan sakýnan Yahudi, müþ-rikler diyarýnda, aksine, onlara iyi ve nazik muamele ediyordu.Mabetlerini onlara kapatmýyor, isteyenlere dinleri hakkýnda bil-gi veriyordu. Kutsal kitaplarý Yunanca’ya tercüme edilmiþ olup,kültürlü herhangi bir þahsa, onu öðrenme imkâný verilmiþ bulu-nuyordu.

Böylece her mabedin etrafýnda Yahudiliði benimseyen, taha-ret, sünnet ve kurban kesme gibi vecibeleri yerine getirip Benî Ýs-rail’den bir fert gibi olan kimseler görülmeye baþlamýþtý. Diðer birkýsým halk ise bu kadar olmasa da, içtimaî durumlarýnýn elverdi-ði nispette, Yahudi dinini benimsemiþti. Bu sebepten, onlara“Allah’tan korkanlar” denilmiþti. Þark’ta ve Mýsýr’da olduðu gibiRoma’da da eþraf, avam, kadýn, erkek her sýnýftan halk, mabetçevresinde halkalanmýþtý.

Muhacir Yahudiler, Filistin Yahudileri kadar âdet ve gele-neklerine baðlý deðildiler. Yabancýlarla temas sonucunda birazesnek hâle gelmiþlerdi. Zaten aksi hâlde, ötekiler onlara hayathakký tanýmazlardý. Yahudiler hususiyle Yunan düþüncesininçok tesirinde kalmýþlardý. Filistin’i terk ediþinden itibaren iki-üçnesil sonra gurbetçi Yahudiler, dinî itikad ve ibadetleri hariç tu-tarsak dil, genel kültür ve yaþayýþ tarzýnda beraber bulunduklarýYunanlýlardan fark edilemezlerdi. Ýskenderiyeli Philon bu Yahu-dilerin karakteristik bir örneðidir. O, Hz. Mûsa’ya (a.s.) indirilenhükümlerle Eflâtun ve Zenon felsefeleri arasýnda hiçbir aykýrýlý-ðýn bulunmadýðýný ispatlamaya çalýþýyordu. Filistin Yahudilerin-deki “Yahudi milletinin galebesi” ideali de, gurbetçi Yahudiler-


de taassuptan uzaklaþarak “hakikatin bütün dünyaya yayýlmasý”idealine dönüþmüþtü.

Yahudiler, yaþadýklarý ortamýn böylesine etkisinde kalýnca,baþka ýrklardan Yahudiliði benimseyenler de onlardan, sadecedinî inançlarý almýþlar, bunun dýþýnda, kendi yerli kültür ve me-deniyetlerinin en üstün medeniyet olduðu inancýný muhafaza et-miþlerdi.

Ýþte bütün bu sebeplerden ötürü, gurbet Yahudileri ve “Al-lah’tan korkanlar”, havarilerin söylediklerini anlamaya, FilistinYahudilerinden daha hazýr bir durumda idiler. Ama bunun dý-þýnda Hz. Îsa’nýn talimatýný, bir büyük tehlike pusuda bekliyor-du. Pek sade ve esnek olan bu akide, Yunan diyarýndaki Yahudimabetlerinde, Yunan düþüncesinin rengine boyanabilirdi.

22.. SSyynnccrrééttiissmmee tteehhlliikkeessii

Yahudilerden bir kýsmý etkilenme sýnýrýný da aþarak, açýkçabazý þirk unsurlarýný almýþ, karýþýk bir din ortaya çýkarmýþlardý.Buna mukabil kimi müþrikler de Yahudilikten bazý unsurlar al-mýþlardý. Muhtelif dinlerden alýnan unsurlarý birleþtirerek yenibir dinî inanç meydana getirmeye Batýlý müellifler syncrétismeadýný verirler. Konumuzda da bu durum mevcuttur.

Mezopotamya’da ortaya çýkan Mandeîler (Mandéens) Yahu-dilikle Babil akaidinin birleþtirilmesiyle meydana gelmiþ olupdaha sonra Hýristiyanlýk tarihi bakýmýndan hatýrý sayýlýr bir roloynayacaktýr. Frigya diyarýna gelen Yahudiler önce ayrý yaþama-larýna raðmen onlarýn tesirlerinden kurtulamamýþlar, buna mu-kabil onlara tesir de etmiþlerdi.

Bazý muðlâk vesikalar Sebtîler, Sabazîler, Hestîler þeklindeisimler taþýyan Yahudi fýrkalarýndan bahsederler ki onlarýn hepsi-nin arzusu “ilâhî bir Kurtarýcý”nýn þefaati sayesinde ebedî âlemdenecat bulmaktý. Bu gruplarýn müntesipleri, ibadet havasý içinde


kendilerini toplayan bir yemek sofrasýnda bütünleþip Tanrý'yayaklaþýyorlardý. Muhtemelen bu ziyafet fikri daha da geliþtirilerek“mukaddes komünyon (kurban) esrarý” hâline, yani iþtirak eden-lere ilâhî feyz verme veya bu feyzi almaya ehil hâle getirme inan-cý þekline getirilmiþ olabilir.88

Filistin civarýnda yayýlmýþ bu tarz inançlar, Hz. Îsa’nýn dünya-ya geldiði sýralarda, muhtemelen Filistin’de bile görülüyordu. Zi-ra gurbetteki Yahudiler, senelik bayramlarý münasebetiyle Kudüsþehrine hacca geliyorlardý. Þu hâlde gurbetçi Yahudilerin, hem-cinsleri olan havarilerin tebliðatýný kabule, Kudüs ve Filistin Ya-hudilerinden daha fazla hazýr durumda olduklarý söylenebilir.

33- GGuurrbbeetttteekkii YYaahhuuddiilleerree tteebblliiðð

Hýristiyan tebliði, böylece, ister istemez Filistin’i býrakýp gur-betçi Yahudilere yöneldi. “Resûllerin Ýþleri” kitabý, bayram vesi-lesi ile Kudüs’e hacca gelen bazý Yunan Yahudilerini havarilerindine meylettirdiklerini anlatýr.

Bu ihtifaller biter bitmez bir grup memleketine dönmüþ, di-ðer bir grup ise mukaddes þehirde kalmýþtý. Fakat þemmas (papazyardýmcýsý durumunda olan din adamý) Atin’in Yahudilerce öl-dürülmesi üzerine onlar da kovulmuþlardý. Bu Atin, Yunan Ya-hudilerinin finanse ettikleri bir hizmet çerçevesinde Kudüs’teÝncil’i neþrediyordu.89 Kovulanlar Fenike, Kýbrýs ve Antakya’yagöçtüler ve mabetlerde Îsa’yý anlattýlar.90 Keza YunanlýlardanYahudiliði benimseyenlere, yani “Allah’tan korkanlar”a da an-lattýlar “Ve onlardan çoðu Îsa’ya iman ettiler.”

Bu faaliyet havarilerin aklýndan geçmemiþti. Fakat bu netice-yi öðrenince içlerinden Barnaba’yý Antakya’ya yolladýlar. Bu

57

88 Komon’un “Þark dinleri ve Roma ibadetleri” Paris, 1909 adlý kitabýna bu konu-da bakýlabilir.

89 Resûllerin Ýþleri 6,9 vd.; 7, 57 vd.90 Resûllerin Ýþleri 11,19 vd.


emin elçi vasýtasýyla endiþelerine yol açan durumu araþtýrmak is-tediler. Fakat çok geçmeden yeni mensuplarýn heyecaný Barna-ba’ya da geçti ve o, bu yayýlmada ilâhî bir nefha hissetti, büyükbir þevkle dini yayma gayreti içine girdi. Tarsus’ta Pavlus’un ya-nýna gidip teblið iþine onu da katmak istedi. Bu Pavlus, müstak-bel Hýristiyanlýðýn en mühim rüknü olacaktý.

Kudüs’te havariler ve yeni müntesipler “âhiretin yaklaþmasý”tarzýndaki Hz. Îsa çaðrýsý yerine “Îsa’nýn avdeti” çaðrýsýnda bulu-nuyorlar ve fazla taraftar bulamýyorlardý. Onlar Pavlus ile Han-na’nýn etrafýnda toplandýlar. Daha sonraki hikâyelere bakýlýrsaonlardan Andrea Sîh diyarýna, Büyük Yâkûb Ýspanya’ya, karde-þi Hanna Anadolu’ya, Tomas Hind ve Çin’e, Petrus ise Korintosve Roma’ya gitmiþ olmalýdýr. Fakat bu, pek inandýrýcý görünme-mektedir.

Hz. Îsa’nýn ashabý havariler hakkýnda, “Resûllerin Ýþleri”kitabýnýn ilk bölümlerinden baþka elimizde hiçbir bilgi kayna-ðý yoktur. Hatta bu kitap da çeþitli rivâyetler hâlinde olup, aslîilk metnin daha baþka þekilde olduðu kanaatini vermektedir.Bu sükût, onlarýn pek parlak netice almadýklarý mânâsýna ge-lebilir.

Onlardan Petrus, Büyük Yâkûb, Küçük Yâkûb ve büyük ihti-malle Hanna’nýn öldürüldüklerini söyleyebiliriz. Ýkinci asýrdaÝréné, dördüncü asýrda Epiphane gibi dinî cemaatler hakkýndaihtisas sahibi müelliflere istinaden, Yahudi akaidi esasýna daya-nan ve 166 yýlýndaki büyük Yahudi isyaný sýrasýnda Ürdün neh-rinin güneyine düþen arazi üzerinde yerleþen küçük dinî grupla-rýn bulunduðunu öðreniyoruz. Daha ikinci asýr sona ermedenYunan diyarýnda Hýristiyanlýðý kabul eden Yunanlýlar onlara kö-tü bir nazarla bakýyorlardý. Bunun, Hýristiyanlýk tarihindeki te-siri, nerdeyse zikredilmez. Hýristiyanlýða yeni bir atýlým saðlayanrüzgâr, baþka bir diyardan esecekti.


C- PPAVLUS’UN YYETÝÞTÝÐÝ OORTAMPavlus ismi önceki bölümlerde geçmiþti. Bu bölümde ise, Hý-

ristiyanlýk tarihinin bu en önemli þahsiyeti üzerinde hususi su-rette duracaðýz. Pavlus, Kilikya’nýn Tarsus þehrine yerleþmiþ olanbir Yahudi ailesinin çocuðudur. Anadolu yaylasý ile Þam diyarýarasýnda irtibatý saðlayan ve Kilikya’nýn kapýsý durumunda olanTarsus; Yunanistan, Ýtalya, Frigya, Kapadokya, Þam, Kýbrýs, Fe-nike ve Mýsýr ticaret yollarýnýn kavþak noktasýnda yer alýyordu.Bu yollar, ticaret mallarý yanýnda muhtelif fikirler, inançlar veetkileþimler de taþýyordu. Þam hükümdarlarý, özellikle AntiokusEpiphane M. Ö. 171 senesinde bu þehri, bir Yunan þehri hâlinegetirmek istemiþti. Þehir, inançlarý itibariyle þarklý kalmakla be-raber, fikir merkezleri bakýmýndan Yunanlaþmýþtý. Okullarý veözellikle, þimdiki tabirimizle “üniversite” adýný vermemiz gere-ken medresesi meþhurdu. Strabon, bu þehrin, bu üniversitesi se-bebiyle Yunan-Roma dünyasýnda ün yaptýðýný, üniversiteninhususiyle felsefî düþüncede ileri gittiðini kaydeder.

Üniversitenin hocalarý, genellikle Stoa ekolüne mensup idi-ler. Prensiplerini sadece talebelerine anlatmakla kalmýyor, halkarasýnda da yaymak için ciddî gayret gösteriyorlardý. Pavlus buüniversitede okumasa bile bu kültür çevresinde yetiþmiþ olma-sýyla hem Stoa felsefesini hem de onu yayma usûllerini kâfi de-recede öðrenmiþ olmalýydý.

“Resûllerin Ýþleri” kitabý, Pavlus’un Kudüs’te en parlak bir Ya-hudi okulu olan Gamaliel’in91 okulunda yetiþtiðini yazar (22, 3).Bu haberi kesin surette reddedecek delile sahip deðiliz, ancaktenkide pek müsaittir. Gamaliel, çok nüfuzlu bir Ferisî olup, ha-ham okulunun müdürü idi. Keza havariler tevkif edildikleri sýra-da Yahudi Yüksek Divaný olan Sanhedrin’in üyesi idi. Ýdam edil-

59

91 Bu mühim mesele hakkýnda C. Montifiyarý’nýn “Yahudilik ve St. Pavlus”(London, 1914) kitabýna bakýlabilir.


melerini onun önlediði söylenir. Bazýlarý, yanlýþ olarak onun“imanýný gizleyen bir Hýristiyan” olduðuna inanýrlar.92

En büyük bir ihtimalle o, Yahudilik esaslarýný iyice tahsil et-miþ ve dinî formasyonda ileri bir dereceye ulaþmýþ idi. Ama bu-nu, Kudüs’ten baþka bir yerde yapmýþ olmalýdýr. Bir kýsým Yahu-dilerin Ýskenderiye ve Antakya’da ikamet ettiklerini bilmekte-yiz. Onun, öðrenimini Antakya’da tamamladýðýna dair iþaretlervardýr. Hülâsa Pavlus, Yunan kültürünün hâkim olduðu bir þe-hirde dünyaya gelmiþti. Eþraftan bir aileye mensup olup, dahaküçüklüðünden itibaren Yunanca bilip yazýyordu. Ayrýca, Hz.Îsa’ya (a.s.) inanan gurbet Yahudilerinin ve onlarýn, muhtelifdinî gruplardan olan talebelerinin dinî özlemlerini anlayabile-cek bir tarzda yetiþmiþti. Baþlangýçta Hýristiyanlarýn amansýz birdüþmaný idi. Sonra geçirdiði ruhî bir buhran, uzun ve müphembir iç çatýþmasý sonucunda onlarýn safýna iltihak etti. Bu buhranbir vizyon (keþif veya rüya) ile noktalandý. Pavlus, Hz. Îsa’yý gör-düðünü, onun kendisini on iki havari arasýna kattýðýný ve ondantalimatlar aldýðýný söyledi. Bu durum, Þam þehrine giderken yol-culuk esnasýnda vâki olmuþtu.

Hemen belirtelim ki Pavlus, dünya hayatýnda iken Hz. Îsa’yýgörmemiþti. Bu sebepten, onun Üstad'ýn þahsý ve talimatlarýhakkýndaki düþünceleri, hatýralarla çerçevelenmez. Pavlus’umümtaz kýlan ve baþarýsýna yol açan baþlýca sýfatlarýný da hatýr-lamamýz gerekir: Heyecan dolu bir ruh, münakaþada mahir, ber-rak bir mantýk, aksiyona dönüþen bir tefekkür, yenilmez bir azimonun karakteristik vasýflarý idi. Bunlar da, on iki havarinin din-darlýklarýnýn yetindiði vasýflara kýyas edilirse, onlarýnkinden çokfarklý olduðu anlaþýlýr. “Resûllerin Ýþleri” kitabýnýn ilk bölümle-rinin tamamý, keza Pavlus’un yazdýðý “Romalýlara” risalesi, bunayeter de artar bir delildir. Fakat görünüþe aldanmamýz doðru ol-

60

92 Dheilly, s. 448.


maz. Evet, Pavlus’un dinî tefekkür dehasý tartýþýlmaz, fakat söy-lediði her þeyin kendi dehasýndan kaynaklandýðýný da hiç kimseiddia edemez. Onun fikirleri de büyük ölçüde, deðiþik kaynaklar-dan toplanmýþtý. Nasýl ki Ýskenderiyeli Philon da bir filozof ol-duðu hâlde, kitaplarýnda, kendisinden önceki birçok Yahudi dü-þünürünün fikirlerini aksettirmiþti.

Metin tenkitçileri tarafýndan Pavlus’a ait olduðu ittifakla ke-sinlik kazanan ve Yeni Ahit koleksiyonunda yer alan risaleleriiyice incelenirse, ilk nazarda, gerçekten tuhaf görünen bir fikirkarýþýmý ile karþý karþýya kalýrýz. On iki havarinin davetlerinin te-melinin, bir kýsmý Eski Ahit metinlerinden kaynaklanan Yahudifikirlerinin, nispeten yeni olan bazý yorumlarýn ve putperest Yu-nan muhitlerinde yaygýn olan bazý kavramlarýn ve nihayet Ýncilhatýralarýnýn ve Þark’a ait dinî efsanelerin bir karýþýmý!..

Bu konuyu biraz daha ayrýntýlý olarak incelememiz gerekir.Zira Hýristiyanlýk tarihinin en önemli meselesi ile ilgilidir. O da,bu dinin Benî Ýsrail çerçevesi ile sýnýrlý bir mesaj olmaktan çýkýpbütün beþeriyete yönelen evrensel bir tebliðe dönüþmesidir.

1- KKurtarýcý tanrý efsaneleriEge denizinden Mezopotamya’ya kadar Asya kýtasýna bir göz

atacak olursak, Hýristiyanlýðýn ilk döneminde, oralarda birinciplânda yer alan birtakým tanrýlara inanýldýðýný görürüz. Bunlarýnen önemlileri Frigyalýlar’da Attis, Þam’da Adonis, Fenike’deMelkarat, Mezopotamya’da Marduk ve Temmuz, Mýsýr’da Oziris,Ýran’da Mitra’dýr. Dinlerdeki âyinler farklý da olsa, bunlarý bir-leþtiren bir taraf þu idi: Onlarýn senenin muayyen bir mevsimin-de öldüklerine bir baþka mevsiminde ise dirildiklerine inanýlýrdý.Ölümleriyle mü’minlerini derin bir üzüntüye, dirilmeleriyle deçýlgýn bir sevince gark ederlerdi. Dikkati çeken bir baþka husus,bu ölen ve dirilen tanrýlarýn Yüce Varlýk’lar olmayýp, birçokhâllerinde beþere benzeyen küçük tanrýlar olmalarýdýr. Ve bun-


larýn ekserisi Ana Tanrýça ile irtibatlýdýr ki o da topraðý ve ve-rimli tabiatý temsil eder, onlarý kadýnýn erkeði sevmesi gibi se-ver: Attis efsanesinde “En büyük Anne” Sibel, Adonis’in yanýn-da Afrodit, Temmuz’un yanýnda Aþtar, Oziris’in yanýnda Ýzis.Bundan ötürü, bu inançlarýn mensuplarý, o erkek tanrýlar ile bukadýn tanrýçalarý ibadette birleþtirmiþ, hatta tanrýçalara mabet-lerinde birtakým ayinler belirlemiþlerdir.

O inançlarý taþýyan insanlarýn muhayyilelerine göre, tanrý burolü oynarken þu safhalardan geçiyordu: Týpký insan gibi acý çe-kiyor, týpký onun gibi ölüyor, fakat tekrar dirilmekle o eleme veölüme galip geliyor, dirildiði günden itibaren ilâhî ebediyet diya-rýnda sonsuz bir saadet içinde yaþýyordu. Ona baðlý olanlar, heryýl, bir anlamda, onun yeryüzündeki çilesini sembolik olarak tek-rarlýyorlar ve insanýn “necat”ýnýn, bu kaderi paylaþmakta olduðu-nu düþünüyorlardý. Onlara göre, birtakým dinî âyinlerle insan,tanrýnýn zâtî hayatýna katýlmakla onun geçirdiði tecrübeyi sem-bolik olarak yaþýyordu. Ýnsanýn hayatýný deðiþtiren bu “tanrýnýnhayatýna katýlma”, ona tanrýnýn âkýbetini yani, ýstýraplý bir hayat-tan ve ölümden sonraki ebedî mutluluðunu garanti ediyordu.

Mü’minle “ilâhî kurtarýcý” arasýndaki bu bütünleþmenin nasýlolduðunu bilemeyiz. Ama tekrar edelim ki bütün merasimlerdenmaksat, bu “birleþme”ye ulaþmaktý. Onlardan kanla veya vaftizlekurban ziyafetini zikredebiliriz. Kan sembolizminde, tanrýnýn ka-ný, onun ilâhî hayat cevherini temsil eder. Ondan akan kaný içenmü’min, o cevheri kendi varlýðýna içirmiþ olur. Bu ittihadýn birbaþka yolu, kutsal bir ziyafete iþtirak ederek ilâhî cevheri benliði-ne sindirmektir. Ýran Mitra’sýnda, Suriye Ba’l’inde, Frigya At-tis’inde, Yunan Dionizos’unda ve daha baþka þefaatçi tanrýlarda budurum vardýr. Meselâ Frigya’da o din mensuplarýnýn mistik bir zi-yafete katýlmalarý ve sonra þöyle demeleri istenirdi: “Senturdakile-ri yedik, sancdakileri içtik, böylece Attis’in tâbilerinden olduk.”(Sentur: Sibel’e, sanc ise Attis’e ait bir mûsikî âleti idi). Bazý de-


liller gösteriyor ki bu iki âlete konulan yiyecekler ekmek, kutsalbalýk etleri ve þarap idi. Attis buðdayý temsil ederdi.

Bu dinler ile Hýristiyanlýk arasýndaki benzerlik, son dereceâþikârdýr. Birinci asýrda Pavlus’tan beþinci asýrda Augustin’e ka-dar Hýristiyan büyükleri bunu bilmez deðillerdi. Bunu pek iyi bi-liyor ve büyük önem veriyorlardý. Fakat bu realiteyi kendi arzu-larýna göre yorumlayýp diyorlardý ki: “Þeytan, Mesîh'e benzemekistedi. Yani müþrikler, kendi 'esrar'larýnda Kiliseyi örnek aldý-lar.” Ne var ki bu nazariye, asrýmýzda hiç kimseyi ikna edemez.Gerçi Hýristiyanlýk, kendisi gibi ilâhî bir Kurtarýcý vasýtasýylaebedî saadet kazandýran müþrik dinler üzerinde bazý tesirler mey-dana getirmiþtir. Ama temel unsurlarý ve sembolleri, Hýristiyan-lýðýn zuhurundan çok önce, o dinlerde mevcut idi.

Ýnsanlarý kurtarmak için insan gibi yaþayýp acý çeken ve ken-disinin kaderini paylaþan insanlar lehinde “Yüce Tanrý” katýndaþefaat eden tanrý inancý, Pavlus’un Hz. Îsa’nýn misyonu hakkýn-da taþýdýðý inançtýr. Ve bu itikadýn çevredeki eski inançlara ben-zediði âþikârdýr.

2- PPavlus ve ““Kurtarýcý Tanrý” ssýrrýBu noktada, “Acaba Pavlus bu esrarý biliyor muydu?” suali ha-

týra gelmektedir. Onun vataný olan Tarsus’taki dinî hayat hakkýn-da tafsilâtlý bilgimiz yoktur. Fakat orada çok özel mevkileri olaniki tanrýya tapýldýðý kesindir. Bunlardan birincisi Ba’l Tarz (yaniTarsus’un Rabbi) olup Yunanlýlar onu Zeus’a benzetirlerdi. Diðe-ri Sandan olup onu da Herakl ile mukayese ederlerdi. Ba’l Tarz,idrak edilemeyecek derecede yüce varlýk idi. Buna mukabil San-dan, mü’minlere çok yakýn, âdeta onlarýn arasýnda telâkki edilir-di. Aslýnda bereket, yani ziraat tanrýsý idi. Ýnsanlar her sene onutes’îd eder, yakma merasimi yapar ve onun, bunu müteakip göðeçýktýðýna inanýrlardý. Demek Tarsus’ta Sandan; Frigya’da Attis’in,Babil’de Temmuz’un, Þam’da Adonis’in, Mýsýr’da Oziris’in ve di-


ðer yerlerde benzer tanrýlarýn yerini tutuyordu. Tarsus’ta Sandanhakkýndaki inanç, öbür yerlerden bazý unsurlar almýþtý. Fakatonun hakkýnda “bâtýnî esrar” düþünüldüðü ve onun “Kurtarýcý” di-ye adlandýrýldýðý meselesi kesin deðildir. Ama diðer ziraat tanrýla-rýnýn esrarý olduðunu ve inananlarýn onlarý, insanlarla Yüce Tan-rý arasýnda þefaatçi ve “Kurtarýcý” kabul ettiklerini biliyoruz. Bunadayanarak Sandan hakkýnda da böyle düþünebiliriz. Her hâlükâr-da Pavlus, Sandan hakkýnda yalnýz ölümünü tes’îd eden senelikmerasimi bile bilseydi, bu da epeyce bir þey ifade ederdi.

Þu hâlde tarihen sabit olmasa da, mevcut karinelere dayaný-larak denilebilir ki, Pavlus, bu “necat” düþüncesiyle meþbû olanmuhitte yetiþmiþti. Bu necat, ölüp sonra dirilen bir tanrýnýn ara-cýlýðýna ve þefaatine istinat ediyordu. Baðlýlarý da ona, sadecekuvvetli bir imanla deðil lâkin birtakým âyinlerle katýlýyor,onunla birleþiyorlardý. Tâbi olanlarýn öteki insanlardan sakla-dýklarý iman ve esaslarý deðil, kendi varlýklarýna girip onu geliþ-tiren “müthiþ büyük sýr” idi.

Ýmparator Augustos devrinde Tarsus þehrinde üniversitele-rin tesirlerinin büyük olduðunu, oradaki hocalarýn ekserisininStoacý olduklarýný ve onlarýn görüþlerini okul dýþýnda halka dayaymak gayreti içinde olduklarýný söylemiþtik. Ýþte mektupla-rýnda gâh þekil, gâh muhteva yönünden Stoacý ahlâkýn etkile-rini gördüðümüz Pavlus’u okurken, bu ortamý unutmamamýzgerekmektedir. Bu tesirleri fark eden bazý bilginler, bu Hýristi-yan liderinin filozof Senek (Sénéque, M.Ö. 4 Roma 65) ile te-mas hâlinde bulunduðunu iddia etmiþlerdir ki bu gerçek olma-yan iddia, münakaþanýn konusunu gerçek çerçevesinin dýþýnaçýkarmaktadýr. Ama hakikat þudur ki Pavlus, Stoacýlarýn fikir-leri ve belâgatlarýyla meþbû olan bir ortamda çocukluðunu veilk gençlik devresini geçirmiþ, belki de gayr-i ihtiyarî bir tarz-da, farkýna varmadan “esrar” kavramý ile Stoa hayat tarzýný öð-renmiþ ve bunlar benliðinde yer etmiþti.


Bazýlarý, Tarsus’ta bir kýsým Yahudilerin dinlerinde gevþedik-lerini Pavlus’un da bunlardan olup dýþ tesirlere açýk olan bu Ya-hudilerden olduðunu iddia etmiþ ise de “Resûllerin Ýþleri”, onun,atalarýnýn dinine sýký bir þekilde baðlý olduðunu bildirir. Amadenilebilir ki o sýký bir Yahudi olmakla birlikte “necat” ve “Kur-tarýcý” hususunda onlardan etkilenmiþ olabilirdi. Ýþin hakiki du-rumu ne olursa olsun, tartýþma götürmez gerçek þudur ki Tar-sus’un “müþriklere gönderilen havari”nin yeri olmasý tesadüf de-ðildir.

Diðer taraftan Pavlus’un, dini yaymadaki melekelerine baktý-ðýmýzda bu vazifesini yerine getirmeye en elveriþli bir formasyon-da olduðunu görürüz. Zira o ayný anda hem Yahudi, hem Yunan-lý, hem de Romalý idi.

Aslý ve itikadý bakýmýndan Yahudi idi. Yunanlý idi; zira Tar-sus, Yunan ruh ve düþüncesinin hüküm sürdüðü bir yerdi. Kü-çüklüðünden beri Yunancayý öðrenmekle, asrýnda en geçerli birfikir ve ifade vasýtasýný elde etmiþti. Bununla beraber mübalâðaetmeyelim: Pavlus bir Yunan edibi deðildi; “esrar (mysteres)”ý daayrýntýlý bir þekilde tahsil etmiþ deðildi. Ama o en azýndan Yu-nanca konuþan, meselâ ilâh, akýl, kurtarýcý, mantýk, ruh, vicdan,ölümden sonra hayat gibi özel terimleri kullanan bir ortamda ye-tiþmiþti. Onun, Eski Ahid metinlerine vakýf olduðu da âþikârdýr.Yeni Ahid’deki mektuplarýndan, fikrî formasyonunda Ferisîler-den çok istifade etmiþ biri olduðuna hükmedilebilir. Çünkü mü-nakaþaya pek düþkün, keskin, araþtýrmacý bir zihin, delil getir-mede veya çürütmede müthiþ bir deha sahibi olup bunlar muay-yen bir formasyonu gerektirirdi. Pavlus, devamlý surette EskiAhid’in Yunanca tercümesi olan Septants (yetmiþler) tercüme-sini kullanýyordu.93 Bu da onun Kitab-ý Mukaddes’i muhtemelen

65

93 Gurbet Yahudileri, bu tercümenin de aynen Ýbranice metin gibi vahiy eseriolduðuna inanýrlardý. Güya 72 mütercim tarafýndan yapýlmýþ olan tercümeler,tam ayný olduðundan vahiy eseri olduðuna hükmedilmiþ.


Kudüs’te tahsil etmediðine bir delil olabilir. Belki de çeþitli fikir-lerin ve fýrkalarýn kaynaþtýðý Antakya’da bu öðrenimi yapmýþ idi.

O asýrda Yahudi olmayan birinin Hz. Îsa’nýn davetine alâkaduymasý pek düþünülemezdi. Pavlus, Yahudi olmasý itibariyle builgiyi duymuþtu. Yunan kültürüyle yetiþtiðinden evrensel bir gö-rüþ ufku vardý.

Onun üçüncü bir vasfý da, babasýndan tevarüs ettiði “Roma va-tandaþý” lâkabý idi. Bu da, onu Filistin Yahudilerinin taassubunadüþmekten koruyor, düþünce ve aksiyonda evrensel olmaya sevkediyordu.

3- PPavlus’un HHýristiyan ooluþuPavlus mutaassýp bir Yahudi iken, pek iyi bilinemeyen bir sü-

reçle Hz. Îsa’nýn sarsýlmaz ve alt edilmez bir taraftarý kesilmiþti.Hýristiyanlýkla ilk temasý nasýl olmuþtu? Kim ona ne þekilde an-latmýþtý? Sonra bildirilen þekliyle mi benimsemiþti, yoksa Pavluskendi görüþüne göre geliþtirmiþ miydi?.. Ve bu son ihtimal doð-ru ise hangi nispette? Bu suallere dikkatli bir cevap vermek ko-lay deðildir. Fakat az çok çerçeveyi daraltýp bazý ihtimaller orta-ya çýkarabiliriz. Pavlus’un Hz. Îsa’yý görüp görmediði çok müna-kaþa edilmiþtir. Bu tartýþma onun, Korintoslulara mektubundayer alan94 “Gerçi Mesîh’i vücud olarak biliyorduk, fakat bugünonu yeniden tanýyoruz.” cümlesinden çýkmýþtýr. Fakat hâkim ka-naate göre onu görmemiþtir. Bu hususta güvenilen metinlere gö-re -ki bunlar bizzat Pavlus’un mektuplarýdýr- Þam yolundaki“mûcize” oluncaya kadar, kendisinin dediði gibi o, “Tanrýnýn Ki-lisesini” iþkence edenlerdendi. Resûllerin Ýþleri 7, 58; 8, 1-3 ve9, 1-3 pasajlarýnda, onun bu þiddetli düþmanlýðý mübalâðalý birþekilde bildirilir. Bu mübalâða, belki de onun bu âni ve kesin dö-nüþünü pek açýk bir tarzda göstermek gayesiyle yapýlmýþtýr. Fakat

66

94 II. Koristonlulara, 5, 16.


onun “el-Celîl’li adam”ýn peþinden giden az sayýdaki kimselereahmak nazarýyla bakýp hor gördüðü ve bu nefretini, onlara karþýsöz ve fiiliyle ortaya koyduðu kesindir.

Pavlus, Hýristiyanlýðý on iki havariden ve Kudüs’te öðrenmiþ-ti. Alman müellifi Haytmulir’in isabetle belirttiði gibi Pavlus, ilkHýristiyan cemaat vasýtasýyla Îsa’nýn etkisine girmiþti. Fakat butesir þu safhalardan geçmiþti: 1- Hz. Îsa, 2- Ýlk Hýristiyan cema-ati, 3- Helenistik Hýristiyanlýk, 4- Pavlus.

Pavlus, gurbette Hýristiyan cemaati teþkil eden ilk þahýs de-ðildir. Resûllerin Ýþleri (11-19) ondan önce Fenike, Kýbrýs veAntakya’da Yahudi kolonilerden Hz. Îsa’nýn dinine girenler ol-duðunu bildirir. Keza Roma’da ilk Kilisenin tesisinde de, onunrolü olmuþ deðildir. Fakat hatýrlamak gerekir ki bu gurbet cema-atleri, esnek bir Yahudi inancýna sahip ve öteki inançlarla etki-leþime hazýr hâlde idiler.

4- HHelenistik Yahudi ccemaatleriHz. Îsa’ya Kudüs’te ilk inananlar katýþýksýz Yahudi olup diðer

Yahudilerden tek farklarý, onun Mesîh olduðuna inanmalarýydý.Bu telâkkilerini müþriklere teblið etmenin onlarca hiçbir mânâsýyoktu. Bu hususta yapacaklarý en fazla þey, kendiliklerinden ka-bul edenleri hoþ karþýlamalarý idi. Nitekim Petrus95 “Allah’tankorkanlar”dan Kornelius isimli askeri vaftiz etmiþti. Bu da kýssa-yý, gerçek kabul etme takdirindedir. Aslýnda, bu hikâyeyi tari-hen sabit görmeyenler az deðildir.

Ýlk cemaat, o yönde bir gayret göstermeksizin her nasýlsa, ký-sa bir süre sonra diðer Filistin Yahudilerinden farklýlaþtýlar. Buayrýlma, dýþ tesirlerin zorlamasýyla gerçekleþti. Cemaatin teþek-külünden hemen sonra “Resûllerin Ýþleri”nin, Helenistikler de-

67

95 Resûllerin Ýþleri, 10. bölüm.


diði kimselerden yeni þakirtler dine girmiþlerdi. Bunlar hayatla-rýnýn çoðunu Yunan þehirlerinde geçirip geri kalan ömürlerinivatanlarýnda geçirmeye gelen Yahudiler veya bayram ve hac ve-silesiyle Kudüs’e gelip dönen gurbet Yahudilerinden idiler. Bun-lar, daha önce de iþaret ettiðimiz üzere yenilikleri kabule, Filis-tinli hemþehrilerinden daha hazýr idiler. Bundan ötürü Hz.Îsa’nýn ashabýna inanmalarýna hiç hayret etmemek gerekir. Buyenilikçi ve esnek hususiyetleri sebebiyle de çok geçmeden ce-maat arasýnda ihtilâflar çýkacaktý.96 Burada ihtilâflardan bahse-decek deðiliz. Yalnýz, bunu makul karþýlamak gerekir. Zira onlar,farklý zihniyet ve ufuklara sahip idiler. Her ne ise, cemaate olanbu katýlmalar, Yahudi makamlarýný kýzdýrdý, onlarý cezalandýrýpþehir dýþýna sürdüler, havariler ise Kudüs’te kaldýlar. Bu da onla-rýn, Helenistiklerden farklý düþündüklerini ve onlarla tam birdayanýþma içinde olmadýklarýný gösteriyor.

Kudüs’ten kaçan veya kovulan bu Helenistikleri, putperest di-yara giden ilk Hýristiyan misyonerleri sayabiliriz. Onlar müþrikdiyarýnda yaþayan ve yumuþak, müþriklerle devamlý temas hâlin-deki Yahudilerle onlarýn tesirinde kalmýþ insanlara davetleriniyönelttiler. Bu gayretler neticesinde Fenike ve Kýbrýs’ta cemaat-lerin oluþtuðu anlaþýlýyor. Fakat burada asýl önemli olan, Antak-ya Kilisesi’nin doðuþudur. E. Renan’ýn “Havariler” kitabý (s. 226)da yazdýðý gibi “müþrikleri ve ilk Hýristiyan misyonerlerini cezbe-den Kilise’nin baþlangýç noktasý Antakya oldu. Yahudilikle ilgi-sini koparan ilk Hýristiyan kilisesi orada kuruldu. Havariler asrýn-daki en büyük Hýristiyan misyonu orada teþekkül etti ve nihayetPavlus da, kesin dönüþ ve geliþmesini orada tamamladý.”

“Resûllerin Ýþleri” Kudüs’ten çýkarýlan bu Helenistiklerden birgrubun Antakya’ya gidip “Ýncil’i” (müjdeyi) ilân ettiklerini kezaRumlara da hitap ettiklerini nakleder.97 Bundan anlaþýlýyor ki ön-

68

96 Resûllerin Ýþleri, 6. bölüm.97 Resûllerin Ýþleri 11, 19-20.


ce Yahudilere, sonra Yahudi etkisinde kalmýþ olup az çok Yahu-diliði benimsemiþ olanlara yöneldiler. Fakat Yahudi olmayanlarateblið etmeleri, önceden düþündükleri bir þey deðildi, sadece on-larý reddetmediler. Fakat bilâhere, yeni daveti kabulde onlarý Ya-hudilerden daha hevesli ve müsait bulunca onlarý da saflarýnakattýlar. Derken, Antakya cemaatinde sayýca Yahudileri geçtiler.Bu cemaate, müþriklerce “Mesîhî” denilmesi, Yahudilerden ayýrtedilebilecek hâle geldiklerini gösteriyor. Böylece Hz. Îsa’ya tâbiolanlara “Hýristiyan (Mesîhî)” adý, ilkin Antakya’da ortaya çýk-mýþ oluyordu.98

“Mesîh”i, dinî hayatýn merkezine yerleþtiren ve iyice tanýma-dýklarý hâlde bütün ümitlerini ona baðlayan Antakya cemaati,Hz. Îsa’yý ileride tanrýlaþtýrmayý hazýrlayacak olan “tazim” safha-sýna yol açmýþtýr. Keza bu cemaat, onun Yahudi aslýný hatýrlatan“Mesîh” lâkabýný býrakacak onu, daha þümûllü ve yüce bir lâkapolan “Efendi (rab)” diye anmaya baþlayacaktýr.

5- PPavlus’un hhavarilere mmuhalefetiPavlus ile havariler arasýnda yavaþ yavaþ farklýlýklar görülme-

ye baþladý. Ýlk cemaatin esas kabul ettiði þeylere, “müþrikleregönderilen havari” Pavlus ehemmiyet vermiyor, bilmiyor veyabilmez görünüyordu. Üzerinde durduðu mefhumlarý ise, muhte-melen havarilerin cemaatinden daha baþka kaynaklardan, yaniHelenistik cemaatlerden almýþtý ve o da özellikle Antakya ce-maati idi.

Pavlus’un mektuplarý ile Helenistik asla râci olan diðer YeniAhid metinlerinin Hz. Îsa hakkýnda “Efendi (rab)” lâkabýna çokaðýrlýk verdikleri, hemen dikkati çeker. Meselâ Pavlus: “Bununiçin de Allah onu pek çok yükseltti ve her ismin fevkinde olanismi ona ihsan etti; tâ ki Îsa’nýn isminde bütün göktekiler ve yer-

69

98 Resûllerin Ýþleri 11, 26.


dekiler ve yer altýndakiler diz çöksün ve Baba Allah’ýn izzeti içinher dil “Îsa Mesîh Rabdir” diye ikrar etsin”99 der. Daha sonralarýbunun Yunanca eþanlamlýsý olan “Hirus, Christ” tabirleri kulla-nýlacaktýr.

Ýlk Helenistik cemaatler Suriye’de zuhur edip geliþti. “Christ”lâkabý da burada hâkim oldu. Bu cemaatler, “Mesîh’i tazim”özelliði ile tanýndýlar. Cemaat, farkýnda olarak ya da olmayarak,Yahudilikten uzaklaþýyordu.

Tarih, henüz bu cemaate “Mesîhîler” adýný vermemiþti. AmaHelenistik dindarlýðý çerçevesinde “Efendiye (Rabbe) iman”,“Efendiyi tazim” vasfý hâkim idi. Hâlbuki el-Celîl’deki Hz. Îsaashabý, hâlâ “Îsa’ya ve onun dediklerine iman” noktasýnda duru-yorlar ve büyük Yahudi mabediyle irtibatlarýný devam ettiriyorve Yahudi þeâirine ihtiram üzere bulunuyorlardý.

“Mesîhîlik” tarihin en büyük deðiþikliðini yapýyor, en keskin vi-rajýný alýyordu. Filistin Yahudilerinden Hz. Îsa’ya tâbi olanlar ara-sýnda “Ýnsanoðlu” tabiri, âhiret hayatý ile alâkalýdýr, yani onun, ký-yametten sonra gerçek yerini alacaðýný ifade eder. Nihayet “uhrevîbir azamet” ve makama delâlet eder. Hâlbuki “Efendi, Rab” lâkabý,Helenistik cemaatte “mevcut durumdaki bir azamet”, âdeta arala-rýnda dolaþan, nezaret eden bir azamet olarak düþünülüyordu. Týp-ký “esrar” ihtiva eden ve Tanrý ile bütünleþme iddialarý taþýyaninançlara benzer bir durum alýyordu. “Ýnsanoðlu” ile “Rab, Efendi”kavramlarýný yan yana koyarsak, son derece zýt iki mefhum karþý-sýnda bulunduðumuz görülür.

Fakat sonunda Helenistik kavram galip geldi. Zira bu, yenicemaati inþa eden muhitin dinî hayatýndan kaynaklanýyordu.Ama daha eski olan “Ýnsanoðlu” kavramý, metinler arasýnda do-nuk kalan, gittikçe kasýlýp büzülen hayatsýz müphem tabirlerden

70

99 Filipililere, 2, 9-11.


bir tabir, Yahudiler dýþýnda, hiçbir kimseye bir þey ifade etme-yen, anlamsýz bir kelime hâline gelir. Pavlus’un kýyamet ve âhi-ret hayatý tasviri, esas itibariyle “Rabbe iman”, ile, “Rab Îsa’yý ta-zim” ikili kâidesine istinat eder.

Diðer taraftan Suriye muhitinde “tâbilerini kurtarmak için”ölüp sonra dirilen tanrý veya “Ýlâhî Efendi” inancýnýn yaygýn ol-duðunu biliyoruz.

Helenistik cemaat, ortamýn etkisiyle bu inanca, Pavlus’tanönce de kaymýþ olabilir. Pavlus’un bu husustaki rolü kesin deðil-dir. Ama onun bu inancý taþýdýðý, buna dair kavramlarý, sankinormalmiþ gibi, rahatça kullandýðý malûmdur. Ona göre “vaftiz”,ölümü ve Îsa’da dirilmeyi, kurban ise “Efendi”nin sofrasýndakibirlik ziyafetini temsil eder. Helenistik cemaat, vaftiz þeâiriniYahudiliði benimseyenlerden, cemaate taksim edilen ekmekmerasimini ise el-Celîl’deki cemaatten öðrenmiþlerdi. Bu cema-at içinde, “Kurtarýcý Rab Îsa” mefhumu oluþurken, bu tekevvü-nün kaynaðýnda bulunan “esrar”ýn telkini ile birtakým mistikmânâlarýn girmiþ olduðunu da rahatlýkla düþünebiliriz. Demindediðimiz gibi Pavlus, bu mefhumlarý, alýþýlmýþ terimler gibi ser-bestçe kullanmaktadýr. Bizim deðerlendirmelerimizdense, bizzatkendisinden iktibasta bulunmak daha isabetli olur. Bakýnýz nediyor: “Çünkü her þeyden evvel aldýðýmý size teslim ettim; þöyleki: Kitaplara göre Mesîh, günahlarýmýz için öldü ve gömüldü, veKitaplara göre üçüncü günü kýyam etti(...)”100

6- PPavlus’un HHýristiyanlýða ggeçiþinin ttahliliDaha önce de iþaret ettiðimiz gibi Yahudi Ferîsî asýllý Pavlus,

büyük ihtimalle, Antakya Helenistik cemaati vasýtasýyla, Mesîhîakaidini öðrenmiþ idi. Onun, esas þeâiri Helenistik cemaattenöðrendiðini, Filistin Yahudiliði içinde deðil de, esnek ve dinler

71

100 I. Korintoslulara, 15, 3-4.


arasý etkileþime açýk (Tarsus veya Antakya olmasý önemli deðil)gurbet Yahudiliði içinde yetiþtiðini, çocukluðundan beri, etrafýn-da ölen ve dirilen bir tanrýya inanýldýðýný müþahede ederek, far-kýnda olmadan ve belki de istemeyerek, bu havayý teneffüs etti-ðini, sonra kýyamet ve âhiret hakkýndaki kanaatinin evrenselli-ðe doðru geliþtiðini, aldýðý genel kültürün ve muhitinin tesiriyle,vatanýndaki inançlarýn hepsinin yanlýþlar koleksiyonu olamaya-caðýný düþündüðünü hesaba katarsak, Pavlus’un Hýristiyanlýðageçiþini anlamamýz kolaylaþacaktýr. Böylece “Nâsýralý Îsa”nýn“kurtarma (halâs)” misyonunu tamamlama þerefini, mukaddesmetinlerde zaten Benî Ýsrail’e vaat olunan bu risaleti duyuncakabul etti. Ama Yahudi dinine vâkýf biri olarak, duyduðunu,kendisine göre yorumlamak suretiyle kabul edecekti.

Fakat bu inkýlâp nasýl gerçekleþmiþti? Tefekkür silsilesi neti-cesinde deðil de, karþý konulamayan ruhî bir özleme icabet ede-rek nasýl Mesîhî olmuþtu?

Bu soruya cevap vermek üzere birçok deneme yapýlmýþ, psiko-loji nazariyeleri tatbik edilmiþtir. Bunlara girmeyip sade bir izahtarzý olarak diyebiliriz ki: Müstakbel Hýristiyan havarisi Ferisîlerinaçýkladýðý þekliyle, sýký Yahudi þeriatna göre, kendisini büyük birgünah yükü altýnda ezilmiþ durumda görüyordu. Yunan düþüncesi-nin muhitine yerleþtirdiði bir anlayýþla insanýn hür olmasýný, iste-diði gibi serâzât yaþamasýný özlemiþ olabilirdi. Bu da birçok büyükkimse gibi kendisini de bir “kurtarýcý” bir “ilâhî þefaatçi”, “hatadanmünezzeh bir rehber” aramaya sevk etmiþti. Diðer taraftan,Mesîhîlerde gördüðü itminan ve huzur da dikkatini çekmiþ, onuimrendirmiþ olabilir. Sonra, hiç unutmamak gerekir ki, o Yahudi,ama “gurbet Yahudisi” idi. Ve el-Celîl Hýristiyan anlayýþý ile deðil,Yunan ruhuyla boyanmýþ bir Mesîhîlikle karþýlaþmýþtý. Yunanî ifa-dede de, Îsa “mukaddes metinlerde iþaret olunduðu üzere” bütünbeþeriyetin günahlarýna keffaret olarak ölüyordu.


Fakat Pavlus gibi bir þahsiyet, herhangi bir fikri, öyle basit birþekilde, hemencecik olduðu gibi benimseyemezdi. O ateþli mizaçve aksiyon gücü ve tefekkür kabiliyeti mutlaka kendisini göstere-cekti. Þundan emin olalým ki “Þam yolunda Hz. Îsa’yý görmesi”Pavlus’un þahsiyetini deðiþtirmemiþ, olsa olsa eski prensipleriniyeni bir yönde tatbik etmeye yöneltmiþti. Derhal, Hz. Îsa hakkýn-daki malûmatýný artýrmaya çalýþmýþ, muhtemelen Þam’da baþlat-týðý bu çalýþmayý Antakya’da tamamlamýþtý. Fikrini ve hayalini,bir gurbet Yahudisi olarak kazandýðý usûlleri, “orada öðrendiði ta-limatý” iyice iþlemeye teksif etmiþti. O, yeni akidesini müdafa-asýnda ve Yahudi þeriatýna hücumunda bile, daha önce olduðu gi-bi, hep bir Yahudi kalmýþtýr. E. Renan’ýn haklý olarak dediði gibi“Pavlus sadece taassubunun konusunu deðiþtirmiþ oluyordu.”101

D- HHAVARÝ PPAVLUS’UN FFAALÝYETÝ

1- PPavlus’un FFilistin havarilerinden aayrýlmasýResûllerin Ýþleri kitabý, Pavlus’un Þam yolunda Hýristiyanlýða

geçtiðini ve faaliyetine ilkin orada baþladýðýný bildirir. Burivâyeti, olduðu gibi kabul edebiliriz. Burada dikkat edilecek mü-him nokta þudur: Pavlus, misyonuna Kudüs’te baþlamadýðý gibion iki havariden bilgi ve icazet de almamýþtýr, kendisini onlaratâbi saymamýþtýr. Bizzat “Yüce Efendisinin has iradesiyle” kendi-sini havari tayin ettiðine inanmýþtý. O, bu vasfýna gölge düþürenherkesi reddetmiþtir. Bu itibarla da kim olursa olsun, hiçbir in-sanýn irþat ve nasihatýna ihtiyacý kalmamýþtý. Galatyalýlara hita-ben gönderdiði mektupta geçen þu maðrur ifadelerine iyi dikkatedelim:

“Çünkü þimdi insanlarýn rýzasýný mý, yoksa Allah’ýn rýzasýný mýarýyorum, yahut insanlarý hoþnut etmeye mi çalýþýyorum? Eðer

73

101 E. Renan, “Havariler” s. 183; Kezâ bkz. Daysman, “Paul”, Tübingen, 1911, s. 67 vd.


hâlâ insanlarý hoþnut etseydim, Mesîh’in kulu olmazdým. Çünküey kardeþler, size bildiriyorum ki, benim tarafýmdan vaz’ olunanÝncil insana göre deðildir. Çünkü ben onu insandan almadým, veöðretilmedim; fakat Îsa Mesîh’in vahyi ile aldým. Fakat (...) Al-lah, milletler arasýnda onu vaz’ edeyim diye kendi oðlunu bendekeþfetmeye razý olunca, hemen et ve kanla danýþmadým ve Yeru-þalim’e (Kudüs’e) benden evvel olan resûllerin yanýna çýkmadým,fakat Arabistan’a gittim ve tekrar Þam’a döndüm.”102

Þunu göz önünde bulunduralým ki Hýristiyanlýk prensipleri ozaman sade idi. Bize göre Pavlus, o prensiplerin çoðunu, “keþf”in-den önce de biliyordu. Bundan ötürü iman eder etmez, onlarý an-latmak hususunda hiçbir güçlük ve çekingenlik duymadý.

Diðer taraftan Kudüs’tekiler, onun Mesîhîliðinden þüphe et-memekle beraber, iddia ettiði “resûllük (havarilik)” vasfýndanemin deðildiler. Üç sene sonra Kudüs’e gittiðinde, oradaki hava-rilerin þüpheli nazarlarý ile karþýlaþmýþ, onlardan yüz bulmamýþtý.Hatta Barnaba olmasaydý, o cemaatle temas bile kuramayacaktý.Bu havari Pavlus’un þevk ve heyecanýný, inanç kuvvetini takdirve onu Petrus ile Yâkûb’a takdim etmiþ, onlar da havariliðini ka-bul etmiþlerdi. Ýþte o andan itibaren, “Îsa’ya mahsus mesele-ler”de diðer havarilerden ayrýlacaktý. Yani o, Helenistiklerin çiz-dikleri daha geniþ bir Hýristiyanlýk anlayýþýný benimseyecekti.103

Onun Kudüs Mabedinde ileri sürdüðü bazý görüþlerin büyük birgürültü çýkardýðýný ve neticede derhal þehri terk etmeye mecburkaldýðýný anlatýr. Oradan Þam ve Kilikya’ya, yani Antakya veTarsus’a geçmiþtir.

Barnaba, Tarsus þehrinin yeni din bakýmýndan önemini anla-yýp, oraya Pavlus’un yanýna geldi. Bu havari pek zeki idi. Dini, bü-tün dünyaya yaymak gerektiði hakkýnda Pavlus’u onun ikna etti-

74

102 Galatyalýlara 1, 10-17.103 Resûllerin Ýþleri 9, 29.


ði söylenir. Hayatý hakkýnda keþke daha çok þey bilmemiz müm-kün olsaydý!

Bundan sonra Pavlus, muazzam aksiyonuna baþladý. Çok geç-meden Kudüs’teki Romen makamlarý, faaliyetlerini yasaklaya-caklardý. O da Anadolu ve Yunanistan’a geçip oralarý þehir þehirdolaþacaktý. Bütün þehirlere uðruyor, þayet þehirde Yahudi cema-ati varsa orada birkaç gün kalýyordu. Usûl olarak, gittiði þehirdeilkin mabette bir konuþma yapýyor, “kendisine mahsus Ýncil” de-diði tebliði, sýký Yahudilerde reaksiyon meydana getiriyordu.Sonra onlarý teskin ediyor, bu arada dikkatlerini celbedebildiðimeraklýlarý cezbetme imkâný bularak, onlarla münasip bir evdegörüþüyordu. Kendisini az-çok tatmin edecek bir baþarý saðladý-ðýnda (Korintos’ta olduðu gibi) orada bir kaç ay ikamet ediyor,yahut da Efes’de olduðu gibi az sonra tekrar uðruyordu. Bütün buesnada “diktiði” yeni Kiliseleri de canlý tutmak için mektuplargönderiyordu. Onun, tehlike ve maceralarla dolu, fakat neticeitibariyle, davasý hesabýna çok verimli faaliyet dolu teblið haya-týný anlatacak deðiliz. Fakat onun bu hayattan ne öðrendiðini id-rak etmemiz gerektiðine iþaret edip geçeceðiz.

2- TTeblið hhayatýndan PPavlus’un aaldýðý dders ve HHýristiyanlýðýn bbüyük ddönemeci

Pavlus, bu hayattan, havarilerin kolay kolay kabul edemeye-cekleri þu kesin gerçeði anladý. Anladý ki “Allah’tan korkanlar”,Mesîh fikrine kolayca inandýklarý hâlde Yahudilerin ekserisi budavete kulak týkamaktadýrlar. Bu da büyük bir problem ortayaçýkarýyordu: Allah’ýn seçkin milleti olan Yahudiler dalâlethâlinde býrakýlýp deðersiz müþriklere mi gidilecekti? Onlar, ilâhîsaadet diyarýna kabul edilecekler miydi? Hz. Mûsa’nýn þeriatýnýbilmeyen bu ecnebîler Yahve’nin milletinin hakkýna mý sahipolacaklardý? Dar Yahudi muhitinde yetiþmiþ olan havarilerin,Pavlus’un tutumu karþýsýnda mütereddit davranmalarýný hiç ga-


rip karþýlamayalým. Fakat Pavlus neticede bunu, onlara da kabulettirdi. Küçük Asya’da baþarý cihetlerini tek tek ortaya çýkararakonlarý ikna etti. Öbür taraftan, kazanmýþ olduðu bu muvaffaki-yetler, onlarýn hüsn-ü zanlarýný celbetmiþ, kutsal bir ruhun buon üçüncü havariyi sevk ettiðine inanmýþlardý. Eski Kilise yok-sul idi. Hâlbuki Pavlus’un cemaati içinde makam ve servet sa-hipleri de yer alýyor ve Pavlus, öyle kiþileri ana Kiliseye yardýmettirmeyi beceriyordu. Ecnebîlere de dinin teblið edilmesi içinfetva çýkýnca, bu uygulamayý kolaylaþtýrma gerektiði düþünüldü.Pavlus, Yunanlýlarýn sünnet olmak istemediklerini, keza dünyahayatý hakkýnda Mûsevî þeriatýn birçok ahkâmýnýn, Yunan dü-þünce ve âdetleriyle baðdaþmadýðýný biliyordu. Derken, Mesîh’indininin, o hükümleri neshettiði fikrini öne sürdü ve zatenMesîh’in de, Eski Ahid’i, Yeni Ahid’e dönüþtürmek için geldiði-ni söyledi. On iki havari, bir defa daha Pavlus’a boyun eðip, þirkdiyarýndaki yeni müntesiplerin, Yahudi ahkâmýndan muaf ol-duklarý fikrini kabul ettiler. Bu tatbikat, adý konulmaksýzýn, zým-nen, Hýristiyanlýðýn Yahudilikten ayrýlýþý oluyordu.

Bu havari, çok geçmeden “Diriliþ” ile, “Allah’ýn melekûtu-nun, âhiretin yaklaþmasý” kavramlarýnýn, Yunanlýlara pek bir þeyanlatmadýðýný, hatta belki de onlarýn bunu Yahudilere ait bir þeyolarak gördüklerini düþündü. Müþriklere bunu anlatmak için,“hudutlarý geniþletmek” ve putperestlerin alýþkýn olduklarý “es-rar” kavramýndan istifade etmek imkânýný düþündü ve Hz. Îsa’yýonlara þöyle takdim etti: “Mesîh, iþkence edilen seçkin milletininimdadýna Yahve tarafýndan gönderilen bir kuvvet deðildir. O,bütün insanlýða “necat” vermek ve ebedî mutluluk kazandýrmakiçin gönderilmiþ gerçek bir elçidir”. Böyle diyor ve Yunan zihni-yetini okþamak için, ebedî saadetin ruhanî bir saadet olduðunuifade ediyordu.

Keza Pavlus, “haç üstünde ölmüþ” insan imajýnýn, dine yeni gi-renleri tatmin etmediðini düþünüp, aklýný ve fikrini çalýþtýrarak bu


mefhumu geliþtirmek istedi. On iki havarinin takýlýp kaldýðý “Na-sýralý Îsa” gerçeðini bilmezlikten geldiði gibi “haça gerilmiþ adam”fikrini de bir tarafa býraktý. Zira Helenistik toplum mensuplarýnezdinde bu, fazla bir mânâ taþýmýyordu. Ayrýca, onu asmaya çalý-þan kuvvetin kini, benzeri bir þiddete yine teþebbüs edebilirdi. Hertarafý memnun edecek bir yorum bulmalýydý. Bu iki güçlüktenkurtulmak için, neticede Îsa’yý þöyle tavsif etmeyi münasip buldu:“Îsa, bütün kâinattan önce var olan bir þahsiyettir. Bir insan...evet ama semavî bir insandýr. Tanrý’nýn yanýnda iken O, “yeni birbeþeriyet” teþkil etmek için “yeni bir Âdem” olarak onu gönder-di”. Pavlus, “esrar (mystèr)” mefhumuna alýþkýn müþrik Helenis-tik ortamda bu izaha ulaþmakta ve onu ifade etmekte güçlüklekarþýlaþmadý. Hâfýzasýnýn ve düþünme alýþkanlýðýnýn normal bir iþ-leyiþi ile ona kolayca ulaþtý. Bu inanç, tabiî bir netice olarak “Îsa,Tanrý'nýn oðludur.” tuhaf sonucuna vardý.

Fakat Pavlus, ne de olsa bir Yahudi idi ve Hz. Mûsa’nýn(a.s.) getirdiði tevhid akidesinde “münezzeh ve yüce” olan Al-lah’ýn -insanlar arasýndaki anlamýyla- çocuðu olmayacaðýnýbiliyordu. Bunu halletmek için dedi ki: “Gerçek bir “oðulluk”deðil, bir mecaz, bir belâgat ve üslûp meselesi söz konusudur.”Yahudiler, Tanrý’nýn ilhamýna mazhar saydýklarý kimseye“Yahve’nin hizmetkârý, kulu” derler. Tevrat’ýn YunancaSeptante tercümesi, bu tabiri Yunancaya xaýs Tou Oeõu keli-meleriyle çevirir. Xaýs kelimesi, ayný anda, hem “hizmetkâr,kul”, hem de “çocuk” mânâsýna gelir. Lâtince “puer” kelimeside aynen böyledir. Böylece pek basit bir surette xaýs kelimesi-nin Yunancadaki “çocuk” mânâsýndan gidilerek uïos “oðul”mânâsýna varýlmýþ oluyor. “Tanrý'nýn oðlu” tabiri, ResûllerinÝþleri kitabýnda sadece bir yerde (9, 20) geçer ve Pavlus’un sö-zü olarak nakledilir ki bu da düþünmeye deðer bir konudur.

Fakat Pavlus’un mektuplarýný titiz bir tahlile tâbi tutacak olur-sak, onun, lâfýzlarla bu kadar kolayca oynamak küçüklüðünü gös-


termediðini anlarýz. Onun bu derece sathi ve ucuzcu olduðunukabul edemeyiz. Meselâ Romalýlara mektubunda (8, 32) “KendiOðlunu104 esirgemeyen, fakat hepimiz için onu feda etmek üzerebize teslim eden” diyor. Ne var ki Pavlus o zaman, din felsefesibakýmýndan “Tanrý'nýn oðlu” kavramýnýn doðuracaðý problemle-rin bütününü düþünebilmiþ deðildi. Muhtemelen, bu tabiri, “tak-ribî” bir mânâda kullanýyor, onun “beþer üstü” durumunu böyle-ce ifade ediyordu. Yoksa, kendisini tam tatmin eden “efradýnýcâmi aðyarýný mâni” bir terim tarzýnda düþünmüyordu.

Ama iyice belirtelim ki Pavlus, “Tanrý” ile “Efendi, (Rabb)”i,kat’iyen birbirine karýþtýrmýyordu. Ve “teslis” onun, hatýrýndanbile geçmiþ deðildi. Ona göre Tanrý, “Rabb”i görüp gözetir, Onaaittir105, ölünceye kadar ilâhî emre itaat eder106. I. Korintoslulara8, 6 cümlesi, meselenin bütün yönlerine hükmeden bir metin-dir: “Fakat bizim için bir Allah Baba vardýr, her þey O’ndandýrve biz O’nun içiniz; ve bir Rab, Îsa Mesîh vardýr. Her þey onunvasýtasý iledir, ve biz onun vasýtasý ileyiz.” Böylece “Rab”, aslaTanrý'ya müsavi sayýlmaz, fakat O’nun ruhunu temsil eder.107

Hülâsa, Pavlus’a göre “Rab”, “Allah’a en yakýn, ilâhî diyetavsif edilebilecek derecede yakýn bir mahlûk” mânâsýna geliyor-du. Ama bu telâkki, ileride, Mesîh'in ulûhiyeti düþüncesine yolaçacaktý.

Bu noktada, Pavlus, Hz. Îsa’yý þöyle takdim etmiþ oluyordu:“O, Allah’ýn, bütün âleme gönderdiði resûldür. Zamana ve mekâ-na sebkat etmiþtir, onlardan öncedir. Onda, rabbânî cevher olanRuhu’l-Kudüs mevcuttur. Ýnsanlýðýn ba’si ve kurtuluþu ile alâka-lý, büyük ilâhî takdiri tahakkuk ettirmek için çalýþmaktadýr.”

78

104 Bu konu hakkýnda bkz. s. 40 dipnot 44.105 I. Koristonlulara, 3, 23.106 Filipililere 2, 8 ve I. Korintoslulara 15, 28.107 II. Koristonlulara, 3, 17.


Böylece Îsa’nýn ölümü vâzýh hâle getirilmiþ oluyordu: “Ýnsa-noðlu günah yükü altýnda ilâhî nura yol bulamýyordu. Mesîh, on-lara yolu göstermek istedi. Azap çekip ölmesiyle onlarýn günah-larýný yüklendi, kendisini keffaret olarak sundu. Ýnsanlarýn dasevgi ve itminanla onda birleþmeleri gerekir ki, kýyameti müte-akip merhamete mazhar olsunlar.” Böylelikle, büyük “haç skan-dalý”, “en büyük sýr” “gaye” ve Îsa’nýn risaletinin baþlýca sebebihâline geliyordu.

Bu anlatým tarzý Yunanlýlarý çok etkilerdi. Öte yandan, buizahta on iki havariyi kýzdýracak bir taraf da yoktu. Bilâkis, üstad-larýný, kendilerinin ulaþamadýklarý yüksek bir tablo hâlinde gös-teriyordu. Ne var ki, üstadlarýnýn risaletini ifa ettiði muhitte na-hoþ ve menfur görülen bu anlayýþta, köklü bir deðiþiklik yapmakicap etti. Bütün bunlara raðmen ikinci asýrda baþlayacak ve sa-hiplerinin adlarýya anýlacak olan uzlaþtýrýcý mezheplere göre (Ba-silide, Falintin gibi), Pavlus’un akaidi sade kalmaktadýr. Fakat butarz mezheplere yol açan da kendisi olmuþtur. O andan itibarenbu akaid, bir nevi uzlaþtýrýcý bir gnosticisme ve muayyen sentez-lere dayanan “bir ilham” hâline gelmiþtir.

3- ÞÞirk ssistemindeki vvaftiz ve kkomünyonanlayýþýnýn PPavlus’a ttesiri

Hýristiyanlýða yeni giren müþrik muhitlerin, o dinlerde alýþ-mýþ olduklarý muhtelif dinî merasimler vardý. Onlar, merasimsizbir din tasavvur edemiyorlardý. Onlarýn duygularýný en çok ha-rekete geçiren merasim de arýnma ve kurban (Komünyon) idi.Kurban, ya günahlara keffaret veya ilâhî gazabý teskin için yahutTanrý'nýn hoþnutluðunu kazanmak gayesiyle veyahut inananlar-la tanrýlarý birleþtirmek maksadýyla yapýlýrdý.

On iki havari, Kudüs’teki büyük mabede devam ediyor, orada-ki ibadet dýþýnda merasim bilmiyorlardý. Vaftizle olan dinî temiz-


lenmeye önem veriyorlardý. Þirk diyarýndaki kiliselerde vaftizikabul, Hýristiyanlýða girmenin alâmeti olmuþtu. Keza on ikiler,ihvandan birinin evinde bir araya geldiklerinde, ekmeði cemaathâlinde yerlerdi. Hz. Îsa’nýn yapmýþ olduðu bu uygulama, onlarnezdinde birliðin bir sembolü sayýlýr olmuþtur. Bir yandan cema-at mensuplarý arasýndaki birliðin, öte yandan kendileriyle Mesîharasýndaki vahdetin bir sembolü. Fakat onlarýn “ekmek kýrýntýla-rý” ile Mesîh'in ölümü arasýnda bir bað kurduklarýna en ufak birdelil yoktur. Kaldý ki bu tatbikata, dinî þeâir gözüyle baktýklarý dahiçbir surette söylenemez.

Ama Pavlus, cemaat hâlinde ekmek yemede de bir “sýr” aradýve onu, beþeriyeti kurtarmak için Îsa’nýn çektiði ýstýraba kuvvetlibir þekilde rabtetti. Bunu keffaret, Tanrý'ya yaklaþma, ilâhî varlýðakatýlma için kendini feda etme gibi sýrlý bir kavrama baðladý. Bu-nu, yüksek ve derin bir sýrrýn gayesi, bir öðüt ve canlý bir sembolhâline getirdi. Hz. Îsa’nýn da, bunun için haç üstünde kendisini fe-da ettiðini söyledi. I. Korintoslulara mektubunda diyor ki: “RabÎsa ele verildiði (Romalýlara teslim edildiði) gece ekmek aldý veþükrettikten sonra kýrdý ve dedi: Bu sizin için olan benim bede-nimdir, bunu benim zikrim için yapýn. Böylece de akþam yeme-ðinden sonra kâseyi aldý ve dedi: Bu kâse benim kanýmda yeniahittir, her kere içtikçe benim zikrim için bunu yapýn. Çünkü buekmeði her yediðiniz ve kâseyi içtiðiniz zaman, kendisi gelinceyekadar Rabbin ölümünü ilân edersiniz”108.

Diðer taraftan vaftiz için yýkanma da derûnî bir esrar kazanma-da ekmekten geri kalmadý. Pavlus, Galatyalýlara109 mektubundadiyor ki: “Çünkü Mesîh’e vaftiz olunanlarýnýzýn hepsi Mesîh’i giy-diniz.” Bundan maksadý, “Vaftiz olan Hýristiyan Mesîh ile bütün-leþir.” demektir. Bu yorumumuzda, lâfzî mânânýn dýþýna çýkmýþ

80

108 I. Koristonlulara, 11, 23-26.109 Galatyalýlara, 3, 27


oluyoruz. Zira Pavlus, vaftizin; Sibel’e tapan þahsýn öküz kurbanetme âyininin, onu Attis hâline getirdiði inancýnda olduðu gibiMesîhîyi Mesîh hâline getirdiðini açýkça söylemiþ deðildir. Fakatbu vaftiz ile öküz kurbanýndaki nokta-i nazarýn ayný mânâya gel-diði meydandadýr. Hýristiyan, kurtarýcý mukaddes elbiseyi giyindi-ði gibi vaftizle de “Mesîh’i giyinir.”, yani Hýristiyan, ýrmaða veyavaftiz küvetine girmekle sembolik olarak, ölüler diyarýna girer, üçdefa dalmakla üç gün sonra kabrinden kalkan Mesîh gibi çýkar veMesîh’in tebcil edildiði gibi, bir gün yüceltileceðine inanýr.

Tekrar edelim ki bütün bunlarýn hepsini Pavlus icat etmiþ de-ðildir. Kendisinden önceki Helenistik cemaatler, keza uzlaþtýrýcýve gnostik Yahudiler, bu iþte zemin hazýrlamýþlardý. Daha önce-ki bu unsurlarýn payýný kabul etmekle beraber, denilebilir ki,Pavlus olmasaydý, mevcut þekliyle Hýristiyanlýk da, muhtemelenolmayacaktý.

E- HHIRÝSTÝYANLIK MMÜSTAKÝL BBÝR DDÝN HÂLÝNE GGELÝYOR

Pavlus, gerçi realitenin güçlerine boyun eðdi. Ama o, kuvvet-leri fikrî dehasýna inkýyat ettirmeyi de baþardý. Hýristiyanlýðýn,eninde sonunda Yahudilikten ayrýlacaðýný kestirmiþ ve onuniçin de istediði akideyi tespit etmiþti. Mesîh’in dini, Filistin dýþý-na çýkýnca, Helenistik ortamýn etkilerinden kurtulmasý müm-kün deðildi. Yunan dünyasýnda, daha önce, Hz. Mûsa’nýn þeriatýile dinsiz felsefeyi baðdaþtýrmak için Ýskenderiye Yahudilerininkullandýðý usûller, bu dine de tatbik edildi ve dördüncü Ýncil’inbaþ tarafýnda “Îsa’nýn, yeryüzünde “logos”u temsil ettiði” söylen-di: “Ve Kelâm, beden olup inayet ve hakikatle dolu olarak ara-mýzda sakin oldu, biz de onun izzetini, Babanýn biricik Oðlununizzeti olarak gördük”110. Yani Îsa, Allah’ýn Kelâmý, O’nun gibi

81

110 Yuhanna, 1, 14.


ezelî oluyor ve Allah, yaptýðý bütün iþleri onunla yapýyordu.Böylece Îsa’nýn, Tanrý’dan baþka bir þey olmadýðý iddia edilmiþoluyordu. Gerçi bu, Hz. Mûsa’nýn (a.s.) þeriatýndaki tevhide ta-mamen zýt idi, fakat Pavlus’un Hýristiyanlýða vermek istediðiþekle elveriþli ve Yunan zihniyeti için cazip idi. Zira Pavlus,mektuplarýnda, daha önce gördüðümüz üzere, “Rab Îsa’nýn ruh”olduðunu bildiriyordu.

1- YYahudi-HHýristiyanlýk PPavlus ve YYuhanna’ya karþý ddireniyor

Yahudi-Hýristiyanlar, on ikilerin itikadýna yapýlan bu ilâvele-ri ve deðiþiklikleri kabul etmediler. Daha önce havariliðini lüt-fen kabul etmelerine ve yeni müntesipler lehine istediði tavizle-re, ister istemez razý olmalarýna raðmen, artýk bu kadarýna daya-namayýp Pavlus’a karþý koydular. Þeriata baðlý olanlar Pavlus’uþiddetle reddedip risaleler yazdýlar. Kendisinin yazdýðý Korintos-lulara, Galatyalýlara mektuplarý, bu direniþlere mücmel olarakiþaret ederler. Keza Hýristiyan kültürünün bazý kitaplarý da (bi-rinci asýr sonlarýnda Clement’in kitaplarý gibi) bu çekiþmelerinizlerini saklamaktadýr.

Yuhanna Ýncili’nin mukaddimesi de büyük bir mukavemetlekarþýlaþtý. Fakat istikbalde, birbiriyle mücadele eden kuvvetlerterazisinde hangi kefenin aðýr basacaðýný, Hz. Îsa neslinin sonyýllarýndan itibaren kestirmek artýk kolay sayýlýrdý. Anlaþýlmýþtýki Hz. Îsa’nýn dünyaya avdeti artýk gecikecekti. Bu avdettenbahsetmek, artýk sadra þifa vermiyordu. Onun için, gitgide, buesas, iman esaslarýnýn baþýnda yer almaktan uzaklaþýr oldu. Butarzda kýyameti bekleyip durmak, Yahudileri cezbettiði gibi Yu-nan ve Romalýlarý cezbetmiyordu. Onlar, saadeti, dünyevî ve be-denî deðil, dünya dýþýnda ve ruhanî anlamaya meyilli idiler. Pav-lus’un nazariyeleri ve dördüncü Ýncil’in ifadeleri, onlarýn özlem-


lerine cevap verdiðinden ve Hýristiyan olanlar da onlar arasýn-dan çýktýðýndan, bu taraf aðýr bastý.

2- KKilise MMabetten ((Sinagogdan) aayrýlýyorBu vakitten itibaren Kilise ile Mabet, fiilen birbirinden ay-

rýldý. Artýk Hýristiyanlar, Yahudilere açýkça hücum edebiliyor,hatta onlarýn Hz. Mûsa’nýn þeriatýný anlamadýklarýný söyleye-biliyorlardý. Eski müþrikleri bünyesinde toplayan büyük kilise-ler, havarilerin ve onlarýn fakir Yahudi tâbilerinin Þam, Mýsýrve Roma’da kurduklarý, zorla ayakta durmaya çalýþan küçük ce-maatlerini içlerine alýp eritiyorlardý. Artýk Yunan ve RomalýHýristiyanlar Benî Ýsrail’e karþý hiçbir rabýta hissetmiyorlar veYahudi þeriatýný sýrf bir sembol görmek istiyorlardý. HâlbukiMesîh (a.s.): “Sanmayýn ki ben þeriatý yahut peygamberleri yýk-maya geldim; ben yýkmaya deðil fakat tamam etmeye geldim.Çünkü doðrusu size derim: Gök ve yer geçip gitmeden, her þeyvâki oluncaya kadar, þeriattan en küçük bir harf veya bir nok-ta bile yok olmayacaktýr.”111 demiþti.

Hülâsa, ikinci asra girerken Hýristiyanlýk, artýk ayrý bir din el-bisesi giymiþti. Ne var ki unsur ve merasimleri henüz ibtidai birsafhada idi. Hýristiyanlýk bu zamandan itibaren Hz. Îsa’nýn getir-diði ve havarilerinin benimsediði esaslardan artýk çok uzaklaþ-mýþtý. Bütün insanlara yönelerek sýnýf ve ýrk ayrýmý yapmaksýzýnhepsini ebedî hayata davet ediyordu.

3- YYunan-RRoma zemini:Dinî sahada 1. asýrdan 4. asra kadar fikir hareketleri:Daha önce de iþaret ettiðimiz gibi Hýristiyan dininin yayýldý-

ðý asýrda Yunan-Roma âlemi, dinî ve fikrî bakýmdan boþ bir sah-ra olmayýp kendisine göre dinî bir düþünce sistemi vardý. Fakat

83

111 Matta, 5, 17-18.


bu dönemde ilim ve felsefe, eskisine göre kýsýrlaþmýþtý. Hürafele-re inanma yaygýnlaþmýþtý. Birtakým eklektik görüþler ortaya çýk-mýþtý. Meselâ Philon, Yunan felsefesiyle Yahudi þeriatýný uzlaþ-týrmaya çalýþmýþtý. Yeni Eflâtuncu filozoflar, ondan bir nevi dinistinbat etmiþlerdi. Keza Ýskenderiye Hýristiyan bilginleri de bufelsefeyi dinî kavramlar çerçevesine dahil etmiþler, böylece orta-ya yeni bir akide karýþýmý çýkmýþtý.

Hatýrlatalým ki Hýristiyanlýk, Yunan-Roma dünyasýna birinciasýrda sýzmýþ, ancak ikinci asýrda yerleþmiþti. Ýyice yayýlmasý iseüçüncü asýrda olmuþtur. Bu üç asýrda o cemiyetin kamuoyu, dinve felsefe karþýsýnda ayný tutumu göstermemiþti. Hýristiyanlýðýnüçüncü asýrda iyice yayýlmasý, kamuoyunda, onun lehinde birgeliþme neticesinde gerçekleþmiþtir.

Cumhuriyet yerine imparatorluk kurulunca, Yunan-Romaresmî dini, bir nevi ecléctisme’e kayan bir seyir izlemiþti. Ro-ma’nýn Yunanistan’ý iþgali sonucunda galiplerin tanrýlarý ilemaðlûplarýn tanrýlarý arasýnda bir uzlaþtýrmaya gidilmiþti. Aydýn-lar, samimi kanaat getirmeseler de, geniþ halk kitlelerinin tehli-keli ihtiraslarýný dizginlediði düþüncesiyle, dine saygýlý görünü-yor, gerektiðinde âyinlere katýlýyorlardý. Ayrýca bu inançlarýný,millî yapýlarýnýn önemli bir rüknü sayýyor, bundan ötürü de de-vamýnda zaruret görüyorlardý. Kendilerindeki entelektüel þüphe,metafizik gýda ihtiyacý onlarý, felsefî ekollere yöneltiyordu. Ge-niþ avam tabakasý ise küçük tanrýlarýný ve sihirbazlarý takdise de-vam ediyorlardý.

Hâl böyle iken, gizemli, mistik ve duygu tarafýna hitap edendoðu menþeli dinler, imparatorluk topraðýnda kök salmaya baþ-lamýþtý. Ýmparator Augustos (M. Ö. 27-M. S. 14) önemli bir dev-let reformu plâný hazýrlamýþ, eski Roma dinini canlandýrmaprogramýný da içine dercetmiþti. Milletin duygularýna hitap ede-ceðini ve imanlarýný kaybedenlerin kalplerine tekrar iman koya-


bileceðini hayal etmekle isabetsiz davranmýþtý. Bu sebepten sa-dece dýþ þekil ve mabetler yönünden bir baþarý saðlayabildi. Al-dýðý netice, resmî dinî þeâirde tezahür eden bir kavmiyetçiliðisaðlamlaþtýrmak oldu. Milliyetçilik ve idareye baðlýlýk, Augustosismine ve Roma tanrýlarýna tapmayý icap ettirir oldu.

Bu din, bazý merasimlere inhisar ediyor, gerçek bir akide veilâhî bir öz ihtiva etmiyordu. Hâlbuki Yunan-Roma vicdanýndadinî duygu, günden güne daha fazla yer iþgal etmeye baþlamýþtý.Bu da doðudan gelen esintilerle oluyordu. Halkýn, Tiberius (14-37) devrinden Nerva devrine (96-98) kadar maruz kaldýðý sýkýn-týlar da buna zemin hazýrlamýþ, onlarý sarsmýþ, buna mukabil Sto-acýlýk, yalnýz mahdut sayýdaki seçkin bir grubu koruyabilmiþti.Derken, derûnî bir dinî hayata duyulan ihtiyaç, aydýn tabakadabile, þüphe akýmlarýna galip geldi. Stoacýlýk da esneklik ve dinduygusunu tatmin bakýmýndan, kendisinden daha üstün olanEflâtunculuk karþýsýnda geriledi. Bu dindarlýk tezahürlerinin sih-re baðlanmak þeklinde en iptidai tarzýndan, bir Mâbûda baðlan-mak isteyen tefekkür þeklindeki en yüksek tezahürüne kadar bir-çok nev’i müþahede edildi. Devlet dini ise, bütün milletleri Ro-ma hâkimiyetinde birleþtirmek isteyen devletin resmî dini olan“Ýmparatora tapýnma”ya münhasýr idi. Ýnsanlar ise, kalpleri yanayana kurtuluþlarýný arýyorlardý.

Ýnsaný ebedî kurtuluþa götürdüðünü iddia eden birçok inançortaya çýktý. Müteaddit fertler, büyük dinî malzeme yýðýnýndankendi mizaçlarýna göre akide ve amel imal, daha doðrusu, mon-te ettiler.

Hýristiyanlýk, ruhaniyetle amelî merasimleri kendinde topla-yan bir doðu dini elbisesiyle ortaya çýkmýþtý. Zira bir yandanilâhî vahye dayanýp bir Þefaatçi vasýtasýyla kurtuluþ ve ebedîmutluluk vaat ediyor; öte yandan yer yüzünde sevgi ve fazilete is-tinat eden bir hayat kurmak istiyordu. Binâenaleyh, ayný özlem-


leri duyan o insanlar arasýnda hüsnükabul görmesi beklenirdi.Genç Hýristiyanlýk, akide ve þeâir yönünden pek sade ve esnekolduðundan, etrafta çok yaygýn dinî temayül ve þeâirlere kucakaçýp içine yerleþtirebilecekti. Hatta daha ileri gidip diyebiliriz kiHýristiyanlýk, bu yaygýn temayül ve þeâirlere karþý mukavemetedemezdi de. Hýristiyanlýk, þayet üçüncü asýrda dinî éclectisme’egalip gelebildiyse bu, daha önce, putperest dinî duygu ve þeâir-den alacaðýný zaten almýþ, sentezini tamamlamýþ olmasýndan ile-ri gelmiþti.

Hýristiyanlýk tarihinin esasî hususiyetlerinden biri olan busentez özelliði, putperest toplum tabakalarý arasýnda dinin yayýl-masý ölçüsünde, yavaþ yavaþ tamamlandý.

Ýlk mübelliðler, sade avam tabakasýndan olduklarýndan, öncekendileri seviyesinde olan insanlara yöneldiler. Doðrusunu söyle-mek gerekirse sabýr, eþitlik ve kardeþliðe teþvik eden akideleri,yalnýz o mütevazi toplum kesimlerinde mutlak bir kabul görüyor-du. Fakat iddiamýzda mübalâðalý olmayalým. Pavlus, Yahudi veyaYahudiliði benimsemiþ olanlara dini yayýyordu ve onlarýn hepside alt tabakadan deðildiler. Fakat þu da kesindir ki asiller, Kilise-de son derece küçük bir azýnlýk teþkil ettiler. Antoninos ailesin-den gelen imparatorlar dönemine (d. 96 - ö. 192) kadar, durumböyle devam etti. Köleler ve iþçiler, tam iþlenecek maden ocaðýdurumunda idiler. Cariyeler, âzatlý kadýnlar vasýtasýyla, Hýristi-yanlýk seçkinler arasnda da yayýlýyordu. Tek tük gerçeði arayaninsanýn da kabulü sayesinde Hýristiyanlýk, felsefe ile de münase-bet kurdu. Bu temasýn, son derece büyük tesiri oldu. Justin (d.Nablus 100 - ö. Roma 165) ve onun talebesi Tatien (Suriye 120-173’den sonra), Tertullien (d. Kartaca 150 ila 160 - ö. 222) gibiþahsiyetler, bir iç çatýþmasý sonucunda Hýristiyanlýða girdiler. Ýç-lerinde birtakým arzular vardý. Bunlarý felsefe ile deðil de, Hýristi-yanlýkla tatmin edebilmiþlerdi. Ama Hýristiyan olduktan sonra,eski hayatlarýný reddetmelerine raðmen, almýþ olduklarý eðitimi,


fikrî alýþkanlýklarý, mantýk tarzýný, felsefî ve kültürel mirasý býrak-madýlar. Ýster iyice idrak etsinler, ister müphem bir þuurla hisset-sinler, þüphe yok ki onlar, benimsedikleri bu dinde bazý noksan-lýklar bulmuþlardý. Fakat bulduklarý eksiklikler, esaslarda deðil de,o esaslarýn ifade tarzýnda idi. Onun için, bu dini anlatýrken felsefîbir kalýba sokarak anlattýlar.

Pavlus ve Yuhanna’nýn fikirleriyle deðiþik ufuklara sahip ol-masýna raðmen havarilerden sonraki nesilden neþ’et eden Hýris-tiyanlýk, akide sahasýnda oturmamýþ olduðundan, bu yeni tesirle-re karþý koyamadý. Hýristiyanlýk bu sayýlamayacak derecede fazlaolan tesirlerin etkisi altýnda kaldý. Ýnanan kitle, dinin, birbirinezýt iki ayrý yöne gittiðini, ancak uzun zaman sonra fark edebildi.

4- YYunan kültürü, ddini iiki aayrý yyöne ggötürüyorBirinci eðilim, Yunan kültürüne yönelip, ondan birtakým un-

surlar almak suretiyle, ilk Hýristiyanlýðýn derinlik ve güzelliðiniartýrmaya heveslenir. Bu iþi yapanlar, pek ihtiyatlý hareket etme-ye lüzum görmediler. Davranýþlarý da, her zaman dinî naslarlaveya dinî mantýkla baðdaþmýyordu. Onlarýn bütün arzularý, Yu-nan tefekkürünün en mühim unsurlarýný, Hýristiyanlýðýn esasla-rý ile uzlaþtýrmak idi. Neticede, bir yandan dinin naslarý, öte yan-dan felsefî kavramlar, öyle bir geliþmeye maruz kaldý ki daha ön-ceki durumlarýndan tamamen farklý bir hâle geldiler. Fakat bu,yavaþ yavaþ cereyan ettiðinden, mü’min kitlede dehþet uyandýr-madý. Hatta bu sonucun, onlarýn açýk ya da þuuraltý özlemlerininbir tahakkuku olduðu bile söylenebilir.

On iki havariye, Îsa’da Allah’ýn temessül ettiði söylenseydi,bu çirkin iddiadan bucak bucak kaçarlardý. Anlaþýlan, onlar,Pavlus’un “Îsa, semavî bir insandýr.” veya “Onda, Tanrý’nýn ru-hu temessül etmiþtir.” sözlerine itiraz etmemiþler, derken, Allahile Îsa arasýnda yaklaþtýrma yapýlmýþ, sonunda durum, bu iddiayamüncer olmuþtu.


Ýkinci asýrda veya ondan az önce, Hýristiyanlýðýn tanýdýðýikinci temayül, ihtilâflý bir prensipten kaynaklanýr: O da, ilk sa-de fikirleri inceltmek ve onlarýn boyutlarýný geniþletmek isteði-dir. Fakat Hýristiyanlýk bunu yaparken, hiçbir hudut çizmeyip,çevredeki Olimpus putperestliðinden, muhtelif dinlerden, felsefîmezheplere, gnostisizmin muhtelif renklerine kadar, ne bulduy-sa onlardan bir þeyler katmaya yöneldi. Hýristiyanlýk, zikre deðerhiçbir ilgisi olmayan birtakým felsefî ve dinî unsurlar arasýndaaslî hüviyetini yitirip tanýnmaz hâle geldi.

Bu mesele hakkýndaki þiddetli münakaþa, Hýristiyanlara, fikrîve hissî temayülleri hakkýnda düþünüp inceleme fýrsatý verdi.Halledilmesi, din bilginlerinin maharetlerine býrakýlan görüþ ay-rýlýklarý ortaya çýktý. Hýristiyanlýk akidesinin diðer renkleri de,yavaþ yavaþ sübut bulmaya baþladý. Bütün bunlardan daha mü-him olarak, þuna yol açtý: Hem zaruret, hem de mü’minlerin ar-zusu, dinin tedvîn edilmesi, “kanon”un ortaya çýkmasý idi. Bu-nun kaçýnýlmaz sonucu olarak da kanonu temsil edip koruyanbir otoritenin meydana çýkmasý olacaktý. Ýþte bu nokta-i nazar-dan, bu mezkûr münakaþanýn, ikinci asýr boyunca, Kilise hiye-rarþisinin teþkil edilmesinde en mühim faktörlerden biri olduðusöylenebilir.

Yunan-Roma muhitinin, kuruluþ hâlindeki Kiliseye yaptýðýtesirde incelenmesi gereken bir baþka faktör bulunmakta olup oda þudur: Kilisenin mensuplarý, Yahudi mabetlerini terk ettiktensonra boþlukta kaldýklarýndan, dinî merasim ihtiyacý duymakta-dýrlar. Neticede de, putperest merasimi kýsmen veya tamamenuyarlamaya gidilecektir. Böylece akidenin teþekkülüne paralelolarak dinî þeâir de þekillenme yolunda mesafe katediyordu. Ya-hudilikten gelen vaftiz, ekmek kýrma, elleri baþa koyma, namaz,oruç gibi âdetlere, onlarý derûnîleþtiren bazý “sýrlar” yüklendi.Onlara, müþriklerde yaygýn olan birtakým hareketler sýzýp ilâveedildi. Bu oluþum, havarilerin dininin Filistin’den, Yunan dün-


yasýna intikalinden itibaren baþlamýþtý. Pavlus ve tâbilerinde, ol-dukça ilerlemiþ bir geliþme arz ettiðini görmüþtük. Yeni dinin,etraftaki rakip dinlerle yaptýðý mücadele döneminde de, bu etki-leþim, tesirlerini devam ettirmiþti.

Hýristiyan merasimlerinden bazýlarýnýn, putperest aslýný bul-mak, bazen çok güçtür. Fakat þüphe yoktur ki putperest ruh,amelî ibadet meselelerinde Hýristiyanlýða, kendini yavaþ yavaþempoze etmiþtir. O derecede ki biz, Hýristiyanlýðýn âyinlerindeþirkin bütün unsurlarýný müþahede eder hâle gelmiþizdir. Dör-düncü asýrdan itibaren, zaruretler, bazý eski sert gelenekleri kal-dýrmaya sevkettiðinde, bu yaklaþma, daha bir elle tutulur hâlegelmiþtir. Ayrýca Kilise otoritesi, uzun zaman sonra elde ettiðihakký, bazý tereddütlere raðmen, takviye etmiþtir. O da: “kutsalsýrlar” denilen âyinlerin, sihir kuvvetini kabul etmektir.

5- DDördüncü aasýr bbaþýnda HHýristiyanlýðýn ggörünümüDördüncü asýr baþýnda, Hýristiyan Kilisesinde, havariler ce-

maatinin görünümünü bulmamýz, artýk mümkün deðildir. Hava-riler, bir Yahudi cemaati idi. Yahudi toplumundan tek farklarý,kendilerine mahsus bir ümitle, putperestlikten gelenleri kabuletmeleri idi. Buna benzeyen bir toplum yerine her ýrktan, her sý-nýftan insanýn girdiði geniþ çerçeveli bir dinî toplum görüyoruz.Bu ümmet, kendi arasýnda bir vahdet teþkil ettiðine ve seçilmiþümmet, “Mesîh ümmeti” olduðuna inanmakta, Yahudilerin, Al-lah yolundan çýkmýþ zelil bir millet olduklarýna inanmaktadýr.Keza bu ümmet, Eski Ahidi kutsal bir kitap olarak kabul etmesi-ne raðmen112, Yahudi þeriatýnýn amelî ahkâmýndan âzad olmanýnyolunu bulmuþtu.

89

112 Marcion (Sinop’lu olup 160 yýlýnda ölmüþtür) gibi bazýlarý Eski Ahid’i de red-detmiþ ise de, bu akým baþarý kazanamamýþtýr. Zira ilk Hýristiyanlýk, Allah’tanindiðini kabul ettiði Tevrat naslarýna dayanarak, kendisini saðlamlaþtýrmayaçalýþmýþtý. Özellikle Matta Ýncili elde iken, onu reddetmek mümkün deðildir.(Bkz. Matta, 5, 17-19).


Ýsrail dininin prensiplerinden yola çýkmakla beraber bu Kili-se, Hz. Îsa’nýn þahsýný esas alýp aþýrý gitmiþ ve neticede onu tan-rýlaþtýrmýþtý. Dinin diðer unsurlarýný da, dinin aslî unsurlarýnýnmübalâðalý bir yorumundan veya Yunan-Roma muhitinde bul-duðu felsefî veya müþrik dinî gruplarýndan almýþtý. Böylece Hý-ristiyanlýk, müstakil bir din, bir bakýma her dinden bir þeyler ih-tiva eden bir din hâline geldi. Çeþitli toplum ve kültür seviyele-ri aradýklarýný onda bulabiliyorlardý. Özellikle sade insanlar,mefhumlarýný anlamasalar bile, ona gönül veriyor, kendilerinekurtuluþ ve ebedî mutluluk tekeffül eden din yetkililerine seveseve, tam bir teslimiyetle itaat ediyorlardý.

Bu din, diðer dinlerden birçok unsur almakla beraber, þiddet-li bir taassuba da sahip idi. “Kilise dýþýnda necat olmadýðýna”inanýyor, hiçbir rakip kabul etmiyordu. Bu da idareciler ve top-lumlar tarafýndan, mukavemetle karþýlaþmasýna sebep olmuþtu.Bu mücadele sonunda Hýristiyanlýk, kendisini kabul ettirecektir.

F- KKÝLÝSENÝN TTESÝSÝ

1- MMesîh ve hhavariler Kilise ttesis eetmedilerHz. Îsa (a.s.) Yahudilere, tevhidi daha kuvvetle ve tazelenmiþ

olarak ders vermek, onlarý ifratlardan kurtarmak, bazý amelî mü-kellefiyetleri hafifletmek için gelmiþti. Ýnsanýn Rabbi ile olanferdî münasebetlerine aðýrlýk vermiþ, tevbe ile, yani günahlardannihai bir dönüþ ve vicdanýný temizleme iradesiyle, muhabbetleRabbe yönelmesi üzerinde durmuþtu.

Havariler, pek de farkýnda olmadan, Kilisenin ilk temel taþ-larýný koydular. Ama Kilisenin tesisi, Hýristiyanlýðýn Filistin’denYunan dünyasýna intikali, Hýristiyan ümidinin evrensel özlemkazanmasý sonucunda ortaya çýkmýþtý. Zira “zalim kalpli” olanYahudiler, Hýristiyanlarý, gurbet diyarýnda da mabetlerindenkovdular. Böylece “Rab Îsa’yý tazim edenler” bir vahdet teþkil et-


tiler, namaz ve âyinlerini cemaat hâlinde eda etmeye baþladýlar.“Îsa’nýn adý ile dua edenler”, “Onun sofrasý etrafýnda toplanýpRab Îsa ile bütünleþenler”, bütün yeryüzündeki kudsîleri, “Al-lah’ýn Kilisesinin” yani seçtiði insanlarýn üyeleri kabul ediyorlar-dý. Meselâ Pavlus, “Allah’ýn Korintos Kilisesi” derken, evrenselilâhî Kilisenin, o þehirde bulunan bir cüz’ünü kastediyordu, yok-sa oradaki Kilise heyetini kastetmiyordu.

2- AAkidenin ttesis vve ttanzimi ((Ýkinci aasýr baþýnda HHýristiyanlýk aakaidi)

Daha önce de iþaret ettiðimiz gibi, Hýristiyanlýðýn müstakil birdin hâlinde Yahudilikten ayrýldýðý devirde, Yunan-Roma dünyasýtoplu âyin ve merasimleri olmayan bir dinî hayatý kabul etmiyor-du. Birinci asýr sonunda Hýristiyanlýk, daha sonraki dönemlere gö-re nispeten sade idi. O zaman, Hýristiyan olmak isteyen bir kimse,sadece þuna inanmakla Hýristiyan olurdu: “Îsa, Allah’ýn, kendiümmetine vaat ettiði Mesîh’tir. O, ümmetin hatalarý sebebiyleasýlmýþ olup pek yakýnda avdet edecek ve diriliþten sonra, iyilerinebedî saadet içinde yaþayacaklarý Allah’ýn melekûtunu tesis ede-cektir.” Buna iman edene bir vaftiz merasimi yapýlýrdý. Bu, dahaönceki hayattan tövbe edip günahlarýn silinmesinin ve yeni birhayat tarzýný benimsemenin bir alâmeti idi. Ve muhtemelen müh-tedi, yeni dininin esaslarýna dair kýsa bir metin okurdu. Bu pren-sipler de, pek karmaþýk olmayan muayyen farzlardan ibaret idi.

Fakat müteakip nesilde, Hz. Îsa’nýn þahsýný esas alan, anlaþýl-masý müþkil bir akide ortaya çýktý. Onun þahsý hakkýnda baþlýcaüç görüþ vardý:

3- HHz. ÎÎsa’nýn þþahsý hhakkýndaki üüç ggörüþBunlardan birincisi Pavlus’a ait olup þöyle idi: Îsa, semavî bir

insandýr. Yani onun ruhanî varlýðý, bedenî varlýðýndan öncedir.Daha önce gökte idi. Hayatýnýn esasý, ilâhî ruhtur. Öyle ise “Îsa,


ruhtur.”. Îsa yeni bir insanlýk kurmak için dünyaya gelmiþti. O,ikinci bir Âdem olarak, insanlýðý günah yükünden kurtarmak üze-re sýradan bir insan gibi yaþayýp ölmüþtü. Ama aslýnda o, “Allah’ýngörünmez sureti, mahlûklarýn ilkidir.”. Görünen görünmeyen bü-tün kâinat onunla ve onda yaratýldý. Þu hâlde, onun þahsý, “Allahile mahlûkatýn içtima ettiði metafizik mekândýr.”. Onun dirilme-si, mü’minleri adýna da, ölüme galip gelmesi demektir.

Pavlus’un risalelerinde ifade olunan bu nazariye, daha sonra“vahiy” kabul edilerek Helenistik Hýristiyanlýk düþüncesininesas rüknü olmuþtur.

Yuhanna’ya ait ikinci tasavvur, Îsa’yý logos yani “Allah’ýnKelâmý” olarak tarif eder. Bu, onu ruh olarak tarif eden Pav-lus’unkine yakýn, fakat ondan daha derindir. Zira Allah’ýn feyzidemek olan logos, neticede “Rabbimiz Îsa Tanrý’dýr” demekle ay-ný mânâya gelmiþtir. Tanrýlar arasýnda derecelenmeyi kabul edenYunanlýlara göre kolayca kabul edilse de, Yahudiler için bu pekçirkin bir iddia idi.

Üçüncü nazariyeye göre Îsa, sadece “zahiren” insan olup, iþ-kencesi ve ölümü de sadece zahirdedir. Bu nazariye, ilâhî varlýk-la beden arasýndaki uzlaþmazlýktan kurtulmak ihtiyacýndan doð-muþ olmalýdýr. Çünkü Allah’ýn, gerçek anlamda bir bedene yer-leþmeyeceði ve bu âcizliklere maruz kalmayacaðý âþikârdýr. Pren-sipte ve benimseyenlerinin zihinlerinde bu üç nazariye farklý ol-makla beraber hepsi de ayný sonuca çýkmaktadýr ki o da Hz.Îsa’yý, beþerî çerçeve dýþýna çýkarmaktýr.

Bu ilerleme seyrinden, Hýristiyanlarýn sapmasýnda, mübalâða-nýn ve aþýrý sevgi ve tazimin önemli rolünün olduðu anlaþýlmak-tadýr. Maalasef insanlarýn büyük bir kýsmýnda bu eðilim vardýr.Bundan ötürü Kur’ân-ý Kerim, insanlarý Allah’ý severcesine sev-mekten menetmiþ113,“Ey Ehl-i Kitap! (Yahudi ve Hýristiyanlar)

92

113 Bakara,165,


dinî tutumunuzda haddi aþmayýn, Allah hakkýnda gerçek dýþýndabir iddiada bulunmayýn!”114 gibi buyruklarla insanlarý uyarmýþtýr.Hz. Peygamber (s.a.s.) de: “Hýristiyanlarýn Îsa’yý tazimde ileri git-tikleri gibi, siz de beni aþýrý medhetmeyin. Benim hakkýmda ‘Al-lah’ýn kulu ve Resûlü’dür.’ deyin.”115 buyurmakla böylesi ölçüsüz-lükleri önlemekte çok kesin davranmýþtýr. Böylece Ýslâm tevhidakidesi mahfuz kalmýþtýr.

Hýristiyanlardan amel olarak beklenen ise, gökteki “Babanýn”ve Þefaatçisinin lûtfunu ümit ederek, halkýn günah saydýðý ahlâkîhatalarý irtikâp etmekten ve bedenî arzulardan devamlý olarakkaçýnmaktan ibaretti. Yahudi þeriatýnda muayyen vakitlerdekinamazý ve orucu da muhafaza ediyorlardý. Cemaat hâlindeki iba-detleri ise, haftada bir defa cumartesini pazara baðlayan akþam ilepazar sabahý arasýnda, müþterek bir ekmek ve þarap yiyip içmekidi. Bu kurban (komünyon) merasimine bütün cemaatler aynýmânâyý vermiyorlardý. Ekseriyete göre bundan maksat, Mesîh’inçektiði iþkenceyi hatýrlamak ve aradaki kardeþliði kuvvetlendir-mek idi. Bazýsýna göre ise bu, onun dünyevî iþlerinden olan bu te-mel iþi ihya etmekle, Îsa’nýn varlýðýna etkin ve müþahhas bir ka-týlma vesilesi idi. Ýþte bu derece sade olan Hýristiyanlýk, ayný za-manda o derecede de esnek idi...

4- HHýristiyanlýk iinanç vve ââyinlerinin karmaþýk hhâle ggelmesi

Tedricî bir surette dinî hayatýn tamamýna yayýlan merasimle-rin geliþmesi sonucunda Hýristiyanlýða girmek epey karmaþýkhâle geldi. Samimi ve halis olmaksýzýn girenleri elemek kastýyla,bir hazýrlýk kursu mahiyetinde iþlem baþladý. Kateþizm (catéchis-me) nizamý iþte budur. (Daha sonraki Hýristiyanlýkta, dine ait ilk

93

114 Nisa, 171.115 Buharî, Enbiya 48.


temel bilgileri sorulu cevaplý olarak öðretmeye veya bu öðretimiihtiva eden kitaba bir nevi “ilmihal” anlamýnda olarak bu ad ve-rilir). Bu nizama ilk olarak ikinci asýr sonlarýnda Tertullien’ineserlerinde rastlanýr. Bu nizam sayesinde, dinî gruplara tayinedilmiþ görevliler, namzedin terbiye ve imanýný kontrol ederler-di. Namzet özel listeye adýný kaydettirir, bazý hazýrlýk merasimle-rinden ve çeþitli merhalelerden geçirilirdi. Duruma göre, bazenuzun, bazen kýsa bir ders ve imtihan döneminden sonra kendisi-ni, vaftiz olmak isteyen diðer bir talipler grubu içinde bulurdu.Vaftizi, Paskalya gibi bir bayram vesilesi ile piskopos icra ederdi.Vaftiz, zamanla karmaþýk bir merasim hâline geldi. En sade þek-liyle muayyen talimatlar, üç kere su ile gusül ve kutsal zeytin ya-ðý ile yaðlamadan ibaret idi. Sonra da ilk kurban merasimi ile so-na ererdi. Vaftiz, Rab Îsa ile namzet arasýnda, onu ümmetine da-hil eden kuvvetli bir akit saylýrdý. Bu tedricî öðretim iþinde, Yu-nan düþüncesine ait mistisizm esprisi kendisini hissettirmekte-dir. Vaftizle verdiði bu ahde vefa göstermemenin namzedi tehli-keye götüreceðine inanýlýrdý. Bu sebepten, bazý Hýristiyanlarýnölünceye kadar, vaftizden kaçýndýklarýna bile rastlarýz. Dinî ma-kamlarýn muhalefetine raðmen, 3. asýr sonlarýnda ve 4. asýr baþ-larýnda bu âdet çok yayýlmýþtý.

5- ÝÝman þþartlarýYunan dünyasýndan Hýristiyanlýða girenlerin ekseriyeti avam

idi. Bunlar, zihinlerindeki orphée (örfe)116 ve “mystèr” (esrar, gi-zem) inancýndan, Hýristiyanlýða girmekle vazgeçmediler, aksineyeni dinlerinde de -þuurlu olmayarak, ama karþý konulamayan birarzu hâlinde- o unsurlarý bulmak istediler ve yavaþ yavaþ onlarýHýristiyanlýða da soktular. Filozoflar ise, kültür birikimleri sayesin-

94

116 Orphisme, M.Ö. 6. asýrda eski Yunan’da ortaya çýkan, esrar ihtiva eden, zühdve riyazet esasýna dayalý bir din anlayýþýdýr. Bu mezhep ruhun ebediyetine venihai arýnmaya kadar tenasühe (réincarnation) inanýr. Orphique (örfik) birhayat, birtakým mistik âyin ve kurallar ihtiva eder.


de, akide meselelerinde fikirlerini iþletecek ve dinî sahada araþtýr-ma yapabilecek kapasitede idiler. Hýristiyanlýk, baþýndan beri, ha-kikatin tamamýna malik olduðunu iddia etmiþti. Böylece felsefe-nin varlýk sebebi kalmýyordu. Nitekim Tertullien, Lactance (d.260 - ö. 325), Ernob gibi âlimler bunu, açýkça ilân da etmiþlerdi.Fakat Yunan düþüncesini tanýmýþ olanlar, kendilerini onun cazi-besinden kurtaramadýlar. Niyetleri samimi de olsa, tahsil sýrasýn-da öðrendikleri düþünce tarzlarýný ve temel kaideleri unutamadý-lar ve onlarý, iman esaslarýna ve dinî duygunun, sade insanlara tel-kin ettiði nazariyelere uygulamaya giriþtiler. Teslis gibi, kurban(komünyon) merasimi sayesinde ekmekle þarabýn Îsa’nýn et ve ka-nýna dönüþmesi gibi karmaþýk itikatlar, böylece ortaya çýkacaktý.Avamýn sunduðu bu malzeme, bazen çeliþkili de oluyordu. Dinîinançlarý, Yunan felsefesi ile teyit etme iþi, özellikle ÝskenderiyeliHýristiyan bilginlerce yapýlmýþtýr. Bunlarýn en bariz örneði, 3. asýr-daki Origène’dir (d. 185 - ö. 254). Philon, daha önce, Eflâtun veStoacýlara dayanarak Yahudiliði nasýl yorumlamýþsa, o da “havari”gerçeklerini, Eflâtun lisanýyla yorumlamýþtý.

Þahsî yorumlar bir tehlike olarak kendisini gösterince, Hýris-tiyanlýðýn esaslarý tespit edildi. Birinci asýrdan beri vaftiz isteyennamzetlerin ezberledikleri muhtasar talimatlar vardý.

Ýman konusunda üç temel görüþ üzerinde duralým:

1. Prensip itibariyle, tevhid akidesi, münakaþa kabul etmezdi.

2. Îsa’nýn þahsiyeti ve rolü, onunla birleþme (ittihat) derecesinevaracak derecede Tanrý’ya yaklaþtýrýlýyordu.

3. Buna mukabil, ayný mânâda bütünleþen Baba, Oðul ve Ruhþeklinde üç þahýstan bahseden bir temayül de vardý.

Esasýnda çýkmazdan kurtulmak için, aklen, þu iki yoldan baþ-ka yol yoktu: Ya açýkça tevhidden vazgeçip teslise teslim oluna-cak, yahut Tanrý’da üç þahsýn tefrik edilmesinden vazgeçilip“O’nun bazý sýfatlarý vardýr, bu sýfatlardan her biri, tek olan


ulûhiyetin esasî hususiyetlerinden bir hususiyettir.” denilecekti.Fakat Hýristiyanlarýn büyük ekseriyeti, bu ikisinden birini tercihetmeyi reddetti ve Tanrý’ya hem bölünmez vahdet, hem de ken-di zâtýnda üç ayrý þahsiyeti ihtiva eden bir zât olarak inanmak is-tediler. Ýki zýt þeyi ihtiva eden bu tasavvurdan, bitip tükenmekbilmeyen münakaþalar ve fitneler çýkmýþ ve bunlar beþinci asrakadar sürmüþtür.

Ýkinci asýrdan itibaren Îsa’nýn, Tanrý'nýn oðlu olduðuna veBabanýn iradesi ve Ruhu’l-kudüs’ün yardýmý ile âlemi idare etti-ðine inanýlýyordu. Fakat Baba, Oðul ve Ruh arasýndaki münase-betin mahiyeti hakkýnda çeþitli tahminler, müteakip dönemdeortaya çýkacaktýr. Bu münakaþalarda, sofist tartýþma metotlarýkullanýlmýþ, akaid mefhumlarý ise Yunan metafiziðinden kay-naklanmýþtýr.

Bu geliþme, tabiatiyle, çeþitli þekillerde tezahür eden muhale-fetle karþýlaþtý. Bazý Hýristiyanlar, havarilerin dinine ve Yahudiâdetlerine baðlý kaldýlar. Onlar, büyük ihtimalle, Filistinli ilkmensuplarýn neslinden olup, özellikle Ürdün nehrinin kuzey ke-simi civarýnda yaþýyorlardý. M. S. 66 yýlýndaki büyük Yahudi is-yanýný müteakip kaçan Hýristiyanlar buraya sýðýnmýþlardý. DiðerHelenistik kiliseleri, bunlarýn “Rab” hakkýndaki düþüncelerininyoksul olduðunu ileri sürdüler. Onlarý tahkir etmek için “fukara-lar” lâkabýný taktýlar. Justin117 devrinden beri, onlarýn necat eh-li olduklarýndan þüphe edildi. Derken, büyük Kiliseden sapmýþsayýldýlar. Doðrusu onlar, Yunan muhiti ile baðdaþmayan, artýkmodasý geçmiþ bir inancý ýsrarla müdafaaya çalýþýyorlardý. Teslisakidesine zemin hazýrlayan “logos” nazariyesine, baþka muhalif-ler de vardý. Fakat bunlar da, “fukaralar” gibi, havarilerin tebli-

96

117 Justin, 100 yýlýnda Nablus’ta doðmuþ, 165’de Roma’da, ölmüþtür. Daha öncemüþrik bir filozof iken Hýristiyanlýða geçmiþ, din uðrunda hayatýný kaybetmiþtir.“Tryphon ile diyalog” (Bir Yahudi ile Tartýþma) ve “Hýristiyanlýðýn Müdafaasý”eserleri vardýr.


ðatýndan günden güne uzaklaþan ve karýþýk bir itikadî metafiziktesis eden Hýristiyanlýk anlayýþýnýn önüne geçemediler.

6- DDinî þþeâirin ggeliþmesiKilisedeki iki eski gelenek de büyük bir geliþmeye maruz kal-

dý. Ýlk cemaatin “kurban” toplantýsý, ikinci asýrdan itibaren“âyin”, yani toplu hâlde eda edilen birtakým dua ve tilâvetlerhâline geldi. Bu merasimin zirvesi, kurban yemeðindeki “ilâhî zi-yafet” idi. Pavlus nazariyesinin hâkimiyeti neticesinde, ekmekile þarap unsurlarý bir “sýr” hâline geliyor, onlarý yemekle“Rabb”in varlýðýna katýlmaya mazhar olunuyordu. Yemeden ön-ce, lâzým gelen hazýrlýk yapýlmadýðý takdirde, bu durumda olankimseyi tehlikeli bir âkýbet beklediðine inanýlýrdý.

Bu merasimde Tanrý’nýn ölümünün hatýrasý ve mü’mini kur-tarmada ölümün etkinliðini gösteren bir durum vardýr. Mü’min-ler için ölen ve onlarý feyzi ile kurtaran Tanrý’nýn sembolü ola-rak Hýristiyanlýk, Pavlus’un tabiriyle “haça gerilenin sözü” olu-yordu. Böylece “kurban” yani (komünyon) âyini118 Hýristiyanibadet hayatýnda, merkez þeâir ve “Îsa’yý yücelten” cemaate,“Rabb’in feyzini saçan aslî bir kaynak” hâline geldi.

Hýristiyanlarda þu iki fikrin bulunmasý, “kurban”ý bu istika-mete götürmüþtü: Birincisine göre “Rab”, kurban meclisinin or-tasýnda “hakikaten mevcut”tur ve kullarý ile doðrudan doðruyatemas hâlindedir. Ýkincisi ise, takdis merasimi sayesinde, ekmekve þarap, Îsa’nýn et ve kanýna dönüþmektedir, itikadýdýr119.

Ancak, bu akaid, nihai ifade çerçevesini, daha sonra bulacak-týr. Bu husustaki en eski metinler biraz muðlâktýr. Zaten aksi birdurum tuhaf olurdu. Fakat tahavvül (consubstantiation) nazari-

97

118 Bkz. bu kitabýmýzýn s. 247-249.119 Bkz. I. Korintoslulara, 11, 23 vd.


yesinin ikinci asýrdan itibaren, genel istikametini çizdiði rahat-lýkla söylenebilir.

“Tövbe” esasýna gelince... Tövbeden burada maksat, günahý-na nedamet duyan günahkârýn yaptýðý dönüþ deðildir. Bu, zatenher Hýristiyan’a farz olup Hz. Îsa’nýn bi’setinden beri, amelîahlâklarýnýn ilk esasýdýr. Fakat mü’minin toplum içinde alenîolarak yaptýðý günahlar için durum farklýdýr. Zira bu, iman zayýf-lýðýný gösterir ve onun necat bulacaðý hakkýnda etrafýný tereddü-de sevkeder. Ayrýca, imaný kökleþmeyenler için de kötü bir ör-nek olur.

Bundan ötürü, Hýristiyan cemaat, erken bir dönemden beribu hususta kendisini iki vazifenin beklediði kanaatine varmýþtýr:Kardeþçe nasihat ve baþkasýna sirayet etmemesi için tedbir alma.Bu günahkâr, cemiyetten tecrit edilir, iyi hâl kazandýðýna dairbir kanaat uyandýrýncaya kadar öylece kalýrdý. Bu nizam, çokgeçmeden geniþ bir merasim hâline geldi. Günahkâra, kudsîlercemaatinin esasý olan “kurtarýcý feyz”i yeniden alma imkâný ve-recek olan bu “tövbe merasimi”, ikinci asýr sonunda, Hýristiyanhayatýnda pek mühim bir yer iþgal eder oldu. Fakat, dinî mef-humlar henüz sonraki þekliyle tebellür etmemiþti. Fakat Hýristi-yanlar için þart olduðu ve Kilise yetkililerinin “baðlama ve çöz-me” yetkilerine120 dahil sayýldýðý kesindir.

Üçüncü asra dair metinlerde, Kilisede sonradan tayin edilecekolan öbür dört þeâire (prensibe) henüz rastlanmaz. Onlar da: Din-de tespit (confirmation) Kilise vazifesine tayin (ordre), nikâh(mariage) ve ölüleri kutsal zeytin yaðý ile meshetme (onction)vazifesidir.

98

120 Hýristiyanlýða göre, havarilerin ve onlarýn haleflerinin “hükmetme” yetkileride vardýr. Bunu Ýncil’deki þu cümleye dayandýrýrlar: “Doðrusu size derim, yer-yüzünde her ne baðlarsanýz gökte baðlanmýþ olur ve yeryüzünde her ne çözer-seniz, gökte çözülmüþ olur.” (Matta, 18,18). (Dheilly, Dictionnaire biblique,Âpotres maddesi, s. 75).


Hülâsa, o dönemde Hýristiyanlýk müstakil bir din hâline gel-miþse de henüz baþlangýç safhasýnýn hususiyetlerini haizdir.Ýnançlarý, merasim ve âyinleri, organizasyonlarý dinin kendibünyesinden fýtrî bir kuvvet hâlinde çýkmayýp, bilâkis Yahudilikile “gizem” (mysticisme) ihtiva eden doðu dinlerine dair ibadet-lerle, o unsurlarý besleyen Yunan düþüncesinin uzlaþtýrýlmasý veonunla yardýmlaþmasý sonucunda olmuþtur. Bu éclectisme (der-lemecilik) ayný tarzda istikbalde de devam edecek, Yunan-Romadünyasýnda yaþayan dinî temayüllerden de yararlanacaktýr. Buyoðrulma, ekseriya “farkýnda olmaksýzýn” gerçekleþmiþtir.

G- HHIRÝSTÝYANLIKLA DDEVLET ÝÝDARECÝLERÝ ARASINDA MMÜCADELE

1- HHýristiyanlýkla pputperest toplumun uuyuþmazlýðýHýristiyanlýk, önceleri pek yayýlmadý. Yeni din, putperest ce-

miyetin ve Roma idaresinin þiddetli muhalefeti sebebiyle, ner-deyse kaybolacaktý.

Ýlk Hýristiyanlar, çok yakýn bir zamanda kýyametin kopacaðý-ný bekliyorlardý. Bu sebepten, dünya hayatýna ait iþleri ihmalediyorlardý. Kalplerindeki “semavî Kudüs”121 sevgisi, Roma vata-nýnýn menfaatlerine açýkça zarar vermeye baþlamýþtý. Meselâputperest nizamdan ve savaþtan hoþlanmadýklarýndan ötürü as-kerlik hizmetinden nefret ediyorlardý. Ýçtimaî hayata katýlmak,

99

121 Yahudiler, realitenin baskýsýyla, Allah tarafýndan kurulacak ideal bir Kudüstahayyül etmiþlerdi. Yeni Ahit’te, Hz. Îsa’nýn þahsiyeti sebebiyle, “semavî”veya “ruhanî Kudüs” motifi, daha bir yoðunluk kazanýr. Pavlus, “YerdekiKudüs”. kaybolup, Kilisenin þahsýnda bulduðu semavî Kudüs’ün, geliþeceðinisöyler. (Galatyalýlara, 4, 21-27). Ýbranilere mektubu, ayný temayý tekrar elealýr: Semavî Kudüs, bânisi ve mimarý Allah olan ve Hýristiyan’ýn özlediði ilâhîsitedir (11,10-16; 12-22; 13,14). Apocalyps (Vahiy) kitabýnda o, kendisinikocasý için süsleyen bir gelin þeklinde tasvir edilir (Apocalypse, 21. Dheilly,Dictionnaire biblique, s. 586).


onlara boþ, faydasýz görünüyordu. Roma Ýmparatorluðu, onlar-dan muhtelif vesilelerle, baðlýlýklarýný ortaya koymalarýný bekli-yor, onlar ise genel putperest karakterini protesto etmek düþün-cesiyle, bu iþi reddediyorlardý. Putperest devlet idaresi, gündengüne sayýlarý artan ve Tertullien’in ifadesiyle “Ben toplumunuzuterk ettim!” diyen bu adamlara müsamaha gösteremezdi.

Gerçi Hýristiyanlarýn hepsi bu radikal tavýr içinde deðillerdi.Enerjik bir Hýristiyan davetçisi Tertullien’in (d. Kartaca 150 - ö.222) kitaplarýndan anlaþýldýðý üzere, devlet görevi alanlar bilevardý. Fakat bunlarýn suskun samimiyetleri, açktan karþý tavýralan Hýristiyanlarýn davranýþlarýný affettiremezdi.

Roma idaresi, geleneksel dini dýþýndaki öbür dinlere müsamahaediyordu. Fakat bu müsamaha, kendi hâkimiyetini ve varlýðýný sars-mayacak bir þekilde ayarlanýyordu. Meselâ, diðer din mensuplarý-nýn, devletin resmî dinine saygý göstermelerini, çeþitli vesilelerlevatana baðlýlýklarýný ve bu baðlýlýðý, tanrýlaþtýrýlan imparator adýnayapýlan yeminle ifade etmelerini vatandaþlardan isteyebiliyordu.Sonra, Roma devleti “zayýf insanlarý kandýran” diye nitelediði hüra-felere karþý idi ve Hýristiyanlýkta böyle bir durum görmüþtü. Zira buinsanlar, doðudan gelip, Roma’nýn hiç alýþmadýðý, mabetleri ve put-larý olmayan bir din iddiasýnda bulunuyorlardý. Ayrýca, devlet gizlicemaatleri kontrol altýnda bulunduruyordu. Hýristiyanlarýn, izin al-maksýzýn geceleri toplandýklarý, yetkililerce biliniyordu.

Hýristiyanlar ise, doðru bildikleri yoldan hiç taviz vermek ni-yetinde deðildiler. Allah yolunda her türlü fedakârlýða hazýr idi-ler. Vicdanlarý, Roma devletinin koyduðu hükümlere ve mükel-lefiyetlere karþý nefretle dolu idi. Seçkin Hýristiyanlarýn þiarýný,yine Tertullien’den dinleyelim: “Ýnsan, zalim kanuna itaate zor-lanamaz.”. Tabiatiyle, Hýristiyan vicdaný, her kanun hakkýnda,kendisinde hüküm yetkisi görüyordu. Roma idaresi ise, ona buhürriyeti veremezdi.


Hýristiyanlar, devletle olduðu gibi, kendilerine uymayan top-lumla da zýtlaþtýlar. Ýkinci asýr sonu ile üçüncü asýr baþýnda yaþa-mýþ olan Tertullien gibi bir Hýristiyan lideri, evlenip çocuk sahi-bi olmayý, bedenin arzularýna boyun eðme görüyor, dünyevî lez-zetlere hücum edip sadece ruhî kýymetlere önem veriyordu. Sos-yal sýnýf farklarýný yýkýyor, köle ile efendiyi bir araya getiriyordu.Gerçi demin iþaret ettiðimiz gibi Hýristiyanlar arasýnda, akidele-rini içtimaî hayatla baðdaþtýran uzlaþma taraftarý kimseler yokdeðildi. Fakat halk, Hýristiyan denilince, seslerini daha çok du-yuran radikalleri biliyordu. Unutmayalým ki putperestler, dünya-ca yüksek tabakadan idiler. Hýristiyanlarýn davetindeki eþitlikve kardeþlik prensipleri yayýlma istidadý gösteriyordu. Bunlar,kendi imtiyazlarýný tehlikeye sokacak bir inkýlâp yapabilirlerdi.

Böylece Hýristiyanlýk, hem devletten tazyik gördü, hem detoplumdan tepki ile karþýlaþtý. Hýristiyanlýk ikinci asýr sonundaçok kritik dönemde idi. Devlet gücü yanýnda, muhtelif kesimle-rin hemen hepsini temsil eden umumî efkâr da aleyhte idi. Ay-dýnlar da, hayat tarzlarýný garip gören ve þayialarla doldurulmuþolan halk da aleyhlerinde idi. Yahudiler aleyhinde çýkarýlan ço-cuklarý kurban etme, gizli çirkin toplantýlar yapma gibi dedikodu-lar, Hýristiyanlara da mâl ediliyordu. Roma idaresini en çok kýz-dýran, “imparatorun tanrýlýðýný” kabul ederek tazim etmemelerive önünde buhur tütsüleyerek onun timsali önünde saygý duru-þunda bulunmamalarý idi. Bu davranýþlarý, imparatora düþmanlýkve onu gizlice öldürme plâný hazýrlamakla itham edilmelerine yolaçtý. Bu suç da sabit olunca, cezasý idam idi.

2- HHýristiyanlýk aanarþik bbir hhareket ssayýlýp iþkence eediliyor

Roma devleti, Hýristiyanlýðýn teþkil ettiði içtimaî tehlikeninfarkýna, ancak üçüncü yüzyýlda vardý. Fakat yine yanýlarak, bu


hareketi anarþik bir akým olarak deðerlendirdi, ruhlarýn derinlik-lerinde yer ettiðini anlayamadý. Decius122, Valerianus123, Diocleti-anus124, Galerius125 gibi vazifelerine çok baðlý imparatorlar, bu as-rýn ikinci yarýsýnda bu yeni dini ortadan kaldýrmaya çalýþtýlar. Ýþ-kence uygulayarak Hýristiyanlarý bu dinden dönmeye zorladýlar.Mü’minleri ürkütmek için çeþitli suçlamalarda bulundular: Yasalolmayan bir dine tâbi olmak, gizli cemaat teþkil etmek, hükümda-ra suikast tertip etmek, askerî emirlere itaat etmemek, umumi ve-ya hususi hayat vazifelerinden kaçmak, büyücülük yapmak gibi.Fakat bu suçlamalarýn, ekseriya yersiz olduðu þundan da belli olu-yordu ki sanýk, dininden vazgeçtiðini bildirince derhal serbest bý-rakýlýyordu. Demek maksat, sýrf dini imha etmekti. Bazý araþtýrýcý-lar, Neron (d. 54-ö. 68) hâkimiyetinden beri, bu dinin özel bir ka-nunla yasak olduðunu söylerler. Bu konuda yeterli delil yoktur.Bununla beraber, ihtimal dýþý da deðildir. Zamanla iþ o hâle geldiki, Hýristiyanlýðýný ilân etmek, ölüm cezasýna hazýr olmak mânâsý-na geldi. Roma mahkemelerinin hükümleri zaten genel olarak sertidi. Hýristiyanlara karþý ise iyice sertleþti. Hükümdar aleyhinde

102

122 Decius 249-251 yýllarý arasýnda imparatorluk yaptý. Ýmparatorluðun mânevîbütünlüðünü, geleneksel Romen inancý etrafýnda saðlamaya çalýþtýðýndan,Hýristiyanlara karþý sistematik hareketini baþlatan o oldu (Ocak 250’de).Hýristiyanlýktan dönenlere “lebellus” denilen bir belge verdirip mükâfatlandý-rýyordu. Dönenler kadar, din uðrunda ölenler de oldu. Efes þehrindeki “yediuyuyanlar”ýn da onun dönemine rastladýðý söylenir. Ýþkence korkunç, fakatkýsa oldu. Ýmparator 251’de Gotlar tarafýndan maðlûp edilip öldürüldü.

123 Valerianus 253-260 arasýnda imparator olup 257-258 yýllarýnda, Hýristiyanla-ra iþkence etme iþini yeniden ele aldý. Ýranlýlar tarafýndan Edesse (Urfa) sava-þýnda maðlûp edilip öldürüldü.

124 Diocletianus 284-305 arasýnda imparatorluk yaptý. 303 yýlýnda, muhtemelenGalerius’un ýsrarlarý üzerine, Hýristiyanlara karþý iþkence hareketini tekrar baþ-lattý. On sene kadar süren bu terör, Kilisenin tahammül etmek zorunda kaldýðýen müthiþ iþkence oldu. 305’de, tahtý Galerius’a býrakmak zorunda kaldý.

125 Galerius 305-311 arasýnda imparatorluk yaptý. 303’te Hýristiyanlara karþýdevlet terörünü yeniden baþlatmada baþ rolü oynamýþtý. Fakat sonuç alama-yýnca, ölümünden önce 311’de onlara karþý “müsamaha” (Tolerance) ferma-ný yayýnlamak zorunda kalmýþtý. (bkz. Robert 2, Ýlgili maddeler).


suikast töhmeti sabit olanlar hakkýnda hâkimlerin sýnýrsýz yetkile-ri vardý. Bu yetki, ekseriya menfi bir tarzda kullanýlmýþtýr.

Ancak, hükümdarlarýn hepsi birden, bütün imparatorluk arazi-sine þamil olacak þekilde Hýristiyanlar aleyhinde icraatta bulun-madýlar. Diocletianus’un en karanlýk günlerinde bile bu, böyle ol-muþtu. Keza þiddet dönemleri fazlaca uzayýp gitmedi. Böylece Ki-lise, þiddet dalgalarýndan sonra toparlanýp yaralarý sarma imkânýbuldu. Ýþkence ve idamlar, ancak bazý mevziî ve muvakkat irtidat-lara yol açtý. Ekseriya, dinî salâbeti daha da kuvvetlendirdi ve Hý-ristiyanlýðýn iyice yayýlmasýna vesile oldu. Tertullien’in zalimlerekarþý söylediði þu cümle en çok tekrarlanan sözlerden oldu: “Hýris-tiyanlýðýn tohumlarý, akýtýlan þehit kanlarýndadýr”.

Dördüncü asýr baþýnda Diocletianus’un uyguladýðý iþkencele-rin baþarýsýzlýðýný müteakip Roma idaresi, dindarlarýn sayýsýnýnþiddet kullanarak engellenemeyecek derecede arttýðýný anladý.Diðer taraftan devletin Hýristiyanlýða bakýþý, ikinci asýrdakindenfarklý hâle gelmiþti: Zira ikinci asýrda bu din avam tabakasýnamahsus iken, artýk her seviye ve tabakadan insan katýlmýþtý. Budurum dinî makamlarýn telâkkilerine de tesir etmiþti. Yetkililer,sabah akþam kýyameti beklemekten vazgeçip etrafta yaygýn olanfikir ve âdetleri hesaba katmaya baþlamýþlar, orduya ve devletgörevlerine akýn akýn girmeye yönelmiþlerdi. Kilise de buna ma-ni olmamýþtý. Hýristiyan ahlâký ve sabrý, halk nazarýnda faydalýgörülmeye baþlamýþtý. Her þeyden önce, devlet, Hýristiyanlarda-ki teþkilât ve disipline imreniyordu. Ve nihayet, birinci ve ikin-ci asýrlarda halk arasýnda, Hýristiyanlar aleyhindeki peþin hü-kümler, müsamaha dönemleri sayesinde, kilisenin geniþlemesiy-le silinmeye yüz tutmuþ, kilise de, eskiye göre, hayatýnýn dahageniþ bir kesimini gün ýþýðýna çýkarmaya mecbur kalmýþtý.

Böylece, ihtilâf uçlarý arasýnda, bir uzlaþma imkâný artmýþtý.Derken, þartlar da, orta yolu bulma vasatý hazýrladý. Hýristiyan-


lýða karþý en þiddetli hareket edenlerden biri olan ÝmparatorGalerius, 311 yýlýnda þiddetin baþarýsýzlýðýný anlamýþ, müsama-ha politikasýna mecbur olmuþtu. Çok geçmeden bu hükümdaröldü. Ölümü, taht rekabetine yol açtý. Rakipler, etkili gruplarýndesteðine ihtiyaç duydular. Evrensel bir yayýlýþ ve nüfuza sahipolan Kilise için kaçýrýlmayacak bir fýrsat doðmuþtu. RakiplerdenKonstantin, zaten Hýristiyanlar lehinde sempati izhar etmiþ bi-ri idi. Konstantin geniþ ufuklu, sentezci bir fikre sahip idi. Gau-les diyarýnda hüküm süren babasý Constantius Chlorus (305-306) da, Hýristiyanlar aleyhindeki son iþkence hükümlerini bil-mezlikten gelmiþ, geleneksel inancý ile Hýristiyanlarýn “Tanrý-sý”ndan korkmayý baðdaþtýrmýþ biri idi. Kostantin, babasýnýn ya-nýna girip çýkan papazlarla irtibat hâlinde idi. Onlarýn, idareci-leri destekleme kabiliyetlerinin derecesini de keþfetmiþ idi. Üs-telik, fark etmiþti ki, iþkencenin sadece baþarýsýzlýða uðramaklakalmayýp, genel hayatý ciddî bir tehlikeye soktuðunu da fark et-miþti. Zira Hýristiyanlar, artýk eskisi gibi toplum tarafýndan red-dedilmiyor, normal bir tarzda yaþama imkâný buluyorlardý. Budurumda, onlarý karþýsýna almanýn mânâsý yoktu. Keza Kons-tantin, keskin zekâsýyla þunu da anlamýþtý: Kilise genç ve çoketkin bir kuvvettir; ona mukavemet eden selefleri de, iþte buyüzden yenilmiþlerdi. Üstelik rakibi Maxentius’un müþriklerinve büyücülerin desteðini saðlama yolunda mesafe katettiðini deöðrenmiþti. Onun karþýsýnda kendisine de kuvvet kaynaðýlâzýmdý ve Mesîh’ten baþka çaresi de kalmamýþtý.

Neticede Konstantin, rakiplerine galip geldi ve bunu, Mesîh’inlütfuna baðladý. Hýristiyanlara karþý teþekkür borcunun, bu aradabiraz da inancýn sonucu ve iyi hesaplanmýþ bir siyasî tedbir olarak313 senesinde Milano fermaný ile, devletin benimsediði vicdanhürriyetinin icabý olarak bütün dinleri eþit saydýðýný ilân etti. Fa-kat kilise, bu kadarýyla yetinemezdi.


3- DDördüncü aasrýn ssonunda ddevlet kkilisesi ve pputperestliðin mmaðlûbiyeti

Hýristiyanlýk, þartlarýn zorlamasýyla, toplumun özlemleri kar-þýsýnda, taassubundan kýsmen vazgeçmeye mecbur kalmakla be-raber, prensiplerinden büsbütün uzaklaþmýþ deðildi. Kendisiniilâhî hakikatin mahalli görüyor ve her müþrike âdeta þeytanýnortaðý nazarýyla bakýyordu. Bundan ötürü putperestlikle eþit mu-ameleye maruz kalmayý büyük bir zillet kabul etti. Ama devletde, millî bünyenin önemli bir unsuru olan eski dinden vazgeçe-miyordu. Öbür taraftan umumî menfaat, dinler arasýnda ister is-temez çýkacak ihtilâflarda devletin tam tarafsýz olarak hakemmevkiinde kalmasýný gerektiriyordu. Fakat muzaffer Hýristiyan-lýðýn o sýra, denizin med durumundaki yayýlýþý gücüne güç kattý.Baþlangýçta kendilerine karþý direnen idarecileri de kendi tarafý-na meylettirmeye ve dini yaymada yardýmlarýný saðlamaya mu-vaffak oldu.

Konstantin devrinin nihayetinden beri, devletle kilise arasýn-da birleþme ve Hýristiyanlýðýn, -devletin de yardýmý ile- þirke kar-þý tam bir galebesi mümkün idi. Fakat bazý sebeplerden dolayý buiþ bir müddet gecikti. Zira bu sýrada tahta geçen Julianus (361-363) Hýristiyanlýktan nefret etmiþ, Valentinianus (364-375) isedinler arasýnda tarafsýz kalma siyasetine dönmüþtü. Theodosiusdevrinde (379-395) Hýristiyanlýk, devletin tek dini olmakla enbüyük maksadýna nail oldu. Bu da, halk tarafýndan seçilen Mila-no piskoposu Ambrosius (330-397) sayesinde olmuþtu ki kilise-nin tanýdýðý ilk adam budur. Fakat Hýristiyanlýk devletin yardý-mýný saðlarken kendisini hükümdarlarýn mutlak hâkimiyeti altý-na soktuðunu fark etmemiþti.

Þüphe yok ki þirk, birdenbire ortadan kalkmadý. Fakat hemdevlet desteðini kaybetmesi, hem de þirk fýrkalarýnýn müteadditolmasý itibariyle, zayýf direnmelerin ötesinde bir þey yapamadý.


Hýristiyanlýk birlik hâlinde olduðu hâlde, müþriklerin þirke bað-lýlýk sebepleri farklý olduðundan, birleþik bir komuta altýnda bir-leþemediler.

Eski Roma aristokrasisi, dinlerinin itikat tarafýndan ziyade,þeklî þeâirine baðlý idiler. Çünkü onlarý, tevarüs ettikleri aile ge-leneðinin bir unsuru sayýyorlardý. Vatana baðlýlýklarý da kuvvet-li idi. Meselâ 384 senesinde Roma valisi Symmachus (340-410),Ýmparator Flavius Gratianus’un (375-383) bir sene önce senatosalonundan kaldýrtmýþ olduðu eski Zafer tanrýsýnýn heykelinintekrar konulmasýný istemiþti. Bu telâkkiye göre, zamanýn, halkiçinde etkinliðini ispat ettiði eski dinî âdet ve inançlarý serbestbýrakmak gerekirdi. Nitekim Symmachus, mezkûr talebe dair ra-porunda cumhuriyetin, ecdadýn tanrýlarý zamanýnda nasýl parlakbir dönem yaþadýðýný ve o tanrýlara inancýn zayýfladýðýnda tehli-kelerin baþ gösterdiðini zikrediyordu. Bu, zayýf bir mantýk ise de,onlarýn duygularýný göstermesi bakýmýndan önemlidir.

Alaric 410 yýlýnda Roma'yý istilâ ettiðinde, milliyetçi müþrik-ler Hýristiyanlýk aleyhinde seslerini yükseltmiþler, St. Augustinbu isyaný teskin etmek için hayli gayret sarfetmiþ, “Allah’ýn bel-desi” isimli eserini de bu vesile ile yazmýþtý. Þunu da ilâve ede-lim ki Hýristiyanlýktaki “eþitlik” esasýna, asil aileler ayak uydura-madýlar. Avama mensup bir aileden gelen bir piskoposa itaat et-meyi acayip bir iþ görüyorlardý. Ancak bu mukavemet zamanlaazalacaktý.

Hususen beþinci asýrda cereyan eden içtimaî musibetler, zühdhayatýnýn raðbet bulmasýna yol açacak, ruhbaniyet hayatý geliþe-cektir. Bu dönemde, özellikle ailelerin kadýnlarý, etkili konuþanrahip hatiplerin tesirinde kalarak zühd hayatýna kapýldýlar. Ne-sep aristokrasisinin yanýnda “fikir aristokrasisi” de uzun zaman,Hýristiyanlýða katýlmakta direnmiþti. Bunlar da Yunan sanat veedebiyatýna olan imanlarý etrafýnda taassup gösteriyorlardý. Yu-


nan kültürü de putperestlikle beslendiðinden, Hýristiyanlýktangeri duruyorlardý. Yeni Eflâtunculuk hususen Porphurios (234-305) ve Jamblique (250-330) etkisinde geliþmiþ, metafizikle te-olojinin ve mistisizmin yan yana bulunduðu çok geniþ çerçevelibir senteze ulaþmýþ, böylece fikrin önünde mitolojileri yorumla-ma ve tanrýlarý yüceltme için lâzým gelen her türlü üslûbu kolay-laþtýrmýþtý. Mistik derinleþme, bu geniþ boyutlu senteze büyükbir duygu, ümit ve teselli kaynaðý veriyordu. Fakat diðer taraftan,bazen bu malzeme kümesi, mahrumiyete yol açýyordu. Çünküinsanlar; bu fikir, itikat, nazariye, sembol, pratik tatbikatlar, veâdetler kümesi içinden hangisini seçeceklerini þaþýrýyorlardý.Bunlarýn hepsini sahih bir tek din hâlinde toplamak da kolay biriþ deðildi. Ýmparator Julien gibi bunu denemek isteyenler de ol-du. Fakat nihayet, þahsî bir din ortaya çýkardýlar, kitlelere þamilbir iþ yapamadýlar. Böylece birçok kimse, önünde yýðýlan dinîmalzeme kümesinden, þahsî mizacýna uygun bir bölümünü seçi-yor, kendisine göre bir din meydana getiriyordu. Bu durum, bir-çok “felsefî okul” oluþmasýna yol açtý. Fakat bu felsefî ekoller,Hýristiyanlýktaki insicama ve iman heyecanýna sahip deðildiler.

Bu sebepten Julien 360-363 arasýndaki kýsa hükümdarlýðý sý-rasýnda, eski inançlarý canlandýrma hususunda hiçbir baþarý eldeedemedi. Bu “mürted” Julien, dindar ruhlu, mutaassýp Yunankültürü meftunu, bununla beraber muðlâk fikirli bir filozof idi.Yaptýðý sentez, halka cazip gelmedi. O, kâinatýn merkezi olmasýitibariyle Güneþ’i tanrýlaþtýrmýþtý. Onun fikir ufku gibi, siyasî gö-rüþü de kýsýr idi. Dinleri birleþtirme iþi neticesiz kaldý. Oysa Hý-ristiyanlýk, etraftaki canlý olan bütün dinî duygularý sentez etmiþve o ihtiyaçlarý kendisi ifa eder olmuþtu. Bu yüzden, Julien’in fa-aliyetinin, artýk zamaný geçmiþ bir gayret olduðunu söyleyebili-riz. Ýmparatorun resmî memurlarý, onun tekliflerini saygýlý bir þe-kilde karþýlar göründüler. Hâlbuki o, memurlarýn samimiyetleri-nin azlýðýndan þikâyetçi idi. Hýristiyanlar salâbetle ona karþý çýk-


týlar. Devir de Diocletianus’un uyguladýðý iþkenceyi yapmayamüsait deðildi. Binâenaleyh Kilise, bu badireyi mühim olmayanbir tazyikle atlattý.

Yunan kültürü, eski verimini devam ettiremediðinden gün-den güne zayýfladý. Mâziden, sermayeden yemeye gitti. Bunundiðer bir sebebi de Hýristiyanlýðýn, Yunan kültüründe canlý ka-lan her cevheri, sabýrla emmiþ olmasýdýr. Hýristiyanlar, beþerî ir-fanýn bütün sahalarýnda muhafazaya deðer her þeyi koruduklarý-ný iddia ettiler, fakat bilâhere bu kültür mirasýný, büyük dinî ce-reyanýn akýntýsýna verdiler.

Hýristiyanlýða karþý en zorlu direnme, kýrsal kesimde olmuþtur.(Pagan kelimesi, Lâtince'de eskiden “köylü” demekti. Kelimenin“müþrik” anlamýna gelmesi, takriben dördüncü asrýn ilk yarýsýndabaþlayýp ikinci yarýsýnda yaygýn hâle gelmiþti.) Bunlar, mahallîtanrýlarýna ve büyücülüðün desteklediði eski inanç ve âdetlerinebaðlý idiler. Fýtrî kabalýklarý da onlara din telkinini zorlaþtýrýyor-du. Fakat Hýristiyanlýk þehirlerde yayýldýktan sonra, þehir-köymünasebetleri neticesinde, oralarda da yayýldý. Hýristiyanlýk köy-lerde, ekseriya “bedel” usûlü ile yayýldý. Yani Hýristiyanlýk, “aziz-leri tazim”i kabul ettiðinden, çevrede hüküm süren efsane ve hu-rafeleri, kendi yararýna göre adapte ediyordu, çýkardýðýnýn yerineona bedel bir þey ikame ediyordu. Meselâ, Hýristiyanlýk, tazim et-tiði kendi þahsiyetlerinin heykellerini, köylülerin alýþtýðý mahallîküçük tanrýsal þahýslarýn yerine koyuyordu. Bu da dini yaymayýkolaylaþtýrýyordu. Neticede beþinci asrýn sonlarýnda Hýristiyan-lýk, kýrsal kesimde de hayli ilerlemiþ bulunuyordu.

4- GGalibiyetin mmânâsý: HHýristiyanlýðýn galibiyetinin bbahasý

Roma devletinin dördüncü asýrda Hýristiyanlýðý benimser gö-rünmesi, Hýristiyanlýk tarihinin çok mühim bir merhalesini teþ-


kil eder. Ne var ki bu, Hýristiyanlýða pek pahalýya mal oldu. Zirakesin olarak söyleyebiliriz ki þayet havariler devri mü’minlerinin,bu devri görmeleri mümkün olsaydý, buna zafer deðil, en büyük birfelâket nazarýyla bakarlardý.126 Konstantin devri Hýristiyanlarý iseþartlarýn, kendi ellerinde olmadýðý mazeretini ileri sürebilirlerdi.

Konstantin’in orta yolu bulmasýný müteakip mü’minlerin is-tifade ettikleri imtiyazlar, kendi menfaatlerini gözleyen iki kuv-vet, yani devlet ve din adamlarý arasýndaki ittifaktan ileri gel-miþti. Ýttifak görünümü içinde, her biri kendi çýkarýný düþünü-yordu. Bunun neticesinde Papalýk, imparatorluðunkine benzerbir teþkilâtlanmaya gidecekti. Hýristiyanlýk, canlý olan hiçbircevheri kaçýrmak istemezcesine, þirk dünyasýnda ne varsa yut-mak istiyordu. Böylece inanç prensiplerine açýkça zýt olmayandinî âyinlere varýncaya kadar, ne bulduysa aldý.

Diðer taraftan Kilisenin, idarî organizasyonda devleti taklitettiðini görüyoruz. Böylece Kilisenin, günden güne, sademü’minler cemaatinden uzaklaþýp siyasî meselelere daha fazlamüdahale etmeye temayül ettiði görülür. Fakat o, bu surete bü-rünürken sadece istiklâlini kaybetmekle kalmamýþ, dünya haya-týnýn meþgalelerini yavaþ yavaþ iliklerine kadar içmiþ, hatta ba-zen misyonu ve varlýk sebebi gizlenmiþtir.

Hýristiyanlýðýn zaferini inceleyen her araþtýrýcýnýn dikkatiniçeken þeylerden biri de din adamlarýnýn büyük yetkiye sahip ol-malarýdýr. Papazlarýn vicdanlarý, Mesîh'in Kilisesine tamamenhâkim olmuþtur. Dikkati çeken ikinci husus, teolojinin muazzambir geliþme göstermesidir. Yunan düþüncesi, bu ilmin her bir na-zariyesinin mayasýný teþkil etmiþtir. Hýristiyanlar, doðrudan doð-ruya veya dolaylý olarak, metafiziðin bu güçlü kaynaðýndan avuçavuç içtiler. Nitekim, zahiren kýnadýklarý hâlde, aslýnda adýmla-rýný izledikleri Yeni Eflâtuncularýn kitaplarýndan doðrudan doð-

109

126 Charles Guignebert, Le Christianisme antique, s. 182.


ruya, Origène’in kitaplarýndan ise dolaylý olarak istifade etmiþ-lerdir. Origène’i bir kýsmý göðe çýkarýrken, öbür taraftan bazýlarýona lânet etmekte idiler. Origène’in hem dostlarý hem de düþ-manlarý, ondan yararlanmýþlardýr.

Böylece dört ve beþinci asýrlar, bazen buluþup kesiþen, bazenbirbirini nakzeden, veyahut birtakým teliflerde (derlemelerde) biraraya gelen tuhaf vak’alarla doludur. Meselâ teslis çerçevesinde,Baba ve Oðul unsurlarý arasýndaki münasebeti tahdit etme prob-lemi hakkýnda müþkilâtlar çýkmýþtýr. Keza Hz. Meryem’e verdik-leri “Tanrý’nýn annesi” (Theotokos) lâkabýnýn kabul edilip edil-memesi konusunda müþkilât çýkmýþtýr. O zaman Ortodoks görü-þü, Kilise meclislerine katýlan üyelerin ekseriyeti belirliyordu. Fa-kat çoðu zaman, ekseriyetin âcil ve kesin çare bulma gücü yoktu.O zamanki Kilise kararlarý, kayýt ve muhafaza da edilmiyordu.

Beþinci ve altýncý asýrlarda ortaya çýkan ihtilâf, haddizatýndaihtilâf olan, orijinal meselelerdeki farklýlýklar deðildi. Ýlk üç asýr-daki ihtilâflarýn bir kýsmý, dinî bünyenin ihtiyacýndan ileri gel-miþ olabilirdi. Bu asýrda yeni olan durum, çekiþmenin boyutlarý-nýn geniþlemesi, þiddet ve devamlýlýk kazanmasýydý. Teolojik na-zariyeler sahasýnda düðümlü meselelerin zamanla artmasý ile biruyum saðlama ümidi giderek azalýyordu. Bu durumda rakiplerin,iþ ve söz alanýnda her türlü ölçüyü kaybetmelerini artýk normalkarþýlamak gerekir.

Kilisenin bu büyüme sancýlarýndan Ortodoksluk doðdu. Or-todoksluk da dini, son derece muðlâk hâle getiren bir din bilgin-leri zümresinin tekeline verdi. Dinî duyguyu zayýflatan bu tutum,kuvvet kullanarak Hýristiyanlarý din adamlarýnýn otoritesine bo-yun eðdirdi. Böylece, skolastik zihniyet imana hâkim oldu ki bu,Hýristiyanlýk tarihinde pek önemli bir meseledir.

Bundan sonra þu mühim meseleyi hatýrlatmak gerekir kimezkûr iki asýrda Kilise bünyesinde ortaya çýkan iki büyük mü-


nakaþa da (Arianisme ve monofizit münakaþasý) Doðuda olmuþ-tur. Ýmparatorluðun batýsýnda teolojik tartýþmadan ziyade insa-nýn ahlâkî ve manevî yapýsý, günahýn mahiyeti ve ondan kurtul-ma vesilesi, insanýn kurtuluþu için ilâhî lütfun gerekip gerekme-diði, insanýn hür irade sahibi olup olmadýðý gibi ahlâkî meselelertartýþýlmýþtýr.

Diðer taraftan Katolik Ortodoks Kilise, muteber tek inanç ol-duðunu, gittikçe artan bir kanaatle vurguluyor, bu itikadýn dýþýn-da “necat” olamayacaðýný ileri sürüyordu. Þiddetli ihtilâflar ara-sýnda, resmî hâle getirilme yolunda olan bu Katolik mezhebi, dinîsentez ameliyesini henüz tamamlamamýþtý. Yani havarilerinimanlarý, Hýristiyanlýðýn yaþadýðý birbirine zýt çevrelerden aldýðýçeþitli dinî ve felsefî mefhumlarla aþýlama ve sonra da o nazariye-leri, Yunan sofistlerininkilerine benzeyen ciddiyetten uzak delil-lerle destekleme çalýþmalarý henüz devam ediyordu. Daha önce desöylediðimiz gibi bu, eskiden öðrendiklerini terk edemeyen aris-tokratlarýn Hýristiyanlýða girmelerinden ileri geliyordu. Yirminciasýrdaki birçok araþtýrýcý, dördüncü asýrda yaþamýþ büyük Hýristi-yan müelliflerinin, Yunan mekteplerinde telkin edilen müþrik re-torik usûllerinin kurallarýna göre düþündüklerini, konuþtuklarýný,yazdýklarýný ve ispatlama usûllerini kullandýklarýný tam bir baþarýile ortaya koymuþlardýr.

Hýristiyanlýðýn geçirdiði en mühim merhaleleri ise mantýktanve fikir üretmeden hoþlanmayan, telâkkilerinin tearuz ve hürafeihtiva etmesinden pek rahatsýz olmayan halk merakýnda aramakgerekir. Bu saf kitleyi, fýtrî inançlarý; ilâvelere, mevzularý tasvir-de mübalâðaya ve konularýn sayýsýný çoðaltmaya sevketmiþti.Yaþadýklarý muhitin ve eski kültürlerinin etkilerinden kendileri-ni bir türlü kurtaramýyorlardý. Hayatlarýnýn öteki yönleri, hâlâputperest þekliyle devam ettiðinden, eski þirk unsurlarýnýn tazimedilmesini istediler. Eski ibadetlerinden putperestliði tazim, ata-lara tapýnma ve eski âyinleri ilâve etmek ve -hayatlarýnýn diðer


sahalarýna þirk gelenekleri hâkim olduðundan- þirke büyük yervermek istediler. Meselâ Hz. Îsa’nýn tanrý sayýlmasý ile ulûhiye-tin tek olmasý arasýndaki tenakuz, kendilerini rahatsýz etmiyor-du. Hz. Meryem’e ve diðer birçok azizlere tapýnmayý, tevhid aki-desi ile baðdaþtýrdýklarýný zannediyorlardý. Böylece nerdeyse, çoktanrýlý bir din ortaya çýkmýþ oldu.127 Din bilginleri, kendilerinibir çýkmazda hissettiklerinde “gizem (mystère)”in büyüsüne,hatta orphisme’in büyüsüne baþvuruyorlardý.

Halk dindarlýðý, beþinci asýrdan itibaren etkili bir ifade vasý-tasý buldu. Þöyle ki: Bu asýrda rahiplerin sayýsý artmýþ ve ülkeninher tarafýna daðýlmýþlardý. Bunlarýn hepsi sýradan halk çocuðuolmayýp, aralarýnda dünya hayatýnýn sýkýntýlarýnýn iz’aç ettiði,his hayatlarýný altüst ettiði seçkin, kültürlü kimseler de vardý.Bunlar, içlerinde taþýdýklarý Ýncil ahlâkýnýn, yaþadýklarý bu dün-ya hayatýnýn gerekleriyle tam tamýna uyuþmadýðýný, -farklý dere-celerde de olsa- biliyorlar ve halk arasýnda yaygýn HýristiyanlýðýnHz. Îsa’nýn (a.s.) getirdiði din olmadýðýný biliyorlardý. Fakat bun-lar, kalabalýk ruhban ordusu içinde pek cüz’î bir azýnlýk teþkilediyorlardý. Diðer taraftan, onlarýn günahtan kaçýnmak isteyenhararetli takvalarý, sade Hýristiyanlarýn yaþadýklarý dinî hayatailâve ameller peþinde koþuyor, hatta tesellilerini ve þevklerini veözlemlerini tamamlayan duygularýný, o ilâvelerde buluyorlardnMeselâ bedenin dürtülerinden bunalan Jérome (347-420) onagalip gelme çarelerini arýyor, Hz. Meryem’in bekâretinde bu ça-reyi buluyordu.

Rahiplerin ekserisi halk çocuðu idi. Dünya hayatýnýn lezzet-lerini terk etmeleri, onlara büyük bir nüfuz saðlýyordu. Bunlar,dinî tutumlarýnda katý idiler; bu sayede de halk nezdindeki et-kinlikleri kuvvetli idi. Bu sebepten Kilise otoriteleri, ister iste-mez, onlarý birinci derecede hesaba katmaya mecbur oluyorlar-

112

127 Charles Guignebert, Le Christiannisme antique, s. 187.


dý. Çünkü halk dindarlýðýnýn birinci mercii onlardý. Din âlimle-ri de neticede, halk dindarlýðýný, ellerinden geldiði ölçüde, Hý-ristiyanlýkla baðdaþtýrmaya çalýþýyorlardý.

Böylece -aslýnda farklý olan, fakat ayný noktada odaklanan birta-kým etkiler arasýnda kendiliðinden hâsýl olan yardýmlaþma sayesin-de- dördüncü asýrda, üçüncü asrýn eþiðindeki dine birçok noktadabenzemeyen bir din ortaya çýkmýþ oldu. Ve bu yeni din, beþinci as-rýn baþlarýnda Roma dünyasýna hâkim oldu. Ýþte Orta Çað’ýn muta-assýp, evrensellik peþinde koþan ve bunu savaþlarda arayan, keza ak-lýn kabul edemeyeceði bir sürü inançla dopdolu Hýristiyanlýðýnýnmenþei buradadýr. Çeþitli renk ve þekillerde “bâkire Meryem” timsal-lerine ve bir insanýn hatýrýnda kolay kolay kalmayacak miktarda ma-hallî azizlerin timsallerine mahsus “ibadetler” de o zaman yayýldý.

Muhteþem kiliseleri merkez edinen ve muazzam bir þekilde yayýl-mýþ bulunan âyin ve merasimleriyle Orta Çað Hýristiyanlýðýný düþü-nürsek, artýk onun el-Celîl bölgesinin mütevazi, nazik ahlâklý ve ri-salet görevinin, kurtuluþ müjdesini, âhiretin yaklaþtýðýný ve yüksekahlâký bildirmekten ibaret olduðunu söyleyen ve ecdadý Hz. Ýbra-him’in (a.s.), Hz. Mûsa’nýn (a.s.) Rabbine kulluk etmek isteyen pey-gamberi Hz. Îsa’nýn (a.s.) dini ile hiçbir baðý kalmadýðýný anlarýz.

Þirk, felsefe sahasýnda olduðu kadar din sahasýnda da, ihtivaettiði çeliþkiler ve karýþýklýklar ile hem de Mesîh adýna, yenidenve fakat deðiþik bir hayata kavuþtu ve Ýsrailoðullarý içinden çýk-mýþ olan tevhid Peygamberi’nin getirdiði “ruh ve hakikat di-ni”ne galip geldi.128

5- KKilise, RRoma devletinin uunsurlarýndan biri hhâline ggeliyor

Hýristiyanlýðýn, Hz. Mesîh’in yakýnda tekrar zuhur edeceðineinanmasý, pek iyi olmadý. Zira vâdenin mütemadiyen uzamasý,

113

128 Charles Guignebert, Le Christianisme antique, s. 190.


Hýristiyanlarýn ekserisinin, nefislerinin isteklerine ve Hýristi-yanlýk öncesi kendilerinde kökleþmiþ âdetlere boyun eðmelerisonucunu doðurdu. Dine lâkayt kalmanýn bazý tezahürleri, öncede görülmüþ olsa bile dördüncü asýrda iyice arttý. Yeterli bir ha-zýrlýk devresinden geçmemiþ ve hayatýn kuvvetleri karþýsýnda di-renmeye alýþmamýþ yeni müntesiplerin Kiliseye girmeleri, buhâdisenin baþlýca sebebini teþkil eder ki bu tesirin, yýkýcý rolünüdiðer dinlerde de gösterdiði malûmdur.

Bu süreç içinde, artýk iþkence konusu ortadan kalktý. Hýristi-yanlar, iman icabý olan vazifeleriyle, vatandaþ sýfatýyla dünyevîihtiyaçlarýný birbirinden ayýrt etmiþ olarak müreffeh bir dünyahayatý yaþamaya koyuldular. Hayatýn istekleri çoðalýrken, dinîvazifeler de gitgide azalan bazý farzlara münhasýr kalýyordu. Kili-sede eda edilen günlük ibadetler býrakýlýp sadece pazar âyininegitmekle ibadet vecibesi geçiþtiriliyordu. Kilise, hayatla yaptýðýruhanî mücadelesinde bozguna uðramýþtý. Yunan-Roma hayatý,Hýristiyanlýk elbisesi giymiþti. Beþinci asýr baþlarýnda görünenmanzara, Hýristiyanlýðýn galibiyetinin sadece zahirî olduðu þek-lindedir. Çünkü bu din, Yunan-Roma dünyasýna, kendi itikat veruhunu kabul ettirememiþ, aksine bu dünya, hem madde hem defikir plânýnda, bu dini kendisine uydurmuþtu. Bu sonucun teksorumlusu da Kilisedir. Zira onun, mü’minler üzerinde mutlakotoritesi vardý ve bu gücüne dayanarak devamlý surette tavizlerveren o idi. Böylece, galip gelen aslýnda Hýristiyanlýk deðil, Ki-lise olmuþtu. Derken, Kilise, Roma devletinin baþlýca unsurla-rýndan biri hâline geldi ve idarî teþkilâtlanmasýnda da onu örnekaldý. Ýlk cemaatin dinî hayatý ise, yalnýz Kilisede, o da bazen va-az konusu olmaktan ibaret kaldý ve Tolstoy’un tabiriyle, o cema-atin yaþayýþýnýn, “isimde kalan Hýristiyanlýðýn ilerlemesine ger-çek bir tesiri olmadý.”

Beþinci asýrdan itibaren, Roma Ýmparatorluðunun nüfuzu Ba-tý’da azaldý. Meydana gelen boþluk, Kilise tarafýndan dolduruldu.


Böylelikle Kilise, daha önce dinî ve ahlâkî bakýmdan Roma’nýnvârisi olduðu gibi, bu defa idarî ve siyasî bakýmdan onun vârisioluyordu. “Barbar”larýn silip süpürdüðü imparatorluk topraklarýüzerinde kalan tek kale Kilise olmuþtu. Bu karýþýk dönemde Ki-lisenin reayasýna saðladýðý himaye ve teminatlar, “Katolik”liðiniþine çok yaradý. Fakat siyasî sahadaki bu nüfuz, Kilisenin ilkdinî idealinden daha fazla uzaklaþmasýna yol açacaktýr. Ne aki-desi, ne de içtimaî ahlâký kendisine fayda vermeyecek, kaçýnýl-maz hâle gelen reform ihtiyaçlarý Kiliseyi karýþtýracaktýr.

Fakat Kilisenin hayat karþýsýndaki bu fiilî bozgunu müvacehe-sinde, zaman zaman Kilise içinde veya dýþýnda birtakým adamlarçýkýp, dinin, insanýn yaþayýp tatbik edemeyeceði bir ideal olmadý-ðýný göstermek için gayret sarfetmiþler, birer ruh kahramaný ola-rak dinî emirleri yaþamaya çalýþmýþlardýr. Semavî þeriatýn tanýn-mamasý hâdisesine þiddetle karþý çýkmýþlardýr. Tertullien, Com-modien bunlardandýr.

Bu ruh, dördüncü asýrda da yer yer devam etmiþtir. Hatta bel-ki de bir reaksiyon neticesi olarak, dördüncü asýrda Hýristiyanlararasýnda kuvvetli bir zühd dalgasý görülmüþtür. Hayrete þayandýrki bu zühd hâdisesinin Kilise üzerinde hemen hemen tesiri olma-mýþtýr. Bunun sebebi, organize bir ruhbanlýk hayatýnýn ortaya çý-kýp, fikrî ve amelî olarak ideal dinî hayatý yaþamak uðrunda dün-yayý terk eden her Hýristiyan'a kapýlarýný açan manastýrlarýn zu-hur etmesidir.

Toplum içinde yaþayan az miktarda zahid, daha önce de mev-cut idi ve sadece, halk tabakasýndan olanlar onlara saygý duyar-lardý. Fakat onlarýn toplum üzerinde anýlmaya deðer bir etkileriyoktu. Zaten Kilise, onlarýn faaliyetlerini dikkatle kontrol edi-yor, onlarýn evlenme ve hayatýn nimetlerinden yararlanma aley-hinde telkinlerde bulunmalarýna mani oluyordu. Dördüncü asýr-da Bersillian adlý Ýspanyalý bir piskopos, ilk dinî ahlâký esas ala-


rak Hýristiyanlarý yönlendirmek için ortaya çkýnca, herkestenönce kendi papaz hemþehrileri, onu toplum için büyük bir teh-like sayýp Mani dininin etkisinde kalmakla ittiham ettiler (Bi-lindiði üzere Ýran menþeli bu din de, zühd hayatýna yönelirdi) veresmî makamlar vasýtasýyla hakkýndan geldiler. Gaule ülkesindeTours þehrinde Maritain adlý diðer bir piskopos, ciddî bir zühdhayatý tatbik edip etrafa da bunu telkin edince, papaz kardeþlerionu “zararlý bir örnek” ilân edip, aralarýndan senelerce uzaklaþ-týrdýlar. Fakat ölümünden sonra Hýristiyanlarýn ona besledikleritakdire ve onun aziz olarak takdis edilmesine mâni olamadýlar.

Bu asýrdan itibaren, manastýrlar Kilise için “emniyet supabý”oldular. Yani Hýristiyanlar içinde ideal dinî hayatý yaþamak iste-yenler çýktýkça Kilise onlara manastýr yolunu göstererek, toplu-mu onlarýn tesirlerinden ve zararlarýndan uzak tutuyordu. Onla-rýn üzerine de fazla gitmiyor, sadece onlarý kendi hâllerine býra-kýyor, toplumu da onlardan masûn tutuyor, böylece toplumdakidünyevî menfaatlerini devam ettirebiliyordu. Fakat kendi güdü-mündeki rotalarýndan sapma belirtileri ortaya çýkar çýkmaz, der-hal onlarla mücadeleye girmekten geri durmuyordu.

Böylece Hýristiyanlar, “mü’min” ve “kâmil mü’min” olmaküzere iki kýsma ayrýldýlar. Müþterek itikatla beraber, Hýristiyanhalkýn çoðunun yapabileceði mahdut ameller Hýristiyan'ýn uh-revî “necat”ýný temin edebilirdi. Ama “kâmil mü’min” olmakiçin rahip olmak gerekirdi. Görüldüðü gibi paradoksal olarak, Ki-lise, yine zýddý olan ruhbanlýk sayesinde dünya hayatýný teminataltýna almýþ oluyordu.

Unutmamak gerekir ki Hýristiyanlýk her þeyden önce, Hz.Mûsa þeriatýna dayanan, sonra da Ýskender’in ölümünden Romaiþgallerine kadar olan devreyi kapsayan ve Yunan tesirleriyleDoðu’nun hususî tesirlerinin birleþtiði Helenistik âlemin (yaniAnadolu, Suriye, Mâveraünnehr, Ýran ve Mýsýr’ýn) unsurlarýnýn


eklendiði bir dindi. Batý’da da Hýristiyanlýða müsait bir ortamvardý. Fakat Lâtince gibi, Lâtin düþüncesi de, kanun kültürününhâkim olduðu bir yapýya sahip idi; Yunan kültüründeki akýþkan-lýðý bile idrak etmekten geri kalýyordu. Bundan ötürü Lâtin dü-þüncesi, tabiî bir tutum olarak, Hýristiyan metafiziðini, hudutla-rý iyice belli kaideler çerçevesine yerleþtirdi ve dinî ahlâk ideali-ni kodifie etti.

Bu dönemde, yani üçüncü asýrdan itibaren Hýristiyanlýðýn ikibüyük düþmaný Yeni Eflâtunculuk ile Mani dini idi. Yeni Eflâtunculuk, aklî sahada Eflâtun’a istinat ederken onu, bu asýr-da ortaya çýkan nazariyelerle uzlaþtýrýyordu. Metafizikte iseOlimp (Yunan) politeizmine dayanýyordu. Fakat öyle anlaþýlýyorki felsefî nazariyeler, Yunan þirkini sembollere dönüþtürme veDoðu’daki “putperest tevhid” fikrine inkýyat ettirmeye müncerolmakta, böylece çok tanrýcýlýk, “panteizme” dönüþmektedir.

Mani dini, ise, Keldanî düalizmine dayanýr, yani hayýr ile þer,ruh ile madde arasýndaki ezelî mücadeleden hareket eder.

Demin adlarý geçen ve kâinatý ayný metotla açýklayan üç zih-niyet arasýnda þiddetli bir düþmanlýk ortaya çýktý. Bunlardan herüçü de insaný, bulunduðu þartlarýn dýþýna çýkarýp Allah’ýn varlý-ðýnda ebedî olan bir kurtuluþa yöneltmek iddiasýnda idiler. As-lýnda bu zihniyetler “tevhid” menþeli olup muayyen ibadetler veahlâkî prensiplere uyarak insana ebedî saadet kazandýrmak iddi-asýnda idiler.

Bunlardan Yeni Eflâtunculuk, bir “kurucu”dan mahrum oldu-ðundan ve þahsî renklerle boyanmaya maruz kaldýðýndan hepsun’î bir din olarak kaldý.

Buna mukabil Hýristiyanlýðýn Hz. Îsa’ya istinadý gibi Mani’yedayanan Maniheizm, tamamen farklýdýr. (Mani’nin 215 yýllarýn-da Babil’de doðup 275 sýralarýnda Ýran’da öldüðü bilinmektedir.)Bu dini, bir Hýristiyan bid’atý göstermek tamamen yanlýþtýr. Ne


var ki bu din, Hýristiyanlarla karþýlaþýnca, tâli sebepler dolayýsýy-la, yani bazý sentez gayretleriyle, Hýristiyan görünümü kazanmýþ-týr. Mani, Ýncil’i takip etmiyordu. Hýristiyanlýk gibi, zühde daya-nan bir kurtuluþ müjdeliyordu. Fakat metafizikte Hýristiyanlýk-tan daha sade ve ahlâkta daha disiplinli bir yol izlemiþti. Bu din,hýzlý bir ilerlemeden sonra, Roma devletinin þiddetli mukave-meti neticesinde gerileyecektir. Bu direniþ toplumda bir karýþýk-lýða yol açacaðý endiþesi ile Roma devletinin düþmaný olan Farsmenþeli olmasý endiþesinin birleþmesinden kaynaklanýyordu.Kendisine kuvvetli bir rakip gördüðü bu dine karþý koymakta Ki-lise, devlete tam bir destek saðladý. Hýristiyanlýk için tehlikesiniþundan anlayalým ki St. Augustin (354-430) uzun seneler bu di-ni benimsemiþti.

Kilise, Maniheizm ile mücadelesinde, karþýsýna çýkan diðertehlikelerde olduðu gibi, yine “manastýr” silâhýný kullandý. Bun-dan ötürü, Hýristiyan ruhbanlýðýnýn geliþmesinde Maniheizm’inbüyük payý olduðu söylenebilir. Kilise zühd ve irfan meraklýlarýný,kendi kontrolünde tutarak Maniheizm’in aðýna düþmekten böyle-ce koruyabilmiþtir.

Görüldüðü üzere, dördüncü asýrda Hýristiyanlýk, Yeni Eflâtunculuk ve Maniheizm ile mücadelesinden galip çýktý. On-larýn varlýklarý pek zayýf bir surette devam etse de, Hýristiyanlýkiçin tehlikeli birer rakip olma vasýflarý, tamamen kayboldu.


KUTSAL METÝNLER

Üçüncü Bö lüm

GGÝÝRRÝÝÞÞ

Kutsal KKitap MMefhumuÝnsanlar, ebedî kurtuluþlarýna vesile olacak hakikatleri yalnýz

akýllarýyla idrak edemeyeceklerinden, Allah onlara, necatlarýiçin gerekli bilgileri ihtiva eden vahiyler göndermiþtir. Hýristi-yanlara göre vahiy (tecelli) Hýristiyanlýk öncesi vahiy ve Mesîhîvahiy diye ikiye ayrýlýr. Hýristiyanlýk öncesi de üç dönemdir:

1. Ýlk insanlara yapýlan vahiy,

2. Hz. Ýbrahim (a.s.), Hz. Ýshak (a.s.) ve Hz. Yâkûb'a (a.s.) yapý-lan (patriyarkal) vahiy,

3. Hz. Mûsa (a.s.) vasýtasýyla Ýsrailoðullarýna yapýlan vahiy. Bun-dan sonraki Mesîhî vahiy ise hem eskisini tamamlamýþ hemde kýsmen deðiþik bir mahiyet arz etmiþtir.

Hýristiyanlýkta ilâhî vahiy sayýlan metinler “kutsal kitaplar”denilen kitaplarda, toplanmýþtýr. Muhtelif Hýristiyan mezheple-ri bu metinlerde, aþaðý yukarý müttefik olmakla birlikte þu husus-larda ihtilâf ederler:

1. Kutsal kitap, hangi nispette, doðrudan veya dolaylý olarak“Allah kelâmý” kabul edilebilir?

2. Onlar dinin tek kaynaðý mýdýr, yoksa onlarýn yanýnda, ta-mamlayýcý otorite olarak baþka metinler veya gelenekler devar mýdýr?

Katolikler dahil, ekseri Hýristiyan din bilginlerine göre, kut-sal kitaplar Allah kelâmýný ihtiva etmekle kalmaz, bizzat Allahkelâmýdýrlar da. Beþer olan kâtiplere dikte ettirmesi vasfýyla on-larýn gerçek müellifi Tanrý'dýr. 1870 yýlýnda akdolunan VatikanI Konsili gibi, en son toplanan Vatikan II Konsili de (1962-1965) bu inancý tekit etmiþtir. Ortodokslar da böyle inanýrlar.Bazýlarý ise, lâfýzlarýnýn olmasa da mânâlarýnýn vahyedildiðinisöylerler.

Fakat Hýristiyanlar, þu veya bu þekilde Tevrat'ý, Tanrý'nýn ki-tabý kabul etmelerine raðmen ona tâbi olmamýþlar, Tevrat’takibazý haramlarý mübah hâle getirmiþlerdir. Metinler, baþta düþ-manlarý olan Yahudiler olarak bütün dünyanýn elinde bulundu-ðundan onlarý deðiþtirememiþlerse de, Eski Ahid’i Yeni Ahid’egöre tevil etmiþler ve konsiller vasýtasýyla, diledikleri tarzda yo-rumlamýþlardýr.

Bu noktayý belirtmiþ olarak biz, Hýristiyanlýðýn “Kitab-ý Mu-kaddes”ini teþkil eden kitaplarý sýraladýktan sonra, onlarca enmühim sayýlan Yeni Ahid metinleri üzerinde özellikle duracaðýz.Bilindiði üzere Kitab-ý Mukaddes, Eski ve Yeni Ahid’den mey-dana gelir.

1- EEski AAhidEski Ahid Ýbrânîce'dir. Ýbrânîce, 18. asýrdan beri Batýlý araþ-

týrýcýlarýn “Sâmî diller” adýný verdikleri dil âilesine mensuptur.Eber adlý cedleri esas alýnarak “Ýbrânî” denilmiþtir (Tekvin, 10,21; 11, 14). Sâmî diller, baþlýca þu üç gruba ayrýlýr:

a) Kuzey-batý bölümü: Kenan, Ugarit, Fenike ve Ýbrânî dilleri. b) Doðu bölümü: Asur-Babil, Âramî ve Süryanî dilleri. c) Güney bölümü: Arapça ve Habeþçe.Eski Ýbrânîce müstakil bir dil olmayýp, Kenan dilinin bir di-

yalekti idi. Zamanla Âramîce, Ýsrailoðullarýnýn konuþma dili


hâline geldiðinden buna da “Ýbrânîce” denildiði vakidir129. BabilÝmparatorluðu döneminde Âramîce, Akdeniz’den Ýran’a kadarolan bütün ülkelerin ticaret ve diplomasi lisaný olmuþtu. Bu dil,özellikle Yahudilerin Babil esaretinin bitiminden, yani M. Ö.537’den sonra Hýristiyanlýðýn baþlangýcýna kadar Filistin’in ko-nuþma dili hâline gelmiþti. Binâenaleyh Hz. Îsa (a.s.), havarilerve ilk Hýristiyanlar bu dili konuþuyorlardý130.

M. Ö. 3. yüzyýla doðru, bir deðil en azýndan üç türlü ÝbrânîceEski Ahid metni vardý. Bunlar: 1- Massoréthique metin, 2- Bun-dan kýsmen tercüme edilen Yunanca metin, 3- Sâmiriye Tevratýidi. M. S. 1. asýrdan itibaren tek metne doðru bir gidiþ baþlamýþ-sa da, nihaî metin ancak yaklaþýk 100 yýlýnda tespit edilmiþtir131.Eðer metnin bu üç þekli de elde olsaydý, karþýlaþtýrma imkâný bu-lacak ve belki de aslî metnin nasýl olduðu hakkýnda bir fikir edin-memiz mümkün olacaktý. Fakat maalesef bu hususta, azýcýk olsun,bir fikre sahip deðiliz. Hz. Îsa’ya yakýn olan Hýristiyanlýk öncesibir devirden kalma Kumran maðarasýndaki tomarlar, klâsik me-tinle farklýlýklar arz eden M. S. 2. yüzyýla ait “on emir” ihtivaeden bir papirüs ve M. S. 5. yüzyýla ait bazý parçalar (Kahire’dekiGeniza parçalarý) dýþýnda, Kitab-ý Mukaddes’in bilinen en eskiÝbrânîce metni M. S. 9. asra çýkmaktadýr.

Septante metni, Yunan dilindeki ilk tercüme olmalýdýr. M.Ö. 3. yüzyýla ait olan bu tercüme, Ýskenderiye Yahudileri tarafýn-dan yapýlmýþtýr. Yeni Ahid yazarlarý da, ileride bu metne daya-nacaklardýr. Bu metin M. S. 7. yüzyýla gelinceye dek otorite sa-yýlacaktýr. Hýristiyan âleminde genel olarak kullanýlan temelYunanca metinler, Vatikan’da Codex Vaticanus, ve Londra Bri-

123

129 E. Jacob, L’Ancien Testament, s. 7.130 J. Dheilly, Dictionnaire biblique, Araméenne md., s. 79.131 E. Jacob, s. 11. Krþ. M. Bucaille, s. 18-19.

Kutsal Metinler

tish Museum’da Codex Sinaiticus adlarý altýnda muhafaza edilenyazmalar olup her ikisi de M. S. 4. asýrdan kalmadýr.

St. Jérome, M. S. 5. asrýn ilk yýllarýnda, Ýbrânîce metinleriesas alarak, Lâtince bir metin hazýrlamýþtýr. Bu nüshaya, dahasonralarý M. S. 7. yüzyýlda, dünyanýn her tarafýna yayýlmasý se-bebiyle Vulgate adý verilir. (Bu kelime, Lâtince'de “yayýlmýþolan nüsha” anlamýna gelmektedir. St. Jérome tarafýndan yapý-lan bu tercüme Trente konsili (1545-1563) tarafýndan 1546’daKatolik Kilisesi'nin resmen kabul ettiði tercüme hâline getiril-miþ olup, böylece devam etmektedir.) Sadece hatýrlatmak ba-býndan, kýsmî olan Âramca ve Süryanca (Peshitta) tercümeleri-ni de zikredelim.

Bütün bu tercümeler uzmanlara, bir bakýma, muhtelif metinle-rin uzlaþtýrýlmasýyla hasýl olan “ortalama” metinleri teþkil etmeimkânýný vermiþtir. Keza Ýbranca, Yunanca, Lâtince, Süryanca,Âramca ve hatta Arapça gibi muhtelif dillerden metinleri yan ya-na veren mecmualar da hazýrlanmýþtýr. Walton’un meþhur Bible’i(Londra, 1657) böyledir.

Konuyu tamamlamak için þunu da ilâve edelim ki, farklý Hý-ristiyan Kiliselerinin Kitab-ý Mukaddes anlayýþlarý deðiþik oldu-ðundan, onlarýn kabul ettikleri kitaplar da farklý olmuþtur. Bu Ki-liseler, þu ana kadar, ayný dildeki herhangi bir tercüme hakkýnda,ayný deðerlendirmeye sahip deðildirler. Yani ayný dili konuþanfarklý mezhepten olan kimseler, ayný tercümeyi deðil, mezheple-rine göre yapýlmýþ ayrý ayrý tercümeleri okumaktadýrlar. Katolikve Protestan uzmanlarca müþterek olarak hazýrlanan Traductionoecuménique de la Bible Paris’te 1975’de tamamlanmýþtýr.

Böylece, Eski Ahid metninde insan eliyle yapýlmýþ deðiþiklik-lerin payýnýn oldukça büyük olduðu görünüyor. Bir nüshadanöbür nüshaya, bir tercümeden öbür tercümeye, vaki olan sayýsýztasarruflarla, iki bin yýldan fazla bir zaman boyunca, aslî metnin


uðramýþ olduðu deðiþikliklerin vardýðý boyutlar, zahmet çekmek-sizin anlaþýlýyor132.

Eski Ahid, baþlýca üç bölümden meydana gelir: Tevrat, Ne-biîm ve Ketûbîm.

aa.. TTeevvrraatt:: Tekvin, Çýkýþ, Levililer, Sayýlar ve Tesniye olmaküzere beþ bölümden ibaret olup bundan ötürü Batý’da Penta-teuque denir. Aslý Hz. Mûsa’ya (a.s.) vahyedilmiþtir.

bb.. NNeebbiiîîmm:: Yani peygamberlere ait kitaplar ki bunlar da iki ký-sýmdýr:

bbaa.. ÖÖnncceekkii ppeeyyggaammbbeerrlleerree aaiitt kkiittaappllaarr:: Yûþa, Hâkimler, Sa-muel, Krallar.

bbbb.. SSoonnrraakkii ppeeyyggaammbbeerrlleerree aaiitt kkiittaappllaarr:: Ýþâya, Yeremya, He-zekiel, keza o iki peygamberin kitaplarý: Hoþea, Yoel,Amos, Obadya, Yunus, Mika, Nahum, Habakkuk, Tse-fenya, Haggay, Zekarya, Malaki.

cc.. KKeettûûbbîîmm vveeyyaa hhaaggiiooggrraapphheess ((mmeennkkýýbbeelleerr))ki bunlar da: Mez-murlar, Meseller, Eyyûb, Neþideler Neþidesi, Rut, Lamentati-ons, Vâiz (Ecclésiaste), Ester, Daniyel, Esdras, Nehemya, 1 ve2. Kronikler (Tarihler) kitaplarýdýr.

Luther’in sýralamasýnda birçok kitabýn yeri deðiþiktir. Protes-tanlar apocryphe (yani ibadette halka alenî surette okunmasý ya-saklanan) “gizli kitaplar” dedikleri kitaplarý, Kitab-ý Mukad-des’ten saymamakla birlikte,“okunmasý faydalý” þeklinde tavsifederler. Katolikler bunlarýn hepsini, Ortodokslar ise bir kýsmýnýkabul ederler ki bunlar þunlardýr: Judith, Süleyman’ýn Mesellerive Hikmetleri, Tobi, Siracide, Baruch, Makkabeler I ve II, Es-ter’e Ýlâveler, Daniyel’e Ýlâveler (yeni Suzzanne’in Tarihi, BelTarihi, Babil Dragon Tarihi, Azarias’ýn Duasý), Manasse’nin

125

132 M. Bucaille, s. 19-20.

Kutsal Metinler

Duasý. Üç Gencin Fýrýndaki Duasý, Yeremya’nýn Risalesi kitap-larýdýr.

Hýristiyanlar, uzun zaman, bu kitaplarýn, isimlerini taþýyanzâtlara ait olduðunu düþünmüþler, binâenaleyh kronolojik olaraksýralamaya çalýþmýþlardý. Metin tenkidi çalýþmalarý bazý kitapla-rýn, isimlerini taþýdýklarý þahýslarýn eserleri olamayacaklarýnýgöstermiþtir. Bazýlarý bütünlük arz etmeyip, aksine muhtelif kay-naklardan toplanmýþlardýr. Bazýlarý ise eski zannedilmekle bera-ber muahhar devirlere aittirler. Bunlar hakkýnda geniþ bilgi, me-tin tenkidi uzmanlarýnýn yazdýklarý kitaplardan öðrenilebilir.

2- KKitab-ýý MMukaddes’i tteþkil eeden kitaplarýn kkronolojisi

Eski ve Yeni Ahid kitaplarý, takribî olarak þu þekilde krono-lojik bir sýraya konulabilir:

M. Ö. 1250’ye doðru Hz. Mûsa (a.s.) ve Tevrat.

1200’e doðru Kenan’ýn fethi. Eski neþîdeler ve kýssalar (Hâkim-ler 5 ve 9, 7 vd. gibi)

1000’e doðru Hz. Dâvud (a.s.) Hz. Dâvud hakkýnda neþîdeler.(Meselâ II. Samuel 1, 17 vd.; 3, 33 vd.; 12, 1 vd. gibi)

960 Süleyman Mabedi'nin inþasý. Buna dair ifadeler, meselâI. Krallar 8, 12 vd. da vardýr.

932 Krallýðýn Yahuda ve Ýsrail olarak ikiye bölünmesi.

950-850 Yahvist belgenin yazýlmasý.

750’ye doðru Elohist belgenin yazýlmasý.

760-700 Amos, Hoþea, Ýþaya, Mika.

630-568 Yeremya, Nahum, Habakkuk, Tsefenya.

621 Kral Josias tarafýndan Tesniye kitabýnýn Eski Ahide da-hil edilmesi


586 Kaldeliler tarafýndan Kudüs’ün tahrip edilmesi. Babilesareti dönemi peygamberleri: Hezekiel, Ýkinci Ýþaya.

538 Esaretten Kudüs’e dönüþ.

520-515 Mabedin Ýnþasý.

520-445 Haggay, Zakarya, Obadya, Malaki.

458-444 Din adamlarý metninin (Code sacerdotale) doküma-nýnýn Eski Ahide girmesi.

400-340 Ruth, Yoel.

300-180 Esdras, Nehemya, Kronikler (Tarihler) (300), Eyyûb(250), Vâiz Siracide (180).

166 Makkabelilerin isyaný.

164-130 Daniyel, Neþîdeler Neþîdesi, Ester (130), Judith (100).

120-100 I. Makkabeliler.

63 Filistin’in Roma hâkimiyetine girmesi.

Hz. Îsa’nýn (a.s.) doðumu.

M. S. 30 Yýllarýna doðru: Hz. Îsa’nýn risaleti.

M. S. 32 (34)-65: Pavlus’un çalýþmalarý.

60-100 Yeni Ahid Mektuplarý ve Ýnciller.

3- YYeni AAhid KitaplarýYeni Ahid 27 kitaptan meydana gelir. Bunlar üç grupta top-

lanmaktadýr: Tarihî kitaplar, Tâlîmî kitaplar ve Vahiy.

aa.. TTaarriihhîî kkiittaappllaarr:: Matta, Markos, Luka ve Yuhanna Ýncilleri ileLuka’nýn Resûllerin Ýþleri adlý kitabýný ihtiva eder. Bunlarüzerinde ayrý ayrý duracaðýz.

bb.. TTââllîîmmîî kkiittaappllaarr:: Havarilere ait 21 mektuptan ibarettir.

Bu 21 mektup þöyle tasnif edilir:

127Kutsal Metinler

aa.. Pavlus’un 14 mektubu: Bunlar ve yazýldýklarý tarihler þöyledetaylandýrýlabilir.

aaaa.. Büyük mektuplar (Romalýlara, 56 veya 57 yýlýnda; I. veII. Korintoslulara, 55, 57; Galatyalýlara, I. II. Selâniklile-re 52, 53).

aabb.. Hapishane mektuplarý (Efesoslulara, Filipililere, 56-57);Koloselilere, 61 veya 63; Filimon’a

aacc.. Pastoral mektuplar (I. ve II. Timoteosa, Titus’a. Ýbrânîle-re adýný taþýyan mektubun Pavlus’a ait olduðu münakaþa-lý ise de, genellikle ona nispet edilmektedir; tarihi hak-kýnda: 70’ten önce denilmektedir).

bb.. 7 Katolik mektup (Yâkûb, I. ve II. Petrus; I., II. ve III. Yuhan-na, Yehuda mektuplarý)133.

cc.. Vahiy denilen son kitap Yuhanna’ya ait olup onun uyanýkiken mazhar olduðu keþfiyatý ihtiva ettiðine inanýlýr. 96 yýlla-rýnda, dördüncü Ýncil yazarý tarafýndan kaleme alýndýðý kabuledilir. Sembolik ve eskatolojik (âhir zaman haberleri) bilgilerihtiva eder.

4- ÝÝncillerÝncil kelimesinin aslý, Yunanca’da Euaggelion olup, halk Yu-

nancasýnda: “getirdiði bir haberden ötürü bir þahsa verilen müj-delik, mükâfat” mânâsýna gelir. Daha sonraki zamanlarda “ha-ber, müjde” mânâsýna kullanýlmýþtýr. Septante denilen, EskiAhid’in Yunanca tercümesi de bu kelimeyi “sevindiren haber”mânâsýna kullanmýþtýr134. Daha sonra ise “Hz. Îsa’nýn tebliðatý-

128

133 Bu mektuplarýn tarihleri hakkýnda bkz. J. Dheilly, Dictionnaire biblique, s.349 ve daha tafsilâtlý bilgi için bkz. A. Robert A. Feuillet, Ýntroduction à laBible, II, 394-532.

134 O. Culmann, Nouveau Testament, 15135 Krþ. Matta, 26,13; Efesoslulara, 1, 12; Galatyalýlara, 2, 7


nýn özeti” veya “onun hayatý”135 derken “Hz. Îsa’nýn sîret ve teb-liðatýný yazý ile kaydeden kitaplar” hakkýnda kullanýldý.

Dördüncü Ýncil dýþýndaki ilk üç Ýncil’e, yani Matta, Markosve Luka Ýncillerine “Sinoptik (synoptiques) Ýnciller” denir.Çünkü bunlar gerek þekil gerek konular bakýmýndan çok büyükbenzerlikler taþýmaktadýrlar. Þöyle ki:

a. Mûcizelerin anlatýlýþýnda, mesellerde (parabol), Hz. Îsa’nýn ha-yatýna dair hâdiselerde bu üç Ýncil arasýnda çok benzerlik var-dýr. Meselâ Markos Ýncili’ne has olarak sadece 50 (elli) kadarcümle bulunur. Keza konularýn: Îsa’nýn vaftizi, þeytan tarafýn-dan tecrübeye tâbi tutulmasý, Galile (el-Celîl) bölgesinde risa-letin baþlamasý, onun Kudüs’e doðru çýkmasý, çilesi, haça geril-mesi ve sonra dirilmesi tarzýnda hepsinde ayný þekilde sýralan-masý da, bu üç Ýncil’den önce, mevcut olan müþterek bir sözlürivâyetin bulunduðuna delâlet etmektedir. Hatta ifadelerde vedeyimlerde bile müþtereklik vardýr. Þöyle ki: Hikâyenin aynýyerinde istitrad yapma (parantez açma): Meselâ Matta 9, 6Markos 2, 10 Luka 5, 24), ayný kelimeleri kullanma: MeselâMatta 3, 7-10=Luka 3, 7-9), ayný iktibas usûlü: Meselâ Matta3, 3=Markos 1, 3=Luka 3, 4 gibi.

b. Benzerliklerin yaný sýra bariz ayrýlýklar da vardýr. Hatta aynýþeyi öðretirken de farklýlýklar bulunur. Meselâ Hýristiyanlýðýntemeli olan Pater duasý Matta’da 7, Luka’da ise 5 talep ihtivaeder.

Bu tezahür hakkýnda þöyle izahlar yapýlmaktadýr: (Bu izahla-rý özetledikten sonra, ileride bu konuyu tekrar ele alacaðýz).

1. Üç Ýncil’in ortak þifahî bir kaynaðý vardýr. Benzerlikler, kalýp-laþmýþ dinî bilgilerden, ayrýlýklar ise yazýldýðý ortamlarýn fark-lýlýðýndan ileri gelmiþtir.

129

136 J. Dheilly, Dictionnaire Biblique, s. 1143-1144.

Kutsal Metinler

2. Sinoptik Ýnciller, edebî yönden birbirine baðlýdýr. Bu tâbilik:Matta > Markos > Luka yahut Matta ve Luka’nýn kaynaðýolarak: Markos þeklindedir. Kritiklerin ekserisi bu hipotezetaraftardýr.

3. Þimdiki Ýncillerin kaynaðýný bir, iki veya müteaddit malze-meler teþkil etmektedir136.

aa)) MMaattttaa ÝÝnncciillii

Sinoptik üç Ýncilden birincisidir. Hýristiyan geleneði, bu Ýn-cili, havari Matta’ya izafe eder. Bu kitabýn kaynaðý þu üç malze-meye irca edilir:

1. Kudüs cemaatindeki ilk dinî bilgileri ihtiva eden ve Yunan-ca’ya da tercüme edilmiþ olan Âramîce bir kaynak,

2. Markos Ýncili137,

3. Ýlâveten diðer bir kaynak.

Bu son kaynak Luka 9, 51 ilâ 18-14 bölümünde yer alýr. Fa-kat Luka’nýn, Ýncilinin ortasýna yerleþtirdiði bu kaynaðý Matta,eserine serpiþtirmiþtir.

Âramîce olan birinci grup malzemenin kaynaðý, havari Mat-ta olabilir. Fakat bizzat kendisinin yazdýðý deðil de, bir redaktörvasýtasýyla son þeklini aldýðý düþünülebilir. Bazýlarýna göre ise buÝncil, revaç bulmasý gayesiyle Matta’ya mal edilmiþtir138. Bu Ýn-cil’in, Luka’dan sonra ve Kudüs’ün tahribinden önce 65 yýllarýn-da yazýldýðý kabul edilir.

130

137 Her üç sinoptik Ýncil’deki müþterek cümleler 330, Markos ile Matta arasýnda-ki müþterek cümleler 178, Markos ile Luka arasýndaki müþterek cümleler 100,Matta ile Luka arasýndaki müþterek cümleler 230, adettir. Bu üç Ýncil’den herbirine has olan cümle sayýlarý da þöyledir: Matta: 330, Markos: 53, Luka: 500(M. Bucaille, s. 115).

138 W. Durant’dan naklen A. Hatîb, el-Mesîh fi’l-Kur’ân, s. 86.139 Dheilly, Dictionnaire Biblique, s. 725-728.


Bu Ýncil önce Âramîce yazýlmýþtýr. Sonra Yunanca’ya tercü-me deðil de, bir adaptasyonu yapýldý. Bu kitabýn en çok dikkatiçeken özelliði, sýk sýk Eski Ahid’e atýfta bulunarak, Yahudi ka-rakteri muhafaza ve Hýristiyanlýðý, Eski Ahid otoritesi huzurun-da haklý göstermek ve Hz. Îsa’nýn, Þeriatý (Tevrat’ý) deðiþtirmekiçin deðil, geliþtirmek için gönderildiðini vurgulamaktýr139.

bb)) MMaarrkkooss ÝÝnncciillii

Markos, Hýristiyan geleneðine göre havari Petrus’un öðrenci-sidir. Barnaba’nýn yeðenidir. Pavlus’un ise, birinci misyon seya-hatine refakat etmiþtir. Bir rivâyete göre Ýskenderiye Hýristiyancemaatinin kurucusudur.

Markos Ýncili’nin kaynaðý, Hz. Îsa ile ilgili hikâye ve vecizelertopluluðudur. Talebesi ve yorumcusu olduðu Petrus’un vaazlarý daonun mühim bir kaynaðýný teþkil etmiþtir. Ýncilini Roma’dakimü’minlerin isteði üzerine kaleme almýþtýr. Yazýlýþ tarihi kesin ola-rak belli olmamakla beraber Petrus’un ölümünden az önce, kezamabedin tahribinden önce yani 63-70 yýllarý arasýnda yer aldýðýkabul edilir.

Bu Ýncil, müþahhas anlatýmý, az iþlenmiþ özelliði ve hemenherkes tarafýndan kabul edilen kronolojik önceliði sebebiyle, 20.asýrda birinci plâna geçirilmeye çalýþýldý. Fakat sonralarý butelâkki pek benimsenmedi. O da þifahî rivâyetleri ve muhteme-len Âramca Matta Ýncili’ni kaynak olarak kullanmaktadýr. FakatMarkos basit bir müstensih olmayýp, orijinal bir yazardýr.

Katolik din adamlarýndan Roguet’ye göre: “Markos, acemi biryazardýr.”, “Bütün Ýncillerin, ifade bakýmýndan en düþük olaný-dýr.” Kelime hazinesi fakir, cümle kurmasý düzgün deðildir.Cümleleri, birbirine sayýsýz “ve” baðlaçlaryla yan yana koyar;

131

140 A. M. Roguet, Ýnitiation à l’ Evangile, s. 60-61.141 Dheilly, Dictionnaire Biblique, 717.

Kutsal Metinler

“ve” baðlacýný diðer birçok baðlaç ve zarf yerine kullanýr. Çeþit-li fiil zamanlarýný, titizlik göstermeksizin birbirine karýþtýrýr140.

Mevcut Hýristiyanlýkça çok mühim olan Hz. Îsa’nýn dirilip, gö-ðe yükselmesini ve havarilerin onun vekilleri olmasý metnini ih-tiva eden kýsa, fakat önemli “Hâtime” kýsmý, sahih (authantique)sayýlmaz141.

cc)) LLuukkaa ÝÝnncciillii

Sinoptik Ýncillerin üçüncüsüdür. Yazarý olan Luka, Antakyalýgayr-i Yahudi bir ailedendir. Kültürlü zümreden olup doktor idi.Genç yaþýnda Pavlus’u tanýdý ve artýk ondan ayrýlmadý. Luka, Ýn-cilini Markos’unkinden sonra kaleme aldý. Bunu müteakip de, Ye-ni Ahid’in 5. kitabý olup ilk Hýristiyan cemaatinin tarihindenbahseden “Resûllerin Ýþleri” kitabýný 60-80 yýllarý arasýndaki dö-nemde yazmýþtýr.

Luka’nýn hem þifahî hem de yazýlý kaynaðý vardý. Þifahî kay-naklarý Antakya’daki dostlarý, papaz çömezi Filip, Pavlus’unmahpusluðu esnasýnda sorguya çekilen þahitler, Hz. Îsa’ya tâbiolan dindar kadýnlar, Hz. Yahya’nýn bazý þakirtleri ve özellikleHz. Meryem olduðu söylenmektedir. Yazýlý kaynaklarý ise: Muh-telif Ýncil denemeleri, Markos Ýncili, Âramca Matta Ýncili veYunanca Matta Ýncili’nin bazý kaynaklarýdýr. Bunlara ilâvetenmühim bir fikir kaynaðý olarak Pavlus’u unutmamak gerekir.

Luka, Ýncilini, Yahudi asýllý olmayan Hýristiyanlar için yaz-mýþtýr. Bundan ötürü, müþrikleri cezbedecek hikâyeleri, en gözeçarpacak þekilde sergileyip142 sadece Yahudi-Hýristiyanlarý ilgi-lendirecek olaylarý ihmal eder. Meselâ þer’î hükümlerden bah-setmez143.

132

142 Meselâ bkz. Luka, 7, 1-10.143 Krþ. J. Dheilly, s. 680-681.144 Dheilly, 558-559.


dd)) YYuuhhaannnnaa ÝÝnncciillii

Dördüncü Ýncil olup on iki havariden biri olan Yuhanna’yanispet edilir. 90-110 tarihleri arasýnda Efes veya Antakya’da yazýl-mýþtýr144.

Bu Ýncil, Hz. Îsa’nýn prensiplerini mücerret bir anlatýmla ve-rir. Sinoptik Ýncillerdeki canlý meseller yerine bunda hayat, ýþýk,hakikat, irfan gibi kavramlardan bahsedilir. Sinoptik Ýncillerinmerkez kavramý “ilâhî hükümranlýk” iken, bu Ýncil “Îsa’ya iman”ývurgular (6, 29). Hatta mûcizelerden de sadece yedi tanesi, sýrfteolojik bir fikri desteklemek için sembolik olarak zikredilir. Bü-tün bunlar, sembolik temele dayanan dinî bir tez için plânlandý-ðýný gösterir ve havari Yuhanna’ya ait olduðundan þüphe ettirir145.“18. asra kadar dördüncü Ýncil, Yuhanna’ya atfedilirdi. O zaman-dan beri, gerçek müellifin kim olduðu hususunda þiddetli müna-kaþa devam etmektedir (...) Îsa’yý logosla aynýlaþtýrmasý, Philon(Pilon) ve Ýskenderiye Yeni Eflâtuncularý ile olan fikrî yakýnlýðý-ný gösterir. Bazý muasýrlara göre bu Ýncil, Yuhanna ile devamlý te-masta bulunan bir öðrencisi tarafýndan yazýlmýþtýr. Bazýlarýnca iseyazar, havariler ile ilgisi olmayan bir baþka Yuhanna’dýr.”146.Encyclopedia Britannica bu felsefî Ýncil'in yazarýnýn havari ile,kesinlikle ilgisinin olmadýðýný yazar147. Metin tetkikçilerinin ço-ðuna göre bu Ýncil, havari Yuhanna’nýn eseri deðildir148.

Yuhanna Ýncili’nin belirli bir tezi telkin etmek gayesiyle ya-zýldýðý âþikârdýr. 96 yýlýnda, Îsa’nýn tanrýlýðýný kabul etmeyenle-

133

145 W. Durant, The Story of Civilization 11, 208’den A. Hatîb, el-Mesîh s. 88).146 E. Royston Pike, Dictionnaire des religions, s. 173-174.147 Oradan naklen Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 183.148 (T. O. B.) Ökümenik Ýncil tercümesi) mütercimlerinden naklen M. Bucaille,

s. 110.149 Bu fikirde olan Hýristiyan müellifler ve referanslar için bkz. A. Þelebî, el-

Mesîhiyye, s. 179-180.150 Kitabýmýzýn, “Hz. Îsa’nýn Tanrýlaþtýrýlmasý” bahsinde, Hz. Îsa’nýn tanrý olma-

dýðýna dair hükmün doðruluðunu gösteren deliller zikredilecektir.

Kutsal Metinler

re karþý “öteki Ýncillerden farklý olarak Mesîh'in lâhutî tarafýnýanlatmak için yazýlmýþtýr”149.

Muhammed Ebû Zehre de bu konuda bazý nakiller yaptýktansonra þu neticeleri çýkarýr: 1- Üç sinoptik Ýncilde Hz. Îsa’nýntanrýlýðýna dair kayýt yoktur150. (Hiç deðilse Dördüncü Ýncil'intelifinden önceki durum bu idi). 2- Bazý din adamlarý, tanrýlýðý-ný bildiren bir kitap olmaksýzýn, bu inancý daha önce benimse-miþlerdi151. Bir de þu anlaþýlýr: Mevcut Hýristiyanlýkta Îsa’nýntanrýlaþtýrýlmasý her þeyin baþýnda gelir. Böylesine en mühim biresasý üç Ýncil’in açýkça belirtmemesi aklýn alacaðý iþ deðildir. Þuhâlde Îsa’nýn tanrýlaþtýrýlmasýnýn aslý olsaydý, onlar mutlaka yerverirlerdi.

Yuhanna Ýncili konularýn, hikâyelerin seçim ve sýralanmasýn-da, coðrafî ve kronolojik bilgilerde, hatta dinî bakýþ açýsýnda di-ðer Ýncillerden farklýdýr. Yazarýn, kendi tezlerini en iyi þekilde ak-settirecek tarzda rivâyetleri sýralamasý makuldür. Fakat boþluklarbulunmasýný anlamak kolay deðildir. Meselâ muharref Hýristi-yanlýðýn en mühim ibadeti olan komünyon (kurban) bu Ýncil'deyer almaz. Buna mukabil öteki üç Ýncil'de bulunmayýp yalnýz Yu-hanna’ya mahsus hikâyeler de mevcuttur. Dirilmiþ Îsa’nýn Tabe-riye Gölü kýyýsýnda talebelerine görünmesi (Yuhanna 21, 1-14)bunlardandýr. Ýlk nazarda bunu yalnýz bu Ýncil yazarýnýn bildiðiileri sürülebilir. Ancak, dikkat edilince, Luka’da, bu hikâyenin,onun hayatýnda cereyan eden bir hâdise olarak yer aldýðýný görü-rüz. Bu durum karþýsýnda þaþýrmamak mümkün deðildir152. Buhikâye, Yuhanna Ýncili'ne sonradan eklendiði ittifakla kabul edi-len 21. bölümde yer alýr.

134

151 M. Ebû Zehre, Muhâdarât, s. 58.152 M. Bucaille, s. 113.153 T. O. B. mütercimlerinden ve O. Culmann’dan naklen M. Bucaille, s. 113.


Yuhanna ile öbür üç Ýncil arasýndaki mühim farklardan biride Hz. Îsa’nýn risaletinin müddetindedir. Üç Ýncil bir yýl sürdü-ðünü bildirirken Yuhanna’ya göre iki seneden fazla sürmüþtür153.

Bu kabîl hatalar, beþer kitaplarý için bile önemlidir. Böylesi ha-talar ihtiva eden kitaba olan güven nispeten sarsýlýr. Ama bir be-þer için yine de müsamaha ile karþýlanabilir. Fakat Allah kelâmýn-da böyle þeyler son derece mühimdir. Bir tek yanlýþ bile onun kud-siyetini zedeler.

5- ÝÝncillerin oortaya ççýkardýðý pproblemler

aa)) ÝÝnncciilllleerriinn aakkiiddeenniinn tteeþþeekkkküüllüünnddeenn ssoonnrraa yyaazzýýllmmaassýý

Ýncillerle Hýristiyanlýk akidesi arasýndaki münasebet, hayretuyandýracak bir durum arz eder. Zira Allah’ýn kitabý olarak Ýncil,rütbe bakýmýndan öncelik sahibi olduðu gibi tarih itibariyle de ha-varilerin ve Pavlus’un mektuplarýndan önce olmasý gerekirdi. Ya-ni dinin, Ýncil’e bina edilmesi icap ederdi. Hâlbuki, bunun aksine,önce baþta Pavlus’un çalýþmalarýyla büyük ölçüde akide teþekkületmiþ, daha sonra Ýnciller, onlar göz önünde bulundurularak kale-me alýnmýþtýr. (Katolik Ýncil tetkikçilerinden A. M. Roguet þöylediyor: “Pavlus’un kitaplarýnýn Ýncillerden önce yazýlmýþ olduðunuhiç unutmamak gerekir.” (Korintoslulara 15, 1-11 pasajý Hýristi-yan kredosunu tespit etmektedir) “Katoliklere göre Ýnciller Kilise-den zuhur etmiþtir, yoksa Kilise, Ýncillerden doðmuþ deðildir.”154

Akidenin teþekkülünde en büyük pay Pavlus’un olmuþtu.Pavlus’un risaleleri 52-63 yýllarý arasýnda yer alýr. Hâlbuki Ýncilyazarlarý kitaplarýný en erken 63’te yazmaya baþladýlar. Pavlus veinançlarý baskýn çýkarak Ýncilleri etkiledi155.

135

154 A.M. Roguet, Ýnitiation à l’Evangile, s. 22.155 Papaz Paul Ýlyas’ýn, Yesû’ul-Mesîh eserinin 18. sahifesinden Þelebî, 176. Krþ.

J. Dheilly, s. 382.156 Ýntroduction, II, 227.

Kutsal Metinler

Çaðdaþ Katolik kutsal kitap uzmanlarýndan kalabalýk bir he-yet tarafýndan, üstadlarý olan A. Robert ile A. Feuillet baþkanlý-ðýnda hazýrlanmýþ olan Ýntroduction à la Bible eserinde yazýldý-ðýna göre de, dört Ýncil arasýnda, tarih bakýmýndan en eski olanMarkos Ýncili, metin tenkitçileri arasýnda en çok kabul edilengörüþe göre 65-70 yýllarýnda yazýlmýþtýr156.

bb)) ÝÝnncciilllleerriinn ççookklluuððuu

Hz. Îsa’nýn (a.s.) tebliðatý ve sîretini bildiren kutsal kitaplarýnbirden fazla olmasý, Hýristiyanlýðýn ilk devirlerinden beri sýkýntýdoðurdu. Ayný meseleler hakkýnda neden dört metin vardý? Budört kitabý “Îsa’nýn Hayatý” adý altýnda birleþtirmek daha münasipolmaz mý? Sualini soranlar bulundu. Ýkinci asýrda Tatien, Diates-saron (dördü bir arada) adý altýnda onlarý birleþtirdi. Marcion isediðerlerini iptal ederek sadecek Luka Ýncili'ni muteber saydý157.

Hýristiyanlýk muhtelif Ýncillerden bahsederken Kur’ân-ý Ke-rim, Hz. Îsa’ya gönderilen bir tek Ýncil olduðunu bildirir. Akýl vemüþahede de Hz. Îsa’nýn tebliðatýnýn müteaddit deðil, bir tek ki-tapta bulunmasý gerektiðini gösterir. Þimdiki þekliyle Yeni Ahid,kesin bir tarzda olmasa da Hz. Îsa’ya verilen bir Ýncil’den bahset-mektedir. Meselâ Markos 1, 14’de: “Yahya ele verildikten sonraÎsa, Allah’ýn Ýncilini vâzederek Galile’ye gelip dedi.” Keza Pav-lus’un Romalýlara risalesi de (1, 10, 16 ve 15, 19), Matta 4, 23’te“Mesîh’in Ýncili”nden bahsedilir. Þimdiki þekliyle Hýristiyanlýk,Hz. Îsa’ya kitap olarak verilmiþ Ýncil’i inkâr etse de Kur’ân-ý Ke-rim bu ilâhî kitabýn ona verildiðini kesin olarak bildirir. Deminiþaret ettiðimiz mevcut Yeni Ahid cümlelerinin bahsettiði bir aslîÝncil, diðer Ýncillerin bir ilk kaynaðý olan Ýncil üzerinde duran ba-zý münferit Batýlý yazarlar da vardýr158.

136

157 O. Culmann, s. 16.158 M. Ebû Zehre, Muhadarât, s. 56.159 Ýntroduction à la Bible, II, 7.8.


Hâlbuki Hýristiyanlýðýn dört Ýncili vardýr. Hýristiyanlýðýn ilkasrýnda çok fazla olan Ýnciller önce yetmiþe, sonra da dörde in-dirilmiþ, geri kalanlar apokrif sayýlmýþtýr. Bu apokriflerden 24kadarýný zikreden Ýntroduction à la Bible yazarlarý, onlarýn dahafazla olduðunu fakat bazýlarýnýn sadece isimleri, bazýlarýnýn eldengeçmiþ metinleri veya muahhar devre ait geniþletilmiþ mealleriolup, sýrf eðitim gayesi taþýdýklarýný yazarlar159. Ýbrânîler Ýncili,Ebionitler Ýncili, On Ýki Havari Ýncili, Jacques Ýncili, MýsýrlýlarÝncili, Sahte Matta Ýncili, Thomas Ýncili, Çocukluk Ýncili, Pet-rus Ýncili bunlardandýr160.

Ýlk üç asýrda yazýlmýþ olan çok sayýdaki Ýnciller bir tarafa, Ýz-nik konsilinin de bire indiremediði dört Ýncil’i düþünelim. Kili-sece “kanonik ve vahiy eseri” sayýlan bu dört Ýncil arasýndakifark, sadece lâfýz ve ifade farký olsa, bunlarýn, aslî Ýncil’in farklýbirer tercümesi kabul edilmesi mümkün olurdu. Ama aralarýndabüyük farklar, hatta ihtilâflar fazlalýk veya noksanlýklar, hattaihtilâf ve çeliþkiler vardýr. Bu da bir tarafa, ayný Ýncil'in ayný bö-lümünde bile zýtlýklara rastlanabilmektedir. Meselâ Matta Ýnci-li'nin (16, 18-19) cümlelerinde Petrus, Hz. Îsa’nýn lisanýndan,“dinin temeli, göklerin hükümranlýðýnýn elinde olduðu bir zât”diye tavsif edilirken, ayný bölümde (16, 22-23) “lânetli, þeytan,dinden uzak” olduðu yazýlmaktadýr. Bu iki çeliþik durum, bu çokaðýr ifadeler, deðil Hz. Îsa gibi bir peygamber, kâmil bir mü’min-den bile uzak olan þeylerdendir. Hz. Îsa’nýn dilinden, mü’mininterk etmesi beklenen þeyleri sayan Markos 10, 29 cümlesi, bazýbasýmlarda “zevceler (karýlar)”ý da sayarken, bazýlarýnda bu kayýtyoktur. (Meselâ Bible þirketince yayýnlanan Ýstanbul, 1885 basý-mýnda varken, ayný Kitab-ý Mukaddes þirketinin Ýstanbul, 1976basýmýnda yoktur)161.

137

160 A.g.e., II, 745-762.161 Daha baþka tutarsýzlýklar hakkýnda bkz. A. Hatîb, el-Mesîh, s. 81-84.

Kutsal Metinler

Hz. Îsa’nýn Ýncili'nin kaybolmasýnýn baþlýca sebebi, Yahudi-lerdir. Yahudiler ona tâbi olanlara büyük bir darbe indirmiþler-di. Binâenaleyh Hýristiyanlar sadece hâfýzalarýna alýp gizli gizlinaklettikleri bazý hikmetler, meseller ve tavsiyeleri koruyabildi-ler. Yahudilerin ve onlarýn kýþkýrttýklarý Roma yetkililerinin ta-kibatlarý gevþeyince mü’minler, Mesîh ile beraber yaþadýklarýhayata dair hatýralarý ve sözleri anlatmaya baþladýlar. NitekimLuka, Ýncili'nin mukaddimesinde (1, 1) yazýlmýþ olan birçok ha-týradan bahseder. Hata ihtiva etse de iyi niyetle yazýlan birçokÝncil gibi, þöhret ve nüfuz gayesiyle yazýlanlarý da meydana çýk-mýþtý. Pavlus, böylelerine “yalancý peygamberler” demekte idi162.

Böylece, Hýristiyanlýðýn iþkence edildiði ilk nesiller boyuncazayi olan birçok Ýncilin olduðu anlaþýlýyor. Fakat Hýristiyanlýðýndevlet dini hâline gelmesinden sonra, eskiden gizlenmiþ olanmüteaddit Ýnciller ortaya çýkarýldý. Bunlar dördüncü asýr baþla-rýnda Ýznik Konsiline arz olundu. Ama Ýznik konsili, çoðunluðumahkûm, azýnlýðý galip getirdi. Nitekim ihtida edip AbdulehadDâvud adýný alan eski Hýristiyan din bilgini þöyle demektedir:

“Bu 27 kitap veya sekiz müellif tarafýndan yazýlmýþ olan bukoleksiyon, 325 yýlýnda Ýznik konsilinde resmî bir surette kutsalKitap hüviyetini kazandý. O tarihten önce bunlardan hiçbiriKilise ve Hýristiyan dünyasýnýn tamamý tarafýndan onaylanmýþdeðildi. Bu konsile, dünyanýn her köþesinden binden fazla dinbilgini delege olarak katýldý. Onlar gelirken, beraberlerinde tet-kik edilmek üzere onlarca Ýncil ve yüzlerce risale getirmiþlerdi.Neticede 40-50 Ýncil'den dört tanesi, sayýlamayacak kadar çokrisaleden ise yirmi biri seçildi. Yeni Ahid’i seçenler, iki bin de-legeden, ekserisi uzaklaþtýrýldýktan sonra geriye kalan 318 kiþiolup Îsa’nýn tanrýlýðýný iddia eden heyet idi. Böylece Yeni Ahid,

138

162 Krþ. A. Hatîb, el-Mesîh, 78 ve referanslarý.163 Abdulehad Dâvud, el-Ýncîlu ve’s-Sâlîb, s. 26; A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 178.


Ýznik Konsili akidesine aykýrý olan Hýristiyan kitaplarýnýn red-dedilip yakýlmasý esasýna göre alýnan karar sonucunda ortayaçýkmýþ oldu.”163

Diðer taraftan, her þeye raðmen üç sinoptik Ýncil, Hz. Îsa’nýntanrýlýðý hususunda yine de kesin bir bilgi ihtiva etmemekte, sa-dece bazý müteþabih ve müphem unsurlara yer vermektedir. Pe-þin fikirle yazýldýðý müellifi tarafýndan mukaddimesinde belirti-len dördüncü Ýncil, bu iddia lehine nispeten elveriþli ifadeler ta-þýmaktadýr. Ýncil yazarlarýnýn bu çekingen tutumlarýný izah etmekzor deðildir. Yeni Ahid kitaplarý birinci asrýn ikinci yarýsýnda ya-zýlmýþlardý. Hz. Îsa’nýn yenilediði titiz tevhid inancýna baðlý Ya-hudi âlemi içinde, bir insanýn tanrýlýðýný açýktan yazmak öyle ko-lay bir iþ deðildi. Zaten ilk Hýristiyanlar da ekseriya Yahudilerdenidiler. Bu canlý gelenek içinde, bu müthiþ küfür ve inkâr kolaykolay söylenemezdi. Fakat ondan sonra geçen iki yüz yýldan fazlabir zaman içinde, dinin ve mensuplarýnýn hayli deðiþmesi ve bo-zulmasý neticesinde Ýznik Konsili sýrasýnda, bu cüretkârlýðý göste-ren bir azýnlýk, imparatorluk gücü ile bu inancý kabullenmiþ veetrafa empoze etmeye baþlamýþtý. Daha sonraki deðiþtirme gayret-lerine, Yeni Ahid metinleri müsait olmadýðý durumlarda, konsiltoplayarak, akide eklemiþ veya çýkarmýþlardýr. Günahlarýn papaz-larca affedilmesi, Papa’nýn yanýlmazlýðý, Meryem’in aslî günahtanberî doðmasý, Hz. Îsa’nýn Yahudiler deðil de Roma valisi tarafýn-dan öldürülmüþ olmasý164 inançlarý gibi. Ýþte bu gibi mecburiyet-ler sebebiyle, Katoliklik, dinin esas unsurunun tradition (gele-nek, yani konsil kararlarý) olduðunu, kutsal kitaplarýn, bunlarýnýþýðýnda anlaþýlmasý gerektiðini kabul etmiþ, Protestanlýk ise bu

139

164 Dört Ýncil, onun haça gerildiðini yazar. Fakat 20. asra kadar Hýristiyanlar Ýncil-lerden, bu iþi Yahudilerin yaptýðýný, Pilatus’un ise onu Yahudilere teslim ettiði-ni anlýyorlardý. Vatikan II Konsili (1962-65) bu inancý kaldýrdý. Siyonist propa-gandanýn bunda rol oynamýþ olabileceðini ister istemez düþünenler vardýr.

165 Tevbe, 31.

Kutsal Metinler

anlayýþýn aþýrýlýðýna tepki olarak ortaya çýkmýþtýr. Papazlarýn,Tanrý adýna günah affetmeye, endüljans daðýtmaya, Cennet'iparsellemeye, dinî inançlarý, helâl ve haramlarý deðiþtirmeyeyetkili sayýldýðý bir Hýristiyanlýk hakkýndadýr ki Kur’ân-ý Kerim:“(Yahudiler) Hahamlarýný (Hýristiyanlar) rahiplerini Allah’tanayrý rabler edindiler. Meryem oðlu Mesîh’i de. Hâlbuki kendile-rine, tek Tanrý olan Allah’a ibadet etmeleri emredilmiþti.”165

Daha önce de geçtiði üzere Ýznik Konsilinin birçok Ýncil arasýn-dan seçtiði dört Ýncil'den üçü arasýnda büyük benzerlik bulunuyor-du. Plânlarý öylesine benzer ki, bunlar ayný sahifeye üç ayrý sütunhâlinde yazýldýðýnda bu benzerlik, müþahhas olarak görülebilir.Bundan ötürü 18. yüzyýldan beri bu üç Ýncil’e sinoptik Ýnciller adýverilmektedir.

Sinoptikler arasýndaki benzerliði izah etmek için “ayný konu-yu bildirdikleri için benziyorlar” denilmiþtir. Fakat bu izah yeter-sizdir. Bu doðru olsaydý, dördüncü Ýncil'in de benzemesi gerekir-di. Hâlbuki o çok farklýdýr. Çünkü Ýncil yazarlarýnýn önünde,yüzlerce ayrý ayrý fiþ hâlinde, þifahî rivâyetle nakledilen, daðýnýkmalzeme bulunuyordu. Dolayýsýyla, her birinin ayrý bir plân uy-gulamasý gerekirdi.

cc)) ÜÜçç ÝÝnncciill''iinn ppllâânnllaarrýý,, kkrroonnoolloojjiikk vvee ccooððrraaffîî ççeerrççeevveelleerrii

Her üçüne göre de Hz. Îsa’nýn (a.s.) risaleti bir sene sürer. Ri-salet Galile’de (el-Celîl) baþlar, Yahudiye’de biter. DördüncüYuhanna Ýncili ise risaleti üç seneye yayar ve Yahudiye bölgesi-ne yerleþtirir, bazý dönemlerinin el-Celîl’de geçtiðini bildirir166.Mûcizelerde, mesellerde, vaftiz ve þeytanýn Hz. Îsa’yý sýnamasý(tentation) olayýnda, el-Celîl’deki tebliðde, Kudüs’e çýkýþta vb.durumlardaki benzerlikler, þifahî catéchese’de, daha önce mev-

140

166 O. Culmann, s. 17.167 J. Dheilly, Synoptique md., s. 1143.


cut bir plânýn varlýðýný gösterir. Hatta rivâyetlerin ayný yerlerin-de istitrad yapýlmasý (Matta 3, 7-10; Markos, 2, 10; Luka 5, 24),veya ayný kelimelerin kullanýlmasý (Matta, 3, 7-10; Luka 3, 7-9,ayný iktibaslarýn yapýlmasý (Matta 3, 3; Markos ,1, 3 Luka, 3, 4)da ayný gerçeðe delâlet eder167. Þuna da iþaret edelim ki, benzer-liklerin yanýnda, aralarýndaki aykýrýlýklar da ayrýca problem teþ-kil etmektedir. Fakat teferruattaki farklýlýklar, esastaki birliðigizleyememektedir. Ezcümle: Hz. Îsa’nýn çocukluðu Matta ileLuka’da farklý anlatýlýr, Markos ise hiç bahsetmez. Hz. Îsa’nýnölümünden sonra dirilip zuhur etmesini Luka Yahudiye’de, Mat-ta ise el-Celîl’de olduðunu yazar. Hz. Îsa’nýn Matta’da mevcutuzun hitabeleri Markos’ta yer almaz. Naimli dul kadýnýn çocuðu-nun dirilmesi, günahý affedilen kadýn hâdisesi, saf Samiriyelimeseli, Marta ile Meryem'in hikâyesi sadece Luka’da bulunur.Diðer taraftan, paralel metinler içinde de farklý ayrýntýlara rast-lanýr. Fakat, her þeye raðmen, üç Ýncil'de ana hatlarda göze çar-pan plân birliði, izahý gereken bir problem olarak kendini hisset-tirmiþtir. Hýristiyanlýk tarihinde bu soruya çeþitli cevaplar düþü-nülmüþtür. Bunlarýn baþlýcalarý þunlardýr:

6- ÝÝncillerdeki bbenzerliðin iizahý

aa)) BBiirrbbiirriinnddeenn iissttiiffaaddee nnaazzaarriiyyeessii

Önce Augustin tarafýndan ifade edilip klâsik hâle gelen izahþeklidir. Buna göre önce Matta Ýncili yazýlmýþ, Markos onuhülâsa etmiþ, Luka ise her ikisini kaynak olarak kullanmýþtýr. Ýþ-te geleneksel Matta, Markos, Luka sýralamasý da buna dayanýr.Bazý çaðdaþ faraziyeler de bu izaha yaklaþýr. Griesbach 1789’dabuna benzer bir nazariye ileri sürüyor, ancak o, Luka’yý Mar-kos’un önüne geçiriyordu. Ona göre Markos, öteki iki Ýncili kay-nak olarak kullanmýþtý. Daha farklý bir sýralama yaparak bu “kul-

141Kutsal Metinler

lanma” fikri, 1835’te Lachmann, 1838’de Wilke tarafýndan daileri sürülmüþtür.

bb)) ÝÝllkk ÝÝnncciill ffaarraazziiyyeessii

Baþlangýçta Âramîce tek Ýncil vardý. Mevcut üç sinoptik Ýn-cil'den her biri, ayrý ayrý ve kendisine mahsus bir tarzda, þimdimevcut olmayan bu aslî Ýncil’i esas almýþlardýr. Bu hipotezi1778’de Lessing benimsemiþti.

J. G. Eichhorn, yýllarca süren çalýþmalarýnýn sonunda 1804’te,Ýncillerin tarihi hakkýnda, bir bakýma sade, gerçekte ise oldukçakarmaþýk olan þu soy kütüðünü ileri sürdü: Önce, Yunanca'ya ter-cüme edilmiþ bir Âramîce Ýncil (Urevangelium) vardý, mevcut üçÝncil onun deðiþip geliþmesiyle hasýl olmuþtur168. Fakat bu nazari-yenin, sinoptikler arasýndaki farklýlýklarý izah edemediði söylenir.

J. Wellhausen 1905-1911’de bu hipotezi esnekleþtirdi: Bunagöre ilkin Markos Ýncili'nin Âramîcesi vardý. Þimdi bildiðimizMarkos, onun biraz deðiþtirilerek Yunanca'ya yapýlmýþ tercüme-sidir. Matta ile Luka ise, Markos’un Yunancasýndan istifade et-mekle beraber Âramîcesine de baþvurdular. Zahn’a göre ise, il-kin Âramîce Matta vardý; þimdiki Matta ile Markos’un kaynaðý,bu kayýp Matta Ýncili'dir. Luka ise, bu ilk Matta’yý, Markos ara-cýlýðý ile aksettirir169. P. Lagrange, biraz deðiþiklikle, esas itibariy-le bu nazariyeyi benimsemiþtir.

L. Vaganay bu hipotezi þöyle geliþtirerek bazý güçlüklerdenkurtuldu: Âramîce Matta Ýncili, Yunanca Matta tercümesininesasý olduðu gibi Markos ile Luka’nýn da esasýdýr. Ancak, Markosbu ilk metni, gerçek “þifahî metni” Petrus’un vaaz ve tebliðatý ilezenginleþtirip süsledi. Matta ile Luka’nýn önünde ilk Âramîce

142

168 A. Robert- A. Feuillet, Ýntroduction, 2, 286.169 A.g.e., II, 287.170 A.g.e., II, 288.


Matta ile Markos mevcut idi. Ýncil yazarlarý, eserlerini kalemealýrken gâh birini gâh öbürünü kaynak olarak kullanýyorlardý170.

cc)) KKýýssaa ppaarrççaallaarr ((ddiiééggèèsseess)) ffaarraazziiyyeessii

Buna göre, Ýncillerin yazýya geçirilmiþ bir mâzisi (préhistoire)vardýr. Yani daha önce birtakým küçük parçalar teþkil olunmuþ-tu. Hz. Îsa’nýn çilesi (Passion), mûcize rivâyetleri, Hz. Îsa’nýn söz-lerini toplayan rivâyetler gibi. Müteakip dönemde Ýncil yazarla-rýndan her biri bu malzemeyi, kendi usûlüne göre kullanmýþtýr.

dd)) ÞÞiiffaahhîî rriivvââyyeett ffaarraazziiyyeessii

Çok eski bir tarihte, sözlü rivâyet sübut bulmuþ, Ýncil yazarla-rýnýn hepsi bu müþterek geleneði esas almýþlardýr. Bu faraziye, il-kin 1797’de Herder tarafýndan ileri sürülmüþtür.

ee)) ÝÝkkii kkaayynnaakk ffaarraazziiyyeessii

Bu hipotez ilkin 1863’te Holtzmann tarafýndan ileri sürül-müþtü. Birinci istifade faraziyesi ile “kayýp Ýncil” faraziyesininsentezinden ibarettir. O. Culmann ve T.O.B. in belirttiði gibi,bu hipoteze göre Matta ile Luka, bir yandan Markos’tan, öteyandan da þimdiki durumda kayýplar arasýnda olan müþterek birkaynaktan esinlenmiþlerdir. Ayrýca Matta ile Luka’nýn kendiimkânlarýna göre, kendilerine ait olan birer kaynaklarý da vardýr.Bu durumda ortaya þöyle bir þema çýkmaktadýr.

Markos Müþterek malzeme

Matta’nýn özel kaynaðý Luka’nýn özel kaynaðýLukaMatta

143Kutsal Metinler

O. Culmann, bu þemayý þu hususlardan dolayý eleþtirir:1- Matta ile Luka’nýn yararlandýklarý Markos’a ait eser, bu ya-

zarýn Ýncili deðil de, daha önce kaleme alýnmýþ bir baþka eser ol-malýdýr.

2- Bu þemada, en önemli unsur olduðu anlaþýlan sözlü rivâyeteyeterli bir yer verilmemiþtir. Bu önem þuradan ileri gelmektedir:Sözlü rivâyet, otuz veya kýrk yýl boyunca Hz. Îsa’nýn sözlerini veonun risaletiyle ilgili olaylarý korumuþtur. Her bir Ýncil yazarý, söz-lü rivâyeti tespit etmiþ olan Hýristiyan topluluklarýndan birinintemsilcisinden baþka bir þey deðildir. Ýncillerin kaynaklarý husu-sunda metin tenkidi hakkýnda en son yapýlan araþtýrmalar, metin-lerin oluþmasý konusunda daha da karmaþýk bir sürecin bulundu-ðunu ortaya koydular. Kudüs Kitab-ý Mukaddes Okulu profesörle-rinden Benoit ile Boismard’ýn eseri olan Synopse des quatresEvangiles (1972-1973), rivâyetin geliþmesine paralel olarak, me-tinlerin de geliþmesinin birçok aþamalar hâlinde olduðu üzerindedurmaktadýr. Bu da bazý sonuçlara götürmektedir ki kitabýn Bois-mard’a ait olan kýsmýný takdim ederken, Benoit, onlarý þöyle ifadeetmektedir: “(...) rivâyetin uzun süren geliþmesi sonucunda ortayaçýkan söz veya hikâye þekilleri, baþlangýçtaki söz ve hikâyelerinsýhhat (authenticité) derecesine sahip deðildirler. Bu eseri oku-yanlarýn bir kýsmý, Hz. Îsa’nýn falan sözünün, getirdiði falan mese-lin (parabole), kendi âkýbeti hakkýnda bildirdiði falan hususun,bizim þimdi (Ýncillerde) okuduðumuz þekilde ifade edilmeyip, on-larý bize intikal ettirenler tarafýndan rötuþtan geçirildiðini veyaadapte edildiðini öðrenmekle belki de þaþýracak veya canlarý sýký-lacaktýr. Bu tür tarihî araþtýrmalara alýþkýn olmayanlar için, ger-çekten ortada þaþýrmaya, hatta utanmaya sebep olan bir kaynakbulunmaktadýr.”

Metinleri bize nakledenlerin, onlara uyguladýklarý rötuþlarve uyarlamalar (adaptations) belirli bir tarzda icra edilmiþ olup,Boismard, bu usûlün hayli karmaþýk bir þemasýný sunmaktadýr.


Bu þema aslýnda, “Ýki kaynak teorisi” denilen nazariyenin geliþ-tirilmiþ þeklinden baþka bir þey deðildir. Þema, metinler üzerin-de yapýlan incelemelerden ve karþýlaþtýrmalardan sonra tesisedilmiþtir ki, bu incelemeleri özetlemek mümkün deðildir. Bun-lara ilgi duyan okuyucunun, daha ayrýntýlý bilgi edinmek için,Paris’te Cerf yayýnlarýndan çýkan eserin orijinaline baþvurmasýgerekir.

A, B, C ve Q ile gösterilen dört temel belge, Ýncillerin orijinalkaynaklarýný temsil etmektedir (Aþaðýdaki genel þemaya bakýnýz.).

A belgesi Yahudi-Hýristiyan çevrelerinden gelerek Matta veMarkos’u etkileyen bir belgedir.

B belgesi, müþrik-Hýristiyan Kiliselere hitap etmek amacýný gü-den ve A belgesinin yeni bir yorumundan ibaret olan bir belgedir.

C belgesi Markos, Luka ve Yuhanna’ya ilham kaynaðý olmuþtur.

Q belgesi Matta ile Luka’nýn müþterek olan kaynaklarýnýnçoðunluðunu oluþturur: Az önce sözü geçen “iki kaynak teorisi-nin, “müþterek belge” dediði malzemedir.

Bu temel belgelerden hiçbiri, elimizde bulunan metinlerinnihaî redaksiyonlarýna yetiþmemiþtir. Onlarla son redaksiyonarasýna birtakým vasýta redaksiyonlar girmiþtir ki, müellif bunla-ra “Ara Matta”, “Ara Markos”, “Proto-Luka ve Yuhanna” adla-rýný veriyor. Ýþte dört Ýncil'in nihaî redaksiyonlarýna müncerolan belgeler, bu dört ara belgedir. Bunlarýn her biri kendi adla-rýný taþýyan redaksiyonlar gibi, öbür Ýncilleri de etkilemiþtir. Mü-ellifin ortaya koyduðu bütün bu karmaþýk güzergâhlarý izleyebil-mek için, Boismard’ýn sunduðu genel þemaya bakmak gerekir.

BBooiissmmaarrdd’’ýýnn SSuunndduuððuu GGeenneell ÞÞeemmaa

145Kutsal Metinler

Kutsal kitabýn incelenmesinden çýkan sonuçlarýn, son derece-de büyük bir önemi vardýr. Bunlar ispat eder ki, Ýncil metinleri-nin bir tarihi olduðu gibi, Boismard’ýn deyimiyle bir de tarih-ön-cesi (préhistoire) vardýr. Bu demektir ki, nihaî redaksiyonlarýnýnortaya çýkmasýndan önce, ara belgeler döneminde onlar birtakýmdeðiþmelere maruz kalmýþlardýr. Meselâ mûcizevî balýk avý gibi,Hz. Îsa’nýn hayatý hakkýnda pek iyi bilinen bir vak’anýn -demingörüldüðü üzere- Luka tarafýndan onun hayatýnda, Yuhanna tara-fýndan ise ölümünü izleyen diriliþinden sonra cereyan etmiþ gös-terilmesinin sebebi, böylece anlaþýlmýþ olmaktadýr.

Bütün bunlardan çýkan sonuç þudur: Biz Ýncil'i okurken artýk,Hz. Îsa’nýn teblið ettiklerine muhatap olduðumuzdan asla eminolamayýz. Ýncil okuyucusuna hitap eden Benoit, onun bu konu-da uyarmakta ve durumu þöyle telâfi etmektedir: Þayet o (Ýncilokuyucusu) birçok durumda Îsa’nýn doðrudan doðruya sesini iþit-mese de Kilisenin sesini iþitir. Eskiden yeryüzünde konuþtuktan

Q belgesi Q belgesi

Matta’nýn nihaîredaksiyonu

A belgesi

Ara Matta

Markos’un nihaîredaksiyonu

B belgesi

Ara Markos

Luka’nýn nihaîredaksiyonu

C belgesi

Proto-Luka Yuhanna

NihaîYuhanna

146

171 M. Bucaille, Kitab-ý Mukaddes, Kur’ân ve Bilim, s. 116-120.


sonra, þimdi de bize izzeti ile hitap eden Efendimizin ilâhî birtarzda yetkili kýldýðý bir yorumcu olarak Kiliseye güvenir.”

Bazý metinlerin bize, aslýna uygun olarak ulaþmadýðýna dairbu Katolik din mütehassýsýnýn kesin tespitini, onlarýn, Hz.Îsa’nýn sözlerini olduðu gibi naklettiðini ifade eden Vatikan II.konsilinin þu cümlesiyle nasýl baðdaþtýrmalý? “Onun (yani Kili-senin) hiç tereddüt etmeden tarihî olduklarýný ifade ettiði budört Ýncil, Tanrý'nýn oðlu Îsa’nýn göðe kaldýrýldýðý güne kadar,insanlar arasýnda sürdüðü hayatýnda, kendilerinin ebedî kurtu-luþlarý amacýyla, gerçekten yaptýklarýný ve öðrettiklerini olduðugibi aslýna uygun olarak intikal ettirmektedirler.”

Kudüs Kitab-ý Mukaddes Okulu’nun çalýþmasýnýn, Konsilinbeyanýna sert bir yalanlama getirdiði, bütün açýklýðýyla ortayaçýkmaktadýr171.

“Ortaya yýðýlan müþkilâtlar sebebiyle, kritikçiler, ilk müþterekdokümaný “müteaddit dokümanlar” hâlinde alt-bölümlere ayýr-mak zorunda kalmýþlardýr.”172 Dibelius, Meinertz gibi birçok mü-ellif ise “gittikçe bölünüp artan gelenek (rivâyet) katmanla-rý”ndan bahsetmektedirler. En çok Dibelius ile baþlayýp sonra bir-çok metin uzmanýnýn katýlmasý ile sonunda Katoliklerin bile kýs-men benimsemeye mecbur olacaklarý derecede etkin hâle gelenbu Formgeschichte ekolünün tezlerini þöylece özetleyebiliriz:

ff)) FFoorrmmggeesscchhiicchhttee ((FFGG)) eekkoollüü

Bu ekolün alâmeti, formation kelimesidir. Former: Daha ön-ce mevcut bir maddeye bir “þekil vermek” demektir. Bir hâdiseveya vecizenin etrafýnda, cemaat tarafýndan edebî bir faaliyetle

147

172 A. Robert-A. Feuillet, Ýntroduction, II, 290. Bu teklifler için bkz. A.g.e., II,290-294.

173 A. Robert-A. Feuillet, II, 310.174 A.g.e., II, 297.175 J. Dheilly, Formgeschichte md., s. 430.

Kutsal Metinler

Ýncil hikâyelerinin oluþmasý, örülmesi söz konusudur173. Jeolojikve linguistik mânâsýyla formation: “Bir arazinin veya kelimeningeçirdiði muhtelif safhalar”a delâlet eder. Bu ekolü benimseyen-ler, Ýncillerin paleontolojisini araþtýrmak isterler: Þifahî rivâyetyazýya geçirilinceye kadar nasýl bir oluþum izlemiþtir? Bu teþeb-büs, âdeta meþhur bir ressamýn tablosunun geçirdiði safhalarýnröntgenini çýkarmaya benzer: Önce toz toprak, sonra muahharressamlarýn ilâveleri ve onarmalarý, derken orijinal tuval ve hat-ta tablonun taslaklarý, tâ ilk çizgiye kadar... Böylece, iddialarýnagöre Îsa, Ýncillerin bildirdiði gibi deðil, ilk cemaatin bakýþýyla ta-nýnmýþ olacaktýr174. Bu âdeta Kilisenin sakladýðý Hz. Îsa’nýn ger-çek içyüzünü bulma gayretidir175.

FG nazariyesini benimseyen bilginler, kullanýþlý ve elveriþlibulmalarý itibariyle taraftar olduklarý “iki kaynak” sistemini da-ha geniþ bir temele oturtmuþ sayýlabilirler. Bununla beraber onafena bir darbe de indirmiþlerdir. Zira onlara göre Ýncil yazarlarý,Ýnciller öncesi safhada mevcut küçük parçalarý derlemekten baþ-ka bir iþ yapmamýþlardýr. Fakat Katolikler, bazý mübalâðalarýnýbir tarafa býrakmak suretiyle bu metodun, “sinoptik” meselesineiyi bir çözüm getirme konusunda deðerli bir katký saðladýðýný ka-bul ederler176.

“Aþýrýlýklarýyla beraber, FG ekolü, Ýncil kritiðine güçlü biratýlým getirmiþtir. Her bir Ýncil'in tetkiki ve sinoptik hâdisesininaçýklanmasý, mevcut Ýncillerin menþeinde þu veya bu nispettepayý olan müteaddit kaynaklar bulunduðunu kabul etmeye zor-lamýþtýr.”177

Almanya’da 1919-1922 yýllarý arasýnda peþpeþe Dibelius,Schmidt, Bultmann, Albertz ve Bertram’ýn, ayný metodu uygulayan

148

176 A. Robert- A. Feuillet, II, 292. Krþ. P. Benoit, Réflexions sur la “formges-chichtliche méthode”, s. 489.

177 A. Robert-A. Feuillet, II, 305.178 P. Benoit, s. 484.


eserleri çýktý. Bunlar, ortada kalan “bir þeyler”in tasfiyesi içindi.Gerçekten, seksen seneden beri yapýlan edebî tahlil metodu, si-noptik malzemenin iki kaynaðý üzerinde duruyordu. Fakat tenkit(critique) bu noktada durmamýþ, “kazý”ya devam etmiþ, yeni tahlil-lere giriþmiþ, proto-Matta, proto-Markos vs. tasavvur etmiþ ve fazlataraftar bulamamýþtý.

FG metodunu benimseyenler ise, ýsrarla eski yazýlý metni ara-ma yerine Ýncil'in tarih öncesine (préhistoire), yazýya geçirilme-sinden önceki devreye ait canlý gelenek dönemine eðilmek iste-diler. Ýncil yazarlarý, Hz. Îsa’dan otuz yýl ve daha fazla bir zamangeçtikten sonra eserlerini kaleme aldýklarýndan; hiçbirinin ver-diði organik, kronolojik ve topografik plân objektif olamazdý.Onlar, “ilk cemaat”ten gelen an’aneden ulaþan malûmatý yazdý-lar. Bu an’ane tutarlý, edebî þahsiyetler tarafýndan nakledilme-miþti178. Araya çok sayýda meçhul vasýtalar (râvîler) girmiþ vebunlar, Ýncil metnindeki yerlerine girmeden önce, birbirindenmüstakil, aðýzdan aðýza dolaþan çok sayýda küçük parçalar (frag-ments) þeklinde gelenek teþekkül etmiþti. Þu hâlde bizim bulma-mýz gereken, Ýncillerin ötesindeki popüler ve çok þekilli (multi-forme) bir literatürdür. Komþu sahalarda yapýlan çalýþmalarla,halk rivâyetlerinin nasýl oluþtuðu; içtimaî, dinî veya herhangibir grup geleneðinin nasýl teþekkül edip sabitleþtiði biliniyordu.FG mensuplarý, bu metotlarý Ýncil kritiðine uyguladýlar.

Bu ekolü ilham eden tezleri dört ana grupta toplamak müm-kündür:

11.. EEddeebbîî kkrriittiikk:: Bu da birbirine bitiþik iki nokta ihtiva eder:

a) Negatif yönü: Ýncillerin redaksiyonel, topografik ve kro-nolojik çerçevesi sonradan uydurulmuþtur ve gerçeklik yö-nünden deðeri yoktur.

149Kutsal Metinler

b) Pozitif yönü: Ýncillerin ilk þekilleri, halk edebiyatýnýn ka-nunlarýna göre doðup geliþen “küçük parçalar” perikop(péricopes)lardan meydana geldi.

22.. TTaarriihhîî kkrriittiikk:: Ýlk Kilise, Hz. Îsa (a.s.) hakkýndaki hatýralarýný,tarihî endiþe sebebiyle deðil, büyüyen kendi müþahhas ihti-yaçlarýna hizmet etmek için tespit etmiþtir. (Mü’minlere bil-gi vermek, yeni mensuplar kazanmak, Yahudiler veya baþkamuarýzlarla tartýþmak, Hz. Îsa’yý gereði gibi tazim etmek gibisebeplerle) Bu mezkûr durumlar ise, bizatihî tarih ihtiva et-mez. Hatta denilebilir ki bunlar, objektif tarihî endiþelerlebaðdaþmazlar.

33.. SSoossyyoolloojjiikk kkaarraakktteerr:: Geleneðin iptidaî hücrelerinin ilk ger-çek müellifleri, þu veya bu havari deðil, “ilk Hýristiyan cema-ati”dir.

44.. BBüüttüünn bbuunnllaarrýýnn eessaassýýnnddaa,, ffeellsseeffîî nneevviiddeenn ddöörrddüünnccüü bbiirr ffiikkiirrvvaarrddýýrr:: FG taraftarlarý, bu prensiplerin ýþýðýnda Ýncilleri ince-lemeye giriþmiþlerdir. Onlara göre üç sinoptik Ýncil, Hz. Îsahakkýndaki geleneði oluþturan bölümlerin (épisode), birbi-rinden üç farklý þekilde düzenlenmesinden ibarettir. Bu bö-lümler: O zaman (alors), “Yine (de nouveau)”, “derhal (...)diðer sýrada (et aussitôt)”, “Ve vaki oldu ki (On arrive que)”,“O sýralarda (En ce temps-là)”, “O günlerde (Ces jours-là)”gibi baðlaçlarla birbirine baðlanmýþ bölümler hâlindedir.

FG metoduna göre Ýnciller orijinal terkipler olmayýp ayrý ayrýküçük parçalardan ibaret kýrk yamalý bohça olunca, o metodu be-nimseyenler, bu ilk hücrelerin edebî formlarýný tayin, onlarý tas-nif, hayat ve geliþme kanunlarýný tespit etmeye çalýþýp onlarýn na-sýl yekpareleþerek mevcut þekillerini aldýklarýný araþtýrýrlar. Kato-likler de ister istemez bunu kabule mecbur kalmýþlardýr. Bunlar-

150

179 A. Robert- A. Feuillet, II, 306 vd.


dan X. Léon Dufour, mevcut Ýncillerin anlatýmýndaki irtibatsýzlýk-lara (kopukluklara) birçok misal verdikten sonra der ki: Bunlar vedaha baþka birçok emareler, keza nakillerdeki kronolojik ve to-pografik müphemlikler, Ýncil'de toplanan vecize ve hikâyelerin,þimdiki yerlerini almadan önce müstakil üniteler hâlinde var ol-duklarýný düþündürür179. Bu zâtýn verdiði misallerden birini nakle-dersek konunun daha iyi aydýnlýða kavuþacaðýný umarýz:

Matta 8, 1-4 bölümünde, cüzzamlýnýn iyileþmesi, Dað vaazýnýmüteakip görünüyor. Fakat kenetlenme sun’îdir. Zira evvelâ “ka-labalýk içinde bir cüzzamlý” düþünülemez (Çünkü Levililer, 13,45-46 hükmüne göre cüzzamlý murdar sayýlýp, yalnýz baþýna otu-

151

180 Dibelius paradigm ile novellerin saf hâlde pek kalmadýklarýný, ekseriya mis-chformen (karýþmýþ neviler) hâline geldiklerini, saf hâli bulmak için perico-pe’u arýndýrmak gerektiðini söyler. Böylece zamanla Ýnciller, azalarýnýn mer-hametsizce iþkence edildiði Procuste yataðýna yatýrýlmýþ oluyordu (A. Robert-A. Feuillet, II, 302). Procuste, efsanevî bir eþkiya olup büyük ve küçük olarakiki yataðý vardý; büyükleri küçük yataða uydurmak için onlarýn ayaklarýnýkeser, küçükleri büyük yataða uydurmak için çekiþtirirdi). Bu ekolün liderle-rinden Bultmann þöyle der: “Ýþte böylece Tevrat’tan delil ihtiva eden Hz. Îsa’-ya mâl edilen sözlerin ekserisi, sadece Hýristiyan cemaat içinde ortaya çýkmýþ-týr (Matta, 9, 13; 12, 5-6, 7; Markos, 7, 6; 12, 26-27). Keza cemaat hayatýnýdüzenleyen bazý emirler de böyledir. (Matta 5, 17-19; 18, 15-17; 18, 19 ve 20vb.) (Bultmann, Jésus, s. 117). Bultmann bir yerde de þöyle bir tahlilde bulu-nur: “Fakat kritik analiz, üç sinoptik Ýncil’in esasýný, ilk Filistin cemaatininÂramîce rivâyetinden aldýðýný göstermiþtir. Bu rivâyet de cemaate ait olabile-cek veya muahhar bir geliþme neticesinde olduðu anlaþýlan unsurlarý ayýrtetmek lâzýmdýr. Böylece kritik analiz soncundan, en eski katmana ulaþýlýr.Hatta bu katmanda bile kesinlik ancak muayyen bir yüzde için söz konusudur.Zira en eski katman tarafýndan anlatýlan sözlerin de Îsa tarafýndan söylen-diðinden emin olunamaz. Bu katmanýn da menþeinde çok karmaþýk bir tarihîprosedürün bulunmasý mümkündür ve biz bunu bilme imkânýna sahip bulun-mamaktayýz. Îsa’nýn gerçekten yaþadýðýndan þüphe etmenin hiçbir dayanaðýyoktur. Bu, reddetmeye deðmeyecek kadar bâtýl bir iddiadýr. Elle tutulur ilkmerhalesi Filistin cemaatince temsil edilen tarihî hareketin menþeinde Îsa’-nýn bulunduðu tartýþýlamaz bile. Fakat bu cemaatin onu ve onun tebliðatýnýne derece objektif ve aslýna sadýk olarak muhafaza etti) konusu, tamamen ayrýbir meseledir.” (Bultmann, Jésus, s. 38-39. Yazar, bu konuda, esas kritik çalýþ-masý olan “Sinoptik Rivâyetin Tarihi” adlý eserine atýfta bulunur).

Kutsal Metinler

racak, meskeni ordugâhýn dýþýnda olacaktýr). Keza iyileþtiktensonra, “Sakýn kimseye bahsetme!” uyarýsý, kalabalýkla nasýlbaðdaþtýrýlabilir? Hele rivâyetin Markos, 1, 40-45 bölümünde an-latýlan þekli göz önüne alýnýrsa mesele iyice anlaþýlýr. “Böylecerivâyetimiz, baðý olmaksýzýn büyük bir rivâyet denizinde dalga-lanmaktadýr.”

FG mensuplarý, önce iki büyük kategori ayýrýrlar: Bunlar “söz-ler” (logia) ve “hikâyeler” (histoires) olup birbirine karýþmadanmüstakil olarak geliþmiþ olmalýdýrlar180. Onlar, biraz daha detayainince, logia kýsmýný: hikemî vecizeler, eschatologique ve apo-calyptique (müteþabih âhir zaman haberleri) sözler teþriî, veya in-zibatî kâideler, Hz. Îsa’nýn þahsýndan bahseden açýklamalar ve ni-hayet teþbihler ve meseller (paraboles) tarzýnda ayýrýma tâbi tutar-lar.

Hikâyelere gelince, baþlýca iki nevidirler: Birincisi sadecehâfýzalarda yer edecek, kýymetli bir taþýn tam yerine yerleþtiril-mesi gibi, bir vecizeye ortam hazýrlamak üzere ortaya konulançok kýsa hikâyeler. Meselâ “Sebt insan için yapýlmýþtýr, insan sebtiçin deðil!” (Markos 2, 27) vecizesinin ortamý bu kabîldendir(krþ. Matta 12, 1-8; Luka 6, 1-15). Ýkincisi ise daha çok bir mûci-zeyi nakleden ayrýntýlý hikâyeler olup pittoresque (göz alýcý) çiz-giler ve tavsiflerle doludurlar. Hz. Îsa’nýn (a.s.) fýrtýnayý dindirme-si gibi (Matta 8, 23-27; Markos 4, 31-41; Luka 8, 23-25).

Fakat bu maddî tasnif, sadece bir hazýrlýktan ibarettir. Mühimolan, bu edebî nevilerin hayatî tekevvünlerini, kaynaklarýný veoluþmalarýnýn tarihini bulmaktýr. Hangi muhitlerde, hangi ihti-yaçtan doðmuþ olduklarýný, temsil ettikleri temayül ve meþreple-rini ortaya koymak, Gunkel’in tutunmuþ tabiriyle, “hayattakiyerlerini tesîs etmek (restituer)” lâzýmdýr.

152

181 P. Benoit, Réflexions sur La Formgeschichtliches. 494.


Dibelius ilk cemaatin fonksiyonlarýndan, bilhassa esas fonksi-yonu olan davet ve tebliðden hareket eder. Evvelâ “necat”ýn (sa-lut) sýrrý, onu temellendiren Passion ve Rèsurrection (Hz. Îsa’nýnHýristiyanlarca haç üzerinde çile çekip ölmesi ve sonra dirilmesi)ile birlikte vaaz edildi. Bunun için de baþlangýçta, Hz. Îsa’nýn birjesti veya sözünü gösteren kýsa bir apologue (ibret alýnacak masal)kullanýlýyordu. Bunlar, Ýncil'in paradigmalarýdýr. Onlarýn kýsa, ve-ciz, özlü ve teksîfî vasfý bundan ileri gelir. Zamanla meraký tahrikve tatmin etmek, teferruatlý anlatmak benimsendi ki böylecehikâyeler (novelle) baþladý. Bunlarýn gayesi Hz. Îsa’yý “necat”ýnsahibi olarak deðil, mûcizeler yapan olarak göstermektir. Keza buhikâyeleri halka gösterenler de baþkadýr, yani tebliðciler deðil kas-saslar (hikâyeciler)dir ve bunlara hayal karýþtýðý için, doðruluk ba-kýmýndan fazla bir garantileri yoktur.

Fakat FG metodunun bu fikirleri ne de olsa nazarî olduðun-dan, haklý olarak tenkit edilmiþtir. Zira psikolojik tecrübe, her ikinev’in de bir arada bulunabileceðini; tebliðcinin zemine, muha-taba ve mevzua göre bazen çarpýcý bir kelâmý, bazen ruhu dinlen-dirmek için teferruatlý bir hikâyeyi teblið için elveriþli bulabile-ceðini gösterir181.

FG metodunun Hýristiyanlar tarafýndan en fazla reaksiyonuyandýran ciheti, bu metodun anti-historique özelliðidir. Bumetoda göre:

1- Dinî gelenekte olan her þey uydurulmuþtur. Ýncil malzeme-sinin hemen hemen tamamý, ilk cemaatin yaratýcý dehasýnýn ese-ridir. Apohtegmes (ulu söz)lerde görünen küçük mizansenler, çer-çeveledikleri söze vesile olmak üzere uydurulmuþlardýr. Meselâ

153

182 Katolikler der ki: Bu durum, mûcize hikâyesinin uydurulduðunu göstermez.Matta ve Markos’ta görünmeyen mûcize ortamýnýn Luka tarafýndan muhafa-za edildiðini gösterir. (A. Robert-A. Feuillet, II, 308).

183 A. Robert- A. Feuillet, II, 302.184 Krþ. A. Robert, A. Feuillet, II, 303.

Kutsal Metinler

Petrus ile Andre’nin avlanma hikâyelerini düþünelim (Markos 1,16-18). Buradaki “Ben sizi insan avcýlarý yapacaðým” apohtegme’iiçin bu sahne uydurulmuþtur182. Bu mizansen de, zamanýn ilerle-mesiyle, Luka’da mûcizevî bir balýk avý hâline gelmiþtir (Luka 5,1-11). Edebî geliþme kâidelerine göre ilkin yalýnlýk (sobriété) var-dýr, sonra ise isimler, tafsilâtlar ilâve edilir. Meselâ Markos 10, 17-22 pasajýnda geçen zengin adamýn ismi yoktur. Luka onu þef,Matta ise “genç bir adam” yapar, Nâsýralýlar Ýncil'i ise bir deðil “ikikiþi” olarak gösterir183. Meselâ: “Îsa onlara dedi: Güvey kendileriy-le beraber oldukça düðündekiler oruç tutabilirler mi?” diyerek oru-cu menetmiþti (Markos 2, 19). Fakat ilk Hýristiyanlar, Yahudilergibi oruç tutunca, cemaat tarafýndan uydurulan bu söz Hz. Îsa’yamal edildi: “Fakat güveyin onlardan alýnacaðý zaman gelecektir, ozaman o günde oruç tutacaklardýr.” (Markos 2, 20)184. Keza Mar-kos 3, 31-35 pasajýnýn, sondaki “Çünkü her kim Allah’ýn iradesi-ni yaparsa kardeþin, kýzkardeþin ve anan odur.” vecizesi için uydu-rulduðunu söylerler.

Paradigmler bile deðiþikliðe maruz kalýrsa novelleri düþünü-nüz artýk! Onlar etraftaki Yahudi, bilhassa Yunanlaþmýþ (Hele-nistik) muhitten alýnmýþ hayranlýk uyandýran hikâyelerdir:Géresa þehrinde deli tedavisi, Yahudi exorcisme’inin hikâyesi,Cana mûcizesi þirk menþeli bir harikadýr. Hz. Îsa’nýn vaftizi sýra-sýndaki ilâhî tecelli mûcizesi (Matta 3, 16-17; Markos, 1,9-11;Luka 3, 21-22), transfiguration (Hz. Îsa’nýn havarilerinden bir-kaçýnýn yanýnda bir baþka surete girmesi: Markos 9, 2-9; II. Pet-rus 1, 16-18), haça gerileceðine dair önceden verilen haberler,Hz. Îsa’nýn öldürüldükten sonra dirilmesi (Luka 24, 5-6; Resûlle-rin Ýþleri 2, 23-24) hâdiselerinin hiçbir tarihî deðeri yoktur. “Bü-tün bu sahneleri, Pavlus, Îsa’nýn, Tanrý'nýn tecessüt etmiþ oðlu

154

185 P. Benoit, L’Ecole de Formgeschichte, s. 500; Krþ. A. Robert- A. Feuillet, II, 301.186 P. Benoit, a.g.e., makale, s. 502-511.187 P. Benoit, s. 512.


olup, insanlarýn kurtuluþu için ölerek neticede dirilmiþ olduðu-na dair Christ (Mesîh) efsanesini Ýncil an’anesine sokmak için,açýkça uydurmuþtur.”185. Bu noktada, artýk þimdiki Hýristiyanlýk-tan hiçbir þey kalmýyor demektir.

P. Benoit FG metodu taraftarlarýnýn bu iddialarýný sýraladýktansonra onlarý þiddetle tenkit eder. Bu metodun kritiklerinin realistolmadýðýný, dinin olaðanüstü inancýný benimsemediðini, dolayý-sýyla peþin hükme dayandýðýný uzun uzadýya bildirir186. Fakat so-nunda bu tenkitlerle beraber FG metoduna þundan dolayý teþekkürettiklerini yazar: a) Edebî nevilerle Ýncil an’anesinin münasebetle-rini göstermeleri, b) Ýncil çerçevesinin ekseriya sun’î olduðununþuuruna varmakla onlarda karþýlaþýlan boþluklar, yer deðiþiklikleri(yer konusunda Ýnciller arasýnda farklýlýklar bulunmasý) ve zahiriçeliþkilerle içimiz daha az karýþacaktýr. c) Diðer literatürlere kýyas-la halkýn nasýl anlattýðýný görmüþ ve anlamýþ olarak, Ýncil hikâye-lerinden tarihî enstantaneler beklemeyecek ve bir Ýncil'den öbürü-ne teferruatýn deðiþmesine þaþýrmayacaðýz. d) Îsa’nýn hatýralarýnýnseçilerek kalmasýnda Ýncillerde, ilk Hýristiyan kardeþlerimizininanç, endiþe ve âdetlerinin akislerini bulacaðýz ve bu seçimlerininsebeplerini göz önünde bulunduracaðýz187.

Ýntroduction à la Bible eserinde “Sinoptik Ýnciller” bölümü-nü yazan X. Leon-Dufour da FG Metodunu þöyle eleþtirir:

Bu ekolün iki postülasý gözden geçirilmelidir: Her þeyden ön-ce perikop’larýn korunup þekillendirildiði yer, rastgele bir kala-balýk deðil, görgü þahitlerini de ihtiva eden gerçek bir cemaattir.Onlarýn tarihî endiþeleri yok deðildir. Ýncil yazarlarý basit birderleyici deðildirler. Saf edebî türler pek nadirdir ve bu nevile-rin FG metodunu uygulayanlarca tasnifi semitik olmaktan ziya-de Helenistiktir; iddia edenlerin zihinlerinden baþka yerde mev-

155

188 A. Robert-A. Feuillet, II, 304-305.189 J. Dheilly, Dictionnaire Biblique, s. 431.

Kutsal Metinler

cut olduklarý söylenemez. Dibelius’un isnat ettiði fonksiyonlarhayalîdir. Evet, tebliðciler paradigmleri kullanmýþ olabilirler,ama novelleri niçin kullanmasýnlar? Keza sosyolojik ve felsefîtercihleri de metotlu deðildir. Muasýr filozoflar, cemaata böyle-sine bir yaratýcý kudret vermeye mütemayil deðildirler. Kalaba-lýk, aldýðý rivâyetleri kendisine göre deðiþtirebilir, doðru! Fakatonlarý îcat etmez; bunu þahýslar yaparlar. Bu rezervlerle beraber,bu ekolün þu katkýlarýný da itiraf eder: Bu metodu benimseyen-ler, her perikopun edebî nev’ini tayin için elimize pek hassas biralet vermiþlerdir. Keza o pericope’larýn oluþtuklarý hayat ortamý-ný daha iyi tanýma imkâný vermiþlerdir188.

Dictionnaire biblique yazarý J. Dheilly FG metodunun þu ta-raflarýný kabul eder: 1- Ýncillerden önceki mevcut dokümanlar,2- Hikâye ve vecizelerin cemaat içinde iþlenmesi, 3- Cemaatmeþreplerinin Ýncil yazarlarýna tesiri (en azýndan malzemeninseçilmesi ve takdiminde cemaatin ihtiyaçlarýna baðlý kalmýþlar-dýr). Bu ekolün þu taraflarýný ise reddeder: 1- Cemaatin tesirininbüyütülmesi, 2- Ýncil yazarlarýnýn basit birer kâtip hâline getiril-mesi, 3- Ýncillerde Hz. Îsa ile karþýlaþmanýn imkânsýz olduðunuiddia etmeleri189.

Sinoptiklerin teþekkülü hakkýnda son izahlardan biri deLouvaine Üniversitesi profesörlerinden Mgr. L. Cerfaux’nünteklifi olup o da “müteaddit kaynaklar” nazariyesine ilhak edi-lebilir. Buna göre:

Yunanca Matta ile Yunanca Luka Ýncil'i Markos’a tâbidir.Fakat daha ileride, sinoptik rivâyetin menþeinde Âramîce mal-zeme sistemi vardýr ve bu sistemin berisinde de müteaddit kýsmînakiller mevcuttur. Neticede bunlarýn hepsi Yunanca’ya tercü-me edilmiþtir. Ýþte þimdi mevcut her üç sinoptik Ýncil'in esasýolan (Yunanca) Proto-Matta böylece meydana gelmiþtir. Bu

156

190 A. Robert-A. Feuillet, Ýntroduction, II, 292-293.


teklifin menþeinde olan Âramîce Matta Ýncil'i, bir anlamda ya-zýya geçirilmekle beraber, yine de bulanýk (nébuleuse) durumdakalmaktadýr190. Þu hâlde þöyle bir þema ortaya çýkmaktadýr:

Lyon-Borvière Cizvit Scolasticat koleji öðretim üyesi Prof. X.Lèon Dufour ise þöyle bir izah yapar:

BBiirriinnccii ddöönneemm:: Baþlangýçta perikop denilen muhtelif hikâye-ler bulunuyordu: Mûcize rivâyetleri, münakaþalar, Hz. Îsa’nýn ha-yatýna dair olaylar gibi. Bu rivâyetler evvelâ müstakil idiler.

ÝÝkkiinnccii ddöönneemm:: Dinî ihtiyaçlarla þekillenen sýnýflandýrmalarbaþlar: Dað vaazý, Hz. Îsa’nýn Capharnaüm’de geçirdiði gün,onun Kudüs’e çýkýþý, Passion (Hz. Îsa’nýn haça gerilmesi), sonradiriliþi hikâyeleri.

ÜÜççüünnccüü ddöönneemm::Dörtlü bir çerçevede bir sentez baþlangýcý. Zi-ra bu dörtlü çerçeve, üç Ýncil yazarýna da hakimdir.

Bu esasî dört safha, her üç Ýncil'e þöyle taksim edilmiþtir191.Onlardan her birine mahsus ilâveler varsa da, ayný plân rahatlýk-la görülebilir.

Ýlk malzeme sistemi Âramîce Matta

Matta Markos Luka

Edebî temaslar

Cemaatlarda vakiþifahî deðiþiklikler

O: Sübut bulmuþ þifahî rivayeti göstermektedir.

157

191 A. Robert-A. Feuillet, II, 262. Krþ. A. M. Roguet, Ýnitiation, s. 88.192 J. Dheilly, synoptique md:, s. 1144.

Kutsal Metinler

DDöörrddüünnccüü ddöönneemm:: Kelimenin tam mânâsýyla “Ýncil yazarla-rý”nýn dönemidir.

Edebî temaslar ikinci dönemde, yani perikoplarýn bir arayagetirilmesi döneminde olmuþtu. Hâlbuki þifahî rivâyet devamlýbir surette 1, 2 ve 3. dönemde tezahür etmiþ olmalýdýr192.

7- TTevrat ve ÝÝncil’in ttahrifi mmeselesiKur’ân-ý Kerim, Ehl-i Kitab'ýn, özellikle Yahudilerin, kitapla-

rýný tahrif ettiklerini bildirir. Bu tahrif, lâfýzlarý deðiþtirmek veyayanlýþ yorumlamak (lâfzî veya manevî tahrif) þeklinde tahakkuketmiþ olabilir. Ayrýca tahrip, savaþ, yangýn, semavî ve arzî âfet-ler gibi çeþitli fizikî ve beþerî sebeplerle de metinlerin zayi olma-sý söz konusudur. Biz, Tevrat metninin maruz kaldýðý deðiþikliküzerinde kýsaca durduktan sonra Ýncil metninin baþýndan geçenmaceraya kýsaca temas edeceðiz. Çünkü Ýnciller hakkýnda yaptý-ðýmýz açýklama zaten meseleyi vuzuha kavuþturmuþtur.

aa)) TTeevvrraatt’’ýýnn ttaahhrriiffii

Mevcut Tevrat metninin tutarsýzlýklar ihtiva etmesi son asýrlar-da bazý bilginleri, onu, kritik bir zihniyetle incelemeye sevketti.

Yapýlan çalýþmalarla, mevcut Tevrat'ýn, dört ayrý rivâyetinbirbirine geçirilmesinden meydana geldiði, 19. asrýn ikinci yarý-sýnda iyice anlaþýldý. Bu metinler þunlardýr:11.. YYaahhvviisstt mmeettiinn:: M. Ö. 9. asýrda Yahuda diyarýnda yazýlmýþ

olup Tanrý hakkýnda “Yahve” kelimesini kullandýðýndan bu

Matta Markos Luka

a) Risalete hazýrlýk devresi 3, 1-4, 11 1, 1-13 3, 1-4, 13

b) Galile’de risalet 4, 12-18, 35 1, 14-9, 50 4, 14-9, 50

c) Kudüs’e çýkýþ 19, 1-20, 34 10, 1-56 9, 51-18, 43

d) Passion ve diriliþ 21-28 11-16 19-24


isim verilmiþtir. Esas itibariyle, Ýsrailoðullarýnýn Yahve tara-fýndan seçilmesi ana fikri üzerinde durur.

22.. EElloohhiisstt mmeettiinn:: Birinciden takriben yüz yýl kadar sonra Ýsrailbölgesinde yazýlmýþ olup, Tanrý hakkýnda “Elohim” kelimesi-ni kullandýðýndan bu isim verilmiþtir.

33.. TTeessnniiyyee:: M. Ö. 8 veya 7. yüzyýlda kaleme alýnmýþtýr.

44.. DDiinn aaddaammllaarrýý mmeettnnii ise Babil esareti veya ondan hemen son-raki döneme yani M. Ö. 6. asra aittir.

Fakat mesele bundan da karmaþýktýr: A. Lods 1941’de, Yah-vist belgede 3, Elohist belgede 4, Tesniyede 6, Din adamlarý met-ninde ise 9 ayrý kaynak bulur ve bu ayrým Kudüs Kitab-ý Mukad-des Okulu müdürü De Vaux’nun yazdýðýna göre, 8 ayrý yazara da-ðýlmýþ rivâyetleri hesaba katmaksýzýn yapýlmaktadýr. Bundan da-ha yakýn bir tarihte “Tevrat esaslarýnýn ve hükümlerinin çoðu-nun, belgeler için düþünülen tarihlerden çok öncelerine ait Tev-rat dýþý paralellerinin bulunduðu” ve “Tevrat hikâyelerinin çoðu-nun, bu belgelerin ortaya çýkmýþ olduðu ortamdan daha baþka vedaha eski bir ortamý gerektirdiði” düþünülmeye baþlanmýþtýr. Buda, araþtýrýcýlarý “rivâyetlerin oluþumu” konusu ile uðraþmayasevketmektedir. Bu takdirde mesele öyle içinden çýkýlmaz hâlevarmaktadýr ki, artýk hiç kimse iþin neresinde bulunduðunu kes-tirememektedir.

Kaynaklarýn çokluðu sayýsýz uyumsuzluklara ve tekrarlara yolaçar. M. P. De Vaux yaratýlýþ, Kabil’in soyundan gelenler,Tûfan, Hz. Yûsuf’un ortadan kaybediliþi ve onun Mýsýr’da baþýn-dan geçenler, ayný þahýslarla ilgili isimlerdeki tutarsýzlýklar, bazýönemli olaylarýn farklý anlatýlýþlarý gibi çeþitli karýþýklýklara vefarklý geleneklere ait misaller verir193.

159

193 M. Bucaille, s. 32-33.194 E. Jacob, L’Ancien Testament, s. 35-36.

Kutsal Metinler

“Bazý kýssalarda, basit bir tekrar deðil de, iki ayrý rivâyetten gel-diklerini gösteren alâmetler vardýr: Meselâ Yahvist rivâyet Hz.Yûsuf’u Ýsmailîler’in satýn aldýðýný (Tekvin, 38, 27) Elohist rivâyetise Medyenlilerin satýn aldýðýný (38, 28) bildirir. Yahvist metnegöre, kardeþlerinin Yûsuf’u öldürmelerine Yehuda, Elohiste göreise Ruben itiraz etmiþtir194. “Fakat, genel olarak Elohist parçalarýtam tamýna belirlemek hayli zordur.” Din adamlarý metni de, Yah-vist metnin anlattýðý konularý bildirir, yani ilk yaratýlýþtan baþla-yarak Ýsrailoðullarýnýn Kenan iline yerleþmelerine kadarki dönemianlatýr. Bu metin sadece daha mücehhez imkânlarla Yahvist met-ni düzeltmeye gitmekle kalmaz, yaþadýklarý þartlarda Ýsrailoðullarý-nýn tarihe nasýl yön verebileceklerini anlatýr. Yahvist belge, onla-rýn Hz. Dâvud ve Hz. Süleyman (a.s.) dönemindeki hâkimiyetleri-ne, Din adamlarý metni ise istiklâllerini ve vaat edilen topraklarý-ný kaybetmelerine tanýk olmuþtu. Bu da, dinlerinin hükümlerineuymamalarý sebebiyle ilâhî bir ceza olarak bu musibetlerin geldi-ðine dair ifadeler dercetmelerine yol açmýþtýr.

Tarihin kýsa bir süre için de olsa, ters döndüðünü düþünen dinadamlarý metni, Ýsrail tarihinin devamýnýn kefili olarak dinî ku-rumlar üzerinde daha bir kuvvetle durmaya gitmiþtir. Meselâ yara-týlýþý anlatýrken “sebt istirahatini, daha sonra Hz. Ýbrahim’in (a.s.)þahsýnda, Allah’ýn Ýsrailoðullarýna verdiði ahid, onun soyunu seç-mesini vurgulamýþtýr. Yahvist Hz. Ýbrahim'in, görünmeyenAllah’a iman ve teslimiyeti üzerinde dururken Din adamlarý met-ni, daha ziyade Allah’ýn, Ýsrailoðullarýna verdiði ahdin müþahhastezahürleri üzerinde durur: Sünnet olma (Tekvin 17, 23), Filis-tin’in kendilerine ait olduðunu ispat için onun Makpela maðara-sýný satýn alýþý (Tekvin, 23, 17-18) ve Hz. Mûsa (a.s.) þeriatý üze-rinde durur195. “Neticede bu ayrý ayrý dokümanlar, birbirine geçi-

160

195 E. Jacob, L’Ancien Testament, s. 39-40.196 E. Jacob, L’ Ancien Testament, s. 41.197 Msl. A. Hatîb, el-Mesîh, s. 99-100.


rildi. Farklý rivâyetler, bir veya müteaddit redaktörler tarafýndanbir metin hâline getirildi. Bu redaktörler kendilerini metin karþý-laþtýrmasý, rivâyetler arasý uyum saðlama ve onlarý sentez etme iþi-ne vermiþlerdi. Bazen iki metin birbirine geçirildi; tabiatiyle bu,bazen metnin tenakuzlar ihtiva etmesine yol açtý (Meselâ, Tûfankýssasýndaki tenakuz için bkz. Tekvin, 7, 11; 8, 13 ve 8, 6). Bazenfarklý rivâyetler yan yana konuldu ki bunun en ünlü örneði, yara-týlýþ hakkýndaki iki kýssadýr: Tekvin, 1, 1-2, 4 vd. Din adamlarýmetninden (ki P rumuzu ile gösterilir), Tekvin, 2, 4 vd. ise Yah-vist metindendir (remzi J harfidir). Burada, öyle anlaþýlýyor ki re-daktör, geleneðin tamamýný muhafaza etmek endiþesi taþýmýþ, heriki anlatým þeklini yan yana derc etmiþtir.”196

Hýristiyanlar gerek Tevrat, gerek Ýncil metinlerinde tahrifvâki olduðunu, kabul etmeye pek yanaþmazlar. Biz onlarýn dinle-rine olan baðlýlýklarý sebebiyle ve objektif olamadýklarýndan tah-rifi reddettiklerini pekâlâ bilmekteyiz. Ancak mühim olan, iddi-alarýnda tutarlý olup olmadýklarýdýr. Onlarýn bir temsilcisi sayabi-leceðimiz Prof. el-Haddâd, tarihî, felsefî, içtimaî ve mantýkî ci-hetlerden, tahrifin imkânsýz, bu iddianýn da uydurma olduðunuileri sürer. Halbuki, tahrifin, gizlenemeyecek kadar âþikâr olanla-rý vardýr. Bunlar, çeþitli incelemelerde gösterilmiþtir197.

Ýncil'in ihtiva ettiði, akýl ve realitenin bariz gerçekleri ile ça-týþan tenakuzlarýn hesabý doðrultulabilseydi, biz de bu hesabý ka-patmaya herkesten önce koþardýk. Zira tahrifî gösteren bir-ikiunsurun bulunmasý, Kur’ân’ýn bildirdiðinin doðruluðunu göster-meye kâfi gelirdi. Kalan hususlarda ise diðer semavî kitaplarýn daKur’ân’la omuz omuza vermeleri, dinsiz muarýzlara karþý delillerikuvvetlendirir, dinsizleri daha çok sustururdu. Lâkin heyhat!Temenni edilen her þey gerçekleþmez... Þu gibi þartlar da tahrifikolaylaþtýrýyordu:

161

198 Âl-i Ýmran, 187.

Kutsal Metinler

1. Yazýlý metin fazla deðildi.

2. Yalnýz din adamlarý Tevrat'ý yazýp ona el sürebilirlerdi. Kut-sal kitap evlerde bulunmaz, ancak mabette bulunurdu.

3. Tahribatlar, istilâlar eksik olmuyor ve düþman müþriklerin ilkhedefleri de mabet oluyordu.

4. Yahudiler, emin bir millet olduklarýný deðil, bunun aksini is-patlamýþlardýr. Eski Ahid’de yer alan müteaddit cümleler onla-rýn dönek, hain, az inanan, katý kalpli olduklarýný tasrih eder.

el-Haddâd’ýn demin iþaret ettiðimiz iddialarý, münakaþaya deð-meyecek kadar sathidir. Biz, ona tek tek cevap verme yerine, biz-zat Hýristiyanlarýn ve onlarýn birkaç asýrlýk çalýþmalarýnýn tahrifi,kesinlikle ispatladýðýný belirtmekle yetineceðiz.

bb)) ÝÝnncciill’’iinn ttaahhrriiffii

Kur’ân, Ýncil’in tahrif edilme meselesine, þu âyetlerde temaseder: “Allah, kendilerine kitap verilenlerden: “Onu mutlaka in-sanlara açýklayacaksýnýz, gizlemeyeceksiniz!” diye söz almýþtý. Fa-kat onlar verdikleri sözü arkalarýna attýlar ve ona karþýlýk birkaçpara aldýlar. Ne kötü þey satýn alýyorlar."198 Hýristiyanlar hakkýn-daki bir âyette de þöyle buyurur: “Biz Hýristiyanýz” diyenlerden desöz almýþtýk. Onlar, kendilerine belletilenin bir kýsmýný unuttular(terk ettiler), bu yüzden aralarýna kýyamete kadar düþmanlýk vekin saldýk. Allah, yapmakta olduklarýný kendilerine ileride bildi-recektir. Ey Kitap ehli! Kitap'tan gizleyip durduðunuzun çoðunusize açýkça anlatan ve çoðundan da geçiveren Peygamberimiz gel-miþtir.”199 Bu âyette geçen Ehl-i Kitap, Yahudi ve Hýristiyanlardýr.Bir baþka âyette de: “Ey Ehl-i Kitap! Siz Tevrat'ý, Ýncil'i ve Rab-binizden size indirileni uygulamadýkça bir esas üzerinde deðilsi-

162

199 Mâide, 14-15.200 Mâide, 68.201 Nisâ, 171.


niz.”200 Tevrat ve Ýncil'i “ikame etmek” (uygulamak), her þeydenönce saðlam bir metinle mümkündür. Sonra da bu metni, teviletmeksizin, saptýrmaksýzýn arz etmeyi gerektirir.

Kur’ân-ý Kerim, Hýristiyanlarý, Ýncil'in temel esaslarýna ayký-rý düþmeleri, onun âyetlerini tevil etmeleri sebebiyle kýnar. Tah-rif ve tevilden kurtulmalarý için, onlarý teslissiz ve çocuksuz ola-rak müteal ve tek Allah’a kulluk etmeye çaðýrýr. “Ey Ehl-i Kitap!Dininizde taþkýnlýk etmeyin ve Allah hakkýnda gerçek olmayanþeyleri söylemeyin! Meryem oðlu Mesîh, sadece Allah’ýn elçisi,O’nun Meryem’e attýðý kelimesi ve O’ndan bir ruhtur. Allah’ave elçilerine inanýn, (Allah) “üçtür” demeyin. Yararýnýza olarakbuna son verin. Çünkü Allah, yalnýz bir tek Tanrý'dýr. Hâþâ O,çocuk sahibi olmaktan münezzehtir, yücedir.”201

Diðer insanlar gibi bir anadan dünyaya gelen, öteki insanlarýngeçirdiði büyüme safhalarýný geçiren, onlar gibi yiyen, uyuyan vetabiî ihtiyaçlarýný gideren ve Allah’ýn bir kulu olan Hz. Îsa’nýn,Tanrý olamayacaðýný kesin ve deðiþik ifadelerle birçok yerde, be-yan eder.

Ulûhiyetin sýfatlarýnda sapmaya yer vermesi, bu ilâhî kitabamüdahaleler olduðu sonucunu ortaya çýkaracaktýr. Kur’ân, Ýn-cil'in tahrifini bizatihi bir mesele olarak ele almaz, fakat dinin enmühim meselesinde sapma olduðundan hareket ederek, “bu id-dianýzý dayandýrdýðýnýz kitap, Allah’tan geldiði gibi kalmýþ ola-maz” tarzýnda bir netice olarak meydana çýkarýr.

Lâkin Kur’ân, tahrifi kabul etmekle beraber, yine de Ýncil'i,semavî kitaplar dýþýnda mütalâa etmez.

Mevcut þekilleriyle üç sinoptik Ýncil'de Hz. Îsa’nýn tanrýlýðýve teslis âþikâr bir þekilde yoktur. Ýncil’e göre ne Hz. Îsa, ne dehavarileri ve ilk talebeleri, Hýristiyanlýða sonradan sokulan bu

163

202 Introduction, I,11.

Kutsal Metinler

inançlarý bilmiyorlardý. Onlardan hiçbiri Îsa’yý Tanrý, veya Tan-rý'nýn oðlu veya tanrýlýðýn üç uknûmundan biri olarak bilip bu-nu ifade etmemiþtir. Bütün bunlar Hz. Îsa dünyadan ayrýldýktançok sonra ortaya atýlmýþtýr. Kur’ân, Ýncil'in metninden ziyade,Ýncil mensuplarýnýn aþýrýlýklarýný, tevillerini ve Ýncil'de bulun-mayan mânâlarý ona mal etmelerini reddetmektedir.

Tahrif konusunu, Katolik Hýristiyan dünyasýnýn en ileri ge-len muasýr bilginlerinden bir heyetin A. Robert ve A. Feuilletidaresinde hazýrladýklarý Ýntroduction à la Bible kitabýndan birbilgi ile bitirelim. Sayýlarý çok fazla olup elde bulunan en eskitam veya kýsmî ve çeþitli malzeme üzerine yazýlmýþ Ýncil metin-leri mukabele edildikten sonra neticede 200.000 variant ortayaçýkmýþtýr. Metnin 7/8’i güvenilir olarak tespit edilmiþse de 1/8’iiçin farklýlýklar, deðiþiklikler söz konusudur202. Meselâ bu farklar-dan biri: “Metinlerin çoðu, Markos Ýncili baþýnda, Mesîh'e ait“Tanrý'nýn oðlu” vasfýný ihtiva etmez” (ayný yer). Anlaþýldýðýüzere tahrif için çok þey gerekmez: Meselâ sadece “Tanrý'nýn oð-lu” þeklindeki bir tabiri ilâve etmenin ne kadar büyük hatalarayol açtýðý âþikârdýr.

Sinoptik Ýncilleri az çok teferruatlý olarak incelerken anla-mýþtýk ki, þimdi mevcut Yunanca dört Ýncil'e gelinceye kadar, bumetinlerin oluþmasý uzun bir macera geçirmiþ, kaçýnýlmaz deði-þiklikler vâki olmuþtur. Bu Katolik din bilginlerinin, Yunancametnin bile karþýlaþtýrýlmasýndan sonra, bu derecede büyük birmiktarda variant bulunduðunu söylemeleri, Kur’ân’ýn “tahrif”iddiasýný ispat etmekte ve daha fazlasýný söylemeye ihtiyaç býrak-mamaktadýr.

Ýncillere dair bahsimizi Batýlý bir müellifin, bu konudaki sonsözü ile bitirelim: “Yunan felsefesi ve Roma hukuku, Ýncil'i, ha-

164

203 Alfred E. Sarvie, Encyclopedia of Religion and Ethic Vol. 5, p. 634’denÞelebî, s. 184.


kikatini temsil edemeyeceði bir hâle getirdiler. Onun tedvinedilmesini etkilediler. Hýristiyanlýk tarihini inceleyen insaflý biraraþtýrýcý, araya sokulmuþ fikirlerin, þerefli olmayan bazý maksat-larýn, hatalý maksatlarýn, Ýncillerde meydana gelen bu deðiþikli-ðe yol açtýðýný bir an bile inkâr edemez.”203

8- HHýristiyanlýkta vvahiy anlayýþýHýristiyanlýðýn vahiy telâkkisi, Ýslâm’dakinden mahiyet itiba-

riyle hayli farklýdýr. Hýristiyanlarýn metinleri sahih (authentique)olmadýðýndan, yani ilâhî orijinal (aslî) vahyi muhafaza edeme-diklerinden dolayý, onlar, esnek ve gevþek bir vahiy inancýný be-nimsemeye mecbur kalmýþlardýr.

Metinleri “Allah kelâmý” kabul ettikleri hâlde, “Ýncil yazarla-rýnýn hürriyeti”nden bahseder, onlarýn “þahsiyetlerini kaybetme-yip her birinin kendi kültür seviyesine, rengine, muhit þartlarý-na göre vahyi aksettirdiðini” söylerler, “Tanrý, bu hususî kültürvasýtasýyla sesini iþittirir” derler. Klâsik Hýristiyan teolojisi, pey-gamberi, “serbestîsi olan bir vasýta” kabul eder (R. Caspar).

Ýlâhî kitap, Hýristiyanlar arasýnda, Ýslâm’da iþgal ettiði mevkiihaiz deðildir. Ýncil, Müslüman'a göre “Gökten vahyedilen ve as-lý kaybolmuþ ilâhî kitaptýr. Hýristiyanlýða göre ise Ýncil bir kitapdeðil, Îsa tarafýndan ilân edilen 'müjde'dir, mevcut Ýnciller de oilânýn þahitleridir.”204

Durum böyle olunca bir Hýristiyan, Ýncillerde “hata bulundu-ðunu” söyleyebilmektedir. Meselâ, meþhur bir Hýristiyan bilgini

165

204 Papalýða baðlý “Gayr-ý Hýristiyanlar Dairesi”nin yayýnladýðý Orientatýons pourun dialogue entre chrétiens et musulmans, s. 121-125.

205 Onun Yesûu’l-Mesîh adlý kitabýndan naklen A, Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 180-181.

206 P. Ýlyas’ýn Yesûu’l-Mesîh adlý kitabý s. 27-28’den A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s.181’de naklediyor.

Kutsal Metinler

Yesûu'l-Mesîh kitabýnýn müellifi Pavlus Ýlyas, Ýncil yazarlarýnýn“hatalarýndan, gaflet”lerinden bahseder. Bu vasýfta olan birininyazdýklarýna, ister istemez itimadýmýz sarsýlmaktadýr. Ýþin içine“gaflet” ve “hata” girdi mi, verilen hangi bilginin gafletli, hangi-sinin sahih olduðunu ayýrt etmemiz mümkün olmadýðýndan, met-nin her unsuru “kesinlik” vasfýný kaybedecektir. Pavlus Ýlyas, ki-tabýnda þöyle yazýyor:

“Doðrusu, Markos, Ýncilini 70’den yani Titus zamanýnda Ku-düs’ün tahrip edilmesinden önce kaleme almýþtýr. Zira daha son-ra yazsaydý, Mesîh’in, Kudüs’ün harap edilmesi hakkýnda verdiðihaberi, Matta ve Luka gibi, yanlýþ anlamaz, bu hatasýný düzeltmeimkâný bulurdu.” (bu ikisi, bundan, âlemin kýyametle harap ol-masýný, son hesap gününü anlamýþlardý)205. Bu zât bir baþka yerdede þöyle der:

“Luka, kendi Ýncilini ve Resûllerin Ýþleri kitabýný yazdý. Ýnci-lini 70’den yani Kudüs’ün tahribinden önce yazdýðý sabittir. Ak-si takdirde Matta ve Markos gibi, Îsa’nýn bu mühim hâdise hak-kýnda verdiði haberi, onun da onlar gibi yanlýþ anlamamasý ge-rekirdi. Bu da gösteriyor ki Ýncil yazarlarý, bazen, Mesîh’in sözle-rini anlamaksýzýn rastgele tekrarlýyorlardý.”206

9- BBarnaba ÝnciliSon asýrda, özellikle Müslümanlar arasýnda, zaman zaman

bahsedilen Barnaba Ýncili’ni merak eden birçok okuyucu bulun-duðunu düþünerek, kutsal kitaplar bölümünü, biraz da ona temasetmekle bitirmek istiyoruz.

Barnaba on iki havariden biri deðilse de, Hz. Îsa’nýn (a.s.) ilksýrada yer alan ashabýndandýr. Luka’nýn yazdýðý Resûllerin Ýþlerikitabýnda birçok defa adý geçer (4, 36; 9, 26-27; 13, 1-7; 14, 2

166

207 J. Dheilly, s. 123-124.208 Petit Robert 2, Dic. univ., s. 626.


vd.). Hatta Pavlus, Hýristiyanlýða girdiðinde, ona güvenemeyenhavariler, Barnaba’nýn kefaleti ile onu yanlarýna kabul etmiþler-dir. Barnaba, Antakya Cemaatinin temsilcisiydi207. Pavlus’u An-takya’ya getirmiþ, bir sene orada beraber kalmýþlardý. Sonra daPavlus ile misyon seyahati yapmýþlardý.

Barnaba Ýncili’ni Arapça'ya tercüme eden Dr. Halîl Seade,ona uzun bir mukaddime yazmýþtýr. Ondan anlaþýldýðýna göre:Barnaba Ýncili, Papalýk kütüphanesinde bulunuyordu. 16. asýrdakayboldu. Öyle anlaþýlýyor ki devrin Papasýnýn büyük güveninikazanmýþ olan Framarino adlý bir rahip bu Ýncili kütüphanedengizlice aþýrmýþtý. Bu rahip vasýtasýyla kitap, Amsterdam’da ilerigelen bir þahsiyetin hususî kütüphanesine girip 18. yüzyýl baþýnakadar orada kaldý 1709’da Prusya kralýnýn müsteþarý; bu nüshayýgörmüþ ve pek kýymetli olduðunu ifade etmiþti. Bu þahýs 1713’teyazmayý, Avusturya prensi Eugéne de Savoie-carignan’a hediyeetti. Bu prens Ýslâm-Türk düþmaný olup 1718’te Osmanlý devle-tine karþý baþkumandan olarak savaþmýþ ve Pasarofça anlaþmasýnýimzalamýþ olan prenstir. Ayný zamanda kitap uzmaný olup Viya-na’daki þatosu en nadir koleksiyonlar ihtiva etmekteydi208.

Bu nüsha daha sonra Viyana Kraliyet Sarayý’na intikal etti.Yazma hâlen orada olup, Ýtalyanca’dýr. Kenarlarýnda yer yer acemîbir Arapça ile ilâve edilmiþ notlar ihtiva etmektedir. Bu Ýncil'indiðer bir nüshasý Ýspanyolca olup 1748’de ortaya çýkmýþ ve muh-temelen bu Ýtalyanca nüshadan tercüme edilmiþtir. Ýtalyanca nüs-ha, Venedik lehçesi ile yazýlmýþtýr. Arapça’dan tercüme edilmedi-ðine, uzmanlar kesin gözüyle bakmaktadýrlar. Dr. H. Seade bunla-rý teyit istikametinde þöyle der:

“Gerek eski, gerek yakýn asýrlarda, Müslüman müellifler bu ki-taba hiç atýfta bulunmamýþlardýr. Kendisini dinî münakaþalarahasreden müelliflerin kitaplarýnda bile zikredilmemektedir.Hâlbuki Barnaba Ýncili bu münakaþalarda onlar için en etkili bir

167Kutsal Metinler

silâh olurdu. Keza bu kitap, Araplar ve Arap olmayanlarca, kezamüsteþriklerce hazýrlanan en ender nüshalara bile yer veren kitapkataloglarýnda, fihristlerde de görünmez.” Mütercim H. Seade’yegöre, bu kitabýn yazarý, Yahudilik tetkiklerinde derinleþmiþ aslenEndülüslü bir Yahudi olmalýdýr. Bu Yahudi bilâhere Hýristiyanolup bu dini de iyice tetkik etmiþ, sonra ondan da ayrýlarak mu-taassýp bir Müslüman olmuþtur.

A. Þelebî diyor ki: Biz de ona deriz ki: Bu tasavvur, hayal âle-minde bile zor bulunur, nerde kaldý ki realitede bulunsun. Han-gi hayal, Yahudi ve Yahudilikte derinleþen bir âlimin dinden dö-nüp, Hýristiyan, hem de Hýristiyanlýðý enine boyuna tetkik edenbir Hýristiyan âlimi, sonra da Müslüman olup derin bir Ýslâm âli-mi hâline gelebileceðini, üstelik bir Ýncil yazarak onu havariler-den birine mal edecek kadar mutaassýp bir Müslüman olabilece-ðini tasavvur edebilir? Sonra bu adam, birçok Endülüs Yahudisi-nin yaptýðý gibi doðrudan Ýslâmiyet’e girebilirdi, neden önce Hý-ristiyan olacaktý?

Sonra sorarýz ona: “Bu þahýs, bu Ýncil'i niçin yazdý?” Tabiatiy-le Müslümanlara, Hýristiyanlarla münakaþalarýnda delil vermekiçin, deðil mi? Hâlbuki H. Seade’nin de ikrarý ile bu kitap o tar-týþmalarýn hiçbirinde yer almamýþtýr.

Sonra bu uydurma Ýncil, nasýl oldu da Papanýn kütüphane-sinde, müteakiben Prens Eugéne’in, sonra Viyana Kraliyet Sara-yý’nýn kütüphanesine girebildi? Hâlbuki bütün bu muhitler Hý-ristiyan çevreler olup, Hýristiyan akaidine hücum eden yalancýbir kitaba kütüphanelerinde yer vermeleri, o devirler için kolaykolay düþünülemez. Kaldý ki H. Seade’nin tavsif ettiði, büyük birihtimam alâmeti olan þâhane cild ve tezhibi hiç yapmazlar. Þa-yet bir Müslüman, bir Ýncil uyduracak olsa, onu Hz. Îsa’ya nispet

168

209 H. Seade, Barnaba Ýncili mukaddimesi.


etmesi beklenirdi. Kaldý ki Ýslâm’da derinleþmek, kiþiyi, bu ah-maklýðý, daha doðrusu bu hýyanet ve sahtekârlýðý irtikâp etmek-ten korumalýydý.

H. Seade, bu Ýncil yazarýnýn Müslüman olduðu iddiasý zým-nýnda diyor ki: “Þayet, Ýslâm Peygamberi'nin geleceðini bildirir-ken açýkça adýný yazmayýp îma ve iþarette bulunsaydý, gayesinedaha uygun bir iþ yapmýþ olurdu.” Hâlbuki bu sözü, Ýncil'in, Bar-naba’ya ait olduðuna delil sayabiliriz. Çünkü H. Seade’nin temasettiði bu hakikati bilmeyen hiç kimse düþünülemez. Oysa bu mü-ellif hakkýnda, kendisi de “geniþ malûmatlý, yüksek felsefî kültürve müsamaha sahibi” demektedir. Eðer yalancý dahi olsa, bu enbasit gerçekten, böyle bir zâtýn gafil olmasý nasýl düþünülebilir?

Tarih 492’de Papa olan I. Clasius’un, okunmasýný yasakladý-ðý kitaplar arasýnda Barnaba Ýncili’ni de zikreder209. Anlaþýlan, oÝncil, iþbu Barnaba Ýncili'dir. Papalýk Kütüphanesi’nde bulun-masý, onun için en emin yer sayýlýrdý. Çünkü Papalýk Kütüpha-nesi þüpheye mahal teþkil etmezdi. Fakat öyle anlaþýlýyor ki Pa-pa’nýn dýþýnda bu Ýncil'e sahip olanlar, bu kitabý bulundurmaksebebiyle hayatlarýný ve kütüphanelerini imha olmak tehlikesi-ne atmamak için, nüshalarýný ortadan kaldýrmýþ, ifna etmiþler-dir. Bu nüsha, karanlýk Orta Çað’dan böylece kurtulup, Avru-pa’nýn “aydýnlanma” asrý denilen asrýnda ortaya çýktý. Bu asýrdakitap yakýlmasýna bakýþ açýsý tamamen deðiþmiþti. Hatta kesin-likle denebilir ki bu Ýncil'in Barnaba’ya nispeti, Matta Ýncili’ninMatta’ya nispetinden daha kuvvetlidir. Diðer Ýnciller için de ay-ný söz rahatlýkla söylenebilir210.

Barnaba Ýncili’nin diðer Ýncillerden baþlýca farklarý þunlardýr:Hz. Îsa’nýn Tanrý veya Tanrý'nýn oðlu deðil, Allah’ýn Ýsrailoðulla-rýna gönderdiði bir resûl olduðunu ýsrarla belirtir. Hz. Ýbrahim’in

169

210 Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 184-193.

Kutsal Metinler

kurban etmek istediði oðlunun Ýshak deðil Ýsmail (a.s.) olduðunubildirir. Hz. Îsa’nýn (a.s.) haça gerilmediðini söyler. BeklenenMesîh'in, Hz. Muhammed (s.a.s.) olduðunu tasrih eder.


HIRÝSTÝYANLIÐINAKÝDE ve AMEL

ESASLARI

Dördüncü Bö lüm

AA- ÝÝTTÝÝKKAADD EESSAASSLLAARRII

Hýristiyan kredosu (amentüsü) þöyle baþlar: “Ben, Kâdir-iMutlak, gökleri ve yeri yaratan Baba Tanrý'ya ve Ruhu’l-ku-düs’ten çýkýp, bâkire Meryem’den doðan O’nun biricik OðluRabbimiz (Efendimiz) Îsa Mesîh'e inandým.” Mensuplarýnca be-lirtildiði üzere Hýristiyanlýk, tanrýlýðýna inanýlan Îsa üzerinde te-merküz eden, odaklaþan bir dindir. Kredolarýndan da anlaþýldýðýgibi Tanrý hakkýndaki bu inançlarý, tanrýsal mahiyetin bedenleþ-mesi (tecessüt, incarnation), üç þahýsta tezahürü (teslis, trinité),insanlýðý günahtan kurtarmasý için kendisini feda etmesi (fidâ’,tekfir, rédemption) ve O’nun insanlarý hesaba çekmesi (âhiret,jugement dernier) hususlarýný ihtiva eder.

Ýncillerin birçok naslarý, þu esaslarý açýkça bildirir:

1. Allah birdir, þeriki yoktur.

2. Hz. Îsa (a.s.) Allah’ýn resûlüdür.

3. Hz. Îsa, Ýsrailoðullarýna gönderilmiþ bir peygamberdir.

Birinci esasa misal; Hz. Îsa’nýn þu sözüdür: “Dinle ey Ýsrail!Allahýmýz Rab, bir olan Rabdir.”211

Ýkinci esasa misal: “Gerçekten, dünyaya gelecek olan Pey-gamber budur.” dediler212.

211 Markos, 12, 30; ayrýca bkz. : I. Korintoslulara, 8, 6.212 Yuhanna 6,14; ayrýca bkz. 7, 16.

Ýsrailoðullarýna gönderilmesine gelince: “Fakat Îsa cevap ve-rip dedi: Ben, Ýsrail evinin kaybolmuþ koyunlarýndan baþkasýnagönderilmedim.”213

Kur’ân-ý Kerim birçok âyetinde Hz. Îsa’nýn, Allah’ýn kulu veresûlü olduðunu bildirir214, onun sadece Ýsrailoðullarýna gönderil-diðini tasrih eder215.

Fakat, nasýl olduysa Hýristiyanlýk, tevhidden teslise, Îsa risa-letten ulûhiyete yükseltildi ve risaletinin evrensel olduðu iddiaedildi.

1- TTecessüt (incarnation) iinancý vve ttenkidiBu kâinatý yaratan, varlýkta tutan ve onda tasarruf eden Zât-ý

Ýlâhî'yi insan aklý ve hayali, devamlý olarak aramakta ve O'nubulmaya çalýþmaktadýr. Kur’ân-ý Kerim de, bu derûnî beþerî arzu-dan bahseder: Hz. Mûsa’nýn (a.s.) O’ndan, cemalini temaþa et-mek için Kendisini göstermesini istemesi216 bu iþtiyaký terennümetmektedir.

Ýnsan, bu özleminden bir türlü vazgeçmemiþtir. Ama ulûhiyethakkýndaki en garip tasavvur ve en zavallý düþünce, O'nu, anakarnýnda oluþan, bebek olarak dünyaya gelen, beþer acz ve ihtiya-cýnýn her türlüsünü yaþayan bir insan tarzýnda tahayyül etmektir.

Bütün peygamberler, insanýn, -dinler tarihinin tabiriyle-“müþahhasa duyduðu bu açlýk”ýna karþý, Yaratýcý’nýn acz ve nok-sandan münezzeh olup azamet sahibi olduðunu ýsrarla hatýrlat-mýþlardýr. Allah Teâlâ’nýn azamet ve tecellisi karþýsýnda insanlartahammül edebilselerdi O, istediði bir tarzda insanlara zuhureder, onlarýn þüphe ve tereddütlerini önler ve imtihana da ma-

174

213 Matta, 15, 24; ayrýca bkz. Matta, 10, 5-6; Resûllerin Ýþleri, 11, 2-3; 10, 28.214 Zuhruf, 63-64; Meryem, 16-36; Mâide, 17, 116-118, 75.215 Âl-i Ýmran, 48-49; Saf, 6.216 Â’raf, 142.


hal kalmazdý. Fakat bir tecellisine daðlarýn bile dayanamadýðý buiþ olmamýþtýr ve olmayacaktýr. Ama O’nun nefhettiði Ruhunutaþýmasý ve mânen kâinatý istiap edebilecek vüs’atte yarattýðý,bir nevi Arþý olan kalbini parlatmasý ile Cennet'te gözleriyle te-maþa edeceðini bekleyerek, duyduðu bu iþtiyak neticesiz kalmazve ilâhî vuslat tecellilerini kalbinde müþahede edebilir. Bu hu-susta istikametten ayrýlmak, dinî dalâletlere yol açmýþtýr ki on-lardan biri de, Hz. Îsa (a.s.) hakkýnda ifrat ve mübalâða ederekþirke kayan Hýristiyan sapmasýdýr.

Yuhanna, Ýncil'ine esrarengiz bir giriþle baþlar: “Kelâm, baþ-langýçta var idi ve Kelâm Allah nezdinde idi. Her þey onunla ol-du ve olmuþ olanlardan hiçbir þey onsuz olmadý (...) ve Kelâmbeden olup inayet ve hakikatle dolu olarak aramýzda sakin ol-du.”217 Hýristiyanlýk tecessüt akidesini, yani “Tanrý’nýn Îsa þek-linde zuhuru” inancýný buradan çýkarýr218. Diðer üç Ýncil'de buhususta nas yoktur; sadece Pavlus’un mektuplarýnda buna ben-zer ifadeler vardýr219.

Aslýnda bu metin, çok anlamlýdýr. Þöyle ki: 1- Her þeydenönce, ilk cümledeki “Kelâm”dan, “Allah” kastedildiðini söyle-mek zordur. 2- “Baþlangýçta” sözünden hangi baþlangýç kasdolu-nuyor? Murad, zamanýn baþlangýcý ise, bu, Allah’a ait olabilirmi? Allah zamandan ve mekândan münezzeh deðil midir? Allahiçin baþlangýç olabilir mi? Baþlangýçtan önce ne vardý? NitekimÝslâm, Allah’ýn, baþlangýcý olmayan “el-Evvel” olduðunu bildirir.3- Kelâmýn, Allah’ýn nezdinde olmasýndan, bu “nezdinde ol-mak”tan maksat nedir? Bu ifade, kelâmýn, Allah’tan baþka birþey olduðunu gösterir. Zira, konuþan þahýs ile onun söylediði sö-zün farklý olduðu malûmdur. Ama müteakiben, kelâm “nezdinde

175

217 1, 1-3, 14.218 E. R. Pike, Dictionnaire des religions, s. 159.219 I. Timoteosa, 3, 16; Ýbrânîlere, 2,15.

Hýristiyanlýðýn Akide ve Amel Esaslarý

oluþ”tan çýkýp, Allah’ýn kendisi oluyor. 4- “Her þey O’nunla ol-du. Hiçbir þey O’nsuz olmadý” sözünden mahlûkatýn “ol” emri ilemeydana geldiði anlaþýlabilirse de devamýný izah imkâný yoktur.

Metin, bunlarý düþündürmektedir. Bu sorularýn bir kýsmý, bel-ki de tercümenin mecburiyetlerinden ve cilvelerinden ileri gel-mektedir.

Bu metinden de önce, Yuhanna Ýncili hakkýnda yapýlan de-ðerlendirmeleri göz önüne almalýyýz. W. Durant’ýn dediði gibi,bu kitabýn yazarý, Hz. Îsa’nýn hayat ve talimatýný deðil,“Kelâmullah” olarak Îsa’yý anlatmak iddiasýndadýr. Yani peþinbir fikirle hareket etmektedir. Ekserî konularda diðer üç Ýncil'emuhaliftir. Bu gibi sebeplerden ötürü, araþtýrýcýlarýn çoðu, ese-rin, havari Yuhanna’ya ait olmadýðýný belirtirler220.

Tecessüt konusunda öteki üç Ýncil hiçbir nas ihtiva etmez.Hâlbuki Hýristiyanlýðýn temeli olan inanç hakkýnda Hz. Îsa birþeyler söylediði hâlde, onun yanýndan ayrýlmayanlarýn o sözlerinakletmemeleri düþünülemez.

Yuhanna’dan önce Batlamyus, “Bütün eþya, Tanrý'nýn fikir-lerine uygun bir þekil almýþtýr.” fikrini ileri sürmüþtü. SonraStoacýlar, bu fikirleri “Tanrý'nýn öz fikri” tabiri ile ifade ettiler.Onlarýn peþinden Yeni Pisagorcular, bu fikirleri “kudsî þahýs”hâline getirdiler. Nihayet Philon’un221 elinde, “Tanrý'nýn Aklý”yani, Tanrý'nýn, vasýtasýyla mahlûkatý yarattýðý ikinci bir unsurhâline geldi222. Hýristiyan zihniyeti, bu felsefeyi olduðu gibi be-nimsedi. “Allah’ýn öz fikri”nden Kelâm doðdu ve kelâmýn vücutgiyinmesinden bahsedildi. Kelâm, Allah’ýn zâtýnda kaim olupkâinatý kendi vasýtasýyla yarattýðý bir mefhum oldu. Nihayet de-

176

220 W. Durant, The Story of Civilization, XI, 209’dan A. Hatîb, el-Mesîh, s.128’de naklediyor.

221 Philon M. Ö. 13 M. S. 54 arasýnda yaþamýþ Ýskenderiyeli bir Yahudi filozofudur.222 W. Durant, a.g.e., XI, 274’den Hatîb, s. 128.


diler ki: Tanrý, asýrlarca beþeriyete gizli kalýp perde arkasýndankonuþtuktan sonra, kendisini açýkça görmeleri için Zâtýný izharetmek istedi ve beþeriyetin günahýný üzerine almak için Kendi-sini feda etti.

Böylece Hýristiyanlýk, bir taraftan ezelî, tek, müteal bir Tanrýkabul ettiðini söylerken, diðer taraftan O’nun tecessüt ettiðini,Zâtýnýn üç zâttan meydana geldiðini söylemekle tenakuza düþtü.

Ýnsanlýk içindeki binlerce peygamber bile, Hýristiyanlýða göre,bu tecessütten önce Allah’ý gerektiði gibi bilmemiþ, Allah, onla-rý Kendisini tanýmaktan mahrum etmiþ olmaktadýr. Öyle olduðutakdirde, yani insanlýðý bu derece ihmal etmiþken, Hýristiyanlýknasýl olur da Allah’ýn insanlarý çok sevdiðini iddia edebiliyor?

Bedeni olmayan Tanrý nasýl olur da bedenleþmiþ bir varlýkdoðurur? Tanrý, bu Oðulu nasýl doðurur?

Hýristiyanlýk, bu noktaya birden bire deðil, safha safha geldi.Baþlangýçta Mesîh de, Hz. Yahya (a.s.) gibi biri idi. Diðer insan-lardan üstün, ama meleklerin dûnunda idi. Sonra Tanrý'nýnKelâmý, derken Tanrý'nýn oðlu, sonra üç þahýslý Tanrý'nýn kendi-si hâline getirildi. Bu tecessüt, sadece insanlýk için kendini fedaetme deðil, ayný zamanda insanlarýn Tanrý'yý gözle görmeleri,böylece asýrlarca ayrý kalan Tanrý ile insan arasýndaki uçurumuakýllarýnca doldurmak için idi.

Michel Hayek, Ýslâm ve Hýristiyanlýktaki Tanrý tasavvurunumukayese ederken hülâsa olarak der ki: Ýslâm’da Tanrý, insanlar-dan uzaktýr; O’nunla insanlýk arasýnda dipsiz bir uçurum vardýr kine fikir, ne de hayal dolduramaz. Oysa Hýristiyanlýkta, Tanrý ileinsan arasýnda kýl kadar bir mesafe bile yoktur. HýristiyanlýktaTanrý, mütevazý bir Tanrý'dýr. Ýnsan bedenini giyinir, insan tabi-atýnda yaþar. Ýnsana, yolun yarýsýndan sonra deðil, baþýndan berirefakat eder; ana rahminde yaratýlan bebek olarak dünyaya gelir.Ýslâm ise, Tanrý hakkýnda hiçbir þey bilemeyeceðimizi bildirir.

177Hýristiyanlýðýn Akide ve Amel Esaslarý

Buna karþý sadece þunu söyleyelim ki: Tevhid akidesini bildi-ren semavî þeriat, âlemde tek Mutlak Yaratýcý, tek mutlak kudretve irade kabul eder. Binaenâleyh Yaratýcý veya mahlûktan baþkabir varlýk yoktur, ve ulûhiyetten uzaklýk noktasýnda, bütün yara-týklar ayný durumdadýr. Ýnsana düþen, bu azameti tenzih etme,O'na olan ihtiyacýný duyma, O'nun þükrünü îfa etme, aczini an-layarak O'na dua ve iltica etmektir. Hýristiyanlýk, helenistik dün-yanýn þirkinden etkilenerek Tanrýyý yere indirmiþ, sevilen, okþa-nan bir bebek, âciz mahlûklar tarafýndan boðazlanabilen bir “ku-zu” hâlinde düþünmüþ, ilâhî transcendence (Allah’ýn yücelik veaþkýnlýðý) mânâsýný kaybetmiþ ise, “Tanrý'nýn hayatýna katýlma”safsatasýný benimsemiþ ise Ýslâm, Allah’ýn mutlak iradesine bo-yun eðme, Hâlýk'a Hâlýk, mahlûka mahlûk deme ve bu iki plânýkesinlikle birbirinden ayýrmada, sadece hakkaniyetinin bir delili-ni bulur. Din oyuncak deðil, varlýðýn en ciddî iþidir.

M. Hayek’in Müslümanlarýn ulûhiyet inancýný doðru aksettir-mediðinin delili, Ýslâm âleminde mârifetullah (Allah’ý tanýma)ve muhabbetullah (Allah sevgisi) konusunda yazýlmýþ binlerceeserler ile, avâmdan dahi olsa Müslüman'da bulunan Allah’a gö-nülden baðlanma vakýasýdýr. Burada sadece þu iki âyet ile birkudsî hadisi hatýrlatalým. “Ýnsanlar arasýnda Allah’ý býrakýp, O’nakoþtuklarý ortaklarý tanrý olarak benimseyenler ve onlarý, Allah’ýsevercesine sevenler vardýr. Mü’minlerin Allah’ý sevmesi ise,hepsinden kuvvetlidir.”223

Allah övdüðü bir topluluk hakkýnda: “Allah onlarý sever, on-lar da Allah’ý severler.”224 buyurur.

Hadis-i kudsîde ise Cenab-ý Allah’ýn þöyle buyurduðunu Hz.Peygamber (s.a.s.) nakleder: “Kulum, Bana nafile ibadetlerle yak-laþýr. Nihayet Ben de onu severim. Ben de onu sevdim mi onun

178

223 Bakara, 165.224 Mâide, 54.


iþittiði kulaðý, gördüðü gözü, söylediði lisaný, yürüyen ayaðý, tutaneli olurum.”225

Sonra “Kelâmýn tecessüdünden, insanlarýn onu müþahedeederek hâllerini düzeltmeleri beklenirdi ki, gerçek, maalesef böy-le deðildir. Ýnsanlýk, ilk yaratýlýþýndaki saffetine dönmekten uzak-týr. Ölüm ve hayat yine Hz. Îsa’dan önceki tarzda devam ediyor.Hattâ böyle bir ulûhiyet telâkkisi, Allah’ýn celâl ve azametinemuhalif olduðundan, O'nun deðerini düþürdüðü, rahatlýkla söyle-nebilir. Ýlk Hýristiyan kitaplarýndan anlýyoruz ki tecessüdü kabuledenler, Kelâmýn ve o Kelâm ile yaratýlan Oðulun mahlûk oldu-ðunu itiraf ediyorlardý.”226

Ayrýca, ulûhiyetin, kendisini insan suretinde izhar etmesi, in-sanlarýn ulûhiyete daha fazla yönelmelerini, O’nu tanýmalarýnýve þevklerini artýrýp dinin maksadýna hizmet etmez ki! Ýnsan ru-hu, meçhule doðru daha bir þevk duyar; meçhul malûm hâlinegelince þevki söner. Tanrý, insanlar içinde gidip gelen biri kabuledilince kalplerden mehabeti kaybolur. R. Otto’nun belirttiðigibi dinin temeli, bir adý da el-Kuddûs olan Cenab-ý Hak karþý-sýnda duyulan mukaddes ürpertidir (Bilindiði üzere bu tezi ispatiçin o, Das Heilige (Le Sacré, (Kudsî), 1917) eserini yazmýþ vebu eser dinî duygunun incelenmesinde, dinler tarihi bakýmýndanönemli bir çýðýr açmýþtý227.

Biz Müslümanlarýn tenkitlerini, peþin fikre baðlayarak mühim-semek istemeyen Hýristiyanlar; Hýristiyan olarak doðmuþ, büyü-müþ, din ilimlerinde ihtisas yapmýþ, bundan ötürü senelerce çev-resinden hürmet görmüþ ve bütün bunlara raðmen sonunda haki-kati itiraf etmiþ olan, Batýlý papazlara kulak vermelidirler. Ýþte

179

225 Buharî, Rikak 38.226 Referanslar için bkz. A. Hatîb, el-Mesîh, s. 155-156. Bu eserlerden biri, 3.

asýrdan kalan St. Athanase tarafýndan yazýlmýþ ve Arapça’ya Tecessüdü’l-Kelime adý ile Papaz Markos Dâvud tarafýndan tercüme edilmiþtir.

227 Krþ. Robert 2, 1371.


tecessüt konusunda 1977 yýlýnda Londra’da Ýlâhiyat Fakültesi pro-fesörlerinden altý kiþinin (Don Cupitt, Michael Goulder, LeslieHoulder, Dennis Nineham, M. Wiles, France Young) müþterekyayýnladýklarý kitaba The Myth of God Incarnate (Tanrý’nýn te-cessüdü efsanesi) adýný verdiler. Amerikan Time dergisi 27 Þubat1978 tarihli nüshasýnda228 kitabý tanýtýrken, tecessüt hakkýnda“skandal” tabirini kullandý. Bu kitabýn müellifleri þöyle diyorlar:

“Bu kitabýn yazarlarý, 20. asrýn sonlarýnda, dinî düþüncedebüyük bir inkýlâp ihtiyacýna inanýrlar. Bu ihtiyaç, Hýristiyanlýðýnkaynaklarýný fazlasýyla bilmemizden kaynaklanýyor: ResûllerinÝþleri 2, 22’den de açýkça anlaþýldýðý üzere Îsa, rabbanî hikmeticabý, Tanrý'nýn, bir rolü gerçekleþtirmek için seçtiði bir insan-dýr. Îsa’nýn tecessüt etmiþ Tanrý, kutsal tesliste ikinci uknûmolup insan hayatýný dirilttiði þeklinde sonraki asýrlara ait söz,Îsa’nýn büyüklüðünü ifade eden mitolojik ve þiirsel bir tabir-dir.”229 “Bütün hedefimiz, Tanrý ile Îsa’yý, her türlü karýþtýrmadanuzak olarak anlamaktýr.”230

Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.s.) Halýk ile mahlûkuayýrt etmeye, iþte bu sebepten ötürü büyük ehemmiyet vermiþ,kendisi hakkýnda ýsrarla, “abduhû ve resûlüh” (Muhammed, Al-lah’ýn kulu ve resûlüdür) denilmesini istemiþti.

Ýþaret edilen altý müelliften biri olup Anglikan Kilise doktrin-leri komisyon baþkaný olan Prof. Maurice Wiles (Vaylýz), “Teces-sütsüz Hýristiyanlýk” adlý incelemesinde, Îsa’nýn “Kurtarýcý” ve

180

228 New York Time, ayný sayýsýnda, 16. asýr Alman ressamý Lucas Cranach’ýn birtablosunu da yayýnlamýþtý. Tablo “Îsa’nýn tanrýlýðý konusunda yeni bir tartýþ-ma” baþlýklý yazýsý ile birlikte, arz edilmiþti. Tablo, Tanrý’yý taçlý, sakallý birbaba, kollarý arasýnda Îsa’nýn haça gerilmiþ cesedi. Îsa’nýn dizinde ise kanatlýbir mahlûk resmi (güya: Ruhu’l-kudüs). Tablonun üstüne dergi þu ibareyi yaz-mýþ: “Ýmaný, þiddetle sarsan bir manzara!” Gerçekten, dini bu hâle getirmek,imaný sarsmaz da ne yapar? (Üstûretu Tecessüdi’l-Ýlâh, s. 27-28).

229 A.g.e., s. IX.230 A.g.e., s. X.


“Mâbûd” olmasý hakkýnda þöyle diyor: “Ýþte en zor ve en muakkat(düðümlü) mesele budur. Bu problemi nasýl ele alacaðýz? Mutlakahatýrlamamýz gerekir ki, bu kelimenin ince anlamý ile, Îsa’nýn“Kurtarýcý” olduðu ve ibadetimizde Îsa’nýn bizzat þahsýna yöneldi-ðimiz mânâsýna gelmez.”231 Yazarýn burada, hakikatin yüzünü gör-meye baþladýðý anlaþýlýyor, fakat yine de onu açýk bir þekilde ilânetmiyor. Üstelik bu zât, daha sonra teslisi müdafaa ediyor. Amasöylemeye hacet yoktur ki tecessüt akidesini reddeden biri olarak,teslis akidesi ile ilgili diðer kavramlarý savunmasý açýk bir tenakuzteþkil etmektedir.

Yine bu zât, ayný kitaba dercedilen “Dinde efsane” baþlýklýyazýsýnda232 myth kelimesini dikkatle tahlil eder. Yapacaðýmýz þuiktibas, onun “efsane” hakkýndaki incelemesinin ana hatlarýnýverir: “Bu geniþ mânâsý ile, Hýristiyanlýkta dört efsaneden, yahutdört yüzlü (cihetli) bir tek efsaneden bahsedebiliriz: 1- Yaratýlýþ,2- Düþüþ, 3- Îsa’nýn tecessüdü ve insanlarýn günahlarýný üzerinealmasý, 4- Ölülerin dirilmesi ve son hüküm.” (s. 154). Bu müna-kaþalar, okuyucunun zihninde, Hz. Îsa ve Allah Teâlâ hakkýndavâzýh bir fikir vermekten ziyade, Hýristiyanlýðýn uzun ve muzda-rip tarihi boyunca, dinî meselelerde uyguladýðý geniþ “zan ve tah-min alaný”na bir pencere açmaktadýr. Müellifler, öyle anlaþýlýyorki, dikenli meselenin farkýnda olduklarýndan, bu koleksiyonaaçýkça “Tecessüt iftirasý” deðil de, “Tecessüt efsanesi” adýný ver-miþlerdir233 ki bu ifadeleri bile, iddialarýnýn gerçekle bir ilgisi ol-madýðýný açýkça ortaya koymasý bakýmýndan yeterlidir.

Müellif, tecessüt akidesine, tarihin muayyen bir zamanýndaÎsa’nýn þahsýnda gerçekleþen bir hâdise deðil de, þimdi de mü’mi-nin hayatýnda, ilâhî tarafla insanî tarafýn dahilî bütünleþmesini

181

231 A.g.e., s. 8.232 A.g.e., s. 148-166.233 Üstûretu Tecessüdi’l-Ýlâh, s. 11.


saðlayan bir inanç nazarýyla bakýlabileceðini, dolayýsýyla gelenek-sel olarak denildiði gibi Kiliseye, “Îsa’nýn bedeni” deðil, “Îsa’nýnbedenleþmesinin uzantýsý” olarak bakýlabileceðini yazar.

The Myth of God Incarnate kitabýna “Îsa ve evrensel dinler”adlý incelemesiyle katýlan, Birmingham Üniversitesi teoloji pro-fesörü John Hick, tecessüt fikrine inanan Hindu ve Budist dü-þüncelere iþaret eder. Gauthama Buda ile Îsa arasýnda pek ilgiçeken bir mukayese yapar. Þu sonuca varýr: “Ýnsan Gauthama’ya,Yüce ve Ezelî Tanrý Buda’nýn tecessüt etmiþ bir þekli olarak ba-kýlýr olmuþtur. Nitekim insan Îsa’ya da ezelî Tanrý'nýn tecessüdüveya Tanrý'nýn oðlu nazarýyla bakýlmýþtýr. Mahayana kitabýndaYüce Buda, “mutlak hak (gerçek)” ile ittihat eder. Nasýl ki Hý-ristiyanlýkta, ebedî Oðul uknûmu, Baba Tanrý ile ittihat etmiþ-tir.”234 sonra ilâve edip der ki:

“Unutmayalým ki Hýristiyanlýk inancý, Batý’da Roma Ýmpara-torluðuna deðil de, doðuda Hindistan’a intikal etseydi, muhte-melen Îsa’nýn dinî ehemmiyeti, Hindu kültüründe kutsal Ava-tar235, Budist kültürde ise Mahayana suretini alacaktý.”236

Kur’ân-ý Kerim, Hz. Îsa’yý (a.s.) tanrýlaþtýrma ve onu Tanrý Oð-lu kabul etme inancýnýn, daha önceki kâfirlere benzeme olduðu-na, mücmel olarak iþaret etmiþtir: “Yahudiler, “Uzeyr, Allah’ýnoðludur.” dediler. Hýristiyanlar da: “Mesîh Allah’ýn Oðludur.” de-diler. Bu, onlarýn aðýzlarýyla geveledikleri sözleridir. (Sözlerini)önceden inkâr etmiþ olan müþriklerin sözlerine benzetiyorlar. Al-lah kahretsin onlarý, nasýl da (haktan bâtýla) çevriliyorlar?”237

182

234 Üstûretu Tecessüdi’l-Ýlâh, s. 24.235 Avatâra: Tanrý’nýn tecessüdüdür. Bu, insanlarý hüsrandan kurtarma gibi dün-

yevî bir görevi gerçekleþtirmek gayesini taþýmaktadýr (Robert 2, 145).Mahayana ise Buda’yý, örnek tarihî bir þahýs deðil, Tanrýsal varlýðýn bir sudûru(émanetion) yani yayýlmasý) telâkki eder (Robert 2, 1142).

236 A.g.e., s. 176.237 Tevbe, 30.


Müfessirler, âyetteki bu ifadenin diðer bazý kâfirler gibi, özellikleHindu ve Budist telâkkilere þamil olduðunu yazmýþlardýr238.

Aslýnda Hýristiyanlarý lüzumsuz yere bu kadar meþgul eden,esrarlý spekülâsyonlara mecbur edip izah labirentlerinde dolaþtý-ran tecessüt akidesinin, Kitab-ý Mukaddes’te tek geçtiði yer, Yu-hanna Ýncili 1,4 cümlesidir. Daha önce temas ettiðimiz gibi, bü-yük bir peygamber de olsa, nihayet beþer olan birinin tanrýlýðýnave bütün insanlýðýn Kurtarýcýsý olduðuna esas teþkil eden bu tekcümle, insan fikrinin bilgiye ulaþmasýndaki temel ölçülere ayký-rýdýr. Ýncil'deki bu cümle, belki bir anlamda Hz. Îsa’ya uygulana-bilir. Fakat buna dayanarak, onun, insan kýlýðýna giren Rabbu’l-Âlemîn olduðunu ileri sürmek, sýrf hayalden ibarettir. Hâlbukibizzat Ýncillerde Hz. Îsa’nýn tanrý olmadýðýna, seçkin bir insanolduðuna delâlet eden birçok cümle vardýr. Müelliflerin atýftabulunduklarý Resûllerin Ýþleri 2, 22 cümlesi, bunlarýn en barizle-rinden biridir.

Þüphesiz olan bir þey varsa, o da Hz. Îsa’nýn belli bir zaman-da, bir anneden doðduðu ve öteki insanlar gibi bir hayat sürdü-ðüdür. Hâlbuki Yaratýcý Allah’ýn ezelî, mekândan, zamandan vemaddeden münezzeh olduðu bedahetle bilinen bir gerçektir. Al-lah’ýn verdiði akýl ve fýtrat, Yaratýcý'yý böyle tasavvur etmeklehuzur bulur. Durup dururken niçin bir insanda tecessüt edip be-denleþsin? Edecekse niçin yalnýz bir insanda görünüyor da çeþit-li zaman ve mekândaki insanlar arasýnda zuhur etmiyor? Faraza,tecessüt oluyorsa, tanrýlýk ile onun bedenleþmiþ sureti arasýnda-ki iliþki nasýl olmaktadýr? gibi birçok problem ortaya çýkar. Ama“Bu bir sýrdýr, inanýlýr, bu iþte akýl çalýþtýrýlmaz.” denilecek olur-sa, biz de deriz ki: “Öyle ise bu akýl niçin verilmiþtir? Hem niçin

183

238 Üstûretu Tecessüdi’l-Ýlâh, s. 26; M. Abduh-M. Reþîd Rýdâ, Tefsîru’l-Menâr,X, 240.


onu diðer iþlerde çalýþtýrmayý ihmal etmiyor da bu meseleye ka-rýþtýrmaktan geri duruyoruz?”

2- HHz. ÎÎsa’nýn ttanrýlaþtýrýlmasý vve bbu iinancýn ttenkidiHz. Îsa (a.s.) üç Ýncil'de nakledilen sözlerinde, ulûhiyet veya

nübüvvetine (Tanrý'nýn oðlu olduðuna) delil olabilecek hiçbirsöz söylememiþtir. Bu bariz gerçeði ifade eden birçok bilgindenbiri olan E. Renan þöyle diyor:

“Îsa’nýn, Tanrý'nýn, nefsinde (kendisinde) temessül ettiðini id-dia etmemiþ olduðundan þüphe edilemez. Böyle bir düþünce, Ya-hudi zihniyetine tamamiyle yabancý idi; ilk üç Ýncil'de buna dairhiçbir alâmet yoktur; bu, yalnýz Yuhanna Ýncilinin bazý kýsýmla-rýnda vardýr. Fakat yine de Îsa’nýn düþünüþünün bir yankýsý olarakkabul edilemez. Hatta bazen Îsa, böyle bir inanýþý reddetmek üze-re tedbir almýþa benzer. Kendisini Tanrý veya Tanrý'ya eþit saydýðýyolundaki itham, Yuhanna’nýn Ýncilinde bile bir Yahudi iftirasýolarak gösterilir. Bu Ýncilde, Îsa, kendisinin Babadan küçük oldu-ðunu söyler. Baþka bir yerde Babanýn kendisine bütün sýrlarý aç-madýðýný itiraf eder. Kendisini alelâde bir insana üstün sayar, fakatTanrý ile kendisi arasýnda sonsuz mesafeler bulunduðunu sanýr. O,Tanrý'nýn oðludur; fakat bütün insanlar Tanrý oðludur veya muh-telif derecelerde Tanrý oðlu olabilir (...) dirilecek olanlarýn hepsiTanrý oðlu olacaklardýr (...) Yeni Ahid dilinde “oðul” kelimesininpek geniþ anlamlarý vardýr (...) Böylece “Tanrý oðlu” veya sadece“oðul”’ unvaný, Îsa için “insanoðlu” unvanýnýn ayný oldu. Þu fark-la ki, kendi kendine “insanoðlu” adýn`verdiði hâlde “Tanrý oðlu”kelimesini ayný þekilde kullanmýþa benzemez.”239

W. Durant þöyle diyor: “Üç sinoptik Ýncil'de Îsa’nýn, kendi-siyle Babanýn birtek Tanrý olduðuna dair bir sözü bulunmaz.Kendisini Babaya müsavi de tutmaz. Þakirtlerinden biri, kendi-sine “Ýyi, salih” deyince o: “Niçin bana iyi diyorsun? Sâlih olan

184

239 E. Renan, Îsa’nýn Hayatý, (Fr.’dan Çev. Ziya Ýhsan, Ankara 1964), s. 183-185.


yalnýz Biri vardýr, o da Allah’týr.” demiþtir. Rabbine münacâtederken: “Senin dilediðin olsun, benimki deðil!” diyordu240.

H.G. Wells de bu konuda þunlarý yazýyor: “Son þekliyle Hýris-tiyanlýðý tesis edenlerin baþýnda Pavlus gelir. O, Îsa’yý ne görmüþne de tebliðatýný iþitmiþti. Asýl ismi Saul idi. Îsa’ya inanan pekaz sayýdaki mü’minlere iþkence edenlerin en ileri gelenlerindenidi. Derken, birden Hýristiyan oldu, adýný Pavlus diye deðiþtirdi.Keskin bir zekâsý vardý. Zamanýndaki dinî hareketlere pek dik-kat ediyordu. Yahudiliði, Mitra dinini ve Ýskenderiye’de mevcutdinî inançlarý çok iyi bilirdi. Onlarýn birçok fikir ve tabirleriniHýristiyanlýða nakletti. Îsa’nýn asýl ilgi merkezi olan “Allah’ýnmelekûtu” fikri üzerinde durmaktan ziyade, insanlara þunu öð-retti ki Îsa, sadece vaat olunan Mesîh, Yahudiliðin mev’ûd lide-ri deðil, ayný zamanda Tanrý'nýn oðlu olup, beþeriyetin günahla-rýna keffaret olarak kendisini kurban etmek için yeryüzüne in-miþtir. Þu hâlde onun ölümü, beþeriyeti kurtarmak için, dahaönceki bazý medeniyetlerde de görülen ëurban tanrý”larýn kendi-lerini feda etmeleri nev’inden bir ölümdür (...) Hýristiyanlýk odinlerden çok þey aldý: Matruþ papaz, adak, heykel, mum, timsalgibi hususlar ki bunlar Mitra ve Ýskenderiye tatbikatlarýndan idi.Onlardan sadece bu unsurlarý almakla kalmadý, âyin ve ibadet-lerindeki ibareleri ve dinî fikirlerini de benimsedi. Hatta Pavlus,talebelerine þunu bile telkin etti: Îsa’nýn durumu, Oziris’in duru-mu gibidir. Nitekim o da dirilmek üzere ölen ve insanlýða ebedi-yet bahþeden bir Tanrý idi.”241

Böylece Pavlus, Îsa’nýn tanrýlýðý fikrinin tohumunu attý. Þirkmuhiti de bu tohumlar için münbit bir zemin oldu. 313’e kadararalýksýz süren üç asýrlýk tazyik dönemi de dinin aslî çehresinin de-

185

240 The Story of civilization, XI, 208’den A. Hatîb, el-Mesîh, s. 183.241 Wells, A. Short History of the World, s. 170-178’den A. Þelebî, el-Mesîhiyye,

s. 123-124.


ðiþmesini kolaylaþtýrdý. Zaten Hz. Îsa, dininin akaidini iyice tespitve hükümlerini tatbik etme imkâný bulmadan dünyayý terk etmiþ-ti. Bu tespit iþini, koyu karanlýklar ve yeraltýnda baþkalarý yaptý veüç asýr sonunda ihtilâflarla lime lime olmuþ, alt üst edilmiþ bir dinarz-ý endam etti. Ýhtilâf konularýnýn baþýnda Mesîh'in þahsý geli-yordu. Bazýlarý onu sadece diðer peygamberler gibi bir peygamber,bazýlarý tanrý sayýyordu. Gruplar arasýndaki çatýþmalar þiddetlenin-ce Konstantin 325’de Ýznik Konsilini topladý. Katýlan din adamla-rýnýn sayýsý 2.048 idi. Meselâ Arius: “Tanrý yalnýz Babadýr. Oðlumahlûktur. Oðul yok iken de Baba vardý.” tezini savundu. Fakateski Mýsýr tefekkürü, Yunan felsefesi ve Yeni Eflâtunculuðun tesi-ri altýndaki Ýskenderiye kilisesi buna karþý koydu. Roma Kilisesi deÝskenderiye’ninkine katýldý. Çatýþma þiddetlenince bir karara va-rýlamadý. Abdülehad Dâvud gibi, ister istemez insanýn aklýna þusoru geliyor: Resûllerin Ýþleri kitabýnýn yazarý Luka, iþlerin þiddet-lendiði her zaman Ruhu’l-Kudüs’ün inip din adamlarýný yönetece-ðini yazýyor. Acaba Ýznik konsilinde neden inmedi?242

Ýmparator, þiddet kullanarak iþe müdahale etti. Muvahhidleridýþarý çýkardý, çoðunu sürdü. Arius ile bazý taraftarlarýný öldürttü.Îsa’nýn tanrýlýðýný kabul eden 318 delege bunu karar altýna aldýlar.Karar metni þöyle idi:

“Bir Rabbe, Tanrý'nýn tek Oðlu Îsa Mesîh’e iman ediyoruz. O,bütün zamanlardan önce, Babadan, nurdan doðmuþtur. HakTanrý'dan (doðan) hak Tanrýdýr. Yaratýlmamýþ, doðmuþtur. Cev-herde (özde, mahiyette) her þeyi Yaratan Babaya müsavidir. Bi-zim için, biz bütün insanlarýn kurtulmasý için gökten inip Ru-hu’l-Kudüs’ten ve bakire Meryem’den tecessüt etmiþ (bedenhâline gelmiþ), insan hâline gelmiþtir. Pontius Pilatus devrindehaça gerilmiþ, ýstýrap çekip defnolunmuþ, üç gün sonra da ölüleriçinden kalkýp, kutsal kitaplarda bildirildiði gibi semaya çýkmýþ,

186

242 Onun el-Ýncîlu ve’s-Salîb eseri, s. 32’den; A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 125.


Babanýn saðýna oturmuþtur. Zamaný gelince dirileri ve ölülerihesaba çekmek için, izzeti içinde gelecektir ve hükümranlýðýnýnsonu olmayacaktýr.”

Dikkati çeken bir husus, Baba ve Oðul Tanrý'dan bahsedenbu metin Ruhu’l-Kudüs’ün tanrýlýðýndan bahsetmemektedir243.Daha sonra 381’de Ýmparator Teodosyüs’ün teþebbüsü ile akde-dilecek olan I. Konstantinopolis konsilinde Ruhu’l-Kudüs deilâve edilerek teslis tamamlanacaktýr244.

“Katolik Kilisesi, Tanrý'nýn oðlunun mevcut olmadýðý bir za-maný, doðmadan önce mevcut olmadýðý iddiasýný, yoktan varedildiðini, Babanýn cevherinden baþka bir þeyden var edildiðini,onun deðiþmeye kabil olduðunu... bütün bunlarý reddeder.”245

Görüldüðü üzere siyasî kuvvetin, Roma imparatorlarýnýn te-þebbüsleriyle, bu karar, ekalliyete aldýrýlmýþtýr. Bununla da yeti-nilmemiþ, bu karar herkese zorla kabul ettirilmiþ, tevhide kailolanlara Kilisede hayat hakký tanýnmamýþtýr. Ýbnu’l-Patrîk’in de-diðine göre bu iþkencelere raðmen, tevhide inananlar Sûr þehrin-de bölge konsili topladýlar. Ýskenderiye patriði, Îsa’nýn tanrýlýðýnýiddia etmekte tek kaldý. Münakaþa þiddetlendi. Patrik ölümdenzor kurtuldu. Ýskenderiye patrikleri, ekseriya aslî Hýristiyanlýktanziyade Ýskenderiye felsefesini temsil etmiþlerdir246. Hakim kuvvetde onlarý desteklemiþtir.

Birçok araþtýrýcýlara göre Îsa’nýn tanrýlýðý fikri Hýristiyanlýða,Yunan ve Ýskenderiye gibi þark muhitinin tesiriyle girmiþtir. Fa-kat Hýristiyanlar bunu kabule yanaþmayýp Kitab-ý Mukaddes’tennaslar bulmaya çalýþýrlar. Ýleri sürdükleri metinler þunlardýr: “Veiþte göklerden bir ses dedi: “Sevgili oðlum budur, ondan razý-

187

243 A. Hatîb, s. 251.244 A. Hatîb, s. 252-253.245 Pergadjoran Geredja Katolik (Katolik Kilisesinin Doktrinleri) s. 92 ve

Târîhu’l-Akbât, s. 226-228’den A. Þelebî, s. 126.246 M. Ebû Zehre, Muhaderat, s. 145.


yým.”247 “Kelâm baþlangýçta var idi ve Kelâm Allah nezdinde idive Kelâm Allah idi (...) ve Kelâm beden olup inayet ve hakikat-le dolu olarak aramýzda sakin oldu.”248 Ayrýca Matta 26, 63 cüm-lesini ileri sürerler.

Bunlar kolayca reddolunabilecek delillerdir. Þöyle ki:1- “Tanrý'nýn oðlu” veya “sevgili oðlum” tabirlerinin aslý olsa

bile bu, Îsa’nýn tanrýlýðýna delil olamaz. Zira bu tabirler tekrimkasdýyle mecazî mânâda da kullanýlmýþ olabilir. Nitekim hadis-ikudsîde Cenab-ý Allah: “Fakirler Benim iyalim (ev halkým)dýr”buyururken, buna benzer bir mânâyý murad etmiþtir. Kitab-ý Mu-kaddes’te de “Tanrý'nýn oðlu” terimi teþrif ve tekrim belirtir. Me-selâ, tek Ýlâha inanan Yahudiler hakkýnda Tevrat “Siz, Allah’ýnýzRabbin oðullarýsýnýz.” der249. Ýncillerde Hz. Îsa’nýn kendisi hak-kýnda “Tanrý'nýn oðlu” tabirini kullandýðý nakledilir. Fakat bun-dan maksadý, yine Ýncillerde nakledilen þu sözüyle meydana çý-kar: “Ne mutlu sulh edicilere! Çünkü onlar “Allah oðullarý” diyeçaðrýlacaklar.” (Matta 5,9). Yuhanna 1,12, Kelâmullah'a inanan-lara “Allah’ýn oðullarý” der. Keza Luka 6,35 cümlesi, takvayauygun bazý iþler yapanlarýn “Allah’ýn oðlu” olacaklarýný bildirir.Böylece Kitab-ý Mukaddes’in, bu tabiri, geniþ anlamda kullandý-ðý açýkça ortaya çýkmaktadýr250. Kitab-ý Mukaddes, “oðul” kelime-sini, salih kul hakkýnda kullanmaktadýr. Salih kulun Rabbinealâka duymasý, O'na ihtiyacýný anlamasý ve O'na güvenmesi, me-cazen, oðulun Babasýna nispet edilmesine benzetilmiþtir. Pavlusda, aslýnda oðlu olmayan biri hakkýnda: “Bunun için, sevgili oð-lum Timoteos’u size gönderdim.” (I. Korintoslulara 4, 17) der.Sadece bu naslar, baþka izaha ihtiyaç býrakmaksýzýn, “oðul” teri-minin Ýncillerdeki mânâsýný belirlemeye kâfi gelir.

188

247 Matta, 3,17.248 Yuhanna, 1, 1-2; 14.249 Tesniye, 14, 1.250 M. Hamidullah, Ýslâm et Christianisme, s. 7-8.


2- Ýncillerde Allah’ýn birliðini, Îsa’nýn ise sadece beþer veresûl olduðunu kesinlikle bildiren naslar bulunur. Ezcümle:

“Fakat kardeþlerime git ve onlara söyle ki: Benim Babamýn vesizin Babanýzýn, Benim Tanrýmýn ve sizin Tanrýnýzýn yanýna çý-kýyorum.”251

“Herkesi korku aldý ve: Aramýzda büyük bir peygamber çýk-tý.”252 dediler. Hz. Îsa þöyle demiþtir: “Dinle ey Ýsrail! Tanrýmýzolan Rab tek Rab’dýr.”253

Bütün bu vasýflar, Allah’ýn deðil, O’ndan baþka birinin yanibir peygamberin vasýflarý olabilir.

3- Harnack, Hz. Îsa’nýn þahsiyeti hakkýnda þöyle der: “Îsa,göklerin ve yerin Rabbini, kendisinin hem Tanrýsý, hem de Ba-basý olarak, Pek Yüce ve Tek Tanrý tarzýnda vasfetmiþtir. Kendi-sinin her iþinde ancak O’na dayandýðýný, O'na tam boyun eðdi-ðini bildirmiþtir. Kendisini de diðer insanlardan biri olarak ilânetmiþtir.”254

Encyclopedia Britannica’da (vol. V, s. 636) þöyle deniliyor:“Îsa, tabiat üstü bir unsurdan olduðunu asla iddia etmedi; beþertabiatýndan üstün bir tabiatý olduðunu da söylemedi.”

Þu hâlde, maruz kaldýklarý bunca deðiþikliðe raðmen, YeniAhid kitaplarýnda ve Ýncillerde bile, Hz. Îsa’nýn tanrýlaþtýrýlma-sýna dair kesin ifade yoktur.

3- TTeslis inancý vve ttenkidiHýristiyanlýk, genellikle tek Tanrý'ya inanan dinler arasýnda

zikredilir. Hýristiyanlýðýn istinat ettiði Eski Ahid’de titiz bir þe-

189

251 Yuhanna, 20, 17.252 Luka, 7,16.253 Markos, 12, 29. Ayrýca bkz. Matta, 23, 8; 21, 11; Luka, 13, 33; Yuhanna, 6,

14 ve 7, 40 vb.254 Harnack, What is Christianity, s. 126’dan A. Þelebî, s. 131.


kilde üzerinde durulan tevhid inancý, muhitin etkisinde kalanHýristiyanlýkta, tevhide aykýrý bir þekle girmiþtir.

Teslis (trinité) tabiri, Yunanca trias’dan gelip ilk olarak 2. asýrsonunda Antakyalý Théophile tarafýndan kullanýlmýþtýr255.

Hýristiyanlar, teslisin Ýncillerdeki delili olarak, bula bula þu ikicümleyi zikrederler: “Ve Îsa vaftiz olunup hemen sudan çýktý ve iþ-te gökler açýldý ve Allah’ýn ruhunun güvercin gibi inip üzerinegeldiðini gördü ve iþte göklerden bir ses dedi: Sevgili oðlum budur,ondan razýyým.”256 Ýkincisi ise þudur: “Ýmdi siz gidip bütün millet-leri þakirt edin, onlarý Baba ve Oðul ve Ruhu’l-Kudüs ismiyle vaf-tiz eyleyin, size emrettiðim her þeye uymalarýný onlara öðretin.”257

Her þeyden önce, bu metinlerden üç tanrý veya üç uknûmlubir Tanrý mânâsý çýkarmak, açýk bir zorlama olur. Bunu çýkarmakdoðru olursa, üç sayýsýnýn geçtiði veya sayý söz konusu olmaksýzýnüç unsurun geçtiði her þeyden, teslisi çýkarmak mümkün olur.Kaldý ki, son metnin yani Matta 28,19’un çok eski nüshalardabulunmayan sonraki bir ilâve olduðu, açýkça bildirilmiþtir258.

Teslisten bahseden bir de þu ifade vardýr: “Çünkü þehadetedenler üçtür: Ruh ve su ve kan, ve üçü birde mutabýktýrlar.”259

Fakat Katoliklerin bile belirttiði gibi bu kýsým, sonradan ilâveolunmuþtur.260

Teslis inancýný, Müslümanlarý göz önüne alarak izah etmekisteyen bir Hýristiyan din adamý þöyle diyor: “Ulûhiyet birdir, fa-kat gizemli bir üçlemeye sahiptir. Ulûhiyet bir kaynak, bir cev-

190

255 D. Masson, Le Coran et la révélation judéo-chrétienne, I, 90. Théophiled’Antioche’un Ad Autolycum II, 15. P.G. VI, 1077 b. ve Galtiér, 1-2’den naklen.

256 Matta, 3,16-17.257 Matta, 28, 19.258 J. Dheilly, Dic. Biblique, s. 1192; De Glasenapp, H., Les cinq grandes reli-

gions du Monde, s. 303.259 I. Yuhanna, 5, 8260 J. Dheilly, Dic. Biblique, s. 1192.


her bir kudret olan Baba, Oðul ve Ruhu’l-Kudüs’ten ibarettir.Fakat biz Baba Tanrý, Oðul Tanrý ve Ruhu’l-Kudüs Tanrý diye üçayrý Tanrý’nýn varlýðýna deðil, bir tek Tanrý'ya inanýrýz.”261 Yineayný müellif, Müslümanlara teslisi anlatan Hýristiyanlarýn þunadikkat etmelerini ister: “Teslis ve nesep (filiation) Ulûhiyetindahilî münasebetlerinde söz konusu olup, hariçteki fiillerinde“bir” olarak iþ yapar. Hâlbuki Müslüman, teslis ve nesebi, bir Al-lah’ýn haricî hakikatleri olarak anlar.” (Ayný yer) Bu açýklama-larýn müphem ve anlaþýlmasý mümkün olmayan zorlamalardanbaþka birþey olmadýðý ortadadýr.

Teslisin Hýristiyanlýk akidesine girmesi, hayli sonra olmuþtur.325 yýlýnda toplanan Ýznik Konsilinde henüz teslis yoktu. Oradasadece Baba ve Oðul Tanrý'dan ve onlarýn ayný cevherden olduk-larýndan bahsediliyordu262. 533 yýlýnda toplanan Konstantinopoliskonsili, “üç uknûm hâlindeki tek Ulûhiyete” tapýnmayý Hýristi-yan'dan istemektedir263. Böylece teslis inancý “üç uknûmda tekTanrý” diye formüle edilir oldu. Bir Hýristiyan papazý olan lügatçiL. Ma’lûf, el-Muncid’de bu kelimeyi þöyle açýklýyor: “Uknûm: Þa-hýs ve ‘asl’ mânâsýna gelen Süryanîce bir kelimedir.264 Bununla be-raber Ývad Sem’ân gibi bazý Hýristiyanlar þöyle bir yorum yaparlar:Uknûm, “þahs”tan þu iki yönden farklýdýr: Evvelâ “þahs”, birbirin-den ayrý zâtlar hakkýnda kullanýlýr; fakat uknûmlar, bir tek Zâtý,yani Allah’ýn zâtýný teþkil ederler. Saniyen: Þahýslar, ayný mahi-yette müþterek olsalar da, her birinde diðer þahýslardaki hususiyet-ler olmayabilir; hâlbuki uknûmlar, birbirinden ayrý da olsalar, bü-tün hususiyet ve sýfatlarýyla ayný cevhere sahiptirler265.

191

261 R. Caspar, Cours de Théologie Musulmane, II, 38, Rome, 1974.262 A. Hatîb, el-Mesîh, 250. Konsilin metni için bkz. ayný eser, s. 248-250.263 D. Masson, Le Coran et la révélation judéo-chrétienne, I, 90. Referanslarý

için oraya bakýnýz.264 el-Muncid, K N M maddesi.265 Ývad Sem’ân’ýn Allahu Beyne’l-Felsefe ve’l-Mesîhiyye, adlý eserinden A.

Hatîb, el-Mesîh, s. 266’da naklediyor.


“Bir üçtür, üç birdir” tenakuzundan kurtulmak için aklýnönünde iki yol vardýr: Ya tevhidden açýkça vazgeçip teslisi kabuletmek, ya da ulûhiyette üç ayrý þahýs ayýrýmý yapmaktan vazgeçip,bunlarýn, tek Tanrý'nýn Zâtýnýn, cevherî (zâtî) hususiyetleri oldu-ðunu söylemek. Fakat Hýristiyanlarýn çoðunluðu, bu tercihi yap-mayý reddetmiþ, hem bölünmeyen bir Allah, hem de onda birbi-rinden ayrý üç þahsýn varlýðýný kabule devam etmiþtir. Bu çeliþki-li durum, bitmek tükenmek bilmeyen münakaþa ve fitnelere yolaçmýþ ve bunlar ancak beþinci asýrda nispeten durulmuþtur266.

Dinler tarihi ile ilgilenenlerin bildiði gibi çok tanrýlara inan-mak, eski Mýsýr, Asur, Babil, Ýran, Yunan, Hind, Çin gibi birçok ül-kede yaygýn idi. Teslis, büyük ölçüde “kahramanlarý tanrýlaþtýrma”þeklindeki yaygýn þirkten kaynaklanmýþtýr. Kahraman evlenir veçocuklarý olur. Onlardan birini, kendisinin yerine geçmesi için ta-yin eder. Peþinden de halk onu tazim eder. Böylece teslis tamam-lanýr. Fakat birçok millette kaba þekli ile bulunan teslis, Hz. Îsa’danbin yýl kadar önce, tevhid-þirk karýþýmý bir tarzda karþýmýza çýkar.Brahma-Viþna-Þiva teslisinde Tanrý: mevcut olmasý itibariyleBrahma, koruyup gözeten olmasý itibariyle Viþna, imha eden olma-sý itibariyle de Þiva’dýr267. Wells’in dediðine göre Ýskenderiye ekolüde benzeri bir yol tutmuþtu: Yunanlýlarýn Mýsýr’ý fethetmelerindensonra, M. Ö. 331’de kurulup bütün helenistik dünyanýn dinî mer-kezi hâline gelen Ýskenderiye’de Sirâbîs-Ýzis-Horus üçlemesi vardý.Fakat halk bunlara ayrý tanrýlar hâlinde tapmýyor, bir tek Tanrý'nýnüç durumu kabul ediyorlardý268. Kuruluþundan milâttan sonrayakadar bütün þark dünyasýnda en mühim kültür merkezi olma vasfý-ný koruyan Ýskenderiye’de ortaya çýkan ve Yeni Eflâtunculuðun ku-rucusu olan filozoflardan Plotin (205-270) de Tek-akýl-nefs þeklin-de bir üçleme yapýyordu.

192

266 Ch. Guignebert, s. 157.267 A. Þelebî, Edyânu’l-Âlemi’l-Kübrâ; 18, el-Mesîhiyye, s. 114.268 Onun A. Short History of the World, s. 166’dan A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 114.


Teslisin Hýristiyanlýða girmesi hakkýnda þöyle düþünebiliriz:Ýþkence altýnda, en önce Peygamberi Hz. Îsa’nýn dünyadan ayrýl-masýyla baþsýz kalan Hýristiyanlýða muhitin tesir etmesi kolay ol-du. Zira Hýristiyan olanlar, sadece þirk muhitinden geliyorlardý.Sonra, Ýskenderiye okulunun temsil ettiði Yunan felsefesini iyibilen Pavlus dine girip meydan kendisine kalýnca Hýristiyanlýðýtevhidden teslise götürecek tohumlarý atmaya baþladý. Bu, halkada uygun geldi. Çünkü, genel olarak halk, taassubu sebebiyle Ya-hudilikten ve iptidailiði sebebiyle putperestlikten hoþlanmýyor-du. Atalarýndan devraldýklarý kültür miraslarýna da aykýrý düþ-meyen bu yeni sentezde, onlar çeþitli arzularýný tatmin etmeimkâný bulmuþlardý269.

Pavlus’tan sonraki Kilise yetkilileri, bu yönde daha da ilerigittiler. Neticede Ýskenderiye ekolü ile yeni Hýristiyanlýk arasýn-daki kültür deðiþimi (alýþ veriþi) tamamlandý. L. Gautier, birçok-larý gibi, Hýristiyan teolojisinin Yuan felsefesinden ve özellikleYeni Eflâtunculardan fazlasýyla etkilendiðini söyler270.

aa)) HHýýrriissttiiyyaannllaarrýýnn tteesslliissii iizzaahhaa ççaallýýþþmmaallaarrýý

Ne kadar destek saðlanýrsa saðlansýn, teslisteki çürüklüðü sað-lamlaþtýrmak mümkün olmadý. Hýristiyanlar þu sorulara makulcevaplar bulamadýlar:

1. Eski Ahid’in kesin ve açýk bir þekilde ortaya koyduðu tevhidile teslis baðdaþtýrýlabilir mi?

2. “Oðul yaratýlmadý ama doðdu; fakat Oðul Babadan sonra dadeðildir.” inancýnýn mânâsý ve izahý var mýdýr?

3. “Birde üç þahýs, üç þahýsta bir” formülü nasýl makul olabilir?

4. Teslisin her bir unsurunun vazifeleri nelerdir?

193

269 Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 116.270 el-Medhal ilâ Dirâseti’l-Felsefeti’l-Ýslâmiyye, s. 93’ten A. Þelebî, s. 116.


Dinler tarihi öðretim üyesi A. Þelebî: “Bu sorulara dair kitap-lardan ve görüþtüðüm Hýristiyanlardan cevap aradýðým hâlde bu-lamadým. Aksine onlarýn ekserisi, bunlarýn ‘anlama’ deðil de‘inanma’ konusu olduðunu söylemektedirler. Bazýlarý, ‘Tanrý ileMesîh arasýndaki sevgi sýrrýdýr.’ gibi ifadeler kullansalar da, bu-nun maksada kâfi gelmeyeceði meydandadýr.” Bu suallere Hýris-tiyanlarca yapýlmýþ bazý izah çalýþmalarý þöyledir:

1- Dr. Yûsuf Post, Kâmûsu’l-Kitâbi’l-Mukaddes adlý eserinde(s. 16): “Tanrý'nýn mahiyeti, birbirine müsavi üç uknûmdan iba-rettir: Baba Tanrý, Oðul Tanrý, Ruhu’l-Kudüs Tanrý. Mahlûkat,Oðul vasýtasýyla Babaya mensuptur. Fidâ’ (Ýnsanlýk için kendinifeda etme) iþi Oðula, arýndýrma ise Ruhu’l-Kudüs’e aittir. Fakatyine de bu üç uknûm, bütün ilâhî tasarruflarda müþterektirler.”

2- Papaz Ýbrahim Sâid “Luka’nýn müjdesinin tefsiri” adlý ese-rinde þöyle diyor: “Yücenin Oðlu” veya “Tanrý'nýn oðlu” tabirininmânâsýný kýsaca açýklayalým: Bir kerre bundan maksat, Allah’tanzatî ve tabiî (biyolojik) tarzda doðmuþ bir oðul deðildir, böyle olsay-dý “Allah’ýn çocuðu” denirdi. (Hýristiyanlar “veledullâh” demez,“Ýbnullâh” derler) Bundan murad, bütün mü’minler hakkýndakullanýlan “Allah’ýn oðullarý” tabirindeki mânâ da deðildir; ziraMesîh'in Allah’a nispeti, mü’minlerin mensubiyetlerinden farklý-dýr. Keza bundan murad, büyüklük küçüklük bakýmýndan makamfarklýlýðýný göstermek de deðildir. Zaman ve cevher farklýlýðýný daifade etmez. Lâkin bu tabir Tanrý ile Mesîh arasýndaki derûnî sev-giyi ortaya koyan bir kavramdýr. Bu, karþýlýklý bir sevgidir. Baba ileoðul arasýndaki tabiî sevgi, onun eserlerinden bir eser ve nurlarýn-dan zayýf bir ýþýktan baþka bir þey deðildir. Bundan maksatMesîh'in, Allah’ýn rýzasýný elde eden ve O’nun emirlerini yerinegetiren tek þahýs olduðunu izhar etmektir. Bunun neticesidir kihaç üzerinde ölmeyi kabul etmiþtir (...). Bu terimden maksat,zâtta, sýfatlarda ve cevherde tabiî (biyolojik) baba ile oðul arasýn-daki benzerlik gibi bir müþabehet olduðunu belirtmektir. Nitekim


Mesîh hakkýnda “Allah’ýn güzelliði” ve “O'nun cevherinin resmi”denilmiþtir. Mesîh, kendisi hakkýnda da “Beni gören Babayý gör-müþtür.”, “Ben ve Baba biriz.” demiþtir. Bu tabirden maksat; ken-disinden, kendisi ile ve kendisi için bütün varlýða varis olmasý iti-bariyle Mesîh'in þahsiyetinin devamýdýr. Bundan, aklýn idrak et-mekten âciz kalacaðý daha baþka mânâlar da kastedilmiþ olabilir271.

3- Papaz Boter Risâletu’l-usûl ve’l-fürû’ eserinde (s. 43-45)Tevrat’ta ve Yahudi dininde, oðul ve Ruhu’l-Kudüs mefhumu-nun açýkça bildirilmemiþ olmasý konusunu izah sadedinde þöyleder: Allah, âlemi yaratýp mahlûkatýný da insanla taçlandýrdýktansonra, bir müddet yalnýz vahdaniyetine ait olan hususiyeti izharetti. Tevrat’tan anlaþýlan budur. Fakat iyice dikkat eden bir in-san, Tevrat’ýn satýrlarý arasýnda, vahdaniyetin ötesindeki duru-ma iþaretler görebilir. Zira dikkatle okuduðunda orada “Allah’ýnkelâmý” “Allah’ýn hikmeti” veya “mukaddes ruh” tabirlerinerastlarsýn. Tevrat’ýn muhataplarý, bu kelimelerin gizlediði sýrlýmânâlarý anlayamadýlar. Zira Allah’ýn, kemal veçhi ile anlaþýl-masýný murat ettiði vakit henüz gelmemiþti. Bununla beraberTevrat’ý, Ýncil’in ýþýðýnda anlamasýný bilen kimse, murat mânâyavakýf olabilir, yani ulûhiyetin uknûmlarýna iþaret bulabilir. Son-ra Mesîh dünyaya gelince, Ýncillerde derlenmiþ olan talimatla-rýnda, Allah’a idrak ötesi, ezel ve sýrlý bir nispeti olduðunu bil-dirdi. Ýþte Tevrat’ta ve Yahudi kitaplarýnda, “Allah’ýn kelâmý”denilen Îsa’dýr. O göðe çýktýktan sonra da, mü’minlere refakatetmesi için Ruhu gönderdi. Bu Ruhun da, Oðulunki gibi Tanrýile ezelî bir münasebeti olduðu anlaþýldý. Zikretmiþ olduðumuzüzere bu da, Tevrat'ta açýklanmýþtýr. Böylece Tevrat'taki “Al-lah’ýn Kelâmý” ve “Allah’ýn ruhu” tabirlerinden Ýncildeki Mesîhile Ruhu’l-Kudüs’ün kastedildiði açýkça anlaþýlmaktadýr. Tev-rat'ýn îma ettiðini Ýncil iyice tasrih etmektedir. Uknûmlarýnçokluðu, cevher birliðine mani deðildir. Allah'ýn, zihnini aydýn-

195

271 Ýbrahîm Saîd, Tefsîru Beþareti Lukâ, s. 69-70’den A. Þelebî, s. 118-119.


lattýðý ve kalbini Kitab-ý Mukaddes’i anlamaya açtýðý kimsenin,“kelâm”ý (sözü), sýrf Allah’ýn emirlerinden bir emir veya münfe-rit bir söz; ruhu ise “etkileyici güç” þeklinde (lügat mânâsýnda)anlamasý mümkün deðildir. Bilâkis bundan, ulûhiyette, ilâhîkemâlde birbirine müsavî, isim ve icraatta ise birbirinden ayrý üçuknûm olduðunu anlamak gerekir. Kelime ile Ruhu’l-Kudüs on-lardan ikisidir. Birinci uknûma ise Baba denilir. Bu isimden,O'nun, her þeyin kaynaðý ve mercii olduðu; akýllar için üstünsevgisine ve yüksek hikmetine bir temsil olduðu anlaþýlýr.

Ýkinci uknûma ise “kelâm” (söz) denilir. Zira o, Tanrý'nýn ira-desini tam bir þekilde ilân eder. Allah ile insanlar arasýnda mu-habere vasýtasý odur. Ona ayný zamanda “Oðul” denilir. Zira akýlnazarýnda, muhabbetin, Baba ile oðul arasýndaki birliðin, O'nunbuyruðuna tam bir itaatin timsalidir. Bu tabir, bir de onun Baba-ya nispeti ile diðer bütün varlýklarýn nispetini ayýrt etmek gaye-siyle kullanýlýr.

Üçüncü uknûmun adý Ruhu’l-Kudüs’tür. Onunla Baba veOðul arasýndaki nispete delâlet etmek, keza beþer ruhlarýný ay-dýnlatmak, onlarý itaate teþvik fonksiyonuna delâlet etmek üze-re bu ad verilmiþtir.

Geçen açýklamalardan iyice anlaþýlacaðý gibi Oðul tabirin-den, bazýlarýnýn yanlýþ olarak “beþerî bir doðum” anlamalarý doð-ru deðildir. Fakat “oðul” terimi, ayný ulûhiyette iki uknûm ara-sýnda üstün bir sýrrý ifade eder. Allah, bu nispeti bize anlatmakistediðinde, bu sevgiye ve cevher birliðine delâlet edecek dahamünasip bir tabir olmadýðýndan böyle demiþtir. Yoksa Allah, be-þerî bir doðurmaktan münezzehtir272.

Bu izahta, Tevrat’taki müteaddit tabirlerden ikisi alýnarak,eski þirk sistemlerine uydurmak için, Allah ile birlikte sun’î bir

196

272 A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 119-121’de, Botar’in Risâletu’l-Usûl ve’l-Fürû’, s.43-45’den.


teslis ortaya çýkarýldýðý âþikârdýr. Tevrat’tan bu kadar zorlama ileçýkarmaktansa, Ýslâm’ýn alâmeti olan Bismillâhirrahmânir-rahîm’den Allah-Rahmân-Rahîm teslisini çýkarmak daha makulolmaz mýydý? Heyhat ki milyonlarca Müslüman'dan kimse kal-kýp da böyle bir mânâ çýkarmamýþtýr.

Dört Ýncil dikkatle taranýrsa uknûmlara, uzaktan yakýndanbir iþaret bulunamaz. Aksine bir tek ulûhiyetin bulunduðuna da-ir müteaddit açýk ve kesin ifadeler vardýr. Meselâ Hz. Îsa, þeyta-na: “Çekil þeytan! Çünkü ‘Rab Allah’ýna tapýnacak ve yalnýzO’na kulluk edeceksin.’ diye yazýlmýþtýr273. Bir yerde þöyle demiþ-tir: “Ýlâhýmýz Rab, tek Rabdir.”274 Ýncillerde bu mânâda daha bir-çok ifade vardýr. Ulûhiyeti üçlü hususiyeti ve bu vasfý ile tanýt-mak lâzým gelseydi, dininin temeli olacak bu mühim iþi Hz. Îsabizzat kendisi yapar, sonrakilere býrakmazdý. Nitekim bu konuya,iþbu “teslis faslýnýn baþ tarafýnda delilleriyle temas etmiþtik.

bb)) HHýýrriissttiiyyaannllaarrýýnn tteesslliissii mmüüddaaffaaaa yyoollllaarrýý vvee tteennkkiiddii

Hýristiyanlar teslis inancýný müdafaada, özetle þu üç yolu tut-muþlardýr:

1. Müphem bir þekilde de olsa, teslisin Tevrat’ta bulunduðunuiddia etmiþlerdir. Bu iddianýn çok tekellüflü (zorlamalý) oldu-ðunu anlayanlar ise, Habîb Saîd gibi þu metodu benimsemiþ-lerdir: “Biz Hýristiyanlar, Eski Ahid’i Yeni Ahid’in ýþýðýnda yo-rumlarýz.”275 Hâlbuki tevil ve tekellüflere yol açmakta, bununda öncekinden farký yoktur. Tevrat nassý, peþinen kabul edil-miþ dogma istikametine, zorlama ile çekilmektedir.

2. Tevhidle teslisi baðdaþtýrmaya çalýþmak (Bir þahýsta üç, üç þa-hýsta bir formülü).

197

273 Matta, 4,10.274 Markos, 12, 29.275 Edyânu’l-Âlemi’l-Kübrâ adlý eser, s. 107’den A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 122’de.


3. Bunun, akýlla anlaþýlacak bir þey olmayýp sadece inanýlacakbir konu teþkil ettiðini kabul edenler (St. Anselm vb.). Yeni-lerden Habîb Saîd bunu þöyle ifade eder: “Ýnsan, bu imananazarî muhaverelerle deðil, ancak Tanrý'nýn ilhamý ile ulaþa-bilir.”276

Vatikan’da, Müslümanlarla ilgili dairenin baþkanlýðýný yap-mýþ bulunan R. Caspar teslis konusunda: “Tevhid ve teslis” ismi-ni taþýyan, Ýslâm dünyasýndaki Hýristiyan Araplarca yazýlmýþ bir-çok kitap vardýr. Bunlardan alacaðýmýz dersler bulunmaktadýr.Özellikle, tevhide inandýðýmýzý söylediðimizde, bu konuyu Müs-lümanlar bize mutlaka soracaklardýr: Eski münakaþalarý yenile-mekten, hele hele Müslüman'ý teslise inandýrmak gayretindenkesinlikle kaçýnmamýz gerekir. Hatýrlamak icap eder ki teslis,kelimenin tam anlamýyla vahiy mahsûlü bir sýr olup, ancak ÎsaMesîh'e inanmak esasý üzerine bina edilebilir.

Bunu demekle beraber, az da olsa bir izah denemesi yapmakmümkündür. Teslis hakkýndaki gerçek itikadýmýz konusundaMüslüman'ý bilgi sahibi kýlmak için, Müslüman kategorilerin-den yola çýkan bir ifade tarzý kullanmamýz gerekir.

Teslisi üç ayrý Tanrý tarzýnda anlayan Müslüman zihniyetinigöz önünde bulundurarak, daha ziyade teslisin ne olmadýðýný, ya-ni üç tanrýya (triade) deðil, bir Tanrý'ya inandýðýmýzý söyleyece-ðiz. Ama bu tek tanrýsal mahiyette üç þahýs bulunmakta ve hep-si bu mahiyete müþterek olarak malik bulunmakta, sadece þahýsolarak birbirlerinden temayüz etmektedirler. Daha teknik birplânda ise, hatýrlamak gerekir ki teslis ve filiation* ulûhiyetindahilî münasebetleri olup hariçteki icraat ve münasebetlerindetek olarak tasarrufta bulunurlar. Hâlbuki Müslüman, teslis ve fi-

198

276 Edyânu’l-Âlemi’l-Kübrâ, s. 106’dan A. Þelebî, s. 106.* Nesep, soy zinciri yani Hýristiyanlýða göre Allah ile Hz. Îsa arasýndaki Baba-

lýk-Oðulluk (S. Yýldýrým).


liation’u, tek Tanrý'nýn, “haricî (objektif) gerçekleri” þeklindetasavvur eder277.

Kendimizi anlatabilmek için Müslüman kategorilerinden yo-la çýkmalýyýz. Yunan kategorilerinden geliþmiþ dogmalarý, Ýslâmdüþüncesine göre þekillenmiþ Arapça'yý kullanarak, Müslüman-lara ve Arapça konuþan Hýristiyanlara anlatma ihtiyacýnda olan(Abbâsî dönemi) Baðdad Hýristiyan din âlimleri, bizim kaybet-miþ olduðumuz büyük bir cesaret ve sadelik ile Yunan kategori-lerinden Ýslâm kategorisine geçmeye yönelmiþlerdir. (Yunankategorilerinden Arap-Ýslâm kategorilerine geçiþ hakkýnda þukýsa makaleye bkz. : H. A. Wolfson, The Muslim Attributes andThe Christian Trinity, The Harvard Theological Review içinde,Jan. 1956, 1-18. Ve bana göre oldukça çekingen bazý notlar içinbkz.: R. Arnaldez, Les Mardis de Dar ul-Salâm, p. 221, Le Caire,Dâr al-Maârif, 1956).

Bu din bilginlerinin hepsi, Müslümanlardaki “Allah’ýn sýfatla-rý” mefhumundan hareket ediyorlardý. Fakat onlar, teslisin tanrý-sal þahýslarýnýn, sade sýfatlar olmadýðýný bilecek kadar teoloji for-masyonuna sahip kimselerdi. Bundan ötürü, her biri, kendinemahsus bazý ihtirazî kayýtlarla, bu þahýslarýn, sýfatlardan baþkamahiyet arz ettiklerini belirtirlerdi. Meselâ Ýbnu’t-Tayyib bunla-ra “ilâhî Zât'a mahsus sýfatlar” derken, diðer sýfatlara “Tanrý'nýnmahlûklarla münasebetlerine taalluk eden sýfatlar” diyordu.

Paul d’Antioche, “tek Tanrý'nýn kendisine vermiþ olduðu veisim deðeri taþýyan cevherî (öz) sýfatlar” diyordu. Þark teolojisinegöre birtakým teþbihlere gidiyorlardý. Baba, Oðul, Ruhu’l-Kudüs;Baþlangýç, Kelâm, Hayat üçlüsüne veya Güneþ'in yuvarlak kurs,ýþýk ve ateþ oluþuna; insanýn akýl, ifade (konuþma) ve hayat sahi-bi oluþuna vs. benzetilmiþti. 10. asýr Baðdad HýristiyanlarýndanYahya Ýbn Adî, Aristo'nun þakirdi olarak, St. Thomas’tan itibaren

199

277 R. Caspar, Cours de Théologie Musulmane, II, 38, Rome 1974.


Lâtin Hýristiyan dünyasýnýn da benimseyeceði kategorileri (akl,âkil ve ma’kûl: Düþünme, düþünen ve düþünülen) icad edecektir.(Bkz.: Ýbn al-Tayyib, Maqâla fî'l-tawhîd wa'l-tatlît, ed. et trad. fr.G. Troupeau dans B. E. O. (I. F. Damas) 25 (1972), 105-122. PaulD’antioche, éd. de ses ouvres par Paul KHOURY, Paul d’Antioc-he, éveque melkite de Sidon (XIIe siécle), Beyrouth, Impr. Cath.1969, 221 pp. YAHYA B. ’ADÎ, Maqâla fî-tamtîl al-nasârâ al-Ibnbi'l-âqil dûna'l-ma’qûl wa'l-ruh bi'l-ma’qûl dûna'l-âqil, éd. LouisCheikho, Vingt traités d’auteurs arabes chrétiens (IXe -XIIIe s.),Beyrouth, Impr. Cath. 1920, 74-75. etc...)

Sözlerine devamla þöyle der: “Bu Hýristiyan Arap bilginleri-nin metotlarý, aynen alýnmasa da, onlardan hareket edilebilir.Mühim olan, hatalý olmaksýzýn, Müslüman muhataba Hýristiyaninancýna dair bir þey anlatabilmektir. Üstelik Baba ve Oðul isim-lerinin Müslümanlarca biyolojik bir muhtevada anlaþýlabileceði-ni de hatýrlamak gerekir. Kaldý ki bu tenzih ameliyesini Müslü-manlardan istemeden önce, kendimiz de yapmaya mecburuz.

Nihayet, akýl-iman münasebeti ve Tanrý'nýn esrarý meselesi-ne dikkat çekmeliyiz. Þuurlu bir Müslüman, muvahhid bir kim-se için çok çirkin bir iþ veya faydasýz bir bid’at ve karmaþýk bir iþkabul ettiði bu Hýristiyan inancýna asla bir ilgi duymaz. Meðerkibir merak tatmini söz konusu olsun.”278

Hýristiyanlar sýkýþýnca, “Biz üç ayrý tanrý deðil, tek Tanrý kabulederiz.” deyip, teslisi tevhide mani kabul etmek istemezler.“Trithéisme (üç tanrý inancý) Kilise doktrinine tamamen yabancý-dýr.” derler279. Müslüman olup Abdulehad Dâvud adýný alan eskiHýristiyan din bilgini buna karþý diyor ki: “Kilise, teslisin üç tanrý-dan ibaret olmadýðýný söyler, ama uknûmlar arasýnda nispetin var-lýðýný ve onlardan her birinin, öbüründe bulunmayan kendisine

200

278 R. Caspar, a.g.e., s. 39-40.279 Meselâ: D. Masson, Trinité bölümü, Le Coran et la révélâtion., I, 84.


has sýfat ve vazifelerinin (fonksiyonlarýnýn) bulunduðunu söylediðimüddetçe, bu demektir ki baþkalýk mevcuttur ve hiçbiri tek baþýnakâmil deðildir. Ýþte bu noksanlýk vasfý da ulûhiyete aykýrýdýr.”280

Hatta bu teaddüt (çokluk) mutlaka gerekiyorsa, cevher (ma-hiyet) ve fonksiyonlarý ayrý, üç ayrý tanrýnýn bulunduðunu söyle-mek, buna göre daha ehvendir. Zira hiç deðilse, her birinin dol-duracaðý bir boþluk olur. Hâlbuki ulûhiyet hakikatine bir katký-sý olmayan, ayný cevherden diðer iki tanrýya hacet yoktur, birtek Tanrý kâfidir281.

Hýristiyanlar, teslisi, ateþte kýzdýrýlmýþ demirle izah edince ÝbnTeymiyye onlara karþý þöyle der: “Kýzgýn demirde, ateþle demirayný anda mevcuttur.” çekiçle dövüldüðünde darbe, hem ateþinehem demirine vaki olur. Uzatýldýðýnda veya suya atýldýðýnda daöyledir.” diyorlar. Bu temsil gerçeðe mutabýk olsa, Hz. Îsa’nýn(a.s.) nâsûtuna (insanlýðýna) vaki olanýn, lâhûtuna da (tanrýlýðýnýda) vaki olmasý lâzýmdýr. Onlara göre Rabbu'l-âlemîn tokatlan-mýþ, yüzüne tükürülmüþ, baþýna dikenler konulmuþ, kýrbaçlanmýþ,haça gerilmiþ, ýstýrap çekmiþ ve ölmüþ olmaktadýr.”282

Üç uknûmlu bir tek Tanrý, bir de þu probleme yol açmaktadýr:Bu üç uknûmdan biri, nasýl olmuþ da çýkýp Meryem’in karnýnagirmiþ, nâsût âlemine karýþmýþ ve insan þeklini almýþtýr? Bu daâþikâr bir çokluða delâlet etmez mi? Zira Tanrý üç uknûmlu olsay-dý, bunlardan sadece birinin ayrýlýp yeryüzüne inmesi mümkünolmazdý. Papaz Paul Sabât bu itirazdan haberdar olup þöyle de-mektedir: Bu uknûm yere inmiþse de, tek Tanrý'nýn bir yönünütemsil eden uknûm olmaya devam etmiþtir; nâsût (insanlýk) âle-mi ile birleþmesinden sonra bile ondan ayrýlmamýþtýr283. Fakat buda pek ikna edici bir söz deðildir.

201

280 Onun el-Ýncîlu ve’s-Salîb, s. 21; A. Þelebî, s. 120, n.1.281 A. Hatîb, el-Mesîh, s. 256-257.282 el-Cevâbu’s-Sahîh, II, 37.283 Onun el-Maþra’ eseri, s. 40-41’den A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 123.


Böylece görüldüðü üzere Hýristiyanlýk, teslis etrafýnda dön-mektedir. Bu inançta Îsa (a.s.), birinci plâný iþgal etmekte, Al-lah’ýn azameti geri plânda kalmaktadýr. Bundan ötürü Hýristi-yanlarca yazýlan eserlerde Allah’ýn sýfatlarýný açýk seçik bir þekil-de bulamýyoruz284. Allah, sadece “kutsal teslis”in birinci uknûmusayýlmakta, bu vasýf ikinci ve üçüncü uknûmlarla karýþmaktadýr.

Hâlbuki biz, Allah’ý, aþkýn sýfatlarý ile hiçbir mahlûka benze-meyen münezzehiyeti ile bilip yüceliðini kabul etmeye mecbu-ruz. Kur’ân-ý Kerim pek veciz bir þekilde Ýhlâs sûresi ile insaný bumüþevveþlikten halis tevhide yükseltir:

“De ki: Allah birdir. Allah sameddir. Kendisi doðurmamýþtýrve doðurulmamýþtýr. Hiçbir þey de O’nun dengi deðildir.”

Bu kýsa sûre Allah Teâlâ’nýn Biricik, Samed, hiçbir dengi ol-mayan sýfatlarýný hatýrlatýr. Allah hakkýnda doðmak veya doður-manýn, O'nun bu vasýflarýyla çeliþki teþkil ettiðini bildirir. Böy-lece Îsa (a.s.) gibi doðup vefat eden mahluklarýn ulûhiyetle her-hangi bir ilgisi olmadýðýný ifade edip, teslisin imkânsýz olduðunugösterir.

Hz. Îsa iki bin sene önce yoktu, sonra doðdu. Allah’a sonra-dan bir ilâve doðru olur mu? Sonra Allah, insanlar tarafýndanhaça gerilecek kadar âciz midir? Çünkü Ýncillerde, Hz. Îsa’nýn is-temeyerek asýldýðýný ifade eden yerler vardýr (Meselâ Matta 27,46’da: “Allahým, Allahým, beni niçin býraktýn?” diye yüksek ses-le baðýrdý”. Matta’ya göre Îsa bu sözü asýlmýþ vaziyette, ruh tesli-minden az önce söylemiþ olmalýdýr. Keza bkz.: Markos, 15, 34)Kendi arzusu ile asýldý ise, bu arzuyu yerine getiren YahudilerlePont Pilatus’a teþekkür etmek gerekmez mi? Öyleyse Hýristiyantarihini baþtan sona dolduran Yahudi düþmanlýðýný ilân eden:“peuple déicide (Tanrý Îsa’yý öldüren kavim), “peuple maudit”

202

284 About the Myth of God Incarnate, s. 29-30.


(mel’ûn kavim), “reprouvé” (matrûd, rahmetten kovulmuþ ka-vim) tabirleri neyi gösteriyor? Batý dillerine déicide kelimesininyerleþmesinin baþlýca sebebi bu gerçek deðil midir? (“Tanrýyý öl-dürme” demek olan bu terim özellikle Îsa’nýn haça gerilmesi hak-kýnda kullanýlýr)285. Hýristiyan âlemi iki bin seneye yakýn Yahudi-ler aleyhinde beddua ettikten sonra, ne sebeptense Vatikan II.Konsili ile (1965’te) affa dahil edip bu konuda iki bin yýl yanlýþinandýklarýný itiraf etti286.

Hýristiyanlýkta “kutsal Cuma” âyininin bir unsuru olan perfi-die Judaei (Yahudiler aleyhinde beddua), ancak 1963 yýlýndaPapa Jean XXIII döneminde kaldýrýlmýþtýr287.

Bazý Hýristiyanlar, “üç ayrý þahýs” tabirindeki âþikâr þirktenkaçýnmak için müradifi (eþ anlamlýsý) olan “uknûm” teriminikullanýr ve “ayný ulûhiyet cevherinin bütün sýfat ve hususiyetle-rine sahip, birbirinden ayrý üç uknum” derler288. Nasýl olur da ay-rý uknûmlar olduklarý hâlde bir tek Zât teþkil ederler? O zaman,her birine mahsus özellik nerede kalýyor? Hem ayrýdýrlar, hemayrý deðildirler tenakuzu nasýl kabul edilebilir?

Bütün bu dolambaçlý yollar, sýrf Mesîh'i Allah’a þerik kýlmakgayesine matuftur. Bu tenakuzu gidermek düþüncesiyle Hýristi-yanlýk, yorum felsefesine muhtaç olmuþtur. Bu felseye vakýf ol-mak için de Baba, Oðul ve Ruhu’l-Kudüs’e, Hýristiyan tasavvu-ru ile bakmak gerekir. Bir kere Hýristiyanlýðý inceleyenlerin ço-ðunun anladýðý gibi Baba, bizatihi Tanrý (Allah) deðil, ancak di-ðer iki uknûma izafe ile Tanrý'dýr. Keza öteki iki uknûm da böy-

203

285 P. Robert Sözlüðü.286 Concile Oecuménique Vatican II, Documents Conciliaires, 2, s. 208-210,

217. Paris, Ed. Centurion, 1965.287 Vatican II, Les relations de L’ Eglise avec les réligions non-chrétiennes, kita-

bý içinde Cardinal Bea’nýn Les catholiques et les juifs (Katolikler veYahudiler) adlý makalesinde, s. 313.

288 A. Hatîb, s. 266’da Ý. Sem’ân’ýn “Allahu beyne’l-felsefe ve’l-Mesîhiyye” eseri,s. 102’den naklen.


ledir. Meselâ Baba derken, Oðul ve Ruhu’l-Kudüs'le birlikte ta-savvur edilir. Sadece ulûhiyet zâtýný, Baba þahsý ile birlikte dü-þünmüþ olursun. Kitab-ý Mukaddes, tevhidi açýkça bildiren du-rumu ile teslise mani olunca, mecazî mânâda kullanýldýðý aþikârolan “oðul” tabiri etrafýnda spekülâsyon yaparak felsefî bir derin-lik, daha doðrusu, üstüne müphemlik ve muðlâklýktan kesif birgölge atýlan bir derinlik kazandýrmaya çalýþmýþlardýr289.

Hýristiyan davetine muhatap olan Yunan ve Roma þirk ortamýda bu inanca müsait idi. Onlara “Tanrý'nýn oðlu gökten indi, bir-çok mûcizeler gösterdi.” denildiðinde inanmaya hazýr idiler. Yu-nan-Roma, Mýsýr, Ýran þirk ortamý böylece Hz. Îsa’yý hakiki biroðul olarak kabul etti. Diðer bir tezahür de þu idi: Müþrikler, çoktanrýlardan soðumaya baþlamýþlardý. Hýristiyanlýk için iyi bir fýrsatdoðdu: Sentez imkâný. “Allah birdir”, tamam! Ama O’nun künhünedir? Bu, suskun ve negatif bir vahdaniyet midir? Yoksa muhte-valý, bilen, plânlayýp yaratan bir vahdaniyet midir? Tabiî ki ulûhi-yet makamýna yaraþan, ikinci nevi bir vahdaniyettir. Ama tek zâtolmayýp, varlýðýnda üç zâtý toplayan, icraatlarý müþterek olup dauknûmlarý arasýnda münasebet bulunan bir ulûhiyettir.

Allah’ý, sýfatlarýyla var olan bir Zât olarak kabul etmedikçeulûhiyette üç ayrý þahýs iddia ettikçe Hýristiyanlýk tutarlý olamaz.Sýkýþýnca “Biz tek Ýlâh tanýyoruz. Gerçek teslis, Allah hakkýndatecezzî kabul etmez. Binâenaleyh Îsa’nýn tanrýlýðýna, insan hâli-ne geldiðine, tecessüdüne inanmak, Hâlýk’ýn tek tabiatýna birþey ilâve etmediði gibi bir þey çýkarmaz da.”290

Diyelim ki Hýristiyanlýk üç ayrý tanrýya inanmýyor. FakatMesîh'in Tanrý olmasý nereden çýkýyor? Beþerden olan bir ana-nýn karnýnda teþekkül eden, bir kadýndan süt emen, tamamen

204

289 Krþ. A. Hatîb, el-Mesîh, s. 314.290 el-Haddâd, müstear adý ile bir heyet tarafýndan yazýlmýþ el-Ýncîlu fi’l-Kur’ân,

eserinden naklen A. Hatîb, s. 337.


herhangi bir çocuk gibi ihtiyaçlarý olup büyütülen bir kiþi hiçÝlâh olabilir mi? Rabbu'l-Âlemîn'in azamet ve münezzehiyetinebunlar yaraþýr mý?

Teslis ve tecessüdün þirkle ilgisi olmadýðýný söyleyen el-Haddâd, bu fikirlerin Ýncillerde bulunmadýðýný, Hýristiyanlýðasonradan girdiðini fark edince bir çýkýþ yolu arayarak þöyle diyor:“Havariler, ilk dönemde teslis ve tecessüt doktrinini tam þekliy-le teblið etmiyorlardý. Aksine þirk diyarýnda tevhidi teblið edi-yorlardý. Ama iman kökleþtikten sonra mü’minlere, sýnýrlý beþeraklýnýn alabileceði ölçüde, Tanrý'nýn mahiyetindeki zenginliðiaçýkladýlar.”291

Bu sözle þu gerçek ifade edilmiþ olur: Hz. Îsa (a.s.) ve havari-ler, ne teslisi ne de tecessüdü bildirmemiþlerdi. Hýristiyanlýk di-ðer müþrik milletlerle karþýlaþtýktan sonra bu inançlar girmiþtir.Nitekim dört Ýncil'i taradýk ve onlarda asla teslise veya üç uknû-ma delâlet eden hiçbir þey bulamadýk. Kaldý ki Haddâd’ýn “müþ-riklere tevhid teblið edildi.” demesi de doðru deðildir. Hýristi-yanlýðý teblið edenler, müþriklerin alýþkanlýklarýný okþamak içinþeriatta deðiþiklik yapmýþlardý. Bu cümleden olarak Kitab-ý Mu-kaddes’te üzerinde çok durulan “sünnet olma” vecibesinden, Ya-hudiler dýþýnda herkes muaf tutulmuþtu. Domuz eti de kesin ha-ramlardan olduðu hâlde, misyonerler mübah kýlmýþlardý. Bir deHz. Îsa (a.s.) Ýsrailoðullarýna gönderilmiþti, yani Allah’ýn varlýðý-na birliðine inananlara resûl yapýlmýþtý. “Allah’ýn mahiyetinde-ki zenginliði” onlara ders vermesi daha münasip olmaz mýydý?Sonra, Allah itikadý dinin esasý olduðu hâlde ilk mübeþþirler(misyonerler) ne hakla dini tahrif edip “üç” yerine “bir” dediler?Teslisi bilmeyen ilk Hýristiyanlarýn imanlarý sahih oldu mu?

Bunlar, fýtratýn ve akl-ý selimin Hýristiyanlýða yönelttiði vefakat ikna edici cevap alamadýðý suallerden bazýlarýdýr.

205

291 el-Ýncîlu fi’l-Kur’ân eserinden, A. Hatîb, s. 338.


Mâzide Ýslâm-Hýristiyan polemiðinde, Müslüman âlimlerin tu-tumuna bir örnek vermek bakýmýndan, Ýbn Teymiyye’nin (ö.728/1328) teslis hakkýndaki mülâhazalarýnýn bir kýsmýný tercümeederek aþaðýya alýyoruz:

cc)) ÝÝbbnn TTeeyymmiiyyyyee’’nniinn tteesslliissee rreeddddiiyyeessii

Hýristiyanlar, üç uknûmlu Tanrý'ya inanmalarýný Müslüman-lara þöyle izah ederler: “Ýnsan ve konuþmasý ve ruhu, üç ayrý in-san deðil, bir insandýr. Ateþin alevi ve ateþin ýþýðý ve ateþin ha-rareti üç ayrý ateþ deðil, bir ateþtir. Güneþ'in kursu ve Güneþ'inýþýðý ve Güneþ'in harareti üç ayrý güneþ deðil bir güneþtir.” ÝbnTeymiyye, kýsaltarak naklettiðimiz cevabýnda þöyle diyor:

Ayrý ilâhlardan “âmentü”nüzde siz bahsediyorsunuz, yoksa baþ-kalarý size isnat etmiyor. Âmentü’nüzde: “Her þeyi kudretiyle tu-tan, görülen ve görülmeyen her þeyi yaratan tek Tanrý'ya inanýrýz.Tanrý'nýn biricik Oðlu Îsa Mesîh olan tek Rabbe de inanýrýz ki o,bütün zamanlardan önce Baba'dan doðmuþ, nurdan çýkan nur,hak Tanrý'dan çýkan hak Tanrý'dýr; babasýnýn cevherindendir,mahlûk deðil doðurulmuþtur. Cevherde babaya müsavidir. Ba-ba'dan çýkan, diriltici Tanrý Ruhu’l-Kudüs’e de inanýrýz.” Ýþte bu,üç Rabbi ve Oðulun tanrý olduðunu tasrih etmek demektir. Bu-nunla beraber bir de: “Bu, bir tek Tanrý'dýr.” diyorsunuz. Baþka bircevher gerektiren bir ifade kullanmamýþ olsaydýnýz, sýfatý öbür sý-fata atfettiðinizi (yani âmentüde geçen bütün sýfatlarýn, Yaratantek Tanrý'nýn sýfatlarý olduðunu) söylemek istediðinizi düþünebi-lirdik. Fakat bu takdirde de daha çirkin bir küfr ü inkâra düþersi-niz; zira Mesîh'in, görülen ve görülmeyen her þeyi yaratan BabaTanrý'nýn aynýsý olduðunu iddia etmiþ olursunuz ki gerçek inancý-nýz da budur. Çünkü siz hem: “Mesîh Tanrý'dýr.”, hem de: “Mesîh,Tanrý'nýn oðludur.” dersiniz. Allah, her iki inancý da Kur’ân’dasizden nakletmekte, böylece de kâfir olduðunuzu bildirmektedir.


Bazýlarýnýn dediði gibi, bu, sadece muayyen bir Hýristiyan fýrka-sýnýn fikri olmayýp her ikisini de Nestûrî, Yâkûbî, Melkî vb. Hýris-tiyan fýrkalarý benimsemektedirler. Ve bu, sizin tenakuzlarýnýzdanbiridir. Zira faraza, “O, Tanrý” ise, “Tanrý'nýn oðlu” olamaz. Ýster“Oðul”dan maksat sýfat, ister sýfattan baþka bir þey olsun. ÇünküBaba, zâttýr; zât ise sýfat deðildir. Þayet Oðul’dan maksat “Kelâm(söylemek)” sýfatý ile olan zât ise -ki siz bu uknûmu böylece tefsiredersiniz- bu zât, ayný zamanda “hayat” ile de muttasýftýr.“Kelâm”dan ister ilmi, ister “ifade ile beraber ilm”i kastetsinler, busýfat, hayatla beraber Baba ile kaimdir. Sýfat, mevsûfun gayri (on-dan ayrý bir þey) deðildir. Keza sýfat hakkýnda “mevsûfun oðlu” dadenilmez. Hiçbir peygamber, böyle bir ifade kullanmýþ deðildir.

Maksudumuz þu ki: Hýristiyanlar âmentülerinde “Tanrý'nýnbiricik oðlu olan Îsa Mesîh olan tek Rabbe de inanýrýz.” derken,sýfat atfýný kastetmemekte, bunun da Babanýn ayný olduðunu dü-þünmemektedirler. Hâlbuki “Ýbrahim’in Ýlâhý, Ýshak’ýn Ýlâhý,Yâkûb’un Ýlâhý” sözünde, sýfat atfý olduðundan ayný Ýlâhtan bah-sedilir, ama onlarýnki böyle deðildir.

Oðuldan murat, Babanýn aynýsý olursa bu da onlarýn inancý-na aykýrý düþer. Böylece onu, kendi nefsinden bir ilâh yapmýþ, obir ilâh olduðu hâlde, üç ilâh demiþ olur. Böyle bir aynýlaþtýrmayapýlýrsa bu daha þenî bir küfür olur.

Onlar, “Kelime Babadan doðmuþtur.” derler. Kelime, müte-kellimin (söyleyenin) sýfatýdýr ve onunla kaimdir. Kelâm ise,Rab veya Ýlâh deðildir; aksine Ýlâh olan Rabbin kelâmýdýr. Nasýlki Allah’ýn diðer kelâmlarý olan Tevrat, Ýncil ve Kur’ân, Rab ve-ya Ýlâh deðildirler.

Sonra siz, “cevherde O’na müsavi” demekle, belli ki bir baþ-ka cevherden bahsediyorsunuz. Bu da ikinci bir tanrý demektir.“Maksadýmýz, ilimli olan cevher uknûmu, zât olan cevhere mü-savidir.” diyemezsiniz. Zira cevher zâttýr; ortada biri ilimli, öbü-


rü ilimsiz olarak iki cevher yoktur ki “biri diðerine müsavidir”denilsin. Bilâkis Rab Teâlâ ilimle muttasýf zâttýr. Þayet Baba,ilimsiz zât olsa, Oðul Babadan daha mükemmel olur. Keza onla-ra göre Ruhu’l-Kudüs’ün de, Oðuldan daha mükemmel olmasýlâzým gelir. Çünkü onu, “Dirilten Rab” sayýyorlar. Bu, onun mü-cerret zâttan baþka, “hayat” sýfatý bulunduðunu da gösterir. Böy-lece bu üçüncüsü, diðerlerinden daha ekmel olmuþ olur. Sonrasiz, Ruhu’l-Kudüs’ün mücerret zât, Babadan çýkan “DiriltenRab” olduðunu, onun “peygamberlerin lisanlarýyla konuþtuðu-nu” söylüyorsunuz. Bu da üçüncü Ýlâh oluyor. Bir de bu söz,üçüncü uknûmun, bütün peygamberlere hulûl ettiði mânâsýnagelir ve her peygamberin de lâhût ve nâsûttan müteþekkil olma-sýný gerektirir. Îsa için dediðiniz gibi onlarýn da “tam tanrý vetam insan” olmasýný gerektirir292.

Uknûmlarý Hýristiyanlarýn, ateþ, insan, güneþ örnekleriyle izahetmeleri hakkýnda da Ýbn Teymiyye þöyle der: “Bu, çeþitli yönler-den bâtýl bir temsildir. Her þeyden önce ateþle kâim olan hararetive ziyasý, “ateþten çýkan bir ate‚, “cevherden çýkan bir cevher” de-ðildir. “Cevherde ateþe müsavi cevher”, “güneþe müsavi cevher”de deðildir. Keza insanýn kelâmý (konuþmasý) da, insan deðildir.Ýnsandan çýkan bir insan deðildir. (Kelâmý) insana müsavi bircevher de deðildir. Keza güneþle kâim olan ziyasý ve þuaý da güneþdeðildir. Hâlbuki siz “amentü”nüzde, ‘hak Tanrý'dan çýkan hakTanrý” diyorsunuz. Üç Rab kabul ediyorsunuz.”293

“Malûmdur ki güneþin ve ateþin ýþýðý ve hararetinden her bi-ri, bizatihi kâim güneþ veya ateþ, keza bizatihi kâim bir cevherdeðildir. Þayet onlar Allah’ýn hayatýný ve ilmini ve kelâmýnýZâtý ile kaim sýfatlar sayýp, her birini bizatihi kâim cevher say-masalardý, sözleri hak ve temsilleri mutabýk olurdu. Fakat onlar,

208

292 Ýbn Teymiyye, el-Cevabu’s-Sahîh, II, 246-249.293 el-Cevabu’s-sahîh, II, 250-251.


bunlarý mücerret sýfat deðil, her birini Rab, cevher ve Hâlýk yap-týlar. Hatta tasrih ettiler ki diðer iki uknûmla ittihat ettiðini ile-ri sürdükleri Mesîh, tek Ýlâh ve Halýk'týr. Hâlbuki o, Allah’ýnkelâmý ve ilmi olsaydý, Ýlâh Hâlýk olamazdý; çünkü Allah’ýnkelâmý ve ilmi, Hâlýk deðildir, nerde kaldý ki Mesîh böyle olsun.Zira o, Allah’ýn kelâmý olmak þöyle dursun, Allah’ýn kelâmý ileyaratýlmýþtýr.”294

“Lâkin Hýristiyanlar, mücerret sýfatýn hulûl ettiðini deðil, sý-fatla muttasýf olan uknûmun hulûl ettiðini iddia eder ve Mesîh'inHâlýk, Râzýk, Hz. Âdem ile Meryem’in hâlýký olduðunu söylerler.Lâhût yönü ile Hz. Âdem ve Meryem’in hâlýký, nâsût yönü ileonlarýn oðludur,” derler. “O Tanrý'nýn oðludur O, lâhûtu ile Tan-rý'dýr.” derler. Kaldý ki Oðul ve Ruhu’l-Kudüs’ün sýfat olduðunusöyleseler de, hiçbir peygamber Allah’ýn Baba, Oðul, Ruhu’l-Ku-düs sýfatlarýndan bahsetmiþ deðildir. Þayet Ýncillerdeki bu tabir-leri sahih saysak bile, onlarda da bunlar, Tanrý'nýn sýfatý olarakdeðil, O'ndan ayrý realiteler olarak zikredilirler. Böylece Hýristi-yanlar, dalâlet üstüne dalâlete düþmüþlerdir.”295

4- TTekfir (rédemption)Hýristiyanlýðýn esaslarýndan biri de, Tanrý'nýn, bütün insanla-

rýn günahlarýna keffaret olmak üzere, onlarýn affý için insan þek-line girip yaþadýktan sonra, ýzdýrap çekerek ölmesi yani tekfirinancýdýr.

Doðru deðildir ya, farz edelim ki öyle olsun, insanlýðýn yaratý-lýþtan günahý varsa, onlarýn sonsuz merhametli ve dilediði herþeyi yapan Rabbi, kendilerini affedemez mi?

Ýlk Hýristiyanlarýn, yani Hz. Îsa’ya (a.s.) tâbi olanlarýn bu ko-nudaki akidesi hususunda bir Hýristiyan müellifi þu itirafý yap-

209

294 el-Cevabu’s-sahîh, II, 253.295 el-Cevabu’s-sahîh, II, 253-254.


maya mecbur kalmaktadýr: “Havarilerin Mesîh ile münasebetle-rine bakýnca, önceleri, onlarýn birer Yahudi olarak, onun Tanrýolduðunu söylemeye cesaret edemediklerini görürüz. Zira onlarbiliyorlardý ki bir insana Tanrý demek, küfürdür ve derhal rec-medilerek öldürülmeyi gerektirir296. Keza Yahudi olarak onlar,Allah Teâlâ’nýn insan suretinde zuhûr edeceðini akýllarýna sýðdý-ramazlardý. Evet, Mesîh'i bekliyorlardý, fakat onlarýn bekledikle-ri zât, tevarüs ettikleri fikre göre, Allah katýndan gelecek müm-taz bir resûl idi; yoksa Allah’ýn zâtý, kendisi deðildi.”297

Prof. Ývad Sem’ân, havarilerin, ancak Îsa’nýn ölümünü müte-akip diriliþinden sonra onun hakikatini anladýklarýný söyler. Pe-ki Hz. Îsa, dininin temeli olacak esaslarý, en yakýnlarýna, ve dinbinasýnýn temel taþý olduðunu ifade ettiði bu hakikati Petrus gi-bi halifelerine de söylemediðine göre acaba kime teblið etmiþti?Söylemediði takdirde gelmesinin mânâsý kalýr mýydý? Hayýr!Doðrusu Hz. Îsa da, emaneti teblið etmiþti: O da, vakýada oldu-ðu gibi resûl olmasý, Allah’ýn aziz bir kulu olmasýydý.

Anlaþýlan Hz. Îsa’nýn çarmýha gerildiðine inanan bazýlarý, bu-na bir izah aramaya kendilerini mecbur hissettiler. Zira Yahudiþeriatýna göre, bu þekilde öldürülenler mel’ûn sayýlýrdý. Tevrat'ýnbir baþka cümlesi: “Þeriatta yazýlý bütün þeyleri yapmayan, onlar-la amel etmeyen mel’ûndur.” der. Buna göre bütün insanlar bulânete dahildirler. Zira þeriatta olanýn tamamýný gerçekleþtire-cek hiç kimse yoktur298.

Bazý Hýristiyanlar, Hz. Îsa’nýn çarmýha gerildiðine inanýp bu-nu izaha ihtiyaç duyduklarýnda, tekfir neticesine varýncaya ka-dar þu safhalardan geçtikleri anlaþýlýyor: Önce þöyle düþündüler:

210

296 Tesniye, 13,10.297 Ývad Sem’ân, Allah: Turuku Ý’lânihî an Zâtihî, s. 8’den A. Hatîb, el-Mesîh, s.

348’de naklediyor.298 A. Hatîb, s. 354.


Âdem evlâdýndan her insanda, onun iþlediði ilk günahtan birpay vardýr. Zaten bundan ötürü Cennet'ten çýkarýlmýþlardýr.Peygamberler bile doðuþtan günahkârdýrlar. Böylece bir delikaçýlmýþ, oradan bir ýþýk hüzmesi girmiþ oluyordu. Koyu lânettabakalarý ile örtülmüþ karanlýk, biraz ýþýða kavuþmuþ oluyordu.Derken delik daha da geniþledi, ýþýk her taraftan Mesîh'i kuþattýve Mesîh, temiz, pâk olarak beliriverdi. Derken bu nurlar artýpyoðunlaþtý, Mesîh'in bedenini saran ilâhî bir elbise olup onun,Tanrý'nýn diri oðlu ve neticede de Tanrý'nýn kendisi olduðu id-dia edildi299.

Kýssa böyle cereyan etti! Mesîh, lânete müstahak olanlarýngünahlarýný yüklenmek için haça gerilmeyi kabul etti. Zaten gü-nahsýz insan olmadýðý Eski Ahid’de bildirilmiþtir. “Gerçekten,yeryüzünde iyilik edip suç iþlemeyen salih adam yoktur.”300 Ki-tab-ý Mukaddes tercümesi böyle. Fransýzca T. O. B. metnini esasalarak þöyle tercüme etmekle müphemliðin giderileceðini ümitederiz: “Gerçekten yeryüzünde, hiç günah iþlemeyecek derecedesalih olan kimse yoktur.” Pavlus bunu þöyle ifade ediyordu: “Gü-nahý bilmeyeni, bizim için günah yaptý, ta ki biz, kendinde Al-lah’ýn salahý olalým.”301 Yeni Ahid’in Türkçesindeki ibare böyle-dir. Görüldüðü üzere anlaþýlmasý güç bir ifade. T. O. B. metnininFransýzcasýný esas alarak bu cümleyi þöyle tercüme edince birazdaha vuzuha kavuþacaðýný umarýz: “(...) ta ki onun sayesinde,Allah’ýn salâhý olalým (yani O'nun güzel ahlâký ile ahlâklana-lým).” Keza þöyle demiþti: “Bunun için, nasýl günah bir adam va-sýtasýyla, ve ölüm günah vasýtasýyla dünyaya girdiyse, böyleceölüm de bütün insanlara geçti; çünkü hepsi günah iþlediler.”302

Fakat Allah bize olan kendi sevgisini bununla ispat ediyor ki,

211

299 A.g.e., s. 353-354.300 Eski Ahid Vâiz, 7, 20.301 II. Korintoslulara, 5, 21.302 Romalýlara, 5, 12.


þimdi salih günahkârlar iken Mesîh bizim için öldü. Ýmdi onunkaný ile þimdi salih sayýlmýþ olarak, onun vasýtasý ile gazaptan da-ha ziyade kurtulacaðýz.”303

Tekfir inancý, bazen dünyadaki þer problemini izah için baþ-vurulan bir çare olarak gözükür. En azýndan muahhar Hýristiyantefekkürü, bunu böyle gösterir. “Kurtarma ve tekfir, Îsa’nýn risa-letinin özüdür. Elem duymam, günahý, zevali ve daha nice anor-mallikleri tatmam, bu dünyanýn aslî unsurlarýndandýr. Bu da,Îsa’nýn kendisini feda etmesinde temerküz eden dinî efsane(menkýbe) olmaksýzýn, Tanrý'ya inanmamý imkânsýz kýlar.”304

“Bununla beraber, çarmýhtaki Îsa olmazsa, Allah’a imanimkânsýzdýr. Zira iman, tekfir akidesini gerektirir. Tekfir, Tanrý-nýn þu veya bu yolla þer, günah ve isyaný halk etmekten kurtul-masý, Tanrý’nýn haç üzerinde Îsa’nýn þahsýnda, bu dünyasýndabulunan azaba, þerre, günaha girmesi demektir”305 Tekfir akidesiHýristiyanlarda o derecede kökleþmiþtir ki Îsa’nýn tecessüdünü(bedenleþmesini) kabul etmeyen The Myth of God incarnate(Tanrý'nýn tecessüdü efsanesi) kitabýnýn yazarlarýndan FranceYoung þöyle der:

“Ýlk nazarda, haç üzerinde ölen Îsa’nýn Tanrý olduðunu kabuletmemiz gerekir. Yani benim, gerçek bulmadýðým, þüpheli bir þeyolduðu düþüncesiyle reddettiðim “lâfzî mânâsýyla tecessüt” inan-cýna þu veya bu þekilde iman etmeye muztar kalýyorum. Þimdiproblem þudur: “Îsa=Tanrý þeklinde ifade edilen varlýk denkle-mini, aklen imkânsýz görürsem, benim bu efsanem (efsanedentekfiri kastediyor) asýlsýz mý, gayr-ý hakiki mi olacak?”306 Görül-düðü üzere, doðru olmadýðýný ifade ettikleri hâlde, Hýristiyanlar

212

303 Romalýlara, 5, 8-9.304 France Young, “Þahit bulutu”, s. 20’den Üstûretu Tecessüdi’l-Ýlâh, s. 29.305 A.g.e., s. 25.306 The Myth of God Ýncarnate, s. 35’den Üstûretu Tecessüdi’l-Ýlâh, s. 30.


iþlerine geldiði için, öyle olmasýný istedikleri için bu efsaneyeinanmaya devam ediyorlar.

“Hýristiyanlarca, Îsa, insanlýðýn hayatý için en üstün örnek oldu-ðu için deðil, onun þahsýnda Rabbimizi bulduðumuz için ve Tanrý, buâlemi onun þahsýnda kurtardýðý için büyük ehemmiyeti haizdir.”307

Hülâsa, Hýristiyanlar, bu inanca zemin hazýrlamak için: “Al-lah, insaný bu içinde boðulduðu þer için mi yarattý? Bu dikenler-le dolu ýstýraplý, meþakkatli hayat için mi?” derler. Biz de: “Elbet-te bunun için yaratmadý.” deriz. Fakat Allah, Âdem’in (a.s.) ma-siyeti sebebiyle, insaný, ebediyen mahkûm etmedi. “Hiçbir gü-nahkâr, baþkasýnýn günah yükünü taþýmaz.”308 buyurdu. Kaldý ki,Ýslâm Hz. Âdem’in bu fiiline, terim mânâsýyla “günah”, ma’si-yet” demez, zelle diye deðerlendirir ve insan nev’inin imtihanlayücelmesi ve yeryüzünün halifesi olmasý gibi nice hikmetlere te-rettüp eden murad-ý ilâhî olarak deðerlendirir. Allah imtihandünyasýný açtý, saadet ve þekavet yolunu gösterdi, saadete davetetti. Ýnayetiyle, merhamet, muhabbet ve maðfiretiyle insana yar-dýmcý oldu. Dünyada çektiði külfete mukabil ebedî saadet ihsanedeceðini bildirdi. Sabrý, hem dünyada insan þahsiyetini geliþti-ren bir terbiye unsuru, hem de ebedî hayatta büyük mükâfat se-bebi kýldý. Dünyadaki bu noksanlýklarla beþerî aczimizi anlatýpkulluk tavrýmýzý takýnmamýzý, gaflete düþmememizi saðladý309.

Günahýn þahsîliði âdil prensibi Eski Ahid’de de vardýr. Heze-kiel Peygamber: “Suç iþleyen can, ölecek olan odur; babanýn fa-sadýný oðul taþýmaz ve oðulun fesadýný baba taþýmaz.”310 Allah

213

307 M. Wiles, The Myth of God Ýncarnate, “Tecessüdsüz Hýristiyanlýk” bölümü,s. 8’den Üstûretu, s. 30.

308 Fatýr, 18.309 Dünyadaki þer problemi karþýsýnda Ýslâm’ýn tutumu konusunu tafsilâtlý olarak

görmek için bkz. Lütfullah Cebeci, “Kur’ân’a Göre Þer Problemi, Akçað Ya-yýnlarý, Ankara 1985.

310 Hezekiel 18, 20.


Teâlâ’nýn hükmü, aklýn ve fýtratýn icabý budur. Nasýl olur da Hz.Âdem’in zürriyeti, onun iþlediði hatanýn mesuliyetini yüklenir?Kaldý ki, demin temas ettiðimiz gibi, günah da iþlememiþtir. Enazýndan, Cenab-ý Allah daha zürriyetine sýra gelmeden, bizzatonun zellesini affetmiþ, onu mümtaz bir mevkiye çýkarmýþtýr:“Âdem, Rabbinin buyruðuna karþý geldi de þaþýrdý. Sonra Rabbionu seçti, tövbesini kabul etti, doðru yola hidayet etti.”311

Hýristiyanlýðýn tekfir konusundaki iddialarýna, netice itiba-riyle þu itirazlar yöneltilebilir:1. Tanrý'yý bir insan seviyesine indirip O’nun hakkýnda “müm-

kün deðildir”, “Allah nasýl yapar?”, “tahammül edemedi”, gi-bi ifadeler kullanýrlar ki bunlarý, yetki sahibi olan insanlar bi-le hoþ karþýlamaz, deðerlerini düþürücü bulurlar. Hâlbuki “Al-lah için her þey mümkündür.”, mümkün olmayan þey olamaz.

2. Onlara göre þeytan, Allah’ýn insanlýk hakkýndaki plânýný alt-üstetmiþtir. Hâþâ, þeytanýn iradesi, O’nun iradesine galip gelmiþtir.Oysa bu iddia, Allah’ýn hâkimiyet ve azametine yaraþmaz.

3. Allah Teâlâ þeytaný yaratýp insana musallat etse de insaný, onakarþý birtakým kuvvetlerle donatmýþtýr. Allah, insaný kurtar-mak için, insan kýlýðýna girmekten baþka çare bulamadý mý?Yahudilere hücum edip, onlar tarafýndan kendisini haça ger-dirmekten, onlarýn elini kendi kanýna bulaþtýrmaktan baþkaçaresi kalmadý mý?

4. Günahý affetmek için, onlarý daha beter günahkâr hâline ge-tirmek, Tanrý kâtili yapmak hangi akla sýðar? Âdem evlâtla-rý, ellerini Mâbudlarýnýn kanýna bulayarak mý maðfirete nailolacaklar? Öyle ise Allah, niçin kendilerinden ibadet ve ita-at istiyor, emirler ve yasaklar koyuyor?

5. Ýnsan þeytanla bizzat mücahede etse bu, Allah’ýn azametine da-ha münasip düþmez mi? Ýnsanýn þeytanla mücahedesi, onu da-

214

311 Tâhâ, 121-122.


ha iyi terakki ettirir. Böylece insan, nefsinin hevasýna dahaçok hâkim olabilir. Bir mükâfat hak eder. Bu mücahededeRabbimiz de yardým eder. Ama Allah’ýn yardýmý, kendisini öl-dürterek deðil, sabýr vermesi, lütuf ve inayetiyle duasýný kabuletmesi tarzýnda olur312.

6. Dünya hayatýnýn nizamý, insanýn, yaptýklarýndan mes'ul ol-masý esasýna istinat eder. Yoksa nizam ve intizam olmaz. Bir-tek insanýn ýstýrap çekmesiyle, bütün insanlarýn kurtuluþunutemin etme tuhaf olmaz mý?Önce, yaratýlýþtan gelen mevhum bir günah... Sonra Mutlak

Kâdir, Rahîm, Gafûr olarak inanýlan Allah’ýn, onu affetmesininbinlerce yolu varken bunlarý býrakarak ana karnýna girip en âcizbir þekilde çocukluðunu geçirmesi, sonra periþanlk ve tazyik gör-mesi, sonunda da onlarý kendisinin katili yaparak affetmesi vs.Bunlarýn masalda yeri olabilir ama dinde, hakikatte ve akýlda ye-ri olamaz. Böyle bir tanrý imajýný hafife alýp inkâr etmek, düþünenbir insan için en normal durum (tabiî bir sonuç) sayýlýr. Dinadamlarýnýn sultasýndan kurtulmak için Avrupa’nýn asýrlardýrgayret göstermesinin, orada “akýl ayrý, din ayrý þeydir” denmesi-nin sebebinin Hýristiyanlýk olduðu bir gerçektir. Sonra, ahlâkî ci-hetten bakalým: Günahtan kurtulduðuna inanan Hýristiyan'a nekalýyor? Kötü arzularýna karþý nasýl mücahede edebilecektir? Gay-retin, çalýþmanýn zevkini nasýl tadacaktýr? Çalýþanla çalýþmayanbu durumda eþit hâle getirilmiyor mu?

Sonra, en mühimmi, haça gerilme neticesinde dünyadan suç,günah, þer kalkmýþ olsaydý, bu sonucun hatýrý için belki böyle ef-sanevî bir yoruma inanýlmasa bile bir faydasý oldu denebilirdi.Ama heyhat! Hayat ayný hayat, þer ayný þer! Hýristiyanlarýn çar-mýh inancý, hayatý hiç deðiþtirmemiþtir. Hatta bu “namazý kýlýn-mýþ, günahý toptan alýnmýþ” insanlar iddialarýnýn aksine yeryüzün-

215

312 Krþ. A. Hatîb, el-Mesih, 369-372.


de, hem kendi aralarýnda, hem de ve bilhassa baþka din mensup-larýna karþý daha mütecaviz davranmaktan geri kalmamýþlardýr.

Ayrýca, tekfir iþi, onlarca “âhir zamana” býrakýlmýþtýr; zira Hz.Îsa, kýyamet yaklaþtýðý zaman gelmiþtir. Yüce Allah, bunu insan-larý kurtarmak için yapsaydý, baþlangýçta yapmasý gerekmez miy-di? Beþeriyetin büyük çoðunluðunu mahrum ve mahkûm, az birkýsmýný ise sýrf “Scandale de la croix”, yani haça gerilme efsane-sine inandý diye ödüllendirmenin izahý nasýl yapýlabilir.

Hýristiyan misyonerleri, ister istemez bu tutarsýzlýklarýn far-kýnda olarak, cevaplar bulmaya çalýþýrlar. Ýnsanlara: “Mesîh na-sýl kendisini kurban ettiyse, siz de bedenin isteklerinden fe-dakârlýk edin ki ona benzeyesiniz. Beden, ruhun hasmýdýr, onun-la devamlý surette mücadele etmek lâzýmdýr.” derler. Mücahedegerekiyorsa -ki gerçekten de tekfire inanan Hýristiyan da Hýris-tiyan olmayan da bu ihtiyacý ayný derecede duymaktadýr- günahve imtihan var demektir. Hâlbuki tekfir, günahý kaldýrmak içinyapýlmamýþ mýydý? suali haklý olarak sorulabilir.

Ýnsana bir þey anlatmanýn tek yolu aklî izahtýr. Bu inancýn ma-kul bir tarzda anlatýlmasý ise mümkün deðildir. Bu bakýmdan Hýris-tiyanlar: “Bu iþ akýlla olmaz.” “zaten akýl almadýðý içindir ki inaný-yoruz” vs. diyerek meseleyi kapatmak isterler. Hýristiyanlýk, buhâliyle Yunan efsanesindeki bâtýl Olimpus tanrýlarýndan akla dahauzak düþmüþtür. Çünkü, Hýristiyanlýðýn “ölen-dirilen tanrý” inan-cýný aldýðý yerlerden biri olan Yunan efsanesi, bir tanrýyý öldürür-ken, diðerlerini de elde tutuyordu, onlara kâinattaki görevleriniyaptýrýyordu. Fakat teslis inancý, inandýðý tek Tanrý'yý öldürünce,kâinatý üç gün Tanrý'sýz býrakmýþtýr.

5- ÂÂhiret hayatýHýristiyanlýða göre, âdil bir hâkim olan Tanrý, her iyiliði

mükâfatlandýrýp hiçbir kötülüðü cezasýz býrakmaz. Amellerin


karþýlýðý, kýsmen bu dünyada da görülmekle beraber, Allah bir-çok durumda, faziletli insanlarý dünyada sýkýntý ve mahrumiyetiçinde, azgýnlarý da nimet ve refah içinde býrakýr. Zira O’nun he-sabý, insanlarýnkinden farklýdýr. Ýnsanlara göre uzun olan bir sü-re, O’nun indinde pek kýsadýr. Nihai hesap ve karþýlýk ise ancakâhirette görülecektir.

Ölümden sonra ruh bedenden ayrýlýp, dünyadaki çalýþmasýnagöre ecrini alýr. Salih kiþiler ebedî mükâfata giderler313. Onlar,ilâhî cemali müþahede etmekle en büyük mükâfata nail olurlar314

ve O’na karþý hiç eksilmez bir muhabbet duyarlar. Ölüler, bozul-mayan bir taç315 taþýr ve bir taht üzerinde otururlar, artýk iþ yap-mayýp istirahat ederler316 ve “Kuzu”nun (yani Hz. Îsa’nýn) düðünziyafetine katýlýrlar317. Ölüler, Tanrý'dan çok uzak ve baþka ol-duklarý hâlde yine de O’na benzerler318 ve ilâhî tabiata hissedarolurlar319 ve O’nun nezdinde ebediyen hükümran olurlar320. Fa-kat onlar arasýnda da amel ve faziletlerine göre bir derecelenmevardýr. Ölümden sonra ruh, ne sevap ne de günah kazanamaz.Zira Hýristiyanlara göre insan için çalýþma ve imtihan yeri yalnýzyeryüzüdür.

Bazýlarýna göre ölenlerin nihai mükâfatlandýrýlmasýndan ön-ce berzahta, Cennet'le Cehennem arasýnda kaldýklarý birtakýmyerler (limbes) vardýr ki buna “Ýbrahim’in sînesi” denilir. Bir ne-vi “bekleme salonu” olan burada, özellikle vaftiz öncesi ölen ço-cuklar kalýrlar. Zira onlar masum olmakla birlikte Cennet'e degiremeyip, Cennet'le Cehennem arasýnda kalýrlar.

217

313 Matta, 25, 46.314 Matta, 5, 8.315 II. Timeteosa, 4, 8; I. Petrus, 5, 4.316 Vahiy, 14, 13.317 Vahiy, 19, 7-9 ve 17.318 I. Yuhanna, 3, 2.319 II. Petrus 1, 4.320 Matta, 19, 28.


Tam temizlenmeyen ve keffaretlerini vermedikleri küçük gü-nahlarý bulunanlar veya bazý mükellefiyetleri kalanlar “Purgatoire”agiderler. Böylece, Cennet'e yükselmeden önce orada temizlenirler,Bu arýtma yerinde olan ruhlarýn akrabalarý dünyada, onlarýn ruhla-rý için dua, sadaka, âyin vb. hayýrlar yaparlarsa onlar bunlarýn fay-dasýný görürler. Protestanlar ve baþka reform kiliseleri Purgatuvarýinkâr ederler, “Yeni Ahid bundan bahsetmez.” derler. Katolikler iseþu metinlerin ona iþaret ettiðini kabul ederler: II. Makkabeliler 12,42; Matta 12, 32 vd. I. Korintoslulara 3, 13 vd.

En büyük günahlarý iþleyenler ve gerçek imana sahip olma-yanlar ölümden sonra Cehennem'e giderler. Günahlarýnýn aðýr-lýðýna göre orada üçlü bir azaba dûçar olurlar: 1-Allah’ý görmesürûrundan mahrumiyet, 2- Cehennem ateþi321 þeytanlar ve müc-rimlerle beraberlik. 3- Kendilerini kemirip tüketen, ölmeyen birkurt322. Cehennem azaplarý ebedîdir323.

Hz. Îsa’dan önce yaþamasý veya muasýrý olup da ondan haber-dar olmamasý sebebiyle ona iman etmeyenler de ebedî azabadûçar olacaklardýr. Fakat bazý din bilginlerine göre, kendilerineait bir sebeple olmaksýzýn Cennet'ten mahrum kalanlar, hiç de-ðilse Cehennem'de kaldýktan sonra, iþin sonunda tövbe etme vebaðýþlananlar arasýna girme imkânýna sahip olabilirler. Bu âlim-ler, þu naslarýn bu görüþe imkân verdiðini söylerler: Matta 12,32; I. Petrus 2, 19 vd.; 4, 6 ve Vahiy 2, 22.

Ölümden sonra Cennet'te nimet veya Purgatuvar veya Ce-hennem'de azap gören yalnýz ruhtur, beden ise toprak olur. Fakatkýyametten sonra Yüce Allah kudretiyle ruhu bedene iade ede-cektir. Mesîh nasýl ölüler arasýndan kalktý ise, bütün ölüler de di-riltilecektir. Böyle ebedî nimet veya azabýn sadece ruha deðil, ay-

218

321 Matta, 25, 41 ve Vahiy, 20, 15.322 Markos, 9, 48.323 Matta, 3, 12; 18, 8; Markos, 3, 29; Luka, 3, 17 vs.


ný zamanda bedene de vâki olacaðý gösterilecektir. Bu suretle ni-met veya azap, daha mükemmel bir þekilde hissolunacaktýr.

Cennet'e girenlerin vücudlarý genç ve dinç, ideal bir þekildeolacak, ihtiyarlar ve küçükler de bu yaþta diriltileceklerdir. Be-denler ölümsüz ve bozulmaz olacaklardýr324.

Kýyamette önce Deccal'ýn hakim olduðu bir karýþýklýk döne-minden sonra Mesîh gelip þeytaný zincire vuracak ve bin yýl bo-yunca mü’minlerle beraber hüküm sürecektir. Sonra þeytan, pekkýsa bir müddet için tekrar serbest býrakýlacak ve neticede nihaiolarak maðlûp edilecektir. Daha sonra bütün ölüler diriltilecek,kâfirler ve mücrimler ebedî azaba, mü’minler ise yere inen “Se-mavî Kudüs” þehri içinde ebedî saadete gideceklerdir.

Yahudi apokalipsine ve bazý Yeni Ahid naslarýna325 dayanan,Hz. Îsa’nýn bin yýllýk mutlu idaresi, ilk asýrlarda kabul edildiktensonra St. Augustin’den itibaren reddolundu. Ona göre bin yýllýkhâkimiyet, Kilisece “Allah’ýn melekûtunun gerçekleþtirilmesi”þeklinde anlaþýlmalýydý. Reformcular da bunu reddetmiþlerdir.Bununla beraber bazý bilginler ve müteaddit fýrkalar kabul eder-ler (Adventistes, Mormons, Ernste Bibelforscher gibi gruplar).

Þimdiki Katolik doktrinine ve daha baþka mezheplerin inan-cýna göre Ýncil’in talimatý bütün milletlere anlatýldýktan sonradinden dönme olaylarý, savaþlar, salgýn hastalýklar, sahte peygam-berler, tabiî afetler, ahlâkî bozukluklarýn artmasý gibi hâller ile ký-yamet alâmetleri zuhur edecektir. Deccal çýkacak326 harika hâller-le birçok kiþiyi saptýracak327 müþrik olan Ye’cûc ve Me’cûc kavmi-ni mü’minlere karþý toplayacaktýr328 hâkimiyeti 3, 5 yýl sürecek329

219

324 I. Korintoslulara, 15, 42.325 I. Korintoslulara 15, 22-28: Vahiy 20, 1-3.326 I. Yuhanna, 2,18, 22; II. Yuhanna, 7.327 Matta, 24, 34; Yuhanna, 5, 43; II. Selaniklilere, 2, 4 vd.328 Vahiy, 20, 8.329 Daniel, 7, 25; Vahiy, 12, 6.


ve ilâhî bir müdahale ile sonu gelecektir330. Sonra güneþ ve ayýnýþýðý sönecek, yýldýzlar gökten düþecektir. Arkasýndan insanoðlu(yani Hz. Îsa) bulut içinde büyük bir ihtiþamla gökten inecek vebu durum insanlar tarafýndan görülecektir. Bütün insanlarý topla-týp iyileri (koyunlarý) sað tarafýna, kâfirleri (tekeleri) ise solunayerleþtirecek, saðdakileri Cennet'e, solundakileri de Cehennem'egönderecektir331. Bu son hüküm gününden sonra, mevcut yer vegök, yeni gök ve yere dönüþecek doðruluk yerleþecektir332.

Yeryüzü her türlü maddî ve manevî kötülükten temizlenin-ce333 “Yeni Kudüs” gökten yere inecek334 yerle gök birleþecektir.Gece olmayacak, ay ve güneþe ihtiyaç kalmayacaktýr. St. Tho-mas d’Aquin’e göre, gök ýþýklarý hareketsiz olarak ebedî istiraha-ta çekilecek, insanlar yiyip içmeyecek ve doðumla çoðalmaya-caklardýr. Organlar, sýrf süs ve Allah’a hamd için duracaklardýr.Artýk kendilerine ihtiyaç kalmadýðýndan, hayvanlar ve bitkilerde bulunmayacaktýr. Bir baþka görüþe göre her taraf bahçe ola-cak, hayvan ve bitkiler mükemmel bir þekilde yer alacaklardýr.Bu son görüþte olan zâtlar Eski Ahid, Ýþâyâ 2, 6 ve 65, 17 ve de-vamýna istinat ederler.

Eski Ahid’e göre dünyanýn ömrü altý bin yýl olacaktýr. Ýki binyýl boþluk, iki bin þeriat, iki bin yýl Îsa dönemi olup bu altý binsene Allah katýnda altý gün sayýlýr, yedinci gün ise ebedî sebt(cumartesi) günü olacaktýr.

Görüldüðü üzere Hýristiyanlýktaki âhiret inancý ile Ýslâm’da-ki inanç, ana hatlarý ile müþterektir. Kýyametin kopmasý, ölüle-rin bir sur sesi ile kalkmalarý, cismanî haþir yani bedenlerin dedirilip mükâfat veya ceza görmesi, hesap, Cennet, Cehennem

220

330 Daniel, 12, 11 vd.331 Matta, 25, 31-43; 41, 46.332 II. Petrus, 3,12 vd.; Vahiy, 21, 1.333 II. Selaniklilere, 1, 8; II. Petrus, 3,7.334 Vahiy, 21, 2.


mefhumlarý her iki dinde mevcuttur. Fakat Hz. Îsa’nýn (a.s.) ký-yametten önce dünyaya gönderileceðine de insanlarýn hidayeti-ne ve saadetine vesile olacaðýna Müslümanlar da inanmakla bir-likte, Hýristiyanlarýn onu tanrýlaþtýrmalarý sonucunda ona ver-dikleri rolü reddederler. Allah’ý ve Hz. Îsa’yý bundan tenzihederler. Çünkü Hz. Îsa’nýn bulut içinde gökten inip insanlarýnhepsi hakkýnda hüküm vermesi, iyileri Cennet'e, kötüleri Ce-hennem'e koymasý iddiasý bâtýldýr. Keza, Hz. Îsa’dan önce yaþa-masý sebebiyle onu bilip inanmayanlarýn da Cehennem'e gide-ceklerine inanmak da bâtýldýr. Bu beþerî adalete bile sýðmaz.Farklýlýklardan biri de dünyanýn ömrünün bildirilmiþ olmasýdýr.Ýslâm’da bu husus, bize bildirilmiþ deðildir. En mühim farklardanbiri de, Ýslâm’ý bâtýl saymalarý sebebiyle, Müslümanlarýn necatehli olmayýp Cehennem'e gideceklerini iddia etmeleridir.

B- DDÝNÎ ÞÞEÂÝR ((SSAACCRREEMMEENNTTSS,, KKUUTTSSAALL DDÝÝNN GGÖÖRREEVVLLEERRÝÝ))

1- KKilise vve ddinî þþeâirMevcut Ýncillere göre Mesîh, dirildikten sonra talebelerine

görünüp þöyle dedi: “Baba beni gönderdiði gibi ben de sizi gön-deriyorum.” bunu dediði zaman onlara üfürdü ve: “Ruhu’l-Ku-düs'ü alýn.” dedi. “Kimlerin günahlarýný baðýþlarsanýz, onlar ba-ðýþlanmýþ olur, ve kimlerinkini alýkorsanýz alýkonulmuþ olur.”335

Kilise, Hz. Îsa adýna iþ yapma yetkisini buradan almaktadýr.Hz. Îsa’ya inanmak, ebedî kurtuluþun þartýdýr, Yuhanna Ýncili,Hz. Îsa’nýn þu sözünü nakleder: “Yol ve Hakikat ve Hayat, be-nim. Ben vasýta olmadýkça Babaya kimse gelmez. Eðer beni ta-nýmýþ olsaydýnýz, Babamý da tanýmýþ olurdunuz.”336

221

335 Yuhanna, 20, 21-23.336 Yuhanna, 14, 6-7.


Hakikate sahip olmayý inhisarýna alan Hýristiyanlýk, kendimensuplarýný, diðer insanlardan kesinlikle ayýrmaktadýr. Þöyledeniyor: “Mesîh'in taliminde kalmayan her adamda Tanrý yok-tur, talimde duranda hem Baba ve hem de oðul vardýr. Eðer birisize gelir, bu talimi getirmezse, kendisini eve kabul etmeyin veona selâm vermeyin. Çünkü ona selâm veren, onun kötü iþleri-ne hissedar olur.”337

Hýristiyanlýk, baþlangýçtan beri, inananlarýn bir tek ruh vebeden teþkil etmeleri gerektiðini söylemiþtir338. Fakat çok geçme-den aralarýnda müteaddit fýrkalar meydana gelmiþ ve birbirleriy-le mücadeleye giriþmiþlerdir. Bunlardan her biri, Hz. Îsa’nýn yo-lunun tek temsilcisi olup verdiði vekâlet yetkisine, yalnýz kendi-sinin sahip olduðunu ileri sürmüþtür. Özellikle Katoliklerdeki buiddiaya karþý Protestanlar: “Kilise tarihî seyri içinde vücut bulanbir teþkilât deðil, Mesîh’e inananlarýn tamamýdýr.” diye mukabe-le ederler. Böylece “görünen kilise” yanýnda birde “görünmeyenkilise” meydana çýkmýþtýr. Bu iki farklý kilise anlayýþý, iki ayrý dingörevi telâkkisine yol açmýþtýr. Protestanlara göre “görünmeyenkilisenin bütün üyeleri eþit olunca, pastör adý verilen (Protestandin adamý) kadar lâik adý verilenler de bu görevi yapabilir; pas-törlerin ifa etmeleri, sýrf bir nizam meselesidir. Katolikliðe göreise Kilise içinde, din adamý ve lâik olmak üzere iki statü vardýr.Din adamlarý, lâiklerin üstünde ve devamlýlýk vasfý ile muttasýf-týrlar. Evlenemezler, zira evlenmek, onlarý kutsal olmayanlarýnseviyesine indirir. Onun þu imtiyazlarý vardýr: 1- Ekmek ve þara-bý, Îsa’nýn et ve kaný hâline getirebilir. 2- Kutsal âyini takdimeder. 3- Kendisine itiraf edilen günahlarý affeder.

Kilisenin görevi, Hýristiyanlýðýn dinî ve ahlâkî prensipleriniinsanlara öðretip uygulamalarýna nezaret etmektir. Ýnsan, Tan-rý'yý saymak ve sevmek, O’na itaat ve ibadet etmek, O’na adak-

222

337 II. Yuhanna, 9-11.338 Efesoslulara, 4, 44.


ta bulunmakla yükümlüdür. Bayram ve dinî tatil günlerine ria-yet etmek, oruç tutmak, sürekli ve olaðan dýþý (nafile ibadetler,âyinler) kutsal yerlere ziyaretler, Paskalya komünyonu ve sene-de en az bir defa günah itirafý dinî vazifeler cümlesindendir.

Nihayetsiz bir tazime lâyýk olan, yalnýz Allah’týr (c.c.), dola-yýsýyla ibadet yalnýz O’na yapýlýr. Ýlk Hýristiyanlar ve Protestan-lar, naslara göre339 yalnýz Allah’a ibadet ederlerken; sonraki Hý-ristiyanlarýn ekserisi melekleri, azizleri de ibadet olarak tazimederler. “Azizler”, olaðanüstü hâllere sahip olan ve þefaat hakký-ný haiz bulunan vefat etmiþ kimseler olarak telâkki edilir. Bunuda, Tanrý'ya yapýlan vasýtalý bir ibadet sayarlar. Ýbadet edilenvarlýklarýn baþýnda, “Tanrý'nýn annesi” denilen Meryem gelirMeryem kültü 5 ve 6. asýrda þarkta baþlamýþ, sonra garpta yerleþ-miþtir. Din uðrunda ölenlerin ve azizlerin tazimi ile beraber, on-lardan kalan þeylere de tazim edilmeye baþlandý. Protestanlarhariç, diðer Hýristiyanlar bu tazime devam etmektedirler.

Melekler, azizler, Mesîh, hatta Baba Tanrý ve Ruhu’l-Kudüstasvir edilir. Resim ve heykellere tazim, gerek mâzide gerek yenizamanlarda kýnanmýþsa da Katoliklik, Trente konsilinde, onla-rýn tazim edilebileceðini, onlarýn önünde diz çökmekle, putpe-restler gibi onlarýn bizatihi kendilerine deðil de temsil ettikleriMesîh veya azizlere ibadet edildiðini kararlaþtýrmýþtýr340.

Muhtelif Hýristiyan Kiliselerinin hak iddia ettikleri kutsaldinî görevlerin idaresi, en önemli bir imtiyaz teþkil eder. Bu kut-sal görevler, öyle feyz vesileleridir ki, görülebilir bazý alâmetleraltýnda, görünmeyen feyz temin ederler. Bu kutsal görevlerinmahiyeti ve adedi, Katoliklere göre bariz farklýlýk arz eder.

Katolikliðe göre, bunlar, bizzat kendilerinin mahiyetinde bu-lunan bir kudret sayesinde feyiz verirler. Bu amel, ne kabul eden

223

339 Resûllerin Ýþleri, 10, 25; Vahiy, 19, 10; 22, 8 vs.340 Glasenopp, Les cinq grandes religions, s. 347-348.


mü’minin psikolojisi ne de veren papazýn kalitesine baðlý olmak-sýzýn, etkili olur. Fakat iþin kemali bakýmýndan, iyi niyet ve evsaf(kalite), önemli olur. Maamafih bu kutsal ameller, Mesîh'in ta-sarrufu sayesinde etkili olurlar. Binâenaleyh mü’min olmayan bi-ri tarafýndan bile ifa edilebilirler341. Protestanlýða göre ise, bu kut-sal ameller, münkesir (kýrýk, dertli) ve inanan kalp sahibi olma-yanlara fayda vermez.

2- HHýristiyan þþeâiriKatolik ve Ortodokslara göre, Hýristiyanlarýn manevî feyz

kaynaðý olan ve din adamlarýnýn imtiyazý olan kutsal görevler(sacrements) yedi tanedir ki bunlar þunlardan ibarettir:

1- Vaftiz, 2- Confirmation (tasdik, vaftizi pekiþtirme), 3- Com-munion (eucharistie, kutsal sofra), 4-Tövbe, 5- Son yaðlama, 6-Ordre (ruhbanlýk), 7- Nikâh.

Hýristiyanlýk þeâiri Kilisenin inhisarýndadýr. Bu durum, onla-rýn isimlerinden bile anlaþýlmaktadýr. Çünkü Hýristiyanlara gö-re, geniþ anlamda Kilise, bizzat Mesîh’in kendisi, onun bedeni,eti ve kanýdýr.

Luther, baþlangýçta sadece vaftiz, sofra ve tövbe olarak üçkutsal görev kabul ediyordu. Fakat Protestanlar þimdi, yalnýz vaf-tiz ile sofrayý uygulamaktadýrlar. Þimdi bu þeâir hakkýnda sýrayagöre biraz açýklama yapacaðýz.

aa)) VVaaffttiizz

Vaftiz, kiþinin Hýristiyan ümmetine girme alâmetidir. Aday, ki-liseye gelince Papazýn: “Kiliseden ne istersin?” sorusuna: “Ýman.”diye cevap verir. Sonra papaz, adaya üfleyerek þeytanýn, kötü ru-hun çýkýp Ruhu’l-Kudüs'ün girmesini ister. Müteakiben papaz,adayýn vücuduna (alýn, kulak, göz, burun, aðýz vs. azalarýna) haç

224

341 A.g.e., s. 348.


iþareti çizer. Bu yapýlýrken dualar okunur. Aday, henüz communi-on’a (kutsal sofraya) alýnmaz. Bir süre sonra adayýn diline biraz tuzsürülür. Daha sonra birkaç yýl sürecek din öðrenimi baþlar.

Þeytaný kovma (exorcisme) müteaddit defalar yapýlýr. Adaykiliseye götürülür. Ýlk defa yüksek sesle cemaat içinde pater nos-ter duasýný okur. Yine exorcisme yapýlýr. Papaz, tükürüðünü ada-yýn kulaðýna ve burnuna sürüp “Açýl!” der. Omuzlarýnýn arasýnýzeytinyaðý ile ovar.

Vaftiz hazýrlýðýndan sonra, sýra vaftize gelmiþtir. Bu iþ her za-man yapýlabilirse de genellikle Paskalya günü tercih edilir. Ada-ya, kendi isteði ile gelip gelmediði sorulur. O da vaftiz edilmekistediðini söyler söylemez papaz tarafýndan üstüne su serpilir. Pa-paz: “Seni Baba, Oðul ve Ruhu’l-Kudüs adýna vaftiz ediyorum.”der. Böylece su ve ruhla dolu olan yeni bir hayat baþladýðýna ina-nýlýr. Müteakiben vücudu kutsal kremle ovulur.

Vaftizin, günahlarý, aslî günahý yýkadýðýna inanýlýr. Kremleovulmadan sonra adaya beyaz elbise ve yanan bir mum verilir.Vaftizden sonra inancý takviye eden confirmation yapýlýr. Pisko-pos ellerini adayýn üstüne koyarak bir dua okur. Bir yandan dabaþýný ve alnýný kutsal kremle ovar ve hafifçe yanaðýna vurur,commünion yapýlýr (Yapýlan bütün bu iþlerin çeþitli sembolikdeðerleri ve yorumlarý vardýr).

Ýleride iyi bir Hýristiyan olmalarý ümidiyle küçük çocuklar davaftiz edilirler. Fakat hakiki vaftiz, erginlerinkidir. Vaftiz sýrasýn-da çocuða bir aziz veya azizenin adý verilir, böylece çocuðun,onun himayesine emanet edildiðine inanýlýr. Vaftiz edilen ço-cuk, vaftiz sýrasýnda gerçek ana ve babasý tarafýndan deðil, vaftizanasý veya babasý tarafýndan tutulur ve onlar da, bundan böyleçocuðun dinî terbiyesinden sorumlu olurlar.

Vaftiz, Hýristiyanlýktan önce Yahudilikte de mevcut idi. On-larda gusül mânâsýna geliyor ve öyle tatbik ediliyordu. Nitekim


Ýnciller, Hz. Yahya’nýn (a.s.) Ürdün nehrinde ahaliyi ve bu ara-da Hz. Îsa’yý (a.s.) guslettirdiðini yazarlar. Bundan ötürü Hz. Yah-ya, Hýristiyanlar arasýnda Jean Baptiste (Vaftizci Yahya) olarakbilinir.

Hýristiyanlýkta ise vaftiz, alna su serpme veya bedenin her-hangi bir kýsmýný, ekseriya vücudun tamamýný suya daldýrmaþeklinde olur. Vaftiz mutlaka papaz tarafýndan yapýlmalýdýr. An-cak zaruret hâlinde papazdan baþkasý vaftiz edebilir. Yeni doðançocuðu ebeveyni kiliseye götürür. Her kilisede küçük bir vaftizhavuzu, kuyusu veya teknesi vardýr. Hýristiyan mezheplerininhepsi vaftizi þart kabul etmekle beraber, onun yaptýrýlmasý gere-ken çað hakkýnda aralarýnda ittifak yoktur. Genellikle bebekiken yapýlýr342.

bb)) CCoonnffiirrmmaattiioonn ((VVaaffttiizzii ppeekkiiþþttiirrmmee))

Konfirmasyon, daha önce vaftiz edilmiþ ve Hýristiyanlýðý ka-bul ettiðini kilisede cemaat huzurunda ilân etmiþ olan erginle-rin, bu imanlarýnda devam ettiklerini engellere ve imtihanlararaðmen sabit olduklarýný tekit etmelerine ve onlarýn papaz tara-fýndan onaylanmalarýna denir. Ýmanlarýný bu þekilde tekit ve ta-zeledikten sonra, aldýklarý feyzin arttýðýna inanýlýr. Katolikleregöre bu amel, bizzat Mesîh tarafýndan tesis edilmiþtir. Buna esasteþkil ettiði söylenen Resûllerin Ýþleri 8, 16-17 pasajýndan bunuçýkarmak zordur, zira orada sadece, havarilerin ellerini koymala-rý sayesinde, þahsýn Ruhu’l-Kudüs'ü kabul etmesi söz konusudur.Buna mukabil, birçok müellife bakýlýrsa, bu uygulama ilk asýrlar-dan beri tatbik edilegelmektedir.

Katoliklikte confirmation (konfirmasyon) ancak piskopos tara-fýndan yapýlabilir. Yalnýz çok istisnai hâllerde ve özel yetki veril-

226

342 Vaftiz hakkýnda bu bilgiler ve daha fazlasý için bkz. Ýntroduction à la foicatholique, s. 312-332.


mek þartý ile papaz da bu iþi yapabilir. Piskopos, ellerini adayýn üs-tüne koyar, bu arada karþýlýklý konuþma ve dua yapýlýr. Sonra zey-tinyaðý ve kremle yapýlmýþ “kutsal krem”le adayýn vücudu ovulur.

Ortodokslara göre de pekiþtirme, 7 kutsal görevden biridir.Þu farkla ki, onlarda papaz da bu iþi yapabilir. Bu merasim sýra-sýnda kullanýlan kutsal kremi takdis etme yetkisi ise sadece pis-koposa mahsustur. Protestanlar da confirmation adýný verdikle-ri, benzer bir merasim yaparlar, ne var ki bunu 7 þeâirden saymazve kutsal krem kullanmaksýzýn icra ederler.

cc)) CCoommmmuunniioonn ((KKoommüünnyyoonn))

Eucharistie (Ökaristi) veya “kutsal sofra” da denilen bu amel,âyinin sonunda papaz tarafýndan verilen az bir miktar ekmek ile þa-rabýn yenilip içilmesidir. Hýristiyanlar yenilen ekmeðin Hz. Îsa’nýnvücudu, içilen þarabýn ise kaný olduðuna ve onlarý yiyip içmekleTanrý'nýn varlýðý ile birleþtiklerine inanýrlar.

Ýncillere göre Hz. Îsa, yakalanmadan önceki son gecede hava-rileri ile beraber iken bir parça ekmek alýp dua okuyarak parçala-mýþ ve onlara daðýtmýþ: “Alýn, yiyin, bu bedenimdir.” Bir kâsealarak þükrettikten sonra onlara verip: “Bundan hepiniz için, bubenim kaným, günahlarýn baðýþlanmasý için birçoklarý uðrundadökülen ahdin kanýdýr.” demiþti343. Yuhanna 6, 54’te de bu hâdi-se ile ilgili olarak “Benim etimi yiyip kanýmý içenin ebedî hayatývardýr, ben de onu, son günde kýyam ettireceðim.” denir. Pavlusile talebesi Luka: “Beni hatýrlamak için, siz de böyle yapýn.” cüm-lesini ilâve ederler344.

Bu âyinin Katoliklerce uygulanýþý þöyledir: Âyin için toplanýl-dýðýnda, kutsal kitaptan bir parça okunur. Sonra Communion du-

227

343 Vaftiz hakkýnda bu bilgiler ve daha fazlasý için bkz. Ýntroduction à la foicatholique, s. 312-332.

344 I. Korintoslulara, 11, 24-26; Luka, 22, 19-20.


asýna hazýrlýk safhasýna geçilir. Âyini yöneten papaz ekmekle þa-rabý hazýrlar. Bu esnada, hazýr bulunan cemaattan bir teberru top-lanýr. Kutsal metnin okunmasýndan sonra ortalýðý bir sükût kap-lar. Communion duasý; þükür, takdime ve sunulaný yemeye dave-ti ihtiva eder. Duanýn ortasýnda, Ýncillerde Hz. Îsa’ya izafe edilen“Son yemek” esnasýndaki cümleler yer alýr. Bunlar, üç Ýncil'de an-latýlanlarýn sentezi hâlinde söylenir. Dördüncü Yuhanna Ýnci-li'nde, communion dinî bir esas olarak geçmez. Dinin en çokönem verilen bu esasýnýn onda görünmemesi, hayli zorluða ve izahdenemelerine sebep olmuþtur345. Ýþte Hz. Îsa’ya mal edilen bucümlelerin telâffuz edildiði an, âyinin zirvesini teþkil eder. Son yýl-lara kadar, bu esnada Hýristiyanlar göðüslerine vururlardý. Þimdi,sadece papazýn önündeki masaya (sunak) dikkatle bakarlar. Dahasonra, Hýristiyanlýðýn alâmeti olan Pater Noster duasý yapýlýr. Budua þöyledir:

“Ey göklerde olan Babamýz,Ýsmin mukaddes olsun; melekûtun gelsin.Gökte olduðu gibi yerde de Senin iraden olsun.Gündelik ekmeðimizi bize bu gün ver.Ve bize borçlu olanlara baðýþladýðýmýz gibibizim borçlarýmýzý bize baðýþla.Ve bizi iðvaya götürme, fakat bizi þerirden kurtarÇünkü melekût ve kudret ve izzetebedlere kadar Senindir. Âmin!”346

Sonra, sýra ile ilerleyen mü’minler ekmek ile þarabý yiyip içer-ler (veya þaraba batýrýlmýþ ekmekten yerler)347.

Hýristiyanlar, âyinde kullanýlan ekmek ve þaraba, Tanrý'nýnet ve kanýnýn basit bir sembolü olarak deðil, bizzat kendisi ola-

228

345 Bkz. M. Bucaille, s.146-149.346 Matta, 6, 9-13; Luka, 11, 2-4.347 Introduction à la foi catholique, s. 431-432.


rak inanmakla mükelleftirler (Buna la présence réelle esasý de-nilir). Onu yiyerek, Tanrý'nýn varlýðýna katýldýklarýný ve kendiaralarýnda kardeþliði gerçekleþtirdiklerini düþünürler. Hz. Îsa,kendisini Kilise için feda ettiðine göre, onun bedeni de Kilisenintekeli altýna girmektedir. Böylece Kilise hayat, Cennet ve ni-met; Kilise dýþý ise ölüm ve Cehennem sayýlmaktadýr.

Daha önceki bahislerde, bu bâtýl inancýn Hýristiyanlara put-perestlikten geçtiðini anlatmýþ idik348. Allah’ýn beþerden bir ku-lunu önce tanrýlaþtýrýp onu ezelden beri kâinatý idare eden Tan-rý saymak, derken onu çok zavallý bir durumda öldürmek, sonraonu þarap ve ekmek içine sýðdýrmak ve nihayet onlarý yiyip içen-lere de tanrýlýk daðýtmak... Bunlarýn gerçekle ve akýlla ilgisi ola-maz. Yüce Allah ve Hz. Îsa bu iddialardan münezzehtir.

dd)) TTöövvbbee vvee iittiirraaff

Mevcut Ýncillere göre, Mesîh, muhtelif vesilelerle kendisineiltica edenlerin günahlarýný baðýþlamakla kalmamýþ, bu yetkiyiayný zamanda havarilerine de vermiþti: “Göklerin melekûtuanahtarlarýný sana vereceðim; yeryüzünde baðlayacaðýn her þeygöklerde baðlanmýþ olur ve yeryüzünde çözeceðin her þey, gök-lerde çözülmüþ olur.”349 “Doðrusu size derim: Yeryüzünde her nebaðlarsanýz, gökte baðlanmýþ olur; ve yeryüzünde her ne çözerse-niz, gökte çözülmüþ olur. Çünkü iki veya üç kiþi nerede benimismimle bir araya toplanmýþ olurlarsa, ben orada onlarýn ortasýn-dayým.”350 Yuhanna’ya göre de Hz. Îsa, çarmýhtan sonra dirildi-ðinde havarilere hitaben þöyle demiþtir: “Bunu dediði zaman,onlara üfürdü ve: “Ruhu’l-Kudüs’ü alýn!” dedi. Kimlerin günah-

229

348 Þirk Sistemindeki Vaftiz ve Komünyon Anlayýþýnýn Pavlus’a Tesiri konusunabakýnýz.

349 Matta, 16,19’a bakýlýrsa bu sözü Hz. Îsa, Petrus’a söylemiþtir.350 Matta, 18, 18, 20.


larýný baðýþlarsanýz, onlar baðýþlanmýþ olur ve kimlerinkini alý-korsanýz, alýkonmuþ olur.”351

Katolik papazlarý da, havarilerin halifeleri olarak, Allah’ýn afve lütfunu daðýtma ve günahlarý baðýþlama yetkisini kendilerin-de görmektedirler352. Günah iþleyip piþman olan Hýristiyan, pa-paza itirafta bulunur; bir daha günah iþlememeye azmettiðini be-lirtir. Günahlarýnýn hepsini samimi olarak itiraf eder. Onlara gö-re, tövbe sayesinde, vaftizden sonra iþlenmiþ olan bütün günah-lar affedilebilir.

Katolikliðe göre, her insanýn doðuþtan getirdiði aslî günahtanbaþka bir de “fiilî günahlar”ý vardýr. Fiilî günahlar, þahsýn hesa-býný zorlaþtýrýr. “Günahkâr” diye, günah iþleyip de tövbe etmeye-ne derler. Yedi esas (en büyük) (capitaux) günah þunlardýr: Ki-bir, cimrilik, þehvet düþkünlüðü, haset, fazla oburluk (toxicoma-nie; yani sarhoþluk ve uyuþturucu alýþkanlýðý da buna dahildir)öfke ve tembellik.

Ruhu’l-Kudüs’e karþý olan günahlar ise ümitsizlik, haset, ucüp(kendini beðenmiþlik), kötülükte ýsrar, son tövbeyi yapmamakve ilâhî hakikati kabul etmemek olarak altý adettir. Bunlar, kal-bi, tövbeyi imkânsýz hâle getirecek derecede karartýrlar353.

Ölümcül günah (péché mortel) ruhu öldüren günah, kastenyapýlan ve ebedî azaba müstahak eden aðýr günahtýr. Küçük gü-nah (péche véniel) ise, gaflet ve yanýlma ile yapýlan ve ruhu, lü-tuftan mahrum etmeyen günah olup namaz, dua ve hayýr iþlerisayesinde affý mümkün olan günahlardýr354.

Papazýn itiraf sonucu affetmesi (veya tam bir nedametle), bü-yük günah affedilmiþ ise, Purgatuvarda azabý gerektiren, fakat

230

351 Yuhanna, 20, 22-23.352I. Korintoslulara, 4, 1.353 Pike, Dictionnaire des religions, s. 247.354 Hýristiyanlýkta günah kavramý hakkýnda bkz. Sadýk Kýlýç, Kur’ân’da Günah

Kavramý, s. 88-113 Yeni Ahid’de Günah bölümü.


ebedî Cehennem azabýna sebep olmayan küçük günahlarýn, Pa-pa veya Kilisenin þefaati ile affedilmesine indulgence (endül-jans) denir. Bu günah, dünyada da hayýr iþleri ile affettirilebilir;bu yapýlmazsa Purgatuvarda mutlaka cezasý çekilir.

Hz. Îsa’nýn, Meryem’in ve azizlerin fazl ve istiðfarlarýndanmeydana gelen “Hazine” -ki bu hazine, insanýn kazandýklarýn-dan çok üstündür- Papa tarafýndan kullanýlabilir. Bu hazinedeonlar hak iddia etmeyip, onu bütün Hýristiyanlarýn istifadeleriiçin hazýrlamýþlardýr. Tam endüljans (pléniére) bütün küçük gü-nahlara, kýsmî endüljans (partielle) ise bir kýsmýna kefaret olur.Büyük günahlarý olmayan, baþkalarý adýna da endüljans alýnabi-lir. Purgatuvardaki ruhlara da, þefaat sayesinde, her türlü endül-jans gönderilebilir. Kilise, endüljansýn ceza korkusu olmaksýzýngünah iþleme hakký vereceðini kabul etmez. Fakat XVI. asýrda,Roma’da St. Pierre Kilisesini yeniden yaptýrýrken baðýþta bulu-nanlara tam bir endüljans verdiðini bildirmesi sýrasýnda çok su-iistimal olmuþtur355.

Endüljans kurumu, Luther’in reform hareketinin zahirî sebe-bini teþkil etmiþtir. Protestanlar, papazýn, itiraf edilen günahlarýaffetmesine ve Papanýn, Mesîh ve azizler tarafýndan teþkil edil-miþ “sevap hazinesi”ni kullanma yetkisine karþý çýkar ve tövbe-yi, þahsýn kalbine ait bir mesele sayarlar.

Beþer olan Papa’yý “yanýlmaz” kabul etmek, beþer olan papaz-larý diðer insanlarý affetme ve etmeme mertebesine yükseltmek,onlarý bir nevi tanrýlaþtýrmaktýr. Ýnsanýn insana tahakkümüneve çok suiistimallere yol açmýþtýr. Dine inananlarýn þahsiyetinibozan ve Yaratan’ýn verdiði insan haklarýna aykýrý olan bir imti-yazdýr. Gerçek þudur ki, günahkâr kul maðfiret diler, Rabbi’deonu affeder. Az da olsa baðýþlanmama ihtimali, onun kulluk tav-rýný korumasýna, iddiasýzlýðýna, kýrýk bir kalp ile kötülüklerden

231

355 Pike, Dictionnaire des religions, s. 160-161.


uzak durmasýna daha fazla yardýmcý olur. Hâlbuki papaza gidiprazý ettikçe günahý silme mekanizmasý, bunu saðlayamaz. Kötü-lükleri, zulümleri, sömürüleri önleyemez. Görüldüðü üzere “iti-raf” ve “endüljans” kurumu, birçok Hýristiyanýn da itiraz veinkârýna sebep olmuþtur.

ee)) SSoonn yyaaððllaammaa

Aðýr bir hastalýða müptelâ olup ölümü yaklaþtýðý anlaþýlankimsenin, papaz tarafýndan verilen “kutsal yað” ile ovulmasýdýr.Bu, küçük günahlarý ve neticelerini affa, sekerat hâlinde hastayýtakviye etmeye ve vâdesi yetmemiþse sýhhate kavuþturmaya ve-sile olmasý gayesiyle yapýlýr.

Bu kutsal amel, havari Yâkûb’un mektubundan (5, 14) çýkarýlýr.Orada þöyle denilmektedir: “Ýçinizden biri hasta mý? O, cemaatin(Kilisenin büyüklerini çaðýrtsýn, onlar da Rab adýna onu zeytinyaðýile ovarak dua etsinler. Ýman duasý hastayý kurtaracaktýr. Rab, onukaldýracaktýr ve þayet günahlarý varsa affedilecektir.” Markos 6, 13te de havarilerin hastalarý yaðla ovduklarý yazýlmaktadýr.

Katolikler, yaðla ovmayý, günahýný itiraf edip komünyon ya-pan hastaya, özellikle ölüm yataðýndaki hastaya, bir defaya mah-sus olarak uygularlar. Ortodokslar ise ovmaya, “dualý ovma” adý-ný vererek, onu mistik bir necat vasýtasý sayarlar. Protestanlaragelince, onlar bu kutsal ameli ilga etmiþlerdir.

ff)) OOrrddrree ((DDiinn aaddaammllaarrýý ttaayyiinn eettmmee))

Protestanlarýn reddettikleri bu kutsal iþlem baþlý baþýna birdin müessesesidir. Katolikliðe göre, ayný zamanda, hem Peygam-ber, hükümdar (Vahiy 19, 16; Matta 28, 18; Yuhanna 18, 37)hem de papaz (Ýbrânîlere 5, 1; 9, 11) olan Hz. Mesîh, havarile-rine, kutsal papazlýk görevini de intikal ettirmiþtir. Bu görev,ibadeti idare etme ve mü’minleri takdis etme, tövbe (inabe)


þeâiri ile insanlarý Tanrý'ya götürme olup, bu yetki de iþbu papaz-lýk nizamý (sacramentum ordinis) ile intikal eder.

Bunun haricî alâmeti ise, takdis edilecek þahsýn üzerine papa-zýn ellerini koymasý356 din adamlarýna mahsus avadanlýðýn kulla-nýlmasý ve o sýrada bu iþe ait dua ve sözlerin söylenmesidir. Bu si-linmez takdis ile öyle bir vasýf kazanýlýr ki artýk ne dinden dön-me, hatta ne de aforoz edilmekle, bu hassa papazdan kaybolmaz.Bundan ötürü, Hýristiyanlýktan çýkan veya görevine son verilenbir papaz, takdis edebilir, ayin yönetebilir. Buna mukabil, günah-larý affetme yetkisi, kendisine verilmiþ olan bu yetkinin devametmesine baðlýdýr, yani bu husustaki yetkisi, irtidat veya uzaklaþ-týrma durumunda kaldýrýlabilir.

“Din adamlarý sýnýfý” ortaya çýkarmak, bunlarý kutsallaþtýr-mak, dinsiz olma hâlinde bile bu kutsallýðýn onlarda devam edenzâti bir özellik olduðuna inanmak (Allah ile ilgisini kesmesi du-rumunda dahi kutsallýðýn devam edebileceðine inanmak, dinesokulan þirkten ileri gelmektedir. Onlara da tanrýlýktan bir cüzdaðýtýlýnca, artýk dokunulmaz, baðýmsýz bir varlýk hâline gelmiþoluyorlar), Allah’ýn gerçek dini ile baðdaþamaz. Din sýnýfý ile bü-yük ilgisi olan ruhbâniyet Ýslâm’da yoktur. Kur’ân-ý Kerim’debildirildiði üzere, aslýnda Hz. Îsa’nýn teblið ettiði dinde de bulun-muyordu. Hýristiyanlar sonradan çýkardýlar. Fakat uydurduklarýbu müesseseye riayet de etmediler357. Hýristiyanlýðýn papazlara,rahip ve rahibelere evlenip aile kurmayý yasaklamasýnýn ortayaçýkardýðý problemler, bütün bir tarihi ve þimdiki zamaný fecaatledoldurmaktadýr. Protestanlýkla baþlayan bir seri kopma hareke-tinden baþka, þimdi birçok Katolik de buna isyan etmekte veyakilise ve manastýrlarý býrakýp gitmekte olup, din sýnýfýna elemanbulmakta ciddî zorluklar görülmektedir.

233

356 II. Timoteosa, 2, 5.357 Hadid sûresi, 27.


gg)) NNiikkââhh

Katoliklik, nikâh muamelesinin de Mesîh tarafýndan tesîs edi-len kutsal bir iþlem olduðunu kabul eder. Nitekim Yüce Tanrý, Hz.Âdem’e eþ olarak Havva’yý vererek nikâh müessesesini kurmuþtur.“Seçkin millet”in süratle artmasýný saðlamak için, erkeðin, birdenfazla kadýnla evlenmesine izin vermiþtir. Ne Eski Ahid, ne de Ye-ni Ahid’in poligamiyi (teaddüd-i zevcât) reddeden hiçbir cümlesiyoktur. Ýlk asýrlarda hiçbir konsilin de bunu reddeden kararý mev-cut deðildir. IX. asýrda Þarlman (Charlemagne)’ýn bir kanunu, pa-pazlarýn bile teaddüd-i zevcâtý tatbik ettiklerini gösterir358.

Nikâhýn kutsal olmasý, Pavlus’un Efesoslulara mektubundan(5, 27-33) çýkarýlýr: “(...) Ve mukaddes ve lekesiz olsun diye, onunuðrunda kendisini teslim edip Kiliseyi sevdiði gibi karýlarýnýzý se-vin. Böylece kocalar, kendi karýlarýný kendi bedenleri gibi sevme-ye borçludurlar. (...) Bunun için adam, babasýný ve anasýný býraka-cak ve karýsýna yapýþacaktýr ve ikisi bir beden olacaklardýr. Bu sýrbüyüktür. (...) Bununla beraber, sizden her biri de kendi karýsýnýböyle kendisi gibi sevsin ve kadýn kocasýna hürmet etsin.”

Görüldüðü gibi bu pasajda nikâh, Mesîh ve Kiliseye göre mü-him bir bað sayýlmaktadýr. Katolikliðe göre evlilik, ancak ölümlesona erebilir. Ortodokslar ise nikâhý, yalnýz zina sebebiyle sonaerdirir (Matta 532). Protestanlýk, evliliði Kilisede takdis etmekleberaber, ona bir þiar (kutsal amel) deðeri vermez. Luther evliliðibedenî, kilise dýþý bir þey sayýp sivil (medenî) kanunun hükmüneait bir iþ sayar.

C- HHIRÝSTÝYAN ÝÝBADETÝHýristiyanlýkta baþlýca iki ibadet nev’i vardýr. Bunlar da dua

ile oruçtur.

234

358 Westermarck, Histoire du mariage’dan M. Hamidullah, Ýslâm et Chirstianisme,s. 47-48.


1- DDuaKilisede cemaatle veya ferdî olarak ifa edilir. Onlara göre dua,

Mesîh vasýtasýyla Allah’a yaklaþma vesilesidir. Ýbadet, dinî duyguve þuuru besler. Ayrýca Allah’a karþý duyulan sevgi ve saygýnýn biralâmeti kabul edilir. Bir Hýristiyan dua hakkýnda þöyle der:

“Din; yaratan, koruyan ve kendisini kurban eden Tanrý'nýnvarlýðýna bütün kalbiyle baðlanmaktýr. Dua da bu kalbin tercü-manýdýr ki kalpte bulunan þevk ve duygularý terennüm eder.O’nun kudsiyeti yönünden bakacak olursak dua, Tanrý'yý tazimve tesbih etmektir. Fiil ve ihsanlarýn cihetinden bakacak olursakdua, O’na yapýlan þükür ve hamdin ifadesidir. Günah hâlinde bu-lunmamýz itibariyle de dua, tezellül ve istiðfarýmýzdýr. Yüce Tan-rý'ya ihtiyacýmýz bakýmýndan ise ibadetimiz, dua ve taleptir.”359

Hýristiyan dua ederken Yaratýcý Baba Tanrý'ya deðil; Baba,Oðul ve Ruhu’l-Kudüs’ten ibaret olarak ulûhiyete yönelir.

Duanýn baþlýca iki þartý vardýr. Birincisi, Mesîh’in adýyla baþ-lamaktýr. Bunun sebebi þudur: Ýnsan, günah hâline düþtüðündenAllah’ýn rýzasýndan uzaklaþmýþtýr. Ancak, Mesîh’in kaný sayesin-de bu uzaklýk zail olmuþ, O’na yol bulmuþtur. Pavlus þöyle der:“Fakat þimdi Mesîh Îsa’da, bir vakitler uzak olan sizler, Mesîh’inkaný ile yakýn oldunuz. Çünkü ikisini bir yapan ve bölme duva-rýný yýkan ve adaveti, nizamlarda emirlerin þeriatini kendi bede-ninde iptal eden selâmetimiz odur.”360

Bazý Hýristiyanlarca “Duaya, Mesîh’in adýyla baþlamanýn,bundan da derin bir sýrrý vardýr. O da þudur: Ýsim, her zaman mü-semmayý, yani adý taþýyan varlýðý temsil eder. Binâenaleyh du-amýza Mesîh’in adý ile baþlamamýz, onun bizimle bütünlüðünütemsil eder. Öyle ki artýk bizim isteðimiz onun isteði, bizim

235

359 Kitâbu’l-Usûl ve’l-Fürû’dan M. Ebû Zehre, Muhâdarât, s. 122-123’de.360 Pavlus, Efesoslulara 2,13-14.


salâhýmýz onun salâhý, hayatýmýz onun hayatý olur, hülâsa oâdetâ bizde ve bizim için yaþar.”361

Duanýn ikinci þartý, tam bir inanç ve itimat ile yapýlmasýdýr. Ni-tekim Markos Ýncili, Hz. Îsa’nýn (a.s.) þöyle dediðini nakleder:“Doðrusu size derim: Kim bu daða ‘Kalk, denize atýl’ diyecek olurve yüreðinde þüphe bulunmaz, ancak her dediðinin olacaðýna imanederse, kendisine olacaktýr. Bunun için, size derim: Dua edip dile-diðiniz her þeyi, almýþ olduðunuza iman edin ve size olacaktýr. Veduaya durduðunuz zaman, kimseye karþý bir þeyiniz varsa, onu ba-ðýþlayýn ki göklerde olan Babanýz da size suçlarýnýzý baðýþlasýn.”362

Þeytanýn iðvasýna karþý koyabilmek için363 baþlýca nimetlerenail olmak için364 ve özellikle âhir zamanda365 dua zarurîdir. Üm-met fertlerini birbirine irtibatlandýran bað olan Mesîh’in huzu-runu (hazýr bulunmasýný) celp ve temin eden cemaat ibadeti366

kadar, evin gizli köþesinde münferit dua edilmesi de matluptur367.Bu dua putperestlerinkinden farklý alçak sesle aðýr baþlý olmalý-dýr368. Bu dua, takvasýndan emin ferîsîninki gibi deðil, vergi mül-tezimininki gibi iddiasýz, mahviyetkâr olmalýdýr369.

Bir de duayý sýký tutmalý, ýsrarlý olmalýdýr. Ýnciller bu husustaHz. Îsa’dan þunlarý nakleder: “Ve daima dua etmeleri, ve hiçusanmamalarý gerektiðine dair Îsa onlara bir mesel söyleyip de-di: ‘Bir þehirde, Allah’tan korkmaz ve insana riayet etmez birhâkim vardý; o þehirde bir dul kadýn da vardý ve: ‘Hasmýmdanhakkýmý al!’ diye hâkime gelirdi. Ve hâkim bir müddet isteme-

236

361 Kitâbu’l-Usûl ve’l-Furû’dan M. Ebû Zehre, Muhâdârât, s. 123’de.362 Markos, 11, 23-25; Krþ. Matta, 6, 15; 18, 35; 17, 20.363 Matta, 26, 41.364 Yuhanna, 4, 10; 6, 27.365 Luka, 21, 36.366 Matta, 18, 19-20.367 Matta, 6, 5-6.368 Matta, 6, 7-8; krþ,: I. Krallar, 18, 26-29; Ýþaya, 1, 15.369 Luka, 18, 9-14.


di, fakat sonra kendi kendine dedi: ‘Her ne kadar ben Allah’tankorkmaz, insana riayet etmezsem de, yine bu dul kadýnýn benirahatsýz etmesinden dolayý onun hakkýný alayým da, daima gelipbeni incitmesin.’ Ve Rab dedi: ‘Adaletsiz hâkimin ne dediðiniiþitin!’ Ve Allah onlar için sabýrlý ise de, gece gündüz kendisineferyat eden seçilmiþ olanlarýn hakkýný almayacak mý?”370 Bir baþ-ka yerde de þöyle der: “Ve onlara dedi: Aranýzda kim var ki, birdostu olup da gece yarýsý ona gelsin ve desin: ‘Dostum, bana üçekmek ödünç ver; çünkü yanýma bir dostum yoldan geldi, önü-ne koyacak bir þeyim yok!’ ve o da içerden cevap vererek desin:‘Beni rahatsýz etme!’ (...) Size derim: ‘Kendisinin dostu olduðuiçin kalkýp ona vermezse de, onun arsýzlýðýndan dolayý kalkýp ih-tiyacý ne ise ona verir.’ Ben de derim: ‘Dileyin, size verilecektir,arayýn, bulacaksýnýz; kapýyý çalýn, size açýlacaktýr.”371

Hýristiyanlýkta dua, tilâvet edilmesi gereken muayyen metin-ler þeklinde olmayýp, kaide dýþýna çýkmamak þartýyla, ihtiyarî birdurum arz eder. Normal olarak, Hz. Îsa’ya mâl edilen Pater nos-ter (Babamýz) duasý tekrar edilir. Buna “Rabbin duasý” (Priére duSeigneur) de denir. Þöyledir:

“Ey göklerde olan Babamýz,Ýsmin mukaddes olsun;Melekûtun gelsin.Gökte olduðu gibi, yerde de Senin iraden olsun.Gündelik ekmeðimizi bize bugün ver;Ve bize borçlu olanlara baðýþladýðýmýz gibi, borçlarýmýzý bize ba-ðýþla,Ve bizi iðvaya götürme, fakat bizi þerirden kurtar;

237

370 Luka,18, 1-7.371 Luka, 11, 5-9.372 Matta, 6, 9-13.


Çünkü melekût ve kudret ve izzet ebetlere kadar Senindir.Âmin!”372

Matta metninde görüldüðü üzere 7 talep varken Luka’nýnkin-de 5 talep bulunur373. Þimdiki metinde yer alan son cümle ile“Âmin!”, sonradan ilâve edilmiþtir374.

M. Hamidullah Bey, iki dindeki kullanýlýþlarý bakýmýndanaralarýnda benzerlik bulunan Pater duasý ile Fâtiha sûresi arasýn-da kýsa bir mukayese yapar:

1- Tanrý hakkýnda kullanýlan “Baba” tabiri, çok alçaltýcýdýr.Zira insan cemiyetinde kötü hatýralar býrakan babalar davardýr. Ayný zamanda baba terimi, cinsel iliþkileri hatýrlatýr;ölümü ve kendisinden sonra bir vârisi düþündürür375.

2- Allah’ýn adý zaten mukaddestir; bu mânâdaki bir dilek ek-sik kalýr.

3-4- Hâlihazýrda Tanrý'nýn iradesi ve hükmü olmadýðýný söyle-mek, kabul edilemez bir þeydir. Bütün kâinat, ancak Al-lah’ýn ezelî iradesi ile hareket eder ve ayakta durur.

5- Allah’tan istenen günlük ekmek, çok az bir þeydir. Kur’ân-ýKerim ise (Bakara, 201) þöyle der: “Rabbimiz, bize dünyadada âhirette de iyilik ver ve bizi Cehennem azabýndan koru!”

6- Bu maddede de yakýþýksýz bir yer deðiþikliði olmuþ. Sankihakaret edercesine, yaptýðýmýz bir iyiliði Tanrý'ya hatýrlatý-yor, ve O’nu, bizi affetmeye mecbur ediyoruz.

Kur’ân dualarý ise, Allah’a hamdle ve en uygun tabirlerle baþ-lar: Ýlâhî rahmet ve kudrete niyazda bulunarak, bugün olduðu gi-bi son günde de; rahmet ve maðfireti istenir. Ayrýca sadece tes-limiyetten söz edilmez, fakat bilinir ki bu teslimiyet dahi Al-

238

373 Luka, 11, 2-4.374 J. Dheilly, E. Dictionnaire biblique, s. 877.375 Ýslâmiyet ve Hýristiyanlýk, s. 20.


lah’ýn rahmet ve yardýmýndan ileri gelir; namaz da, dünya ihti-yacý için olduðu kadar, âhiret ihtiyacý için de çok anlaþýlýr bir ya-karýþla sona erer376.

Hýristiyanlýkta günde kaç defa dua edileceði, tam tamýna be-lirlenmiþ deðildir, muayyen vakitler de tayin edilmemiþtir. Bun-lar, Hýristiyan'ýn þevk ve ihtiyacýna býrakýlmýþtýr. Fakat Yahudi-lerin, sabah ve akþam dua etmelerinden Hýristiyanlar da bu ikivakitte dua etme lüzumunu çýkarmýþ ve uygulamýþlardýr377. Pazarâyini dýþýnda, dua için çaðrý veya tespit edilmiþ vakit yoktur. Bu-nunla beraber, özellikle din adamlarýnýn ve manastýr mensupla-rýnýn, her gün dudak kýmýldatarak okumakla mükellef olduklarývirdler mevcuttur. Bir günde bekûr, saat 3, 6, 9, 11, 12 ve geceyarýsý olmak üzere 7 dua vakti tespit edilmekle beraber zamaný-mýzda, daha ziyade güneþ doðarken “laudes” ve ikindi vakti “vep-res” duasýna önem verilir378. Katoliklikte bu dualar cemaat hâlin-de alenî olarak her gün kiliselerde yapýlýr. Âyin, Kitab-ý Mukad-des’ten hamd ü senaya dair bazý mezmûrlar, peþinden bir baþkaparça, sonra bir ilâhî, nihayet kýsa bir dua ile bitirilir. Okunanparçalar, program dahilinde deðiþimli olarak okunur. Akþam du-asý aile içinde veya bir kilisede yapýlabilir. Keza “ferdî dua” deni-len dua da teþvik edilir. Bu, þahsýn yalnýz baþýna yaptýðý duadýr.Bir de “tefekkür duasý” vardýr. Þahýs diz çöker, bir duanýn sözle-rini, bir mezmûru, Pater noster vb. bir duayý kelime kelime dü-þünür, veya Kitab-ý Mukaddes’teki bir pasajý tefekkür eder. Buitikâftan bir kuvvet, bir feyiz almaya yönelir ki buna méditationdenir379. Mü’min, duayý, Tanrý'ya olan ihtiyacýný, kendisinin ac-zini ve Tanrý'nýn büyüklüðünü hatýrlamak için yapar. Ondan,söylediðini yerine getirmesi, dini yaþamasý beklenir.

239

376 M. Hamidullah, Ýslâmiyet ve Hýristiyanlýk, s. 30-31.377 M. Ebû Zehre, Muhâderat, s. 125.378 Introduction à la foi catholique, s. 396.379 A.g.e, s. 398, 407.


Dua için vakitler tam tamýna tayin edilmeyince, devamlý ola-rak dua etmek tavsiye edilir. Bundan maksat, devamlý surettedua bilincini zihinde hazýr bulundurmak, Tanrý'yý hatýrladýkça,söz ile, veya sadece kalp ile O’na yönelmektir380.

2- OOruçÝbadetin diðer mühim unsuru olan oruçtan gaye tefekkür, töv-

be ve manen bir toparlanmadýr. Oruç, carême (karem) yani kýrkgün olarak tutulur. Katolikler, anglikanlar ve baþlýca Protestanfýrkalarý buna riayet ederler. Kýrk gün, Paskalya arefesinde sonaerer. Oruç, esnek bir þekilde tutulur. Oruç esnasýnda, normal yi-yeceðin üçte ikisi yenir. Balýk dýþýnda et yenilmez. Karem’in mec-burî günleri, birinci gün ile “kutsal cuma” yani son günüdür. Ka-rem’i herkes kendi tutumuna göre tatbik eder. Kimisi sadece si-gara ve içkiyi azaltma, bazýsý iþlerini ve baþkalarýna karþý görevle-rini daha dikkatlice hatýrlamakla orucunu tutar. Bazýlarýnca rea-list ve dikkatli bir oruç, muhtaçlara ve hayýr cihetlerine yardým-larda bulunmakla olur. Karem boyunca konferanslar, toplantýlargibi faaliyetler organize edilir381.

3- DDinî bbayramlar vve kkutlu ggünlerKarem sonunda, kutsal cuma gecesi, Hz. Îsa’nýn “son ye-

mek”inin ihtifali yapýlýr. Bu âyin, papazlarca icra edilir. Ayin es-nasýnda, bütün sene boyunca kullanýlacak üç tür zeytin yaðý tak-dis edilir (kutsal krem diye, hastalar, vaftiz edilecekler ve sekerat-ta olanlara sürülecek olan Ruhu’l-Kudüs’ün takdisini sembolizeeden kreme denir382.

Katoliklere göre Hz. Îsa, cuma günü haça gerilip pazar günüdirilmiþtir. Cuma âyininde, haç kýlýftan çýkarýlýp tazim edilir.

240

380 M. Ebû Zehre, a.g.e., 126.381 Introduction à la foi catholique, s. 212-214.382 A.g.e., s. 223-224.


“Ýþte dünyayý kurtaranýn asýldýðý haç!” denir. Bunun üzerine her-kes: “Geliniz Rabbimize (Efendimize) tapalým” der. Haçý öperekÎsa’ya taptýklarýný ifade ederler. Sonra Pater noster okunup ko-münyon yapýlýr383. Pazar günkü Paskalya, senenin en önemligünüdür. Baþlangýçta Paskalya farklý günlerde kutlanýyordu. Ýz-nik Konsilinden beri ilkbahar ekinoksundan (21 Mart) sonrakidolunayý izleyen pazar günü kutlanmaktadýr. (Bu durum, 22Mart - 25 Nisan arasýndaki günlerden birine rastlar) Paskalya-dan sonraki elli gün boyunca Pentecôte (pentikost)’a kadar bay-ram havasý devam eder. Yani yedinci pazar gününde Ruhu’l-Ku-düs’ün iniþinin ihtifali yapýlýr.

Hýristiyan takvimi, Papa Gregoire XIII’ün 1582’de tespit et-tiði güneþ takvimine göredir. Yalnýz Ortodokslar Julien takvimi-ni kullandýklarýndan, bayramlar birkaç gün farklý olur.

Paskalya dýþýndaki bayramlar ise þunlardýr:AAsscceennssiioonn:: Vakti deðiþen bayramlardan olup Paskalyadan 40

gün sonradýr. Hz. Îsa’nýn göðe çýkmasýnýn ihtifalidir.PPeennttiikkoosstt:: Paskalyadan 50 gün sonra kutlanýr.NNooeell:: Sabit olup, 25 Aralýk’ta kutlanýr. Onlarca Hz. Îsa’nýn

tanrýsal varlýðýnýn dünyaya geliþinin yýldönümüdür.66 OOccaakk:: Sabit günlerdendir, Ýsâ’nýn dünyada mu’cizelerle te-

zahürünün yýldönümüdür.AAnnnnoonncciiaattiioonn:: 25 Mart’ta yer alýp Cebrail’in (a.s.), Mer-

yem’e, Hz. Îsa’nýn doðumunu müjdelemesi günüdür.AAssssoommppttiioonn:: 15 Aðustos’ta kutlanýp, Meryem’in bedeninin

Îsa tarafýndan göðe çýkarýldýðý gündür.Hýristiyan ülkelerde, dinî bayramlara önem verilir, resmî ta-

til yapýlýr, bilhassa Noel ve Paskalya bayramlarý uzun tatile vesi-le olur.

241

383 A.g.e., s. 229-230.


4- TTevrat ahkâmý vve HHýristiyanlýkHýristiyanlýk, genel olarak teoride Eski Ahid kitaplarýndaki

hükümleri kabul eder. Onlardan, sadece Hz. Îsa’nýn muhalefetettiði hükümleri hariç tutar. Bu durum Hz. Îsa’dan sonraki 22 yýlböyle devam etti. Bu sene havarilerden Yâkûb, milletlere (Yahu-di olmayanlara) dört þeyin haram sayýlmasýný teklif etti ki onlarda zina, boðulmuþ hayvanýn eti, kan, putlar için kesilmiþ hayvaneti yemektir. Böylece sünnet olmayý, Yahudi olmayanlarýn Hý-ristiyan olmaya engel gördükleri mülâhazasýyla, kaldýrmýþ olu-yorlardý384.

Böylece Tevrat’ýn haram kýldýðý bazý hususlarý, din adamlarý,mübah kýlma kapýsýný araladýlar. Ýçki, domuz eti gibi Tevrat’ýn venebîlerin haramlýðýný bildirdikleri þeyleri mübah hâle getirdiler.Bu deðiþtirmeyi de Ruhu’l-Kudüs’ün ilhamýna isnat ettiler.

Hâlbuki Ýnciller, Hz. Îsa’nýn þu sözünü naklederler: “Sanma-yýn ki ben Þeriatý ve peygamberleri yýkmaða geldim. Ben yýkma-ða deðil, fakat tamam etmeye geldim.” Devamýnda, þeriatýn enküçük emrini dahi deðiþtireni Allah’ýn katýnda “en hakir” hâlegetireceðini belirtir385. Hýristiyanlara göre, þeriatýn ihtiva ettiðigerçek deðerleri ve zenginlikleri öðreten tek kaynak, Hz. Îsa’nýnöðrettikleridir386.

Tevrat þeriatý sert hükümler ihtiva ediyordu. Bunun hikmetiþu olmalýydý: Yahudiler Mýsýr’da zillet hayatý yaþamalarý netice-sinde, þahsiyetleri yara almýþtý. Onlara izzet-i nefislerini iade içinsert, ciddî hükümler, sýký bir disiplin gerekiyordu. Fakat sonra Fi-listin’de devlet kurup idareleri altýnda olanlara, onlar da katýdavranmaya baþladýlar. Þefkat, müsamaha ve sevginin azlýðý, on-larýn hayatýnda varlýðýný þiddetle hissettiriyordu. Cenab-ý Hak,

242

384 Resûllerin Ýþleri, 15, 28-29.385 Matta 5, 17-19.386 J. Dheilly, s. 678


onlarý tadil etmek için Hz. Îsa'yý (a.s.) þefkat ve sevgi tarafý aðýrbasan bir risaletle gönderdi. Kur’ân-ý Kerim’e göre Hz. Îsa, eskisert hükümleri bazý hususlarda yumuþatan, daha müsamahalý ba-zý hükümler de teblið etmiþti. Demiþti ki: “Benden önce gelenTevrat’ý tasdik edici olarak ve size haram kýlýnan birtakým þeyle-ri helâl yapayým diye gönderildim.”387

Hýristiyanlar, dinlerinin, teþrie ihtimam göstermemesini þöy-le izah ediyorlar:

1. Îsa, þeriatý ölü bir lâfýz olarak deðil, dirilten bir ruh sayýyordu.

2. Þeriatý, zaman ve mekân þartlarýnýn zorladýðý deðiþikliktenmasûn kýlmak istiyordu.

3. Ýnsan hürriyetine saygý gösterdiðinden insaný, zorla þeriatatâbi kýlmak, böylece çalýþmasýnýn karþýlýðýndan mahrum bý-rakmak istemiyordu388.

Bu izah, bütünü ile kabul edilemez. Çünkü Hz. Îsa (a.s.), ruhaehemmiyet vermek iddiasýyla semavî þeriattan muaf tutmamýþ,bilâkis tâbilerini Tevrat’a uymaya yöneltmiþti. Diðer taraftan,hikmetli teþrî, “öldüren lâfýz” deðil, insaný itaatýnýn neticesindenmahrum kýlan bir þey deðil; insanlarýn karþýlýklý olarak hak, hu-kuk ve hürriyetlerini düzenleyen, insaný, Yaratýcýsýnýn huzur vegözetimi, ihtimamý altýnda olduðu þuurunu devamlý surette taze-lendirerek mânen yüceltip incelten, arýndýran bir nimettir.

5- HHz. ÎÎsa’nýn ÝÝncillerdeki nnasihatlarinden bbazýlarýHz. Îsa’nýn meþhur “Daðdaki vaaz”ý, onun þeriat çerçevesine

riayetle beraber, ona muazzam bir ruhî muhteva kazandýran risa-letini aksettirir:

243

387 Âl-i Ýmran, 50.388 Paul Ýlyas, Yesûu’l-Mesîh, s. 192-193’den A. Þelebî, el-Mesihiyye, s. 196’da.


“Ne mutlu ruhta fakir olanlara; çünkü göklerin melekûtu onla-rýndýr.Ne mutlu yaslý olanlara; çünkü onlar teselli edilecekler.Ne mutlu halim olanlara; çünkü onlar yeri miras alacaklar.Ne mutlu salâha acýkýp susayanlara; çünkü onlar doyurula-caklar.Ne mutlu merhametli olanlara; çünkü onlara merhamet edi-lecek.Ne mutlu yüreði temiz olanlara; çünkü onlar Allah’ý görecek-ler.Ne mutlu sulh edicilere; çünkü onlar “Allah’ýn oðullarý” ça-ðýrýlacaklar.Ne mutlu salah uðrunda eza çekmiþ olanlara; çünkü göklerinmelekûtu onlarýndýr.”389

Hz. Îsa kendisine: “Ýyi Muallim! Ebedî hayatý miras almakiçin ne yapayým?” diye soran adama, rivâyete göre þöyle cevapvermiþti: “Niçin bana iyi diyorsun? Birden baþka kimse iyi deðil-dir, o da Allah’týr. Emirleri bilirsin: Katletmeyesin, zina etmeye-sin, çalmayasýn, yalan þahitlik etmeyesin, gadretmeyesin, baba-na ve anana hürmet et!” Adam, bu emirleri çocukluðundan be-ri tuttuðunu söyleyince de ona: “Bir þeyin eksik, git nen varsa sa-týp fakirlere ver, gökte (Cennet'te) hazinen olacaktýr ve gel, be-nim ardýmca yürü!” Çok zengin olan bu adamýn yüzünün ifade-si birden deðiþip gidince: “Devenin iðne deliðinden geçmesi,zengin adamýn Allah’ýn melekûtuna girmesinden daha kolay-dýr.” der390.

“Ýþittiniz ki, eski zaman adamlarýna denildi: ‘Katletmeyecek-sin!’ ve kim katlederse hükme müstehak olacaktýr.” Fakat ben si-

244

389 Matta, 5, 3-10.390 Markos 10, 17-26.


ze derim: “Kardeþine kýzan her adam, hükme müstahak olacak-týr (...) ve kim ‘ahmak!’ derse, Cehennem ateþine müstahak ola-caktýr.” Sonra, din kardeþiyle barýþmayý, son mangýrýna kadarhakkýný vermedikçe cezayý hak edeceðini söyler. Devamla: “Zi-na etmeyeceksin!'” denildiðini iþittiniz. Fakat ben size derim.“Bir kadýna þehvetle bakan her adam, zaten kalbinde onunla zi-na etmiþtir. Ve eðer sað gözün sürçmene sebep oluyorsa onu çý-kar ve kendinden at; çünkü senin için azandan birinin yok ol-masý, bütün bedeninin Cehennem'e atýlmasýndan iyidir. Ve eðersað elin sürçmene sebep oluyorsa onu kes ve kendinden at; çün-kü senin için azandan birinin yok olmasý, bütün bedeninin Ce-hennem'e gitmesinden iyidir. Ve “kim karýsýný boþarsa ona boþkâðýdýný versin!” denilmiþtir. Fakat ben size derim ki, zinadanbaþka bir sebeple karýsýný boþayan adam onu zaniye eder ve kimboþanmýþ kadýnla evlenirse zina eder. Ve yine eski zaman adam-larýna: “Yalan yere and etmeyeceksin ve andlarýný Rabbe ödeye-ceksin!” denildiðini iþittiniz. Fakat ben size derim: Hiç and et-meyin, ne gök üzerine, çünkü o, Allah’ýn tahtýdýr; ne yer üzeri-ne, çünkü O’nun ayaklarýnýn basamaðýdýr (...) “Göz yerine göz,diþ yerine diþ denildiðini iþittiniz. Fakat ben size derim: Kötüyekarþý koma ve senin sað yanaðýna kim vurursa, ona ötekini de çe-vir. Ve eðer biri seninle mahkemeye gidip senin gömleðini al-mak isterse ona abaný da býrak (...) ‘Sen komþunu sevecek vedüþmanýndan nefret edeceksin!’ denildiðini iþittiniz. Fakat bensize derim: Düþmanlarýnýzý sevin ve size eza edenler için dua edinki, siz göklerde olan Babanýzýn oðullarý olasýnýz; zira o, güneþinikötülerin ve iyilerin üzerine doðdurur ve salih olanlarla olma-yanlarýn üzerine yaðmur yaðdýrýr. Çünkü eðer sizi sevenleri se-verseniz, ne karþýlýðýnýz olur? Vergi mültezimleri de öyle yapmý-yorlar mý? Ve yalnýz kardeþlerinizi selâmlarsanýz, fazla ne yapmýþ

245

391 Matta, 5, 21-48.


olursunuz? Putperestler de öyle yapmýyorlar mý? Bundan dolayý,semavî Babanýz kâmil olduðu gibi siz de kâmil olun.”391

Buradan anlaþýldýðýna göre Tevrat, öldürmeyi haram kýlmýþtýr.Ýncil, her türlü kötülüðü düþünmeyi yasaklayýp gazap, kin ve baþ-kasýný hakir görmeyi de kýnadý. Tevrat zinayý, Hz. Îsa, fazla olarakþehvetle bakmayý bile yasakladý. Tevrat yeminden dönmeyi veAllah adýna yemin etmeyi yasaklarken Ýncil, yemin etmeyi mut-lak surette menetti. Tevrat kýsasý, Ýncil ise hakkýndan vazgeçipaffetmeyi istedi. Tevrat adalet istiyordu, Ýncil ise “Adalet, tek ba-þýna kalpleri katýlaþtýrýr, ona mutlaka muhabbet karýþmalýdýr.”dedi. Görüldüðü gibi, bütün bunlar, teþriî deðiþtirmek deðil, þeri-atýn Yahudi din adamlarý tarafýndan anlaþýlmasýný deðiþtirmek,onun olanca þümûlüyle deðerini mükemmel bir þekilde ortayakoymaktan ibarettir. Tehzib ve müsamaha ruhunun ifadesidir.Yalnýz talâk konusunda farklýlýk vardýr. Tevrat’ta boþama kolayiken Ýncil, boþama sebebini sadece zinaya inhisar ettirmekte veboþananlarýn evlenmelerini yasaklamaktadýr.

6- HHýristiyanlýk aahkâmýnýn ddeðiþikliðe uuðramasýMaalesef Hýristiyanlar, dinlerinin bu hükümlerinden ziyade

teslis dalâletine önem verdiklerinden, bu ideal hükümlerdenpek az faydalandýlar. Kendisini Hz. Îsa’ya nispet eden nice cemi-yetler ve fertler, Ýslâm’daki ihsan þöyle dursun, adaletle dahi mu-ameleden uzak kaldýlar.

Hz. Îsa’nýn dünyadan ayrýlmasýndan az bir zaman geçtiktensonra, yeni cemaatin yöneticileri, Tevrat þeriatýnýn, özellikleYahudi olmayanlara aðýr geldiðini müþahede ettiler. Bilhassa,sünnet olma vecibesi müþkilât çýkarýyordu. Derken Hýristiyan-lar, müþrikleri celbetmek için dinî mükellefiyetleri azaltmayabaþladýlar: Ezcümle: Resûllerin iþleri 15. bölümü, bu deðiþikliðitafsilâtlý olarak anlatýr. Oraya göre havariler ve ileri gelen Hýris-tiyanlar, aralarýnda görüþtükten sonra Antakya, Suriye ve Kilik-


ya’da “Milletlerden olan” (yani Yahudi olmayan, müþrik millet-lere mensup olan) kardeþlere bir beyanat gönderip demiþlerdi ki:

“Bizden çýkmýþ olanlardan bazýlarýnýn sizi sözlerle sýkýp kalple-rinizi karýþtýrdýklarýný iþittik. Onlara biz tenbih etmemiþtik. Bu-nun için adamlar seçmek ve Rabbimiz (Efendimiz) Îsa Mesîh’inismi için canlarýný ortaya koyan sevgilimiz Barnabas ve Pavlus ileberaber onlarý size göndermek, hepimiz bir fikirde olarak, bize iyigöründü. Ýmdi Yahuda’yý ve Silas’ý gönderdik ve onlar size aynýþeyleri aðýzdan anlatacaklardýr. Çünkü, Ruhu’l-Kudüs’e ve bizeiyi göründü ki, icap eden þu þeylerden, fazla üzerinize yük koyma-yalým: Putlara kurban edilen þeylerden, kandan ve boðulmuþolanlardan ve zinadan çekinin. Bunlardan sakýnýrsanýz iyi edersi-niz. Selâmette olun.”392

Bu beyanat, ileri gelen Hýristiyanlarýn, halka, Tevrat’ýn bazýyasaklarýný mübah kýldýklarýný, haramlarý dört þeye inhisar ettir-diklerini göstermektedir.

Katolik bir bilgin J. Dheilly, Dictionnaire biblique adlý eserin-de þöyle diyor: “Pavlus’un iddiasýna göre, artýk Mesîh gelmiþ oldu-ðundan, þeriat faydasýzdýr. Necatý, þeriattan beklemek, Allah’ýn buihsanýný ilga etmek olurdu. Þeriat, hayat verme gücünden mah-rum idi. O, insana sadece günah þuuru verir; günahtan kaçýnama-yacaðýný, dolayýsýyla baþka bir vasýta ile günahtan kurtulma ihti-yacýný hissettirip bildirir. Ýþte bu kurtuluþu da, bütün emirleri mer-hamete irca eden Mesîh getirebilirdi.” (Galatyalýlara 2, 21; 3, 21-22; Romalýlara, 3, 20; 4, 15; 7, 7; 13, 10). Ýnsanlýðýn isyanlarý se-bebiyle Allah’tan sâdýr olan ölüm hükmünü Mesîh, haça mýhla-yarak ortadan kaldýrdý (Koloselilere, 2, 14). O, þeriatýn, Yahudi-lerle payenler (yani gayr-i Yahudiler, müþrikler) arasýna koyduðuengeli ortadan kaldýrdý (Efesoslulara, 2,14-15). Onun getirdiði

247

392 Resûllerin Ýþleri, 15, 24-29.393 Dictionnaire biblique, Loi maddesi, s. 679.


hürriyet ile, eski þeriatýn köleliði arasýnda bariz bir aykýrýlýk vardýr(Galatyalýlara, 2, 4; 4, 21-34; 5, 1). Dheilly devamla: “Hýristiyanþeriatý, bir yoldan ibarettir. Binâenaleyh biz gayeye ulaþtýk mý, va-sýta ortadan kaybolacaktýr.393 Pavlus’un bu tahrifleri, Hýristiyanlý-ðý tamamen etkileyecek ve din, deðiþikliklere açýk hâle gelecektir.

Zamanýn ilerlemesiyle Hýristiyanlar, Kiliseyi masum (yanýl-maz) saydýlar. Papaz Paul Ýlyas bu konuda þöyle diyor: “Hz. Mesîh,semavî Pederinden aldýðý yetkinin aynýsýný, þöyle diyerek havari-lerine vermiþti: ‘Baba, beni resûl olarak gönderdiði gibi ben de si-zi gönderiyorum.’ Bu, hem din hizmetlerine, hem idareye, hem deöðretime þamildir. Masumluk, hem Kilisenin, hem de onun baþýolan Papanýn vasfýdýr. Papa, gelmesi beklenen Mesîh’in vekilidir.Fakat Papanýn hükmünün masum sayýlmasý, onun herhangi birakideyi veya Hýristiyanlýðýn herhangi bir esasýný, resmî ve alenî birtarzda karara baðladýðý hâllerle sýnýrlýdýr.”394

Hýristiyanlýk tarihi, konsillerin ve Papalarýn, din akaidini,helâl ve haramlarý deðiþtirmelerinin birçok örneklerini sahnele-miþtir. Ýþte Kur’ân-ý Kerim bundan ötürüdür ki, onlarýn, din ön-derlerini “Rab” saydýklarýný bildirmiþtir: “(Yahudiler) hahamla-rýný ve (Hýristiyanlar) rahiplerini Allah’tan ayrý rabler edindiler,Meryem oðlu Mesîh’i de. Oysa kendilerine tek Tanrý olan Al-lah’a ibadet etmeleri emredilmiþti. Ondan baþka Tanrý yoktur.O, onlarýn koþtuklarý ortaklardan münezzehtir.”395

Ýbn Teymiyye’nin ifade ettiði üzere, Hýristiyanlar ne Tev-rat’a, ne de Ýncil’e uydular. Aksine, hiçbir nebîye gönderilmeyenbir þeriat ihdas ettiler. Nitekim dini Konstantin’e emanet ettiler.(...) Onlar arasýnda, enbiyanýn þeriatýna muhalif çok þey mevcutidi. Baþka birçok müþriklerin içine düþtüler. Dinlerine giren þirkve resûllerin getirdikleri dinin geliþtirilmesi sebebiyle Ýncil þeri-

248

394 P. Ýlyas, Yesû’ul-Mesîh, s. 188-190’dan A. Þelebî, s. 200-201’de.395 Tevbe, 31.


atýný da deðiþtirdiler. Bu yüzden, onlarýn çoðu nezdinde, Ýncil þe-riatý ile öteki hükümler birbirine karýþtý. Hz. Îsa’nýn, Tevrat’ýnhangi hükümlerini neshedip hangilerini takrir (ibka) ettiðiniayýrt edemediler. Kezâ onun getirdiði hükümlerle sonradan uy-durulanlarý ayýrt edemediler. Meselâ, Mesîh, suret dikip onu ta-zim etmeyi emretmedi, kendi suretini yapan kimse getirtmedi.Keza hiçbir nebî, böyle bir þey emretmedi. Ve hiçbir nebî, me-leklere niyaz edilmesini, onlarýn þefaatlerini istemeyi veya ölmüþenbiya ve evliyaya dua edilmesini emretmemiþtir. Nerde kaldý kionlarýn heykel ve suretlerine dua edilip þefaat dilenilmesini em-retsin. Bunlar, nebîlerin yasakladýklarý þirklerdendir. Ve Âdemevlâdý arasýnda þirkin zuhuruna da bu yol açmýþtýr.

Ölen salih kiþilerin kabirleri baþýnda tazim duruþunda bulu-nup, sonra suretlerini yapmak, daha sonra da onlara ibadet et-mek suretiyle þirke düþüldüðünü hem Mesîh, hem de Hýristiyanâlimler zikretmiþlerdir. Mesîh, onlara, kendisine ibadet etmele-rini söylemedi; Tanrý olduðunu da söylemedi. Uydurduklarý tes-lis ve ittihadý (Tanrý ile birleþme þirkini) de söylemedi. Mesîh,onlara Allah’ýn Tevrat’ta haram kýldýðý domuz eti gibi þeylerinhelâl olduðunu da söylemedi. Ama onlar, haram kýlýnan habis-leri mübah yaptýlar. Tevrat ve Ýncil þeriatlarýný taðyir ettiler.Mesîh: “Þarka doðru namaz kýlýn!” demedi. “Haçý tazim edin!”demedi. “Sünnet olmayý terk edin!” demedi. Ruhbaniyyeti vesair bid’atlarýný da emretmedi. Hýristiyanlýk bozulduðundan, EbûAbdillah er-Râzî gibileri demiþlerdir ki: Hz. Îsa’nýn (a.s.) dinin-den istifade eden pek az bir cemaat olmuþtur ki onlar da Hz. Mu-hammed’den (s.a.s.) önce yaþamýþlardýr. Zira Hýristiyanlarýn bü-yük çoðunluðu, Mesîh’in dini üzere deðildirler396.

249

396 Ýbn Teymiyye, el-Cevabu’s-Sahîh, III, 223-224.


HIRÝSTÝYANFIRKALARI

Beþ inc i Bö lüm

HHIIRRÝÝSSTTÝÝYYAANN FFIIRRKKAALLAARRII

Hakikate sahip olduðuna inanan Hýristiyanlýk, diðer dinlerve mezhepler konusunda çok müsamahasýzdýr. Floransa Konsili-nin 1439’da tekit ettiði üzere onlarca: “Bütün müþrikler, Yahu-diler ve bid’atçiler ebedî cehennemliktirler.”397 “Katolik Kilisesidýþýnda, necat (kurtuluþ) yoktur.” Hýristiyanlýk tarihi, dinî çekiþ-melerle doludur. Sadece bugün mevcut olan fýrkalarý bile, anahatlarýyla ele almak, ciltler dolusu kitaplarý gerektirir. Biz bura-da, yüzlerce fýrkadan sadece bazýlarýna yer vereceðiz.

Coðrafî bir plân uygulayarak, eski þark kiliselerinden baþlayýpDoðu Avrupa, Güney Avrupa Katoliklerini, daha sonra da Ku-zey Avrupa ve Kuzey Amerika Protestanlarýný zikredeceðiz.

1- EEski ÞÞark KKiliseleri

aa)) MMoonnooffiizziittlleerr

aa- SSuriye Kiliseleri

Suriye’nin, Hz. Îsa’nýn hayatýnda bile dini tanýdýðý söylenir.Hz. Îsa’da bir tek tabiat olup, onun da ilâhî tabiat olduðu doktri-ni, Zenon ve Anastase gibi Bizans imparatorlarýnýn idaresi altýn-da yayýldý. Bu inancýn en bariz bir þahsiyeti Jacques (ö. 578) bu

397 H. de Glasenapp, Les cinq grandes religions, s. 375.

fýrkaya adýný vermiþtir: Jacobites, yani Yâkûbîler. Bunlarýn pat-riði, “Antakya Patriði” unvanýný taþýr.

ab- KKýbtîler

Mýsýr’da oturanlara Kýbtî denir. Onlar, havari, Markos’un,kendilerinin Kilisesini kurduðunu iddia ederler. Bu Kilise, Ýsken-deriye’nin meþhur teoloji bilginleri sayesinde þöhret kazanmýþtýr.Bilâhare monofizitliði destekleyince, Katoliklikten ayrýlýp, bü-yük ölçüde gücünü kaybetti. Patrikleri, “Ýskenderiye Patriði” un-vanýný taþýsa da, Kahire’de oturmaktadýr. Âyinlerinde üç dil kul-lanýrlar: Yunanca, Kýbtîce ve Arapça. Âyinleri çok uzun sürer.Oruç günleri de fazladýr.

ac- HHabeþîler

Habeþistan, Kýbtî Kilisesine baðlýdýr; dinî idarecileri KahireKilisesince tayin edilir. Monofizit olmakla beraber, “iki tabiat”inancýna da mütemayildirler. Bu Kilise 4-5. yüzyýlda kurulmuþ-tur. Bunlara göre papazlar göreve baþlamadan önce evlenebilir-ler, ama sonra evlenemezler. Karýsý ölen papaz tekrar evlenmekisterse, papazlýðý býrakmak zorundadýr. Ruhbanlýk sýnýfý da yay-gýndýr. Âyinleri oldukça uzun sürer. Yahudilerin uyduðu dinî hü-kümlerin çoðuna riayet ederler: Sünnet olma, haram yiyecekler-den sakýnma, sebt bayramý, oruç gibi. Hatýrlamakta fayda vardýrki Habeþistan, Hýristiyan olmadan önce Yahudi nüfuzu altýnagirmiþti.

ad- EErmeniler

Bunlar da Kýbtîler gibi Mesîh’in bir tek tabiat ve bir tek ira-de sahibi olduðuna inanýrlar. Ermenilerin kendilerine has dinîâdet ve âyinleri vardýr. Baþka Kiliselere dahil olmayýp, müstakilvarlýklarýný sürdürürler. Ayrý Patrikleri vardýr. Ermeniler on ikihavariden St. Jude (Thaddée) zamanýndan beri Hýristiyan ol-


duklarýný iddia ederler. Fakat daha doðru olan bilgiye göre, Er-meniler arasýnda Hýristiyanlýk 3. asýrda Grégoire eliyle yayýlmýþ-týr. Sovyetler Birliði idaresi altýnda, bazý kýsmî reformlarýn yapýl-dýðý söylenmektedir: Bekârlýk þartýnýn ilga edilmesi, âyinde mo-dern Ermenice’nin kullanýlmasý gibi398.

Kýptîler, Habeþîler, Ermeniler ve Güney Hind monofizitleri,1964’ten beri Ortodoks mezhebi ile birleþme çalýþmasýna girmiþ-lerdir399.

bb)) NNaassttûûrrîîlleerr

Konstantinopolis patriði Nestorius (ö. 450’ye doðru) monofi-zitlerle mücadele edip, Meryem’e “Tanrý’nýn Annesi” denileme-yeceðini, zira Tanrý’nýn doðrulmadýðýný ileri sürüyordu. O,Mesîh’te ilâhî tabiatla beþerî tabiatý kabul edince, imparatorlukKilisesince mahkûm edilip sürüldü. Taraftarlarý Doðu Suriye’dehususî bir Kilise kurdular. Monofizitlik gibi, hem Romen hem deYunan Katolikliðini reddedip müstakillen geliþen bu Kilise, Ýranve Hindistan’da yayýldý. Zamanmýzda sadece Urmiye Gölü civa-rýnda bulunmaktadýrlar. Portekizliler Hindistan’ý iþgal ettikle-rinde, on altýncý asýrda zor kullanarak onlarý Papalýða baðladýlar-sa da, 1653’te, zorla tesis edilen bu baðýmlýlýðý kopardýlar. Nas-turîler, âyinlerinde Süryanîce’yi kullanýrlar. Tasvirleri reddeder,Sebt ve Pazarý dinî gün sayarlar. Domuz eti yemez, papazlarýn ev-lenmesini meþru görürler.

2- RRum OOrtodoks KilisesiBu Kilise, Batý Katolikliðinden 1054 yýlýnda kesin olarak ay-

rýlmýþtýr. Bunun çeþitli dinî ve siyasî sebepleri vardýr. Þöyle ki:

255

398 Glasenapp, Les cinq grandes religions, s. 379.399 O. Clémente, L’Eglise Orthodoxe, s. 32.

Hýristiyan Fýrkalarý

a. Roma Papalýðý, müþrikler arasýnda dini yaymak için bazý ta-vizler vermiþti. (Boðulmuþ hayvan eti, domuz eti yemek gibi).

b. Ýmparatorluk baþkentinin Konstantinopolis (Ýstanbul) olma-sý. Romalýlar, buna bir türlü tahammül edemiyorlardý.

c. Batý Roma devletinin düþmesi, otorite boþluðunu Papalýðýndoldurmasýna yol açmýþtý. Roma Papalýðý, bütün Hýristiyanlarhakkýnda hüküm verme yetkisinin kendisinde olduðunu id-dia ediyordu.Zamanýn ilerlemesiyle, özellikle 1204 yýlýnda 4. Haçlý Sefe-

rinde Ýstanbul’un Avrupa’dan gelen Katolik haçlýlarca yaðmaedilmesi ile bu ayrýlýk, tamiri çok güç boyutlara varmýþtýr.

1453 yýlýnda Ýstanbul’un Müslüman Türkler tarafýndan fet-hedilmesinden sonra Ýstanbul Patrikliðinin nüfuzu azalmýþ onabedel Rus mahallî Kilisesi öne geçmiþtir. 1589’da mahallî Kiliseteþkilâtý hâline gelen Moskova Kilisesi kendini “Üçüncü Roma”saymaya baþlamýþtý. Fakat 17. asýrdaki bölünmeden sonra Mos-kova mahallî Kilisesinin gücü zayýfladý. 19. asýrda Türk hâkimi-yetinden çýkan Balkan ülkeleri, mahallî kiliseler kurdular. 20.asýrda Komünizm Ortodoksluða darbe vurmaya çalýþtý400.

Ortodoks Kilisesi Ýstanbul, Ýskenderiye, Antakya, Kudüs pat-rikleri ile Rus, Yugoslavya, Bulgar, Romen, Çekoslovakya, Polon-ya, Arnavutluk, Yunan, Kýbrýs ve Gürcü mahallî Kiliselerini ihti-va eder. Mahallî Kiliseler piskoposlarýný kendileri tayin ederler.

Ayrýca Finlandiya ile Çin özerk Kiliseleri vardýr (Özerk Kili-selerin piskoposlarý, baðlý olduklarý Kiliseler tarafýndan takdisedilirler (Meselâ Finlandiya Kilisesi Ýstanbul’a baðlýdýr). Bunundýþýnda Amerika, Kanada, Arjantin, Avustralya, Fransa’da daðý-nýk cemaatler bulunur.

Âyinlerinde muhtelif lisanlar kullanýrlar. Buna raðmen, Kili-se kanunu aralarýnda birlik saðlar.

256

400 Robert 2, Anglicanisme md., s. 75.


Papazlar, Katolikliðe göre farklý durumdadýrlar. Papaz bir de-fa evlenebilir; karýsý ölürse artýk evlenemez. Evlilik, papazlýktanönce olmalýdýr. Piskopos ise bekâr olmalýdýr, onun için de, pa-pazlar ekseriya manastýrdan seçilir. Ruhbanlýk yaygýndýr. Kilisehiyerarþisi ciddîdir. Patrik, matran, uskuff, kass, sonra da normalpapazlar gelir. Bunlar, Kiliseyi müþtereken idare ederler.

Þark Kilisesi, birçok hususta Garp Kilisesine yani Katolikliðebenzer. Bununla beraber, “Ruhu’l-Kudüs, sadece Babadan deðil,ayný zamanda Oðuldan da çýkar.” demeyi reddeder. Purgatoire(purgatuvar)ý, Meryem’in aslî günahtan uzak (immaculée con-ception) olduðunu, su serpme suretiyle vaftizi, komünyondamayasýz ekmek kullanýlmasýný ve papanýn yanýlmazlýðýný redde-der. Roma’daki papanýn üstünlüðünü kabul etmez, onu sadecebeþ patrikten biri sayarlar. Onlara göre Hýristiyanlýðýn asýl lideriÎsa olup o da yetkisini piskoposlar meclisi ile izhar eder. Katolik-likte bulunan yedi þeâiri (sacremenets) kabul ederse de teferruat-larýnda farklý telâkkiler vardýr. Özellikle itiraf, Katoliklerde oldu-ðundan çok farklýdýr401. Ortodoks Kilisesi, boðulmuþ hayvanýnetini caiz görmez ve ruhban sýnýfý için domuz etini helâl saymaz.Ortodokslar Julien takvimini kullandýklarýndan bayram günleri,Gregoriyen takvimi kullanan Batý’daki bayramlardan 13 günsonra kutlanýr. Oruca önem verilir.

Batý Kilisesi Papanýn otoritesiyle birliði nispeten koruyabildiðihâlde, bu Kilise içinden çýkan ufak tefek sayýsýz, fýrka, hem eskihem yeni dönemde görülmüþse de birbiri arkasýndan sahneden si-linmiþtir.

3- RRoma Katolik KilisesiKendilerini Havarilerin birincisi olan Petrus’un vekili gören

Papalar, Katolikliði Hýristiyanlýðýn esas geçerli unsuru sayarlar.

257

401 Glasenapp, Les cinq grandes religions, s. 381-382.


Ýnançlarýna göre Papa, yeryüzü Hýristiyanlýðýnýn temsilcisi veHz. Îsa’nýn vekilidir. Papa, Hýristiyanlarý, kendi idaresi altýndabirleþmeye çalýþýr. Nitekim birçok grubu, kendisine ilhak etmiþ-tir. Papalýk onlara, Lâtinceyi ve kendi âyin tarzýný empoze etme-miþ, kendileri Papayý ruhanî lider olarak kabul etmiþlerdir. Ro-menler, Lübnan’da Marûnîler, Suriye’de Yâkûbîler, Melkanîler,Kaldelîler, Ermeniler, Kýbtîler ve Habeþîler bunlardandýr.

Katoliklikte, doktrin veya hiyerarþi yönünden, zaman zamanayrýlan muhtelif fýrkalar bulunmuþtur.

4- PProtestanlarTanrý ile insanlar arasýna giren Kilise otoritelerini, adamlarý-

ný reddeden Protestan gruplar sayýlamayacak kadar çoktur.

aa)) En meþhurlarý Alman ve Ýsviçreli reformcular olup azizle-re ve suretlere ibadet ve tazimi, keza onlarýn bakiyye eþyalarýnýtazim etmeyi, Kitab-ý Mukaddes’e uymayan dinî gelenekleri,kutsal iþlemlerin (sacrements, þeâir) þartsýz olarak etkili olmasý-ný, papaza günah itirafýný vs. reddetme hususunda ittifak ederekKatolik Kilisesi'ne karþý çýktýlar. Ama öte yandan kendileri dekutsal sofra (céne), kader inancý ve daha bir çok meselede þid-detli þekilde ihtilâf ettiler.

bb)) Anglikanizm Protestan kiliseler içinde Katolikliðe en ya-kýn olan kilisedir. Zaten Papalýktan ayrýlmasý dinî deðil, dünyevîsebepten ileri gelmiþti. 1509-1547 arasýnda hükümdar olanHenri VIII, karýsý Catherine’i boþamak istemiþ, Papa ClementVII, bu maksatlý boþanmayý meþru kabul etmeyince, Henri VIIIve ona tâbi olarak Ýngiltere devleti 1534’te Papalýktan ayrýlmýþ-tý. Müteakiben Luther zihniyeti ilerleme kaydetmiþ, bunu Kato-lik reaksiyonu izlemiþ ve bu mücadele epey bir zaman devam et-miþtir. Ýngiltere Kilisesi Elizabet I zamanýnda (1563) nihaî þek-lini almýþtýr. 39 maddelik bir nizamnamesi vardýr. Akaidde Cal-


viniste temayül, âyin, ibadet ve hiyerarþide Katolik hususiyetlerkendini gösterir. 19. asýrdan itibaren, Katolik nüfuzu daha daartmýþtýr402.

Présbytériens ve Congrégationalistes mezhepleri, 16. asýrdaAnglikanizm’den çýkmýþ ve devlet tarafýndan çok tazyik görmüþ-lerdir. Bugün Kuzey Amerika’da ve Ýngiliz hâkimiyetinde kalmýþbulunan bazý ülkeler de mevcutturlar.

On yedinci asrýn ortalarýnda Baptistes’ler çýktý. Bunlara göre,Hýristiyan inanç içindeki yetiþkin kimseleri vaftiz etmek gerekir,yoksa çocuklar vaftiz edilmezler. Keza vaftiz serpme suretiyle de-ðil, suya daldýrma ile olur. Bunlarýn da çok gruplarý bulunur.

Ýngiltere’de ortaya çýkan önemli bir mezhep de Méthodis-tes’lerdir. 18. asýrda ortaya çýkýp Ýngiltere’de dinî bir uyanýþ mey-dana getiren bu mezhep, ibadetlere deðil de imana aðýrlýk verir,âhirette necatý imana baðlar. Onlara göre din konusunda temel,kitaptýr. Bu mezhep mensuplarý, dinde þahsî tecrübeye büyükönem verirler. Ýnsanýn vazifesi günaha galip gelip, Tanrý’yý veyakýnlarýný severek yaþama ve diðer insanlarý da necata götürme-ye çalýþmaktýr. Bu yüzden misyon faaliyetine çok ehemmiyet ve-rirler. Özellikle Afrika ve Güney Amerika’da zencilere yönel-miþlerdir.

18. ve 19. yüzyýllarda Shakers, Perfectionnistes gibi komünisthüviyeti olan fýrkalar da zuhur etmiþtir.

Ulûhiyet inancýnda teslisi reddedip tevhidi esas alan Unita-riens mezhebi 16. ve 17. asýrda Ýtalya’da zuhur etti. Tazyik gö-rünce Ýsviçre, Transilvanya ve Polonya’ya geçti.

Arius mezhebini tutan Anabaptistes’ler 1575’te Ýngiltere’deyakýldýlar. Fakat Unitarisme varlýðýný korudu. Asrýmýzda Ýngilte-re ve Amerika’da etkili olmaktadýr. 16. asýrdan beri Macaris-

259

402 Robert 2, Anglicanisme md., s. 75.


tan’da Unitaire bir Kilise bulunmakta ve devletçe tannan dörtdinî gruptan birini teþkil etmektedir.

Hz. Ýbrahim (a.s.) tevhidini devam ettirdiðini iddia eden Ab-rahamites mezhebi, 18. yüzyýl sonlarýnda, takibat ve tazyikat so-nunda kaybolmuþtur.

5- MMillénariste (adventistes) ggruplarHz. Îsa’nýn dönüþünün beklenmesi, birçok fýrkanýn hâkim

vasfýnýn tam merkezini teþkil eder. Eski Ahid’in Daniel, YeniAhid’in Vahiy kitaplarýyla fazla meþgul olanlar, tarihler çýkarýpdünyanýn sonuna dair hâdiseleri bekleyip dururlar. Bu fýrkalarda,Yahudi unsurlarýnýn hâkimiyeti müþahede edilir.

Yahova Þahitleri bunlardan biridir. Amerika’da 1874’teCharles Taze Russel tarafýndan kuruldu. Bu þahýs 1916’da ölün-ceye kadar cemaati yönetti. Onlara göre Tanrý birdir. Teslisi ka-bul etmezler. Fakat Hz. Îsa’nýn Tanrý tarafýndan yaratýlan ilkmahlûk olduðunu söylerler. O, binlerce yýl, Ustabaþý oldu, muay-yen bir dönemde beden giyinip Hakk’a þahitlik etti. Haç üzerin-de öldü, dirilip göðe yükseldi ve Yahova onu, müstakbel dünya-nýn hükümdarý tayin etti. Mesîh’in hükümranlýðý, dünyevî birdevlet deðil, gaybî semavî bir devlettir. Dünyadaki bozuk düzen-den sonra Yahova þeytana galip gelecek ve artýk dünya ebediyenYahova’nýn hâkimiyetine girecektir.

Yahova þahitleri, hemen bütün dünya ülkelerinin idareleriile çatýþma hâlindedirler. Bayraðý selâmlamak, askerlik yapmak,seçimlere katýlmak onlarca meþru deðildir. Vaftiz, vücudun ta-mamýný suya daldýrma þeklinde yapýlýr. Zina durumu dýþýnda bo-þama yasaktýr. Kan ve organ nakli caiz deðildir. Yahova þahitle-ri, muazzam bir misyon faaliyeti ile dünyanýn her ülkesinde teb-lið çalýþmalarýnda bulunurlar. Merkezleri New York’ta Bro-oklyn’dedir.


6- MMormonlarKuzey Amerika’da ortaya çýkýp ilgi uyandýran fýrkalardan bi-

ri de Mormonlar’dýr. Kurucusu Joseph Smith (1805-1844), 1830yýllarýnda vahiy eseri olduðunu ileri sürdüðü bir kitap yayýnlan-dý. 1832’de bu fýrka “Âhir zaman azizleri” adýný aldý. Smith, çokhararetli taraftarlar buldu. Hapse atýldý, sonra da linç edilereköldürüldü. “Þehadet” hâlesi ile çevrelenen bu liderin halefi, dos-tu B. Young (1801-1877) taraftarlarý ile birlikte Gran Lac Salebölgesine göçüp, harikulâde bir çalýþma ile, o çölü çok mamur veverimli hâle getirdiler. Young idaresinde teokratik bir devletkurdular. Bu devlet Utah adý ile A. B. Devletlerine katýldý. Fa-kat zamanýmýzda Ohio Devleti, Mormon karakterini pek koru-mamaktadýr.

Mormonlara göre kendilerinden baþka gerçek Hýristiyan yok-tur. Öteki Hýristiyanlarý da müþrik sayarlar. Teslisi, üç ayrý tanrýhâlinde kabul ederler. Onlarca ilâhî lûtfun vesileleri iman, töv-be, vaftiz, kutsal sofra (céne) ve el vermedir. Âyinleri Protestan-larýnkine benzer. Din görevlileri birer meslek icra etmekle bera-ber, dinî görevleri fahrî olarak yürütürler, özel kýyafet giymezler,hiyerarþileri vardýr.

Onlara göre Îsa’nýn dönüþü, Amerika’ya olacaktýr. Kendileri-ne mahsus dinî kitaplarýnda diðer Hýristiyanlardan birçok nok-tada ayrýlmýþlardýr. Ezcümle: Tanrý, sadece yeryüzünün tanrýsýdýrve O, bu dereceye uzun bir gayret neticesinde ulaþmýþtýr. O, Ko-lob yýldýzýnda hüküm süren yüce Tanrý’dan sudur etmiþtir. Tan-rý da, ruh da maddîdir; madde üstü ve zaman üstü deðildir. O, in-san þeklindedir, insanlar da tanrýlaþabilirler. Tanrý’nýn çok zev-cesi vardýr; Meryem vasýtasý ile Mesîh’i dünyaya getirmiþtir.Mesîh de Mecdelli Meryem ve Marthe ile evli idi. Çok karý ileevlenmek güzel bir iþtir. Nitekim Young’un yirmi altý karýsý var-dý ki onlardan on sekizi ölümünden sonra geriye kalmýþlardý.

261Hýristiyan Fýrkalarý

Tek evliliði esas alan ülkelerdeki zina vb. iliþkiler Mormonlardayoktur403. Zinanýn cezasý ölümdür. Evlenmemiþ kýz býrakýlmaz.Zira çirkinlerle evlenmeyi de vazife sayarlar. Ölülerin dirilme-sinden ve son hükümden sonra bin yýl geçince, dünya ebedî ola-rak devam edecek ve ebedî kýlýnmýþ insanlar tarafýndan meskûnolacaktýr. Fakat A.B.D’nin zorlamasýyla 1890 yýllarýndan bu ya-na prensiplerinde gevþeme müþahede edilmiþtir. Avrupa veAmerika dýþýnda, Hýristiyanlýðýn daha sonra yayýldýðý Afrika, Ja-ponya, Çin, Güney Amerika gibi yerlerde, daha yüzlerce yenifýrka bulunmaktadýr.

HHüüllââssaa::Tarihte ve günümüzde ortaya çýkan Hýristiyan fýrkalara

toplu bir bakýþ atacak olursak akide, amel ve müesseseleri ba-kýmýndan, birbirine zýt birçok grubun “Hýristiyan” adý altýndatoplandýðýný görürüz. Meselâ titiz bir tevhid yolunu tutanUnitaires’lerin yanýnda, ekserî Hýristiyanlarýn teslisi, heleMormonlarýn politeizmi benimsediklerini görürüz. Protestan-lar, yalnýz Tanrý’ya ibadet ederken, öbür Hýristiyanlarýn bü-yük çoðunluðu azizlere, meleklere de yalvarýrlar. Modern Pro-testanlarýn bir çoðunun, ölümden sonraki hayata imanlarý za-yýf iken, baþkalarý ruhlarýn uykuya daldýðýný, bedenlerle bir-likte dirileceðini, ebedî mükâfat veya Cehennem’e gideceði-ni kabul ederler.

Bu temel farklar artýrýlabilir. Bunun baþlýca sebebi, ilâhî kita-býn aslýnýn kaybolmasý ve dinin esaslarýnýn, tebliðcisi, Hz. Îsa (a.s.)tarafýndan tespit edilmeyip, onun dininin insanlarýn elinde kalmýþolmasýdýr. Her bir fýrka, hakikati, sadece kendi menþûrundan(prizmasýndan) gördüðünden, müsamaha yerine enaniyet hâkimolmuþ ve “yeryüzünde baþka hiçbir dinin mensuplarý, Hýristiyan-lar kadar farklý inançlara ve din savaþlarýna sahne olmamýþtýr.”404

262

403 Glasenapp, Les cinq grandes religions, s. 408.404 A.g.e., s. 415.


7- BBelli bbaþlý HHýristiyan ffýrkalarýnýn iinançlarýnýn þema hhâlinde mmukayesesi

Baþlýca Hýristiyan mezheplerinin inanç ve ibadet esaslarýnýmukayeseli olarak bir arada arz etmekte fayda gördüðümüzden,bunlarý bir þema hâlinde sunacaðýz. Þemanýn aslý þu esere dayan-maktadýr: G. B. Winer, “Muhtelif Hýristiyan Mezheplerinin Mu-kayeseli Takdimi.”405

Tanrý bir olup üç þahýstadýr. Yani Ulûhiyet cevheri, tamamenbirbirine eþit fakat özel tabiatlarý bulunan üç þahýstan (uknûm-dan) müteþekkildir.

KATOLÝKLER ORTODOKSLAR LUTHERCÝLERCALVÝNCÝLER

KATOLÝKLER, OORTODOKSLAR

Hýristiyanlýk: 1- Kitab-ý Mukad-

des’ten, 2- Gelenekten (tradition) öð-

renilir.

Kitab-ý Mukaddes: 1- Ruhu’l-Ku-

düs’ün, vasýtasýz olarak, özel bir tesir

ve himayesi altýnda kaleme alýnmýþ,

2- Ve Ruhu’l-Kudüs’ün vasýtasýz ola-

rak özel bir tesir ve himayesi ile met-

ni muhafaza edilmiþtir.

Kitab-ý Mukaddes’in tefsiri, devamlý

surette Ruhu’l-Kudüs tarafýndan yö-

netilen Kilise’ye aittir.

Kitab-ý Mukaddes’in nihâi tefsiri, ya-

nýlmaz olan Papaya aittir.

LUTHERCÝLER // CCALVÝNCÝLER

Hýristiyanlýk: Sadece Kitab-ý Mu-

kaddes’ten öðrenilir.

Kitab-ý Mukaddes: Ruhü’l-Kudüs’ün

özel bir tefsir ve himayesi altýnda ka-

leme alýnmýþtýr.

Hýristiyanlýkta, Kýtab-ý Mukaddes’in

tefsirini inhisarýnda tutacak hiçbir

otorite yoktur. Kitabýn ilâhî muhteva-

sý her Hýristiyan’a kendisini gösterir.

263

405 Fr. trc. Leipzig, 1882. Oradan naklen Glasenapp, Les cinq grandes religions,s. 366-374.


Üç þahýslý Tanrý dýþýnda ibadet edilecek tanrýsal varlýk yok-tur.

Ýnsan, aslî bir günahla dünyaya gelir. Fakat bu günah, ilk ya-ratýlýþta yok idi. Nitekim, Tanrý, ilk insan olan Âdem’i yarattý-ðýnda:

Ama ilk günahý iþleyerek Âdem ve zürriyeti:

Ýlâhî lütfun bu ihsan-

larýný kaybettiler ve

hayýr iþleme iradeleri

zayýfladý.

Ebediyeti kaybettiler

ve iradeleri þerre mey-

letti.

Fýtrî doðruluðu kaybet-

tiler ve tabiatlarý ruhî

sahada tam bir bozul-

maya maruz kaldý.

O (tabiî ve aklî me-lekelerinden baþka)ölümsüzlük (ebedi-yet) vasfýna sahip idive bunlar, ilâhî lütufolarak verilmiþti.

O, ölümsüzlük (ebe-diyet) mükemmelhikmet ve aklýnhâkim olduðu bir ira-deye sahip idi.

O, yaratýlýþtan gelenve onun ayrýlmaz birparçasý olan fýtrî birdoðruluk ile bir deölümsüzlük (ebediyet)vasfýna sahip idi.

Bununla beraber, aslîgünah suçundan beriolarak yaratýlan Mer-yem Betûl’e, keza Tanrýkatýnda þefaatleri umu-lan azizlere yalvarmak,keza onlarýn tasvir veeþya bakiyyelerini tazimetmek fayda verir.

Tanrý katýnda þefaatleriumulan azizlere yalvar-mak, keza onlarýn tasvirve bakiyye eþyalarýný ta-zim etmek fayda verir.

Azizlere ve onlarýn tas-virlerine, keza bakiyyeeþyalarýna yapýlan tazimKitab-ý Mukaddes’e ay-kýrý olup yasaktýr.

Ruhu’l-Kudüs, Baba veOðuldan sudûr eder.

Ruhu’l-Kudüs, yalnýz Ba-badan sudûr eder.

Ruhu’l-Kudüs, Baba veOðuldan sudûr eder.


Bu durumda normal insan, fiilen bir günah iþlemeden öncede Tanrý katýnda günahkârdýr (aslî günah inancý).

Netice itibariyle, kötü arzularýnýn peþinde giden, birçok gü-nah irtikâp eder.

Ýnsan hâline gelen Tanrý'nýn oðlu Îsa Mesîh, ayrýlmaz þekildebirbirine birleþmiþ iki tabiattan müteþekkil olup, Tanrý’nýn ezelîtakdirine göre, beþeriyeti Tanrý ile uzlaþtýrmýþ, insanlarýn günahýnýüstüne almak için ölmüþtür. Ýnsanýn âhirette necatýnýn (kurtuluþu-nun) ön þartý ruhî yenilenme yapmasýdýr.

Ýnsanýn ruhen yenilenmesi, Ruhu’l-Kudüs’ün teyi-di ile kendisi tarafýndan olur.

Bu ilâhî yardým, ayrým yapýlmaksýzýn bütün in-sanlara yapýlýr.

Ama insanlar yardýmý kabul etmeyebilir.

Ýnsan, hayýr iþleme gü-cünden mahrum oldu-ðundan, bunu ancakRuhu’l-Kudüs’ün doð-rudan doðruya olan ic-raatý ile yapabilir.

Sadece, Tanrý’nýnmutlak ve ezelî irade-siyle seçtiði insanlarayapýlýr. Seçilenler, yar-dýmý reddedemezler.

Hâlbuki insan, Tanrý’nýn razý olduðu hayýrlý iþleriiþleme iradesinden büsbütün mahrum deðildir.

Zira insan, Tanrý’nýnrazý olduðu hayýrlý iþle-ri iþlemeye kesinliktekabiliyetli deðildir. Ýn-san günahtan baþka birþey yapamaz.

Bedenî arzular, haddiza-týnda bir günah deðildirama günaha sevk eder.

Bedenî arzular da aslîgünah kabîlindendir.



Necata ermek için insanýn Tanrý tarafýndan temize çýkarýlmasý ge-rekir.

Ýnsanýn yenilenmesi, Tanrý kelâmý ve bir de dinî þeâir (sacre-ments) ile olur. Bunlarýn kudreti;

Amellerinde noksanlýkolup telâfi etmeden ölenCehennem’e (purgato-ire) gider ve Cennet’egirmeden önce orada te-mizlenme meþakkatinemaruz kalýr. Kilisece ve-rilen endüljans veyaölülerin ruhlarý için ya-pýlan âyinler veya diðerhayýr iþleri, ölünün, pur-gatuvardaki cezasýný ký-saltabilir.

Amellerinde noksanlýkolup telâfi etmeden ölen,berzah âlemine gider,orada ruhanî sýkýntý vemeþakkatlere maruz ka-lýr. Sadakalar, ölüler içinyapýlan âyinler vb. Tan-rý’nýn rýzasýný temin edip,lütfu ile ölünün azabýnason vermesine vesile ola-bilir.

Purgatuvar ve onunlaalâkalý bütün þeyler,insanlar tarafýndan uy-durulmuþtur.

Onlara muhatap olan herkeste gücünü gösterir.

Bu þeâir, bir papaz tarafýndan yapýlmak suretiyle

tesirini gösterir.

Yedi þeâir vardýr. Vaftiz, confimation, komünyon,tövbe ve itiraf, nikâh, hiyerarþi yedincisi: son yað-lamadýr.

Yedincisi: Hastalarýn yaðlanmasýdýr.

Sadece seçilmiþlerde(mü’minlerde) gücünü(tesirini) gösterir.

Papazýn varlýðý þart de-ðildir.

Sadece iki þeâir vardýr.Vaftiz ve kutsal sofra(céne), komünyon.

Büyük (mortels) günahlar imaný gidermez.

Büyük (mortels) günah-

lar, imanla bir arada bu-

lunamazlar.



ÎÎSSAA MMEESSÎÎHH’’ÝÝNN KKÝÝLLÝÝSSEESSÝÝ

Kilisedeki ibadet ve âyinler din görevlilerince yürütülür.

Bunlar, mahiyet itibariyle diðer Hýristiyanlardan

farklý olup farklý ruhanî dereceleri (piskopos papaz

vs.) vardýr ve ruhanî iktidarlarý da farklýdýr.

Bu din görevlileri, sýrf

gördükleri vazife baký-

mýndan diðer Hýristiyan-

lardan farklýdýrlar. Yok-

sa, bütün Hýristiyanlar,

ruhî güç bakýmýndan

müsavidirler.

Bu gözle görülen Kilise dýþýnda necat (kurtuluþ) ola-

maz. Kilise, devamlý surette Ruhu’l-Kudüs’ün ina-

yeti altýnda olduðundan, dinî hususta hata yapamaz.

Bu gerçek (gözle görül-

meyen) Kilise dýþýnda

necat olamaz. Gerçek

Kilise, Ruhu’l-Kudüs

tarafýndan yönetilir.

Kilise, Îsa ve onun tem-

silcisi Papa’nýn altýnda

dindar veya fasýk olarak

Îsa’yý kabul eden bütün

Hýristiyanlarý ihtiva

eder.

Kilise, Önderi Mesîh’in

idaresi altýnda havari-

lerce nakledilen ve ev-

rensel konsillerce tasvip

edilen bütün iman esas-

larýný ikrar edenlerin

teþkil ettiði cemaattir.

Kilise görünmeyen Ön-

deri Mesîh’in idaresi al-

týnda azizlerin topluluðu

olup Ýncil’in ilân edildi-

ði ve dinî þeâirin dikkat-

le yapýldýðý yerdir (fasýk

vaftizliler sadece zahirî

bakýmdan Kiliseye men-

sup olup gerçekten

mensup deðildirler).



Bütün papazlar, hiyerarþi (ordre, din adamlýðý) þeâiri ile

takdis edilirler.

Sadece havarilerden

kalma, elini üstüne

koyma suretiyle takdis

olunurlar.

Maamafih, dinî mesele-

lerde, yanýlmaz olan

Papa, bu konularda ka-

rar vermek için, böyle

bir konsile muhtaç ve

de baðlý deðildir.

evrensel konsil hâlinde toplanarak Kiliseyi temsil

eder ve Ruhu’l-Kudüs’ün idaresi altýnda dinî husus-

larda yanýlmaz kararlar verirler.

Papanýn baþkanlýðýnda

piskoposlar Piskoposlar

Onlar bir sinod hâlin-

de toplanýp sadece, Ki-

tab-ý Mukaddes’e yani

Tanrý’nýn yazýya geçil-

miþ kitabýna dayanarak

bir karar verebilirler.

Piskoposlar içinde ilk

sýra Roma piskoposu-

nundur. Petrusun ve-

kili olarak o, kilisenin

baþkanýdýr.

Piskoposlar içinde pat-

riachlar (patrikler) en

yüksek sýradadýrlar, fa-

kat onlar birbirlerine

müsavidirler.

Onlar içinde, Tanrý

katýnda, ne birinci ne

de görünen Kilisenin

ruhani lideri yoktur.



Kilise görevlilerinin þeklî merasimleri, ibadetin bir

parçasýdýr. Bunlarýn çoðu havarilerden kalma

olup, papazlarca ihmal edilemezler. Aksi hâlde pa-

paz büyük (mortel) günah iþlemiþ olur.

Din görevlilerinin me-

rasimleri, her kilise ta-

rafýndan organize edi-

lebilir. Bu, ihtiyaca gö-

re ve Tanrý’nýn kelâmý-

na uygun olarak yürü-

tülür.

Ve din adamlarý

bekârlýða riayet etmek

mecburiyetindedirler.

Piskoposlar bekâr olmak

zorundadýrlar fakat pa-

pazlar evlenebilseler de,

ikinci bir evlilik yapa-

mazlar. Aksi hâlde bu

vazifeyi yapmak haklarý-

ný kaybederler.

Ve sadece bir piskoposça yönetilir.

Bu takdis herhangi bir

görevli tarafýndan yapý-

labilir ve papazlar

bekâr olmak zorunda

deðildirler.

Ve bu takdis onlara,

artýk bozulup zail ol-

maz bir hususiyet ka-

zandýrýr.



Tasvirler ve autel (mihrab, âyinin yönetildiði yer)ler.

Âyinin ve tefekkürün esasî

yardýmcýlarýdýrlar.

Bunlar çok

mahdut bir

þekilde kulla-

nýlabilirler.

Autel de, sa-

dece komün-

yon masasýdýr,

o kadar. Baþ-

kaca kutsallýðý

yoktur.

Tercihen

bunlara kili-

sede hiç mü-

saade edil-

memelidir.



HIRÝSTÝYANLIKTAREFORM

HAREKETÝ

Alt ýnc ý Bö lüm

HHIIRRÝÝSSTTÝÝYYAANNLLIIKKTTAA RREEFFOORRMM HHAARREEKKEETTÝÝ

Papalýk, bin seneden fazla bir zaman boyunca, Batý Avrupalý-lar üzerinde tam bir hâkimiyet sürdürdü. 1202’de ölen Joachimde Flore’dan itibaren, müthiþ bir müsamahasýzlýkla mukabelegörmesine raðmen, Kiliseye karþý bazý itirazlar birbirini takip et-ti. Bilgi ufuklarýnýn geniþlemesi, gayr-i memnun yuvalarý besle-di. Halk sýnýflarý, ekseriya zengin ve çalýþmayan din adamlarý sý-nýfýný, zaten kýskanmaya baþlamýþtý. Ayrýca 14. ve 15. asýrda pa-palar, 1305-1379 tarihleri arasýnda Fransa’da, çirkin “Avignonesareti”ne maruz kalmýþ ve 1378-1417 arasýnda da “Büyük tefri-ka” skandalý ortaya çýkmýþtý. Bu sýrada, Îsa’nýn vekili olduðunusöyleyen iki veya bazen üç papa bulunmuþtu. Fitnenin dinmesiiçin bir asýr geçti. Bu arada Rönesans hareketiyle, ilim dünyasýKiliseden uzaklaþmaya baþladý. Rönesans, dinî yenilenmeyi ger-çekleþtirecek unsurlarý da getirdi. (humanisme, fikirlerin ser-bestliði, daha eski Yunanca metni ile Kitab-ý Mukaddes’inkeþfedilmesi, matbaanýn büyük bir yayýn imkâný saðlamasý gibi).

1- RReformun ssebepleriReform hadisesinin baþlýca sebepleri þöylece sýralanabilir:

aa)) PPaappaallýýððýýnn mmuuttllaakk hhââkkiimmiiyyeettii

869’da Roma Konsili, dinî meseleleri hükme baðlamayý RomaKilisesi’nin inhisarýna almýþ ve bütün Hýristiyanlarý, Kilise reisi-

nin kararlarýný kabule mecbur etmiþti. 1215’teki Roma Konsili ilePapalýða, istediði kimselerin günahlarýný baðýþlama yetkisi vermiþ-ti. Bu hâliyle, istediðini de mahrum etme yetkisi demek idi.

Batý Roma devletinin bölünmesi, Papalýðýn otoritesini artýrdý.Ýmparatorluðun enkazý üzerinde kurulan yeni devletlerin ortayaçýkmasý, Papalýða da tam bir istiklâl kazanma imkâný verdi. ArtýkPapalýk, hükümdarlara baðlý olmaktan kurtuldu. Böylece papalarýntayini, imparatorlarca deðil de din adamlarý meclisince yapýlmayabaþlandý. Papa onlarýn sultasýndan kurtulurken, hükümdarlar Hý-ristiyan olmalarý itibariyle, tebalarýyla beraber papaya boyun eðme-ye mecbur kaldýlar. Papa, Hz. Îsa’nýn mutlak vekili sayýlýyordu.

Din adamlarý bu yetkileri kullanmakta çok ileri gittiler. Bir ta-raftan istedikleri kimseler için endülüjanslar çýkarýrken, öbür ta-raftan bazen diledikleri hükümdarlarý bile sýkýntýlara dûçar ettiler.Kitab-ý Mukaddes’i anlayýp anlatma yetkisi, sadece onlarýn hakkýidi. Hýristiyan, aklý almasa bile, dinî mercilerin kararýna uymakiçin kendisini zorlayacak, papanýn sözünden deðil, kendi aklýndanþüphe edecekti.

bb)) VVeerrggiilleerr

Hýristiyanlar, affa nail olmak için endülüjans alarak Kiliseyegelir saðlamalarýndan ayrý olarak, Kilise idaresi, zaman zamanhalktan vergi de topluyordu. Geniþ Papalýk teþkilâtýnýn masraf-larýný karþýlamak, hele 16. asýrda yeniden inþa edilerek geniþle-tilen muazzam St. Piérre Kilisesi’nin masraflarý için konulan ver-giler, halka aðýr geliyordu. Kilise maddeci, þekilci olmuþ, dinadamlarý sýnýfý büyük ölçüde çürümüþtü.

cc)) BBiidd’’aatt

Kilise, “bid’atçý” (hérétique, hérésie) damgasýný rastgele vu-ruyordu. Din adamý olmayan birinin Kitab-ý Mukaddes’i anla-


maya çalýþmasý bid’at, bir ilim adamýnýn tabiî ilimlerle ilgili birgörüþü bid’at, Kilise ile ilgili bir þeyi tenkit bid’at, bunlarý yapanherhangi bir kimseye yardým, hatta ondan razý olmak bid’at olu-yordu. Kilise, 1215’te bid’atçýlarýn kökünü kurutma kararý almýþ-tý. Kilise bu kararý, öldürme, yakma cezalarýyla þiddetle uyguladý.

Özellikle 13-16. asýrlarda Kilisenin inquisition (engizisyon,teftiþ) mahkemeleri, Ýngiltere dýþýndaki Avrupa’da faal idi.Bid’atçýlara, Müslüman ve Yahudilere karþý þiddet kullanýldý. Bumahkemeler, tam tamýna 1229 Toulouse Konsili ile kurulup,Grégoire IX (1227-1241 yýllarý arasýnda Papa) tarafýndan orga-nize edilerek Dominikenler’e verilmiþti. Cezalar çeþitli olabili-yordu: Tahkir alâmeti taþýmak, hapis, mallarýn müsadere edil-mesi vs. Suçunu açýkça ilân etmeyenler sivil idareye verilip idamettiriliyordu. Ýþte Kilisenin bu tedhiþi, birçoklarý gibi M. Lut-her’e de þu sözü söyletmiþti: “Merhametli Tanrý’yý nasýl bulabili-rim?”406

dd)) EEnnddüüllüüjjaannss

Katolikliðe göre, en büyük günahlar, itiraf neticesinde affe-dildikten sonra, Purgatuvarda muayyen bir müddet yanmayý ge-rektiren günahlar, Kilisece affedilebilir. Buna indulgence (endü-lüjans) denir. Þahýs, kendisi veya baþkasý için, kýsmî veya bütüngünahlar için, Papanýn endülüjansýný temin edebilir.

Papalýk, çeþitli sebeplerle finans kaynaðý lâzým geldikçe, pi-yango biletleri gibi, af makbuzlarý çýkartýp onlarý para karþýlý-ðýnda daðýtýyordu. Makbuzun üzerinde, sadece isim yazmak içinboþ bir kýsým býrakýlmýþ oluyordu. Papanýn adýný ve ifadesini ta-þýyan bir berat, adý yazýlacak kiþinin günahlarýný affettiðini tas-dik ediyordu. Meselâ Papa Léon X, 16. asýrda baðýþlarýyla, Ro-

275

406 Jean Boisset, Histoire du protestanisme, s. 11.

Hýristiyanlýkta Reform Hareketi

ma St. Piérre Kilisesinin inþasýna katýlanlara “tam endülüjans”vermiþ, bu da bir çok su-i istimallere yol açmýþtý407.

Böyle tam bir endülüjans ilkin, ilk Haçlý Savaþlarýný baþlat-ma sýrasýnda Papa Urbaine II tarafýndan 1095’te, savaþa katýla-caklara verilmiþti408. Katýlmayanlar ise mallarýný vereceklerdi.

ee)) RRöönneessaannss

Haçlý savaþlarý neticesinde, Anadolu, Ön Asya, Endülüs veSicilya vasýtasýyla Avrupa’ya geçen Ýslâm tesiri, ilimlerin ilerle-mesine yol açtý. Avrupa’da “Rönesans” diye adlandýrýlan, lâikhüviyetli bir ilmî ilerleme oldu. Kilise, serbestleþen ilim adamla-rýna karþý koymak istediyse de, bundan böyle, önünü alamadý.Olup biten bu ilerlemeler, dinî fikir ve telâkkileri de etkiledi.

2- RReformcularReform talepleri, M. Luther’den önce de ortaya atýlmýþtý.

Meselâ Prag Üniversitesi rektörü Jean Hus bu yüzden 1414’te di-ri olarak yakýlmýþtý. Onun dava arkadaþý Jérôme 1415’te yakýl-mýþtý409. Reform istekleri, Kilise tarafýndan müdahaleye maruzkalan Ýngiltere ve Almanya idarecileri tarafýndan destek görü-yordu. Ýngiltere’de Thomas More, Katolik kalarak Kilise reformuistemiþ, Kral Henri VIII’in karýsýný boþamasýný doðru bulmamýþ,hapis, daha sonra da idam edilmiþti (1535).

Genel olarak Protestanlýðýn kurucusu sayýlan M. Luther(1483-1546), bir maden ocaðý iþçisinin oðlu olup, iyi bir teolojiöðreniminden sonra papaz çýkmýþtý. Uhrevî kurtuluþun (neca-týn) iyi amellerle deðil de, imanla olacaðýna inandý. WittenbergÜniversitesinde profesör oldu. 1511’de Roma’ya yaptýðý seyahat,

276

407 Pike, E.R., Dictionnaire des religions, indulgence md., s. 160-161.408 Robert 2, s. 482, croisades md.409 Robert 2, bu isimlere bkz.


papalýðýn icraatýnýn ruhanî karakteri hakkýnda onu iyice þüphe-ye düþürüp, avdetinden sonra endülüjans meselesini þiddetletenkit etti. 31 Ekim 1517’de Wittenberg kalesinin kapýsýna 95maddelik bir liste astý. Günahlarýn para ile satýn alýnamayacaðý-ný belirtti. Af yetkisi papaya deðil, yalnýz Tanrý’ya aittir, dedi.1520’de Papa Léon X, onu kýnayan bir ferman gönderince, fer-maný, Wittenberg’de talebelerinin karþýsýnda alenî olarak yaktý.

Ertesi sene Ýmparator Charles Quint (Þarlkent) Worms þeh-rinde prensler meclisi karþýsýnda onu muhakeme ettirdi. Lutherhiçbir görüþünden vazgeçmediðini ifade etti. Böylece Protestan-lýk doðmuþtu. Meclis, Ýmparatorun, Luther’ý hapsettirmesi, eser-lerinin imha edilmesi, Katolik inanca dönmesi ve müsadere edi-len Kilise emlâkinin iadesi þeklinde karar verdi. Hürriyeti kal-mamýþ olarak memleketine döneceði sýrada Saksonya prensiFrédéric, onu himaye etmek kasdýyla Warburg þatosunda “Þö-valye George” takma adýyla gizledi. Luther orada, Kitab-ý Mu-kaddes’i Almancaya tercüme etti. Reform hareketini nazarî vetatbikî olarak plânladý: Bunlar baþlýca dinî þeâiri azaltma, âyinikýsaltma, manastýr hayatýna ait vaatleri kaldýrma, papazlarýnbekâr kalmalarýný ilga, vâizlerin seçilmesi gibi þeylerdi. O, dinîhayatta bunlarý plânladýðý gibi sivil sahada da okullarýn tesisi,Kiliselerin prensler adýna “ziyaretçi”ler tarafýndan kontrolü, ye-niliklerini düþündü. Bir taraftan da reformculardan Kalstadt,anabaptistler, Zwingli ile mücadele etmek zorunda kaldý.

Luther reformunun siyasî yönü konusunda da kýsaca þunlarýhatýrlamakta fayda vardýr: 1521’de Worms muhakemesinden iti-baren Þarlkent, Luther’e cephe almýþtý. Luther ise Saksonya böl-gesi prensi gibi bazý prenslerce destekleniyordu. Bunlar, onunçaðrýsýnýn doðruluðuna inanmalarý dýþýnda bir de yapýlacak re-formla Kilise mülklerine elkoyma imkânýna kavuþuyorlar, böyle-ce imparator karþýsýnda baðýmsýzlýða kavuþuyorlardý. Siyasî zaru-retler de Þarlkent’i, prenslere karþý esnek ve yumuþak bir siyaset

277Hýristiyanlýkta Reform Hareketi

izlemeye zorluyordu: Fransa ile düþmanlýk, Osmanlý Ýmparator-luðunun ilerlemesi, Papalýðýn tutumu. Ýmparator Þarlkent1526’da onlara, kendi sahalarýnda din hürriyeti tanýdý. 1529’daWorms kararýnýn uygulanmasýný istedi. Altý prens ve on dört þe-hir bu kararý ve emri protesto, yani itiraz ettiler (Protestanlýk,buradan gelir). Uzun mücadeleden sonra imparator, iki mezhe-bin varlýðýný kabule mecbur kaldý: Kutsal imparatorluðunun2/3’si Protestan olmuþtu! Diðer taraftan sosyal ve politik hürri-yet taraftarlarý bu dinî akým içinde bir fýrsat bulmuþlar, çeþitlihareketler baþlatmýþlardý410. Fransa ve Ýspanya’da þiddetle ezilme-sine raðmen Ýsviçre, Kuzey Avrupa, Danimarka, Ýsveç, Ýngilte-re’de Protestan akým yayýlma kaydetti. Ýngiltere, siyasî sebepler-le Papalýktan fazla memnun deðildi. Henri VIII’in nikâhýný Pa-pa ilga etmeyip de Henri VIII Catherin’i boþayýnca, Ýngilterehalký Papalýða karþý tutumunu izhar etti. Halk, kralý Ýngiltere Ki-lisesinin baþkaný yaptý. Görüldüðü gibi, burada da reform, bir si-yasî iktidarýn iþine yarýyordu. Henri VIII önceleri Luther’in ha-reketini takibat konusu yapýyordu. Fakat François I’in müttefikiimparator, Ýngiltere’yi tehdit eder etmez, Luther’e elçi yolladý;Kilisesinde reforma doðru bir dönüþ baþladý.

3- RReform hareketinin nneticeleriBu hareket, Papalýðýn zihniyetini deðiþtirmedi. Ama Papalýk

da bu hareketi söndürmeye muvaffak olamadý. Böylece Protes-tanlýk, bir baþka vadide seyredip durdu. Reformcu birçok Kiliseortaya çýktý. Bunlarýn baþlýca prensipleri þunlardýr:

11- Ýnsanýn Tanrý ile münasebetinin esasý, yani dinin esasý Ki-tab-ý Mukaddes’tir. Gelenek (tradition) ancak Ýnciller ve Roma-lýlara mektup esaslarýna uymak þartýyla muteberdir411.

278

410 J. Boisset, Histoire du protestanisme, s. 18.411 A.g.e., s. 6.


Papanýn, Hz. Îsa’nýn mutlak vekili olmasý iddiasýna karþý Lut-her, reformun Kilise anlayýþýný hülâsa eden cevabýný þöyle ver-miþti: “Kilisenin özü, mü’minlerin görünmeyen reisleri Îsa ile,onun kuvvet ve hayatý ile þahsî münasebetlerindedir.”412

22- Uhrevî necat, Allah’ýn ihsanýdýr. Bu gerçek, mahlûkunHâlýk karþýsýndaki aczini itirafýdýr. Ýnsan, kaderinin hâkimi deðil-dir ve iyi iþ yapmakla “iyi” olamaz. Zira günahkâr insan, tabiatý-ný düzeltemez. Kimse kendi kendini kurtaramaz. Bu, Tanrý’nýniþidir. Bu, iyi iþlerin necatý gerektirmesinin reddi olup, iyi iþleringerekli olduðunun reddi deðildir. Ameller, necatýn sebebi deðil,neticesidir. Aðaç hakkýnda meyvesiyle hüküm verilir: Ýyi aðaç,iyi meyve verir. Burada iyi aðaç, Ýncil ile aþýlanmýþ, bizzat ÎsaMesîh’in þahsý üzerine kurulu bir aðaçtýr. Ýnsanýn dinî hayatý,Tanrý’nýn ihsanýdýr ve insan, bundan ötürü þükür borçludur.

33- “Necat, iman iledir.” Ýnsanýn ýslah olmasý, kendi elinde de-ðil, Tanrý’nýn elindedir; fakat insan iman ile, onun hem mahiye-tini, hem de þümûlünü kavrayabilir. Luther, Ýncil’in “Doðru kiþiimanla yaþayacaktýr.” sözünün mânâsýný anladýðý gün, reform baþ-lamýþtý. Protestanlýða göre iman, aklî bir tavýr deðil, bir vicdantavrýdýr. Kulun, Allah’ýn iradesinden razý olmasý ve O’nun mu-habbetine, yani kendisini sevdiðine güvenmesidir. Yani insan ka-derini Allah’a ýsmarlayacak ve bu Kurtarýcý Tanrý’ya imanla veO’nunla yaþayacaktýr.

44- Ruhu’l-Kudüs’ün derûnî þahitliði: Böylece insan, beþerîzorlamadan kurtulup Tanrý’nýn hâkimiyetine boyun eðer. Buotoriteyi bir kitabýn satýrlarýnda deðil, derûnî bir ilhamda bulur.Ýþte “Ruhu’l-Kudüs’ün derûnî þahitliði” prensibi budur. Bu, birferdiyetçilik deðildir. Tanrý-insan münasebetlerinde geçerli birotorite arama gayretidir ki o da mükemmel, itiraz edilemez, mut-lak ve meþru otoritedir.

279

412 J. Boisset, Histoire du Protestanisme, s. 19.


Protestanlýk, ekseriya, ferdin, cemiyetten (Kiliseden) taleptebulunmasý þeklinde tarif edilir ki bu, ancak kýsmen doðrudur. Pro-testanlýk, sadece insanýn Allah’a karþý mecburiyetlerinde hürdür,yani sadece tâlî derecedeki otoritelere karþý hürdür. Hâlbuki birin-ci otoriteye, yani Kitab-ý Mukaddes’e ve mü’min ruha dayanýr.“Bir taraftan, insanlara karþý istiðna, baðýmsýzlýk, üstünlük þuuru,belki. Fakat Allah’a karþý bir tezellül ve inkýyat olduðu kesin.”

“Böylece Protestanlýk; derûnî tasdik, otorite, hürriyet ve te-vazu olarak dört esasa istinat eder.”413

Protestanlara göre, her Hýristiyan Kitab-ý Mukaddes’i okuyuptefsir edebilir. Kitap her dile tercüme edilmeli ve herkes ibade-tini, kendi dili ile yapmalýdýr. Kilisenin günah affetme yetkisiyoktur. Timsal ve suretlere tazim yapýlamaz. Azizler ve onlarýnbakiyye eþyalarý tazim edilemez. Hac yoktur. Ruhbanlýk zarurîdeðildir. Din adamlarý evlenebilir. Endülüjans hürafedir. Purga-tuvar yoktur. “Sacrementaires” denilen Zwingli fýrkasýndan olanreformculara göre komünyon sýrasnda ekmek ve þarap yiyip içmesýrf bir hatýra olarak yapýlýr, yoksa Îsa’nýn kaný ve etine dönüþ-mez (présence réelle yoktur, hâlbuki Katolik, Ortodoks ve Lut-hercilere göre bu dönüþme gerçektir). Katolik ve Ortodokslartranssubtantion’u (ekmek ve þarabýn et ve kana dönüþmesini),Luther ise consubstantiation’u (iki cevherin ekmek ve þarap ileet ve kanýn ayný anda hazýr bulunduðuna inanýrlar414. Calvinci-lere göre bu komünyon sýrasýnda, seçilmiþler ruhânî fakat haki-ki olarak Îsa’nýn vücudunu elde ederler. Geri kalanlar ise, ekmekve þarabýn maddî varlýklarýndan baþka bir þey elde edemezler.

4- 116. AAsýr rreform hareketi bbaþarýlý ooldu mmu?Ýnceleyenlerin çoðuna göre olmuþtur. Bu baþarýnýn belirtisi

de, onun birçok ülkeye yayýlmýþ ve devam etmiþ olmasýdýr. Fakat

280

413 J. Boisset, Histoire du Protestantisme, s. 6-10.414 A.g.e., s. 21.


bu yayýlma, çok kan akýtmýþtýr. Meselâ, Fransa’da 1 Mart1562’de Vassy katliamýný baþka katliamlar izlemiþtir. Özellikle27 Aðustos 1572’de Saint-Barthélemy katliamýnda, yüz bin Pro-testan’ýn öldürüldüðü söylenmektedir. Bu katliam Protestanlarýnotoritesizlikleri sebebiyle, kendi aralarýnda vuku bulmuþtu.

Daha önce Arius, Nestorius gibi bazý reformcular çýkmýþ isede onlarýn çaðrýsý geniþ kitlelerce takip edilmediðinden, zamaniçinde kaybolmuþ, sadece tarihte kalmýþtýr. Fakat 16. asýrda de-vir deðiþmiþ, hürriyet özlemleri artmýþ, Kiliseyi tenkit etmeyehazýr birçok aydýn kitlesi oluþmuþtu. Sonra, Amerika kýtasý Av-rupalýlarca henüz keþfedilmiþti. Reform hareketi, Ýngilizler vasý-tasýyla yeni dünyada büyük ölçüde yayýlma sahasý buldu. AmaÝngilizlerin reformu, yarý yarýyadýr. Kitab-ý Mukaddes’i esas ka-bul ederler. Ýznik Konsili, St. Athanase sembollerine (esaslarý-na) baðlýdýrlar. Yedi kutsal din görevlerinden (þeâirden) yalnýzþu üçünü muhafaza ederler: Vaftiz, itiraf ve komünyon (trans-substantiation inancý ile). Merasim ve âyinler, Katolik Kilise-si'ndeki gibidir. Azizlere tapýnma, purgatuvar inancý, ölüler içindua bâkîdir. Hülâsa, Katoliklikten sadece endülüjans reddedili-yor. Necatta imana itibar ediliyor415.

RReeffoorrmm hhaarreekkeettiinniinn bbaaþþaarrýýssýýzzllýýððýýnnaa ggeelliinnccee::

Papalýðýn fikir ve inançlarýný, ona tâbi olanlarý ortadan kal-dýramamýþtýr.

Bundan da mühim olarak, Reform Hýristiyanlýðýn deðil, kili-senin ýslahý oldu. Hâlbuki asýl önemli olan, dini bozan unsurla-rýn ayýklanmasýydý. Luther ve muasýrý reformcular, Hýristiyanlý-ðý, geçen nesillerden olduðu gibi devralmýþlar ve benimsemiþler-dir. O þekliyle kabul etmenin yanýnda, sadece, Kilisenin çok mu-ahhar dönemlerde ortaya çýkardýðý bazý hususlara karþý çýktýlar:

281

415 J. Boisset, Histoire du protestantisme, s. 40-41.


Endülüjans, Kitab-ý Mukaddes’i okuyup açýklama hakký, papaz-larýn evlenmesi gibi meselelerde karþý çýktýlar. Fakat Îsa’nýn tan-rýlýðý (teslis), aslî günah yükünü insanlýk namýna Îsa’nýn haç üze-rinde ölerek kaldýrmasý, Kitab-ý Mukaddes metinlerinin aslî þe-killeri gibi temel konular olduðu gibi kaldý.

Bundan ötürü, Reformun baþarýsý mahdut olmuþtur.


KONSÝLLER

Yedinc i Bö lüm

KKOONNSSÝÝLLLLEERR

Akide, ibadet ve Kilise nizamýný düzenlemek için eveklerin(piskoposlarýn) teþkil ettikleri þûraya “konsil” denir. Hýristiyanlýktarihinde ilk konsil, 105 yýlýnda Kudüs’te toplanýp, Yahudi olma-yanlarýn sünnet olma meselesini görüþtü ve onlarýn sünnet olma-sý gerekmediði hükmünü kararlaþtýrdý416. Konsiller oecuménique(dünya çapýnda) ve mahallî olmak üzere iki nevidir.

On altýncý asýrdan beri, Hýristiyanlar, konsillerin tarihi ilemeþgul olmuþlar, bu konuda çeþitli eserler yazmýþlardýr. Fakatökümenik konsillerin resmî listesi mevcut deðildir. Zaten kon-sillerin bir kýsmýnýn ökümenik olup olmadýðýnda ihtilâf vardýr.Bir bakýma “evrensel” demek olan bu terim, izafîdir. NitekimKatolikler yirmi, doðu Kiliseleri ise yedi konsil kabul ederler.

Ýlk konsiller, Papa tarafýndan deðil, imparatorlar tarafýndanteþkil edilmiþtir417. Onlarýn tek tek incelenmesi, imparatorlarýnkonsillerde oynadýklarý rolün önemini göstermektedir418. Geleceksahifelerde, belli baþlý konsiller hakkýnda kýsa bilgi sunacaðýz.

1- ÝÝznik (Nicée) KKonsili (325)Dördüncü asýr baþlarýnda Ýskenderiye kilisesi papazý Arius,

Hz. Îsa’nýn Tanrý’nýn mahlûku olduðunu kabul ediyordu. Mý-

416 Resûllerin Ýþleri, 15. bölüm. J. Dheilly, Dictionnaire biblique, s. 197.417 René Metz, Histoire des consiles, s. 13.418 A.g.e., s. 20.

sýr’da ve Mýsýr dýþýnda da bu fikirde olan çok kimse vardý. Raki-bi Licinius’a baskýn çýkarak Roma Ýmparatorluðunun birliðinihenüz saðlamýþ olan Constantin, siyasî mülâhazalarla, bu iþe birçare aradý. Ýmparatorun daveti üzerine 325 senesi ilkbaharýnda200 kadar piskopos Ýznik’te toplandý. Toplantý 20 Mayýs’ta im-paratorluk sarayýnda baþladý. Ýmparator konsili yönetti ve tartýþ-malara katýldý. Otoritesi ile Arius’un karþýsýnda olanlarýn zaferi-ni temin etti. Arius taraftarý olan piskoposlar da çar-nâçar aksitezi kabul ettiler. Sonuna kadar direnen iki delege ise, Arius gi-bi, imparatorun emriyle Kiliseden kovuldular419. Konsil, Baba ileOðulun, ayný cevherden olduðunu kabul etti. Ayrýca farklý gün-lerde kutlanan Paskalya bayramýnýn zamanýný tespit etti. Bunundýþýnda yirmi kadar meseleyi de karara baðladý. Hýristiyan dinadamý ve bilgini iken ihtida eden Abdulehad Dâvud, “Ýncil veSalîb” adlý eserinde, Ýznik Konsiline katýlan piskoposlarýn sayýsý-nýn 2048 olduðunu, fakat Ýmparatorun tazyikinden sonra, geriye318 adedinin kalýp, Hz. Îsa’nýn tanrýlýðýný ve tekfir akidesini, dinhâline getirdiðini bildirir420. Yeni Ahid kitaplarýnýn tespiti, onla-rýn dýþýnda kalanlarýn imha edilmesi de bu konsilde kararlaþtýrýl-mýþtý421.

2- KKonstantinopolis (Ýstanbul) II. KKonsili ((381)Arianism’i mahkûm eden Ýznik konsiline raðmen, bütün

þarkta hatta imparatorluðun yeni baþkenti olan Konstantinopo-lis’te bütün kiliseler, bu mezhep taraftarlarýnýn elinde bulunu-yordu. 379’dan beri, Roma Ýmparatorluðunun þark tarafýný idareeden Théodosius, Ýznik Konsilini pekiþtirmek ve birliði saðla-mak gayesiyle, Konstantinopolis’te bir konsil toplamaya kararverdi. Toplanan 150 kadar þark piskoposu, Ýznik konsili kararla-

286

419 A.g.e., s. 21-22.420 A. Dâvûd, el-Ýncîlu ve’s-salîb, s. 33; A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 125’de.421 A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 169.


rýný teyit etti. Fazla olarak, Ruhu’l-Kudüs’ün de, Baba ile Oðul’atam eþit tarzda tanrýlýða sahip olduðunu kararlaþtýrdý ve çeþitliþekilleriyle, Arianism’i mahkûm etti. Metnin tercümesi þöyledir:

“Dirilten ve Babadan çýkan Tanrý Ruhu’l-Kudüs’e de imanederiz. Ona secde eder, Baba ve Oðul ile birlikte onu da tazimederiz. O, peygamberlerde konuþan lisandýr. Bir, mukaddes, ev-rensel, (Katolik) havari Kilisesini ve günahlarýn affý için vaftizikabul eder, ölülerin dirilmesi ve ebedî hayatý bekleriz. Âmin!”Hâlbuki Ýznik Konsilinde, Ruhu’l-Kudüs’ün tanrýlýðý asla söz ko-nusu edilmemiþti422.

3- EEfes Konsili ((431)Daha sonra, Hz. Îsa’nýn mahiyetindeki Tanrýlýk ile insanlýk

tarafýnýn uzlaþtýrýlmasý problemi ayrýlýða yol açtý. Antakya oku-lu, iki tabiatýn ayrý, Ýskenderiye okulu ise bir olduðunu iddia edi-yordu. Konstantinopolis piskoposu Esteroius da ayrý olduðunudestekleyenlerden olup, Meryem’e “Tanrý’nýn annesi (Theoto-kos)” denilemeyeceðini söylüyordu. Ona göre, Meryem, “tanrý-laþmýþ bir insan” deðil, sýradan bir insan doðurmuþ, Tanrý sonraona iradesiyle hulûl etmiþti. Yani o, iki tabiatlý idi423.

Ýmparator Théodosius 431 yýlýnda Efes konsiline davet etti.Antakya delegesi toplantý gününe yetiþemedi. Efes’e yaya dörtgünlük mesafede bulunduklarý sýrada Ýskenderiye piskoposuCyrille’in etrafýnda toplanan 150 kadar piskopos, Nastûrîliðiaforoz etti. Antakyalý Yuhanna (Jean)’ýn etrafýndaki 30 piskoposda bu kararý protesto etti. Ýmparator, her üçünü de görevden al-makla sükûneti temin etmek istedi. Fakat bu icraat, iþi daha daalevlendirdi. Sonunda Ýmparator, aðýrlýðýný Cyrille’in lehindekoyarak, Îsa’da iki tabiatýn ontolojik birliðini ve “Theotokos”

287

422 A. Hatîb, el-Mesîh, s. 252-253.423 A. Hatîb, el-Mesîh, s. 253.

Konsiller

akidesini resmen yürürlüðe koydu424. Böylece “Kelimenin teces-süt ettiði, lâhûtî ve nâsûtî tabiatlarýn ihtilât, imtizac ve istihaleetmeksizin ittihat ettiði kabul ediliyordu.”425 431 Haziran ayý ba-þýnda toplanan piskoposlar, Ekim ayýnda bölgelerine döndüler.

4- CChalcédoýne ((Kadýköy) KKonsili ((451)Ýstanbul’da bir manastýrýn baþýnda bulunan Euthyces’e göre,

Nestorius’un tam aksine, Îsa’da iki tabiat o derecede birleþmiþ-tir ki, sadece tanrýlýk hâlinde tek mahiyet söz konusudur. Son-radan “monofizitlik” (monophysis) denilen mezhep budur.Konstantinopolis piskoposu, bir mahallî konsil ile 448’de bumezhebi aforoz etti. Fakat Cyrille’in yerine geçen Antakya pis-koposu Diascore da monofizit görüþü benimsemiþti. Zaten An-takya’nýn, protokoldeki ikinciliðini elinden alan Konstantino-polis ile görülecek hesabý da vardý. Théodosius II, 449’da bu iþihalletmek için Efes’te yeni bir konsil topladý. Dioscore tarafý,bu konsilde, kaba kuvvet kullanarak baskýn çýktý. Roma’dakiPapa Léon I, tarihe malolan adlandýrmasý ile “Efes eþkiyalýðý”dediði bu hâdiseyi takbih etti. Bir at kazasýnda ölen Théodosi-us’un yerine geçen Marcion, kendi nezaretinde, 451’de Kadý-köy konsilini topladý. Dioscere’un görevden alýnmasýný mü-teakip, onun tarafýnda olan piskoposlar onu terk ettiler. Neti-cede 350 kadar piskopos oy birliði ile Ýznik konsilini tekit etti.Konsil, ayrýca bazý dinî müesseseleri de düzenleyen kararlar al-dý. Bir de “Yeni Roma” olan Konstantinopolis’in, eski baþkentRoma’nýn ayný imtiyazlarýna sahip olduðunu kabul etti. PapaLéon I, bu maddeyi onaylamayý reddetti ki þark ile garp Kilise-leri arasýndaki müstakbel bölünmenin sebeplerinden biri de buolacaktýr.

288

424 R. Metz, Histoire des consiles, s. 25-27.425 A. Hatîb, s. 254.


5- KKonstantinopolis (Ýstanbul) III. KKonsili ((553)Kadýköy konsiline raðmen monofizitlik durdurulamadý, hatta

ilerledi. Monofizitler, zýtlarý olan Nestûrîlerden daha fazla þidde-te maruz kaldýklarýný düþünüyor, bunu bir türlü hazmedemiyor-lardý. Nestûrîlik aforoz edilmekle beraber o mezhebin fikir baba-sý üç bilgin ve kitaplarý serbest idi. Askidas adlý piskopos, bunla-rýn takbih edilmesiyle Monofizitlerin tadil edilecekleri fikriniÝmparator Justinien’e telkin etti. Biraz da, Monofizit sempatiza-ný karýsý Teodora’nýn teþviki ile Justinien, Monofizitler lehinesayýlabilecek bu takbih fermanýný yayýnladý (543). Þark’ta iyikarþýlanan bu karar, Garp’ta reaksiyonla karþýlaþtý ve Kadýköykonsilinin inkârý olarak deðerlendirildi. Justinien sükûneti sað-lamak için Papa Vigile’i baþkente getirtti. 547’de gelen Papa da,biraz tereddütten sonra imparatorun tutumunu benimsedi. Ba-tý’daki protestolar üzerine Papa tasvibini geri aldý ve imparator-la, meselenin geniþ kapsamlý bir konsil tarafýndan çözüme ka-vuþturulmasý konusunda anlaþmaya vardýlar.

Fakat Justinien, konsili beklemeden üç þahsýn takbihini tekitetti. Ýmparator 5 Mayýs 553’te Ayasofya kilisesinde konsili baþlat-tý. Þark dünyasýndan gelen piskoposlarýn fazlalýðý karþýsýnda PapaVigile, konsile katýlmak istemedi. Sonunda 2 Haziran 553’te impa-ratorun eski tutumu yönünde konsil kararý çýktý. Justinien, kararýonaylamasý için Papa’yý sýkýþtýrdý. Ancak bunu tasdik ettikten son-ra onun Roma’ya dönmesine izin verdi. Yaþlý Papa dönerken yoldaöldü. Halefleri Pélage ile Erigoire bu konsilin kararýný teyit ettiler.

6- KKonstantinopolis (Ýstanbul) IIII. KKonsili ((680-6681)Bu konsil, Îsa’da bir tek irade olduðu (monothélisme) fikrini

reddetmiþtir.

7- NNicée ((Ýznik) III. KKonsili ((787)Sekizinci yüzyýl boyunca Roma Ýmparatorluðunun doðusunu

sarsan ikonoklast fitnesi zuhur eder. Ýmparator Léon III, 726’da

289Konsiller

resim ve heykelleri tazim etmeyi yasaklar. Papanýn da taraftarlý-ðýný saðlamak isterse de, aksine Papa Grégoire III, imparatoruntutumunu takbih eder. Léon III’ün halefi Konstantin V (740-775) selefenin tutumunu, daha da þiddetle sürdürür ve bunu,mahallî bir konsil ile karar altýna alýr. Bu iki imparatorun dinî si-yasetleri, Roma Papalýðýný, baþka hâmiler aramaya sevk eder.Yeni imparator Léon IV ile nüfuzlu eþi Ýrene, bunu hesaba kata-rak, tutumu deðiþtirmek isterler. Kocasýnýn ölümünden sonra,devleti küçük oðlu Ýmparator Konstantin VI adýna yöneten Ýre-ne, tasvirlerden yanadýr. Topladýðý Ýznik II. konsilinde, tasvirle-re tapýnmanýn sadece meþru deðil, hatta tavsiye edilen iyi biramel olduðu kararýný çýkartýr. (Oðluna karþý entrika çevirip onutahttan indirtip gözlerini oydurtan bu kadýnýn idaresi, impara-torluk için fecaat olmuþtur. Harun Reþid idaresindeki Ýslâm dev-letine harac ödemek mecburiyetinde kalmýþtýr (798). MuasýrýÞarlman ile evlenmek suretiyle Batý ile birleþme rüyasýný gerçek-leþtirmek istediyse de, bir hükümet darbesiyle tahttan uzaklaþtý-rýlýp sürülmüþ olduðu Lesbos’ta ölmüþtür. Ortodoks Kilisesi onu“Sainte” (veli) kabul eder.

8- KKonstantinopolis (Ýstanbul) IIV. KKonsili ((869-8870)Bu konsil, bütün Hýristiyanlarýn temsil edildiði ökümenik

konsillerin sonuncusu olur. Ayný tarihlerde Roma’da bir konsiltoplanýp þunlarý kararlaþtýrýr:

1. Ruhu’l-Kudüs, Baba ve Oðul’dan çýkmýþtýr.

2. Hýristiyanlýkla alâkalý bir muhakeme isteyenler Roma Kilise-sine baþvuracaklardýr.

3. Dünyadaki bütün Hýristiyanlar, Roma Kilisesinin reisine tâbiolacaklardýr.

869’da Konstantinopolis Patriði baþkanlýðýnda toplanan kon-sil ise, Ruhu’l-Kudüs’ün yalnýz babadan neþ’et ettiðini kabul et-


ti. Bu ve bir önceki konsil neticesinde, Þark ve Garp Kiliseleriarasýndaki ayrýlýk kesinleþti426.

1054 senesinde Þark ve Garp Kiliseleri kat’î olarak ayrýldýk-tan sonra, Garp Hýristiyanlýðýnýn temsilcisi Papalýk, Reform dö-nemine gelinceye kadar müteaddit konsiller toplamýþtýr. Bunlar,dinî olmaktan ziyade siyasî sevk ve zaruretlerle ilgilidir.

9- TTrente KKonsili (1545-11563)On altýncý asýrda Protestan reformunun baþarýsý, genel bir

konsili zarurî kýlmýþtý. Fakat karýþýk ortam, konsilin toplanmasý-ný güçleþtirmiþti. 1530’da teþebbüs edilen konsil, ancak 1545’tetoplanabildi ve kesintiler, yer deðiþtirmelerle devam eden kon-sil 18 yýlda 1563’te neticelendi. Bu konsil, Katolik din esaslarý-nýn hemen hemen tamamýný gözden geçirmiþ olmasý itibariyleoldukça önemlidir.

10- VVatikan I. KKonsili (1869-11870)19. yüzyýlda Avrupa’daki büyük deðiþiklikler, bir taraftan

devrin liberal telâkkileri karþýsýnda Katolik esaslarýný vurgula-mak buna mukabil diðer taraftan da artýk ihtiyaca cevap verme-yen eskimiþ düzenlemeleri gözden geçirmek için bir konsili ge-rekli kýlmýþtý.

Papalýk, Protestanlar da dahil, bütün Hýristiyanlara davetiyegönderdiði hâlde, Katolik dünyasý dýþýnda kalanlarýn hiçbirindemüspet bir tavýr görülmedi. 750 piskopos, 50 kadar manastýr re-isi olarak 793 üye konsile iþtirak etti. Konsil, rasyonalist akýmlarkarþýsýnda, Katolikliðin Tanrý inancýný tekrar hatýrlattý. Papanýnþahsî deðil de dinî hususta “hata yapmaz” olduðunu kabul etti.

Alman-Fransýz Harbi’nin baþlamasý, havayý gerginleþtirmiþti.Derken Ýtalyan ordusu Roma’ya girdi ve ayný gün (20 Ekim

291

426 A. Þelebî, el-Mesîhiyye, s. 170-171.

Konsiller

1870) Papa, konsili, belirtilmeyen bir tarihe erteledi. Böylece 8Aralýk 1869’da baþlamýþ olan görüþmeler sona erdi.

11- VVatikan II. KKonsili (1962-11965)Hýristiyanlýðýn, zahirî ihtiþam yönüyle bu en büyük konsili-

nin akdedilmesi Papa Jean XXIII tarafýndan 25 Ocak 1959’dailân edildi. Takriben, 1,5 yýl ilk hazýrlýklar sürdü.

KKoonnssiilliinn GGaayyeessii::

a. Katolik inancýný geliþtirip kuvvetlendirmek,

b. Hýristiyanlara, dinî yaþayýþlarýnda yeni bir moral vermek,

c. Dinî müesseseleri, modern çaðýn ihtiyaç ve metotlarýna uy-durmak,

d. Ayrýlan Hýristiyanlarý birliðe çaðýrmak idi.

Dünyanýn her tarafýndaki 2594 piskopos, 156 manastýr re-isine, 62 üniversiteye davet gidip fikirleri istendi. Gelen rapor-lar deðerlendirildi. Sonunda 8972 teklif ortaya çýkarýldý. Bunlargruplandýrýldý. Çeþitli milletlerden 900 uzmanýn görev yaptýðýçalýþmalara, on komisyon ve dört sekreterya marifetiyle son þe-kil veriliyor, þemalar hâline getiriliyor, merkezî komisyon ise Pa-paya sunulacak duruma koyuyordu. Konsil görüþmelerine esasteþkil edecek metne nihaî þeklini vermek, Papaya ait idi.

On komisyon þöyle teþkil edilmiþti:

1. Kitab-ý Mukaddes, din geleneði (tradition), iman ve âdetler.

2. Piskoposlar ve dinî bölgelerin idaresi.

3. Din adamlarý nizamý ile Hýristiyan halkýn nizamý.

4. Ruhban sýnýfý.

5. Dinî þeâir (kutsal din görevleri, sacrements) nizamý,

6. Âyin ve ibadetler (liturgie)

7. Din öðretimi ve öðrenimi,


8. Þark Kiliseleri,

9. Misyonerlik çalýþmalarý,

10. Gerek dinî, gerek içtimaî olarak, lâik Hýristiyanlarýn her tür-lü hizmetle ilgili faaliyetleri...

Merkezî komisyon 12 Haziran 1962’de 2060 sahife tutan 70þemayý Papa Jean XXIII’e sundu. Bundan 3000 nüsha bastýrýla-rak, beþ kýtadaki uzmanlarýn incelemesine arz edildi. 11 Ekim1962’de Vatikan’da St. Pierre Kilisesi’nde Vatikan II. Konsilininaçýlýþý yapýldý. Piskoposlardan baþka 80 devlet ve birçok millet-lerarasý teþkilâtýn temsilcileri, 1000’den fazla muhabir de açýlýþ-ta bulunanlar arasýnda idi. 200 muhabir, konsil sona erinceyekadar, devamlý surette konsil çalýþmalarýndan dünyanýn dört birköþesine haber ulaþtýrmak üzere orada kalmýþlardý.

3 Haziran 1963’te Papa Jean XXIII öldü. Papalýða seçilen Pa-ul VI, ikinci dönemi 29 Eylül’de baþlattý. Konsilin esprisine veselefine tam bir sadakat gösterdi.

8 Aralýk 1965’te, üç sene iki aylýk çalýþmadan sonra konsil so-na erdi. Böylece Katoliklere göre 21. ökümenik konsil, tarihemâl olmuþ oluyordu.

Vatikan II. Konsili, Hýristiyanlýk için, onu baþlatan Papa-nýn, unutulmaz hâle getirdiði anahtar kelimesiyle -kýsmen, biraggiornamento (gün ýþýðýna çýkarma, gündeme getirme)- gaye-sini gerçekleþtirdi. Fakat ökümenik gaye yönünde gözle görünürbir ilerleme kaydetmedi. Keza Katoliklerin, baþka din ve mez-hepten olanlarla evlenmeleri, doðum plânlamasý, terk edilmiþmasum eþlerin durumu, papazlara evlenme müsaadesi, âyin üc-reti, endüljans vb. birçok problem konsilde ele alýnýp neticelen-dirilemedi. Konsil, Kilisenin kendi içinde ve dýþ dünya ile diya-log kurma arzusunu belirgin bir tarzda ortaya koydu. Katoliklik,yükünü aðýrlaþtýran birçok fazlalýklarýný atarak sadeliðe ve dinîinanç ve duyguyu daha sýhhatli bir ifade tarzýna kavuþturmaya

293Konsiller

çalýþtý. Bundan memnun olanlar yanýnda, olmayanlar da bulun-du ise de ikinci grubun azýnlýkta kaldýðý söylenebilir. Bin sene-ye yakýn bir zamandan beri birbirine düþman olan Þark ve GarpKiliselerinin reisleri Papa Pavlus VI ile Patrik Atenogaras, ay-rýlmadan bu yana ilk olarak Kudüs’te bir araya geldiler ve karþý-lýklý afarozlarýný kaldýrdýlar. Katoliklik, iki bin yýla yakýn “Tan-rý kâtili” dediði Yahudilere lânet okuduktan sonra, onlara bu is-nadýn haksýz yere yapýldýðýný, Hz. Îsa zamanýndaki bazý Yahudiyetkililerin tutumu sebebiyle, þimdiki Yahudiler þöyle dursun, ozamanki Yahudilerin de çoðunu ittiham etmenin doðru olmadý-ðýný beyan etti427. Müslümanlara ve diðer din mensuplarýna dayayýnladýðý beyanatlarla diyalog çaðrýsýnda bulundu.

Fakat konsilde önemli rol oynayanlardan, meþhur Katolikbilgini P. Congar’ýn dediði gibi “gerçekleþtirilen iþ inanýlmaz de-recede büyük ise de yapýlacak çok þey mevcuttur.”428 Bir durumdeðerlendirmesi yapan dinamik piskoposlardan Mgr. Elchingerde “Biz, henüz yolun baþýndayýz.” diye ifade ediyordu.

Bu konsil, ne akidede ne de dinî müesseselerde, çok köklü de-ðiþiklik yapmadý. Keza Katolikliði diðer Kiliselerden ayýran gerçekengelleri de ortadan kaldýramadý. Ama öteki konularda olduðu gi-bi, bu hususlarda da kapýyý araladýðý inkâr olunamaz. Bu aralama-dan da geri dönüþ olmayacaðýnda uzmanlar müttefiktir. Bu, vazge-çilmez bir istikâmettir. Kilise, iç bünyesinden ve dýþtan gelen etki-lerle, bütün dünya ile hatta münkirler ve komünistlerle bile diya-log yoluna girmiþtir. Artýk sakin, kendi iç meseleleriyle uðraþýp du-ran, rahatlýðý dýþ dünya ile ilgilenmemekte bulan Kilise, huzurun-dan olmuþ, daha doðrusu böyle bir huzuru bilerek terk etmiþtir.

294

427 Heyet, Vatican II (Les relations de L‘Eglise avec les réligions non-chrétien-nes) içinde, la religion juive kýsmý, 237-273 ve özellikle s. 262, Paris, Edit.Cefr, 1966)

428 Ýnformations cath. Ýntern. no: 255, 1.1.1966, s. 15’ten R. Metz. Histoire desconciles, s. 123.


NeticeGörüldüðü gibi, konsiller, kendilerini Þâri’ yerine koyarak,

akideleri ve amelî hükümleri koyup kaldýrmýþlar, Hýristiyanlar daonlara tâbi olmuþlardýr. Böylece din adamlarý sýnýfý, pek az dindesahip olduklarý bir otorite elde etmiþlerdir. Meselâ, Ýslâm’da müç-tehitler, nihayet, nas bulunmayan fer’î hükümlerde içtihat yapa-bilirler. O da, Þâri’ Teâlâ’nýn rýzasýný, O’nun buyruklarýndan an-lama þeklindedir. Yoksa, kendisini Þâri’ yerine koyup dini deðiþ-tirme yetkileri yoktur. Nebîlerin (a.s.) bile, Allah’ýn dinini teblið-den baþka yetkileri mevcut deðildir.

295Konsiller

PAPALIK

Sekiz inc i Bö lüm

PPAAPPAALLIIKK

Hýristiyanlýk hakkýndaki bilgilerin tamamlanmasý için, onunfikir, inanç ve davranýþýný talimatlarý ile yönlendiren, binâena-leyh Hýristiyanlýðýn beyni mesabesinde olan Papalýk idaresini veonun hayatla münasebetlerini de, az da olsa tanýmamýzda faydavardýr. Gerçi “Papalýk idaresi, araþtýrmaya pek gelmeyen bir ka-rakter arz eder. Zira dökümanlar gizli, arþivler kapalý ve tanýklýk-lar nadirdir. Eski dokümanlar için bile geçerli olan bu hususlar,daha yakýn dönemler için fazlasýyla câridir.”429 Fakat, bu sahanýnbir uzmaný tarafýndan yazýlmýþ “Dinî Müesseseler” adlý kitabýesas alarak, imkân ölçüsünde bazý bilgiler sunacaðýz430:

A- RROMA KATOLÝK KKÝLÝSESÝ ((PAPALIK)Mutlakiyet idareleri içinde, hem mutlak, hem de seçimle iþ

baþýna gelen tek idare, Papalýktýr431.

Papa, Kilisenin yani piskoposlarýn, ruhban sýnýfýnýn ve bütünKatoliklerin baþkanýdýr. Papa baþlangýçta, sadece Roma piskopo-su sayýlýrdý. Dokuzuncu asýrdan itibaren hâkimiyeti gitgide artýp,13-14. asýrlarda zirveye ulaþtý. Daha sonra, zaman zaman sarsýn-tý geçirmesine raðmen, Roma Papalýðý her seferinde kendisinitoparlamasýný bilmiþ olup hâlen otoritesini sürdürmektedir.

429 Henry Marc-Bonnet, La Papauté Contemporaine, s. 6.430 Marcel Pacaut, Les Institutions religieuses.431 A.g.e., s. 9.

Papanýn ve piskoposlarýn yetkisi, doðrudan doðruya Tanrý’dangelir. Bunlar, güya, Hz. Îsa’nýn “akd u hall” (baðlama ve çözme)yetkisi verdiði havarilerin vekilleridirler. Papa en yüksek makamýihraz ederek, Hz. Îsa’nýn dünyadaki görülen temsilcisidir. Onunbu önceliði hiyerarþinin daha alt kademelerini ortadan silmesede, Papanýn dinî olan bütün iþleri idare ve kontrol yetkisi tamdýr.Havari Petrus’un Roma’yý seçmesi, ilâhî bir takdir ile olmuþtur.Maamafih Papalýðn baþka yere yerleþmesine itikadî veya hukukîbir mani de yoktur.

Vatikan I. Konsili, 1870’de “Papanýn yanýlmazlýðý” dogmasý-ný benimsedi. Fakat Papa, dinî inanç ve âdetlere dair olan dok-trini tespitte yanýlmaz sayýlýr. Bunun için de Papanýn, açýkladýðýhususun “bütün mü’minleri baðlayýcý” olduðunu belirtmesi gere-kir. Genellikle kabul edilenin aksine, encycliques (Papa tarafýn-dan bütün dünya Hýristiyanlarýna yöneltilen fermanlar), diyePapa tasrih etmedikçe, otomatikman bir “yanýlmazlýk” ifade et-mezler.

1- PPapanýn sseçilmesiPapa seçimi, tarihî seyir içinde çok farklý þekiller geçirmiþtir.Mevcut durumda, Papa ölünce, o þehirdeki kardinaller on

gün içinde arkadaþlarýný beklerler. Bu müddet geçince, genellik-le Vatikan sarayýnýn, sýrf bu iþ için kullanýlan bir yerinde topla-nýrlar. Her bir kardinalin, azamî iki hizmetçisi bulunur. Burayakapanýp, uyku zamaný hariç, hep beraber kalýrlar. Yiyecekleri,bir delikten verilir. Dýþarý ile kesinlikle irtibat kuramazlar. Ýstis-naî bir sebeple çýkan da, bir daha giremez. Dýþarý ile bu alâkakesme durumuna conclave denir. Naip kardinal (camerlinque),en kýdemli kardinallerden kurulmuþ bir dîvan yardýmý ile, kâide-lerin titizlikle uygulanmasýný saðlar. Kardinaller, bu durumda pa-pa seçimi konusu dýþýnda hiçbir konudan bahsedemezler. Sabahve akþam olmak üzere günde iki defa, en lâyýk olaný seçtiklerine


dair yemin ederek, gizli olarak oy kullanýrlar. Üç gün içinde pa-pa seçilmezse, kardinallerin yiyecekleri kademeli bir tarzda azal-týlýr. Ama bu zorluklarýn, her zaman neticeyi çabuklaþtýrdýðý söy-lenemez. Meselâ 1800’de papa seçimi üç aydan fazla sürmüþtü.Seçilmek için 2/3’ten bir fazla oy almak gerekir. Her celsedensonra, bültenler yakýlýr ve kardinaller, olup biteni dýþarýya sýzdýr-mayacaklarýna dair yemin ederler.

Seçilen papa, tayini kabul edip, þimdiye kadarki normal is-minden baþka, taþýyacaðý papalýk ismini tespit etmekle mükellef-tir. Fakat o, papalýðý sýrasýnda istifa edebilir.

2- KKardinallerBu kelime, “esas”, “istinatgâh” mânâsýna gelir. Yakýn zamana

kadar Papanýn yardýmcýlarý olarak Roma’da yetmiþ kardinal var-dý. 1960’dan itibaren onlarýn sayýsý gittikçe artmaktadýr. Papazkardinaller, genellikle taþra teþkilâtlarýnýn baþlarýnda bulunurlar.

Kardinal, Papa tarafýndan tayin edilir. Fakat Papa, istiþarî olarak,Kardinaller Kurulunun fikrini alabilir. Dinî, ahlâkî ve aklî durumu-na göre kardinal adayý deðerlendirmeye tâbi tutulur. Hayatta olanbir kardinalin çocuðu veya akrabasý olan bir þahýs kardinal olamaz.Papalýk, kardinal tayininde, onun görev yapacaðý ülke hükümetiningörüþünü de almayý âdet edinmiþtir. Kardinal tayini, Papanýn, me-rasimle ona takke ve kýrmýzý þapka giydirip yakut yüzük takmasý iletamamlanýr.

KKaarrddiinnaalllleerriinn rroolllleerrii

Kardinaller, Papalýk dîvanýný, yani Vatikan hükümetinin is-tiþare meclisini teþkil ederler. Protokolde prens seviyesinde yeralýrlar. Önemli hizmet gruplarýna baþkanlýk ederler. Bir kardina-le yapýlan saygýsýzlýk, bütün Kiliseye, Hýristiyanlýða yapýlmýþ sa-

301Papalýk

yýlýr. Böylece Papanýn mutlak idaresi, kardinallerin yardýmý ilebütün bir Kilisenin politikasýný, idaresini ve dinî iþlerini yürütür.

3- PPapalýk idaresiPapalýk idaresi, evrensel bir idaredir. Hiçbir siyasî güce baðlý

deðildir. Hiçbir yere vergi ödemez, hiçbir yerden yardým almaz.1870’te Ýtalya birliðinin tamamlanmasý Papalýða, sekiz asýrdanberi devam eden eski hükümranlýðýný kaybettirdi. 1929 yýlýnakadar altmýþ yýl boyunca papalar, Vatikan sarayýnda âdetâ mah-pus kaldýlar. 1929’da Latran Anlaþmasý ile Papalýk, “Vatikan dev-leti” namý ile, dünyevî organizasyonunu üzerinde kuracaðý bir ara-zi temin etti. Þimdi orada muhafýz alayý, jandarma teþkilâtý gibigerekli olan her türlü organizasyon mevcuttur.

4- PPapa vvalilikleri ((Légat)Papalýða Kilise idaresinde yardýmcý olan diðer mühim bir un-

sur légat’lar, yani Papa adýna iþ yapmak üzere tam yetki ile mu-vakkaten taþraya gönderilen kardinaller (Papalýk valileri)dir.Papalýðý devamlý surette temsil eden diplomatlara (hariciyecile-re) ise nonce “Papalýk elçileri” denir. Bunlar piskopos olup, el-çilik görevinden baþka, bulunduklarý ülkede Katoliklerin du-rumlarýný kollamak ve durum hakkýnda Vatikan’a bilgi vermek-le vazifelidirler.

5- CCongrégations ((Yüksek kkurullar)Bu ruhanî meclisler Kilisenin adlî ve idarî teþkilâtýdýr. Bu

meclislerden her birinin müþavir ve raportörleri vardýr. Bu mec-lise, Hýristiyanlar, ya bizzat, ya da baðlý bulunduklarý din görev-lileri vasýtasýyla fetva isteyecekleri meseleleri arz ederler. Küçükmeseleleri, ast seviyedeki görevliler hazýrlayýp, baþkanýn imzasý-na sunarlar. Önemli olanlarý ise, haftada bir veya iki defa topla-nan üst seviyedeki görevliler kararlaþtýrýrlar. Daha da nazik me-


seleleri ise bastýrýp çoðaltýrlar. Ayda bir toplanan “KardinallerMeclisi”nin toplantýsýndan en az on gün önce konular üyelerinellerinde olacak þekilde onlara ulaþtýrýlýr. Bu toplantýda önce birraportör meseleyi vaz’ edip fikrini beyan eder. Müteakiben kar-dinaller görüþüp kararlaþtýrýrlar.

Bu meclislerden “Akaid Kurulu” dinî esaslara, örflere nezaretedip, dinen mahzurlu yazýlar ve yazarlar hakkýnda hüküm verirler.Eski Ýndex þimdi kaldýrýlmýþ olduðundan, hüküm vermeden önceyazarlarýn bu Meclisce ifadeleri alýnýr. (Ýndex: Papalýkça yasakla-nan kitaplar kataloðu demektir. Ýlk olarak Papa Paul IV tarafýn-dan 1559’da çýkarýlmýþ, sonra Trente Konsili ile 1504’de teyitedilmiþtir. 1571-1917 döneminde “Index Meclisi”ne, daha sonrada Papalýk Sekretaryasýna baðlanmýþtýr. 1564-1948 arasýnda in-dex, 32 defa yayýnlanmýþtýr. 1966’da “Akaid Meclisi”, Ýndex’in ar-týk yayýnlanmayacaðýný bildirmiþtir. Genel olarak, Kitab-ý Mu-kaddes’in ruhsat verilmemiþ rivâyetleri (nüshalarý), Ýndex’in yü-rürlüðe girmesinden önce mahkûm edilmiþ kitaplar, bid’atçilerin(hérétiques) dine dair eserleri, Katolik inancýna aykýrý fikir beyaneden eserler yasaklanmýþtýr. Rasyonalistler, materyalistler, déist-ler, athéler, marksistlerin eserleri, ahlâka aykýrý ve müstehcen ya-yýnlar bunlar arasýndadýr. Kitaplarý yasaklanan yazarlardan bazýla-rý: Abélard, Calvin, Dante, Descartes, Diderot, Erasmus, V. Hugo,D. Hume, La Fontaine, Lamartine, Luther, Montaigne, Mon-tesquieu, Pascal, Rousseau, Spinoza, Voltaire432.

Propaganda Kurulu, 1622’de kurulmuþ olup, sapýk Hýristiyan-lar ile Hýristiyan olmayan insanlara yönelik çalýþma yapar. Bü-tün Katolik misyoner teþkilâtlarýný yöneten bu grup, 20. asýr baþ-larýndan beri en canlý teþkilâtlardan biri durumundadýr.

Kilise Ýþleri Kurulu, papaz tayinlerinin yanýnda Vatikan Dev-let Sekreteryasýna da tavsiyelerde bulunur.

303

432 Robert 2, index md., s. 901.

Papalýk

Þark Hýristiyanlarý Kurulu 1917’de kurulmuþtur. Orta Doðu,Balkanlar, Habeþistan gibi inançlarý Katolik olup mahallî din veörflerle dinî hayatlarýný sürdüren cemaatleri idare ederler.

Dinî Þeâir Disiplin Yüksek Kurulu (Congrégation de la dis-cipline de sacrements) 1908’de kurulmuþ olup yedi þeâirle ilgilimuamelelere nezaret eder.

Ruhban Sýnýfý Kurulu, rahip ve rahibeleri idare eder.Konsil Kurulu, cemiyet içinde görev yapan din adamlarý ile

lâiklerin (yani din teþkilâtýnda olmayan Hýristiyanlarýn) disipli-nini kontrol eder. Dinî Okullar ve Üniversiteler Kurulu ise Ki-liseye baðlý olan bütün ilk, orta ve yüksek öðretim kurumlarýnýnen üst seviyedeki idarî organýný teþkil eder.

Bundan baþka kurullar da vardýr. Biz bu sayýlanlarla yetiniyoruz.

66- MMaahhkkeemmeelleerrPapalýk tarihi Papalarýn, taþra din teþkilâtý üzerinde hâkimi-

yetlerini artýrdýklarý nispette, adlî meselelerde de yetkilerini yay-dýklarýný göstermektedir. Bu da taþradan yapýlan müracaatlarýnazamî ölçüde artýrýlmasýný temin etmekle olmuþtur. Þimdi Vati-kan’da müteaddit büyük mahkemeler bulunmaktadýr. Sadeceþunlarý sayalým:

aa)) RRoottee

Günümüzde oynadýðý rol mahdut olmakla beraber en meþhurKilise mahkemesi budur. Bütün dünya Kilise mahkemelerinin is-tinaf mahkemesidir. Hâkimleri papazlardandýr. Bu mahkemeninvazifelerinden biri, din adamlarý arasýndaki ihtilâflarý hükme bað-lamaktýr. Dava prosedürü hayli karmaþýk, dolayýsýyla uzundur.

bb)) SSiiggnnaattuurree

Papalýk affý. Bu mahkeme, Hýristiyanlarýn diyanet hayatlarý-na dair iþlerde fetva verir. Baþlýca iki bölümünden biri endüljans


(Ýndulgence) servisidir (Kilisenin, günahkârlarýn cezalarýný kýs-men veya tamamen affý). Diðeri pénitencerie (günah itiraflarýnýdinleyip baðýþlama) bölümüdür. Bunun da çok bölümleri vardýr.Her Hýristiyan bizzat veya mahallî papazý vasýtasýyla müþtere-ken, bu mahkemeye müracaat edebilir. Mahremiyet þartlarýnauymak suretiyle, bir ay içinde cevap verilir.

Bu mahkeme yetkilileri, özellikle Kilise Hukuku uzmanlarý-dýr. Hâkimlere para ödenmez, fakat ilgili taraflar diðer her türlümasrafý (muhabere, þahit celp edilmesi, þahit harcýrahý vs.) öde-mekle mükelleftirler.

Hatýrlatalým ki Papa, her zaman, istediði davayý huzurunanakletmeye veya fayda gördüðünde özel bir mahkeme heyeti teþ-kil etmeye yetkilidir.

Ayrýca bazý hâricî ve dahilî iþlerle meþgul olan office (ofis)lervardýr.

7- TTaþra tteþkilâtýKatolik ülkeler, dinî eyâletlere (diocéses) bölünürler. Bunlar

millî ve idarî taksimattan ayrý bir taksimattýr. Meselâ Fransa’da 17,Ýtalya’da 38, Ýspanya’da 9, Belçika ve Hollanda’da birer diocésesvardýr. Her birinin baþýnda bir evek (piskopos) bulunur.

Patrik ve primalar, daha ziyade eski makamlara tekabül edenþeref ünvanlarýdýr. Ama Roma’ya baðlý olmakla beraber mahallîhususiyetleri bulunan bazý patrikler bundan müstesnadýr; onlariçin bunlar makama delâlet eder. Kýbtî (Ýskenderiye), Melkî (An-takya), Mârûnî (Lübnan), Keldanî (Babil, Irak), Ermeni, SüryanîMelkî (Sûriye) patrikleri gibi.

Papa, kardinaller ve birinci prélat (en üst seviyedeki papaz-lar)dan sonra metropolitenler gelir. Bunlar taþra teþkilât baþka-nýdýrlar. Orta Çað’da mahallî metropolitenler, baðýmsýzlýk teþeb-büslerine giriþmiþlerse de Papa, gitgide nüfuzunu artýrmýþ, onlarý

305Papalýk

basit birer idareci hâline getirmiþtir. Hâlen durum budur. Bun-lara “arþövek” de denir. Arþövekleri sadece Papa tayin edebilir.Onlarýn altýnda “evek”ler gelir. En az yirmi senede bir “eyâletkonsili” toplanýr. Bunlarýn kararlarý, Papalýk Konsil Kurulunagönderilip yürürlüðe konulur. Son dönemde taþra teþkilât top-lantýlarý artmýþtýr.

DDiiooccèèssee,, eevveekk

Evek (éveque), Papa dýþýnda, Kilise teþkilâtýnýn en mühimþahsiyetidir. Evek, Papa tarafýndan tayin edilir. Fakat Papa iste-diði takdirde bu seçimi, dinî bir heyete de býrakabilir. Muhtelifdevletlerin Papalýk tayinine itiraz edip edemeyecekleri, devlet-lerin Papalýkla yapmýþ olduklarý anlaþmalara göre belirlenir. Ek-seri hâllerde, hükümetlerin sadece denetleme haklarý söz konu-sudur.

Tayin edilen evek, bir heyet huzurunda antimodernist biryemin, keza Papaya sadakat yemini yapmakla mükelleftir. Kili-seler, cemaatler ve manastýrlar üzerinde eveklerin, tam bir ida-re ve denetleme haklarý vardýr. Her evekliðin mahallî bir malvarlýðý bulunur. Nikâh, vaftiz, cenaze vs. hizmetleri için dinadamlarýnýn aldýklarý ücretlerden eveðin muayyen bir hissesivardýr. Her eveðin çeþitli kurullarý, ihtisas komisyonlarý, yar-dýmcýlarý bulunur.

Din adamlarý arasýndaki ihtilâflara normal mahkemeler bak-maz. Onun için, her eveðin “Kilise Asliye Mahkemesi” mevcut-tur. Kutsal mefhumlara ait davalara da bu mahkemeler bakar433.Geniþ mahkeme heyeti, din adamlarýndan müteþekkil olup üye-ler evek tarafýndan tayin edilirler. Bu üyeler, sýr tutacaklarýnadair yemin ederek göreve baþlarlar.

306

433 Marcel Pacaut, Les Ýnstitutions religieuses, s. 52.


8- RRahiplerToplum içinde yaþayan (séculier) din adamlarýndan baþka bir

de manastýr hayatý yaþayan (régulier) rahipler vardýr. Bunlar, herHýristiyan’a ait prensiplerden baþka “itaat, iffet (bekârlýk) vefakr” ahdi vermiþ toplu hayat yaþayan keþiþlerdir. Çeþitli tarikat-larýn, kendilerine mahsus titiz kâideleri vardýr. Bénédictins, Do-minicains, Franciscains, Jésuites en meþhur tarikatlardandýr.

Bu tarikatlarýn çoðu doðrudan doðruya Vatikan’a baðlý olupkilise idaresine göre, hâlihazýrdaki rolleri daha mühimdir. Çün-kü Papalýðýn icra mekanizmasý ve milis kuvveti durumundadýr-lar. Daha kâideci, daha aðýr, daha çok millî ve nispeten müsta-kil olan séculier teþkilâta göre bunlar, her cephede ve zamankaybetmeksizin (hazýr kuvvet durumunda) kesintisiz hizmet su-narlar. Vaaz, öðretim, Katolik sosyal faaliyetleri, (hastahaneler,hayýr teþkilâtlarý), misyonerlik (Péres blancs, Jésuites, Lazaristes,Oblats de Marie ve birçok rahibe teþkilâtlarý) tarzýnda beþ esasîfaaliyet alanlarý vardýr. Böylece Vatikan’ýn istediði tarzda yönet-tiði bu ruhban teþkilâtý, Kilise teþkilâtýnýn iþlerini tamamlayan,daha esnek ve itaatkâr bir organizasyon grubudur.

Etraflýca incelenince görülür ki Katolik Kilisesi, teþkilât baký-mýndan muasýr dünyanýn en saðlam, en iþlerli ve bölmeleri yer-li yerinde bir piramit görünümü arz eden organizasyonudur434.

B- FFÝKRÎ vve DDÝNÎ HHAYAT KKARÞISINDA PAPALIK

1- PPapalýk ve mmodern iilimMaddeci istikamette ilerleyen Batý’da, 19. asýr sonunda akýl

ile din (Hýristiyanlýk) arasýnda tam bir “boþanma” hâdisesi mey-dana gelir. Daha önce, modernleþen dünya ile fazla ilgilenmeyen

307

434 Marcel Pacaut, Les Ýnstitations religieuses, s. 8-74’den hülâsa.

Papalýk

Papalýk, Léon XIII’ten itibaren, modern düþüncenin geliþmesikarþýsýnda, Kilisenin tutumunu belirlemeye ciddî gayret gösterir.19. asrýn kaydettiði geliþme ile maðrur Pozitivizm ile din arasýn-daki çatýþma, hiçbir dönemde görülmemiþ bir þiddet arz ediyor-du. Özellikle tabiî bilimler ve yeni “metin tenkidi” metotlarýkutsal kitap metnini ve mânâsýný, dinî inançlarý þiddetle sarsý-yordu. Bu döneme kadar, din kendi sahasý ile ilgileniyor, geliþ-meleri sadece mahkûm edip kýnamakla yetiniyordu. Fakat seç-kin mü’minler bile þüphe etmeye baþlamýþlardý.

Léon XIII, milletlerarasý bilim adamlarý kongresini toplayýp,Vatikan arþivlerine ve kütüphanesine girmeyi kolaylaþtýrdý. On-dan önceki Papa Pie X, modernizmi aforoz etmiþti. Kilise termi-nolojisinde “modernizm” þu mânâya geliyordu: “Her türlübid’atin sentezi.” Modernizm, Hýristiyanlýðý, modern düþünce-nin icaplarýna uydurma gayreti idi435. Papa bu dalgaya karþý1910’da þu tedbiri almýþtý: Din adamlarý, modernizme karþý ol-duklarýna dair mecburî yemin edecekler, dinî okul ve kurslar budüþüncelerden ayýklanacak, dinî yayýnlar daha titizlikle kontroledilecek, her semtte “uyanýklýk komiteleri” faaliyet gösterecekvs. Bu tedbirler, Birinci Cihan Savaþý öncesinde meþ’ûm bir gü-vensizlik ortamý meydana getirmiþti.

Fakat modernizm dalgasý, çok geçmeden kýrýlmaya baþladý.Papalýk, tehlikeyi az zararla geçiþtirince, Léon XIII idaresiyle, da-ha uzlaþmacý bir tutum izlemeye baþladý. Bilim de iddialarýný sý-nýrlamaya ve dine zarar vermek gayretkeþliðinden geri durmayayöneldi. Hatta bazýlarý bilimin “iflâs”ýndan bile söz etmeye teþeb-büs etti. Buna sebep olarak da, bilimin kendisinden beklenen ev-rensel izah ve çözüme ulaþamamasýný gösterdiler. 20. asýr baþlarý,pozitivizmin mahmurluðundan ayýlmaya baþladýðý dönemdir. Ar-týk Renan’ýn devri geride kalmýþtýr. Öyle ki 1936’da Papa Pie XI

308

435 H. Marc-Bonnet, La Papauté contemporaine, s. 23.


þöyle demeye bile cesaret etti: “Kilisenin her zaman teþvik etmiþolduðu ilim, Hýristiyanlýk esaslarý ile kat’iyen çeliþmez.” Bu aradaPapalýk da bilim adamlarýna yönelttiði eski hücumlarýndan vaz-geçer, silâhlarýnýn bir kýsmýný býrakýr. Benoit XV Ýndex’i Papalý-ða hapseder. Kendisi de bilim adamý olan Pie XI, çeþitli bilim ku-rumlarý açar436, en yeni teknik buluþlarý Vatikan’a sokar.

Léon XIII St. Thomas’ýn felsefesinden hareket etmekte437 fay-da gördü. Zira onun sayesinde Hýristiyanlýðýn, modern ilmî geliþ-meyi hazmedebileceðini düþünüyordu. 1879 yýlýndaki bir ferma-ný ile bütün Hýristiyan öðretmenlerden bunu istemiþti.

Papalýðý meþgul eden diðer mühim mesele, Kitab-ý Mukaddeskritiði idi. Yeni kritikler, “tamamen direkt ilâhî vahye dayanan”kutsal kitaplarýn sýhhat ve hatasýzlýk dogmasýna (akidesine) hü-cum ediyordu. Papalýk, ilmî ve tarihî keþiflerin, Kitab-ý Mukad-des’e aykýrý hakikat keþfedemeyeceðini, faraza böyle bir þey varsa,onu gidermek lâzým geldiðini ilân ediyordu. Neticede ya ilmî me-seleleri ya da dinin naslarýný iyi anlamamak söz konusu olabilirdi.

Fakat bilim lehine bu istikamette ilerleme, dini iyice muhte-vasýz hâle getirebilirdi. Benoit XV bu tehlikeyi fark ederek438,kutsal kitap yazýlarýnýn sadece dinî bir doktrin bildiren hususlar-da ilâhî vahye mazhar olduklarýna dair nazariyenin sýnýrlý bir þe-kilde tatbik edilmesini istedi. Léon XIII, 1902’de CommissionBiblique’i (Kitab-ý Mukaddes Komisyonu) kurarak, metin ince-lemelerini dinsizlerin veya disiplinsiz Hýristiyanlarýn tekelindenkurtarmak istedi. Aslýnda bu, bu gidiþe karþý konulamayacaðý an-

309

436 Pie XI (1857-1939). 257. Papa (1922-1939). Faþizm, nazizm, komünizmikýnadý, barýþ için etkisiz çaðrýlarda bulundu.

437 Léon XIII. (1810-1903). 254. Papa (1878-1903). Papalýk 19. asýrda liberallerve milliyetçilerle mücadelesinde dünyevî iktidarý kaybedince, Katolikleresiyasî hayata katýlmayý yasakladý; daha çok fikrî ve itikadî alanda çalýþtý.

438 Benoit XV. (1854-1923) 256. Papa (1914-1922). Birinci Dünya Savaþý papa-sý olarak tarafsýz bir siyaset izledi. Papalýktan ayrýlmýþ þark kiliselerini yaklaþ-týrmaya çalýþtý.

Papalýk

laþýlýnca, “bari biz yürütmeye çalýþalým” mânâsýna geliyordu.Bundan sonra Kilise gâh serbestlik, gâh disiplin taraftarý olmaarasýnda zikzak çizmiþtir.

Fakat her hâlükârda Léon XIII ile baþlayan “dýþa açýlma” si-yaseti Kiliseye entelektüel bir prestij saðlamýþtýr. Kolejler, üni-versiteler, araþtýrma enstitüleri açma, periyodikler çýkarma saye-sinde akýl ve din arasýnda uzlaþma saðlamaya çalýþmaktadýr439.

Papalýk 1854’te immaculeé conception (Hz. Meryem’in aslîgünahtan berî olarak yaratýlmasý) akidesini kabul etmiþti.1950’de de Assomption (Hz. Meryem’in mûcizevî tarzda melek-ler tarafýndan göðe yükseltilmesi) inancýný kabul etti. ÂyinlerinLâtince olmasýnda ýsrar ediyordu. Lâtince’yi birliðin bir alâmetive aslî itikadýn bozulmasýna karþý tesirli bir mahfaza görüyordu.Papalýk, dindarlýðýn popüler þeklini teþvik ederek rasyonalizminetkisinde kalmýþ entelektüel kesime bedel, geleneðe daha baðlýolan az kültürlü kitleyi ayakta tutmaya çalýþýyordu.

2- PPapalýk ve yyeni ââdetlerMuasýr dünyada âdetlerin de din dýþýna yönelmesi karþýsýnda

Papalýk, eski sýkýlýðýný biraz gevþetse de, yine de ahlâkî gerilemeyemukavemet etmeye çalýþýr. Pie XI müstehcen roman, basýn ve si-nemayý takbih eden bir ferman yayýnlamýþtý. Katoliklerle Katolikolmayanlar arasý evlenmeyi, doðumu önleme tedbirlerini, kürtajý,sun’î tohumlamayý reddetmiþti. Fakat Batý içtimaî hayatýnýn geliþ-me istikâmeti zýt yönde olduðundan, fazla bir baþarý saðladýðý söy-lenemez440.

3- KKatolik yayýlmaPapalýk, Batý’daki kaybýný, Asya ve Afrika’da yayýlma gayreti

ile telâfi etmeye çalýþmýþtýr. Hele Rus ve Anglosaksonlarýn nüfuz-

310

439 H. Marc-Bonnet, La Papauté contemporaine, s. 27-29.440 La Papauté contemporine, s. 31.


larýnýn arttýðý bir dünyada, Katolikliðin Avrupa’da sadece dinî birmezhep hâline gelmesi bir hamle yapmayý zarurî kýlýyordu.

Dünyadaki geliþmelerde bazen Hýristiyanlýk, devletlerin ya-yýlmasýný, bazen da istilâcýlarýn iþgali Hýristiyanlýðýn yayýlmasýnýkolaylaþtýrmýþtýr.

Misyonerler arasýndaki milliyet rekabeti ve misyonerlerinmillî çýkarlarý için çalýþmalarý, Hýristiyanlýðýn yayýlmasýný olum-suz yönde etkileyince Papa Benoit XV 1919’da sýrf din gayesininesas alýnmasý üzerinde durdu. Bunun yaný sýra, Hýristiyanlýðýnyayýlmasýna çalýþýldýðý yerlerde millî ve mahallî unsurlara deðerverildi, o bölgelerden din adamý yetiþtirilmesi üzerinde duruldu.Papalýk bile, beyaz ýrkýn üstünlüðü hülyasýndan, din hizmetleri-nin zorlamasýyla, ancak 1925’lerde sýyrýlmaya baþladý. Ýlk Japonpiskoposun tayini için 1925’i, ilk siyah piskoposun tayini için1939’u, ve renklilerden ilk kardinalin tayini için 1946’yý bekle-mek gerekmiþtir. Hýristiyanlýk, bu kadarla da olsa, Avrupalý ima-jýndan uzaklaþmýþ görünmesinin, bir miktar faydasýný görmüþtür.

Papalýk, uniates denilen ve kendilerine mahsus dinî gelenek-leri muhafaza etmekle beraber Roma’nýn otoritesini kabul edenþark mezheplerine (bunlar takriben þark Hýristiyanlýðýnýn % 6’sý-ný teþkil edip Kýbtî, Keldânî, Rûmî, Süryanî, Marûnî, Ermeniolarak altý mezhebe daðýlmýþlardýr) geniþ hürriyet tanýr. Onlarýnpapazlarýna evlenme müsaadesi verir, hatta Roma-Lâtin Hýristi-yanlýðýna uymayý onlara yasaklar. Birliði, sadece dinin aslýnda veotoritenin tanýnmasýnda arayýp, diðer bütün âyin, dinî gelenekvb. konularda mahallî hususiyetlere hürmet eder.

Misyonerlik faaliyetleri, özellikle Pie XI zamanýnda hýz kaza-nýr. Bu “misyoner Papa” 211 yeni bölüm (circonscriptions) açar.Böylece o zamana kadarki yekûnu 330’dan 541’e ulaþýr. Misyo-nerlerin sayýsýný iki misline çýkartýr. Misyoner yetiþtiren kolejle-rin sayýsýný artýrýr.

311Papalýk

Buna raðmen, yayýlmada ciddî bir baþarý saðlanamaz. Amahiç deðilse varlýðý muhafaza etmeye çalýþýlýr. Ýslâmiyet’in rekabe-ti ve insan fýtratýna daha elveriþli olmasý mühim faktörü yanýn-da, Hýristiyanlýðýn beyaz Avrupalýlarýn, istilâcýlarýn dini olmasý,millî hisler, gelenekler gibi sebepler, Katoliklerin istedikleri ge-liþmeyi göstermelerine engel olmuþtur.

4- AAyrý ddüþen kkardeþlerModern insanlarýn birçoðunun dinden uzaklaþmalarý, müþte-

rek düþmanýn ilerlemesi, mezhepler arasýndaki farklarý biraz ha-fif gösterse de birlik hususunda, aþýlmasý zor engeller bulunmak-tadýr. Bu engellerin birincisi de bizzat Papalýktýr. Ortodokslar za-ten Papalýðý tanýmazken, 1870 Vatikan I. Konsilinden itibaren“yanýlmazlýk”la ve merkezî otoritesinin artýrýlmasýyla donanmýþson asýr Papalýðýný kabul etmeye hiç yanaþmamaktadýr.

Katolik Kilisesi'nin Protestanlarla olan durumu daha baþka-dýr. Zira Protestanlar, ekseriya Katoliklerle iç içe yaþarlar. Dinhürriyeti, temas kurmayý ve din propagandasýný kolaylaþtýrýr. Ka-tolik Kilisesi, kuvvetli teþkilâtý ile dinin, esas hâmisi olduðu id-diasýndandýr. Protestanlýk, çok sayýdaki bölünmelerle, iyice par-çalanmýþ bir durum arz eder.

Protestan þekiller arasýnda Katolikliðe en yakýn olan Anglika-nizm ise de, Papalýða olan uzaklýklarý devam etmektedir. Ýngilteregibi güçlü bir devlete dayanan Anglikan Kilisesi, inzivalarýndançýkmak isteyen ve Roma Kilisesinin otoriter ve uzlaþmaz tutu-mundan sýkýlan münferit küçük Kiliseler için cazip gelmektedir.

Papalýk, Protestan çevrelerce ileri sürülen interconfessiona-lisme (mezhepleri, ayný gayeleri taþýmalarý sebebiyle müsavi say-ma temayülü) karþýsýnda Hýristiyanlarý uyarýp ondan sakýndýr-maktadýr. Keza mâneviyatý kurtarmak için inkârcýlara karþý müþ-terek bir cephe kurmaya da yanaþmamaktadýr. Amerika’da mez-


hepler arasý münasebet sýk ve taassup az olduðundan, Papa LéonXIII, 1899’da bu gevþekliðe “américanisme” diyerek bu tutumumahkûm etmiþti. Pie XI bu hususta daha uzlaþmaz bir tutum iz-leyerek 1928’de her türlü Panchrétienne (Hýristiyanlarý birleþ-tirme teþebbüsü) ile ilgili temayülü reddetmiþti. Ona göre Kili-senin birliði zaten mevcut olup, esasî olduðu söylenen hususlarýkabul ile tahdit edilen müþterek bir inanca dayalý dinî bir fede-rasyon kurma ihtiyacý ve konusu yoktur. “Birlik, ayrý görüþlerdendeðil, bir otoriteden, ayný inaçtan, ayný iman kaidesinden çýkar.Aksi hâlde dinde lâubalîliðe ve modernizme vize verilmiþ olur.Binâenaleyh Katoliklerin böylesi teþebbüslere taraftar olup iþti-rak etmeleri yasak olup yapýlacak tek iþ, ayrýlmýþ olanlarýnÎsa’nýn gerçek Kilisesine dönmeleridir. Keza diðer din mensupla-rýyla da, yapmacýk birliðe gitmek doðru deðildir.”441

Ýkinci Dünya Harbi, Hýristiyanlar arasý birliði ihtiyaç hâlinegetirdiði hâlde Pie XII (1939-1958 yýllarý arasýndaki Papa) sele-finin sert tutumunu devam ettirdi. Bu sebeple 1948’de kurulanConsil Oecuménique des Eglises (Dünya Kiliseler Birliði Konse-yi) teþkilâtýna katýlmayý düþünmedi. Düþünmek þöyle dursungözlemci bile göndermeyi reddetti. Zira Pie XII’ye göre “yanýl-mayan tek hakikat hâmili vardýr ve o da Papalýktýr.” 1949’da çokihtiyatlý ve gizli bir þekilde mezhepler arasý görüþme yapýlýrken,1950’de ilâve edilen Assomption (Hz. Meryem’in mûcizevî tarz-da melekler tarafýndan göðe yükseltilmesi) dogmasý iþi karýþtýrdý.Hz. Meryem’e tapýnmayý ifade eden ve papalýðýn yanýlmazlýðýnývurgulayan bu tutum Protestanlarca, Katoliklikle diyaloðunmümkün olmadýðý þeklinde deðerlendirildi.

Hülâsa, Hýristiyan birliði saðlanmasa da, Papalýðýn hemen herülkede sahip olduðu kuvvet, menfaat ve arzular, Papalýðý, herdevletin hesaba katmasý gereken bir kuvvet hâline getirmektedir.

313

441 H. Marc-Bonnet, La Papautécontemporaine, s. 49.

Papalýk

5- OOecuménisme ((dünya HHýristiyanlarýný birleþtirme) hhareketi

Söz sýrasý gelmiþken, Hýristiyanlýðýn en büyük temsilcisi Pa-palýðýn baþlangýçta iltifat etmediði, fakat gittikçe ilerleme kay-detmiþ bulunan “Birleþik Hýristiyanlýk” hareketine kýsaca temasetmemiz yerinde olur.

Bölünmüþ Hýristiyanlýk, özellikle Katolikler dýþýnda kalanmezhep mensuplarýnýn gayrete gelmelerine sebep olmuþ, bilhas-sa 19. asýr ortalarýndan beri toparlanma gayretlerine yol açmýþ-týr. Bu zincirleme gayretler442 sonucunda 1948’de Amsterdam’dabir araya gelen 147 Kilise (mezhep) temsilcileri “Birlikte olmakistiyoruz.” diyerek, resmen Conseil oecuménique des Eglises”i(COE) kurdular.

COE teþkilâtý þuna gayret eder: 1- Mesîh’in Kilisesinin ev-renselliðini ve bütün Hýristiyan Kiliselerinin esasta birliðini iz-har etmek, 2- Muhtelif Hýristiyan mezhepleri arasýnda münase-betleri geliþtirmek ve onlarýn dünyadaki müþterek misyonlarýnýtamamlamak443. Böylece COE, Mesîh’i Kurtarýcý ve Tanrý olaraktanýyan Kiliselerin kardeþane birliðidir. Bu konseyde her Kilise,kendi hususiyetini korur. Fakat her birinden beklenen, diðer Ki-liseleri “Evrensel Kilisenin parçalarý” kabul etmesidir. Bir tekKilise hâlinde birleþtirme mümkün olmayýnca, COE kendisini,“Kilisenin (yani bütün Hýristiyanlarýn) ifade ettiði sýrrýn bir gö-rünümü” saymaktadýr444.

Vatikan II. Konsilinden itibaren Batý’da ökümenizmden çokbahsedilmektedir. Konsili baþlatan Papa Jean XXIII (1958-1963) “Katoliklerin, baþka mezheplerin varlýðýný ve Hýristiyan-larýn bölünmüþlüðü dramýný anlamaya çalýþmalarný” istemiþti.

314

442 Bunlar için bkz. M. Barot, Le Mouvement oecuménique, s. 23-68.443 A.g.e., s. 8-9.444 Histoire des consiles, s. 11.


Vatikan’da 1960’da, Hýristiyanlarýn Birliði Dairesi’nin kurulma-sý, 1962’de Katolik olmayan Hýristiyanlardan Konsile gözlemcidavet edilmesi, 1964’te Konsil’de “Ökümenizm hakkýnda beyan-name” yayýnlanmasý, 1965’te ise Vatikan ile COE daimî temsil-cilerinin teþkil ettiði devamlý bir komisyonun kurulmasý, hýzlýbir ilerlemenin son derece süratli etaplarýndan ibaret olup, Ka-tolik-gayr-ý Katolik münasebetlerini, o tarihlerde, aktüaliteninbirinci plânýna getirmiþti.

Bu safhalar böylesine süratle aþýldý ise, bunda en büyük pay,özellikle son otuz küsur yýl içinde, bölünmüþlük dramýndan etki-lenen ve Papalýðý da ikna etmeye çalýþan Katolik din bilginleri-nindir. Keza hususiyle yarým asýrdan fazla bir zamandan beri bir-leþme için çalýþma yapan Ortodoks, Anglikan ve Protestanlarýnçalýþmalarý da iþin baþýnda bulunmaktadýr445.

Ökümenizm ilk zamanlarda, Hýristiyanlýk tarihinde benzeribulunmayan ve istikbal için tasavvur edilemeyecek derecede bü-yük neticeler vaat eden bir ümit akýmý olmasýna raðmen, bildiði-miz kadarýyla, bu ümitler hâlâ hedefin uzaðýnda bulunmaktadýr.

C- SSÝYASÎ vve SSOSYAL HHAYAT KKARÞISINDA PAPALIK

1- PPapalýk ve ssiyasî hhayatPapalýk, 18. asrýn sonlarýndan itibaren görülen ve Hýristiyan-

lýk prensiplerinden gittikçe uzaklaþan cemiyet anlayýþýna karþýbaþýndan beri tepki göstermiþtir. 19. asrýn ikinci yarýsýna kadardünyevî iktidara da sahip olan Papalýk, þartlarýn zorlamasýyla bu-nu býrakmaya mecbur kalmýþtý.

Aslýnda iktidarýn kaynaðýný Tanrý’da deðil de halkta görendemokrasi, Kilise tarafýndan kabul edilmemiþti. Daha sonra ya-

315

445 M. Barot, Le Mouvement Ocuménique, s. 6-7.

Papalýk

vaþ yavaþ “meþru surette gelen ve âdil hareket eden her iktidar,Tanrý’dan gelir ve ona itaat etmek gerekir.” demiþtir.

Papalýk, baþlangýçta fikir ve hele basýn hürriyetine de karþýkoymuþtu. Fakat önlenemeyeceði anlaþýlýnca, Papa Léon XIII,dince iyi gayeleri gerçekleþtirmek için, bu hürriyetten istifadeedilebileceðine hükmetti.

Pie IX “din ve vicdan hürriyeti” için: “Helâk olma hürriyeti”adýný veriyordu. Léon XIII de: “Ýnsan, hakla bâtýlý, doðru ile eðri-yi seçmede serbest býrakýlamaz; bu ikisine de ayný imkân verile-mez.” diyerek onu takip ediyordu. Pie XI de ayný fikri tekrarladý.Fakat taassup devri geçmiþti. Papalýk: “Yalnýz Katolik Kilisesi mu-teber olsun, gerisine hak verilmesin.” demesi hâlinde, sözünündinlenmeyeceðini anlamýþtý. Binâenaleyh bu hususta da yumuþa-maya mecbur kaldý: “Gerçek din gibi tutulmamak þartý ile, bir iyi-liðe ulaþmak veya bir þerri önlemek gayesiyle devlet baþkanlarý, di-ðer dinlere de hayat hakký tanýyabilirler.” dedi (Léon XIII).

Öbür taraftan Kilise, bazý lâik ve anticléricale idareler nez-dinde din hürriyeti prensibini ileri sürerek hak talebinde bulun-maya teþebbüs etmiþti. Ve derken, Birinci ve Ýkinci DünyaHarpleri arasýnda zuhur eden bazý idare þekilleri karþýsýnda Kili-se, liberalizm ve demokrasiyi “ehven-i þer” (moindre mal) kabuletmeye baþladý. Böylece baþlangýçta kendisini yýkan liberal de-mokrat rejimi, þimdi mahdut çalýþma imkâný veriyor diye Papa-lýk, þayan-ý istifade buluyordu. Daha doðrusu, buna mecbur kalý-yordu. Hatta Pie XII, 1944 Noel mesajýnda “halklarýn özlediðihürriyeti verebilecek tek rejimin, gerçek demokrasi” olduðunusöylemiþti446.

Din-devlet iliþkileri, ayný þekilde büyük bir deðiþme gösterir.Papa Léon XIII bile: “Devlet, Tanrý’nýn kanununu kabul etme-

316

446 H. Marc Bonnet, La Papautécontemporaine, s. 56.


ye mecburdur.”, “Devlet, vatandaþlarýna âhirette iyi bir hayatkazanmalarý hususunda yardýmcý olmalýdýr.” diyor, lâiklik hak-kýnda “devrin vebasý” ve “fertlerin ve devletlerin irtidadý (din-den dönmesi)” hükmünü veriyordu (ayný yer). Pie XI 1925’te,din ve devlet ayrýlýðýnýn, ne Kilisenin, ne de insanýn ve toplu-mun tabiatýna uymadýðýný tekrarlýyordu. Fakat, baþýndan beri,þartlara uyma esnekliði göstermesini bilen Kilise idaresi, bu hu-susta da þartlara göre hareket etmeyi deneyecekti.

Papalar, devamlý olarak, eðitim ve öðretim hayatýna da Hýris-tiyanlýk prensiplerinin hâkim olmasýna çalýþmýþlardýr. Pie XI,“Katolik olmayan veya nötr veya karma olan okullarda okumak,Katolik çocuklara yasaklanmalýdýr.” diye 1929’da hüküm koyu-yordu. Kilise “din olmadan, ahlâk da olmaz” fikrinde ýsrar edi-yordu.

2- PPapalýk ve ssosyal hhayatOn dokuzuncu asýr Avrupa’sýndaki ekonomik ve sosyal geliþ-

meler, Kiliseye birtakým problemler çýkardý. Þehir hayatý, din dý-þý yaþayýþa kayarken, sanayileþmenin doðurduðu iþçi kesimi, ken-di problemleri konusunda Katolikliðin yetersizliðini ve dinadamlarý ile devlet yöneticilerinin iþbirliðini müþahede etmiþolarak, geleneksel neviden bir “himaye” görmek istemiyordu.“Sosyal adalet” lâik ilkesi, Hýristiyanlýðýn “merhamet” mefhu-munun yerini alýyordu. Eskinin Voltaire’i yöneticileri, iþçi kitle-sinin talepleri karþýsýnda, onlarý teskin edeceðini umduðu Kilise-ye yaklaþmýþtý. Bu ittifak da, Kiliseyi emekçilerle karþý karþýyagetiriyordu. 19. asýr sonlarýna kadar Papalýk, iþçi kesimine ilgisizkalmýþ ve sosyalist iddialarý kýnamýþtý.

Ýlk olarak 1891’de Léon XIII, patron-iþçi arasýndaki münase-betlerin bozulmasýnýn, Hýristiyanlýðýn merhamet esasýnýn unu-tulmasýnýn ve servetin mahdut ellerde toplanmasýnýn zararlarýnýdile getirdi. Daha sonra gelen papalar da ayný yönde ilerlediler.

317Papalýk

Pie XI 1932’de, Kapitalizmin “tabiatý icabý” Hýristiyanlýða zýt ol-mamakla beraber, þahsî mülkiyetin de sorumsuz olamayacaðýnýbelirtti. Ayný Papa, 1937’de sosyalizm ve komünizmin, sýrfmaddî ve dünyevî hayatý esas aldýðý için dine muarýz olduðunu,sýnýfsýz toplum oluþturmak için sýnýf mücadelesini körüklediðini;aileyi, her türlü otoriteyi, mülkiyeti, insan haysiyetini inkâr et-tiðini, kendi gayelerine hizmet için de kadýnlara serbestlik iste-diðini, onlarý istismar ettiðini bildirerek tenkit etti.

Pie XII, topluma karþý sorumluluðunu yerine getirmeyen serve-tin, Tanrý’nýn emrine aykýrý olduðunu, iþçi haklarý lehine çalýþma-manýn, onlarý dinden uzaklaþtýracaðýný belirtti (1942 Noel mesa-jýnda). Ayný Papa 1949 Noel mesajýnda, sýnýrsýz kapitalizm gibikolektivizmin de Tanrý’nýn talimatýna aykýrý olduðunu söyledi.Ýkinci Dünya Savaþý sonunda birçok Katolik ülkede komünizmgalip gelince, Papalýk komünizmi aforoz etti (Temmuz 1949).

Kilise, asýrlar boyunca, Fransýz ihtilâline kadar, hep asillereve varlýklý olanlara ihtimam gösterdi. Ondan sonra da burjuvasýnýfý ile, iktidarda olan þahsiyetlere önem verdi. “Kilise nedenbu þekilde davrandý?” sorusuna, henüz açýk seçik bir cevap veri-lememiþtir. Bunun sebebi opportunisme, menfaatçýlýk mý idi?Ruhanî misyonunu unutmak mý idi? Kilisenin düþmanlarý “Evet,öyle!” diye cevap veriyorlar. Dostlarý ise þöyle diyorlar: “Her þe-yi yapmak mümkün deðildi. En iyi, iyinin düþmanýdýr. Kilise, ga-yelerini gerçekleþtirmek için duruma göre, en etkili vasýtayý seç-meye çalýþmýþtýr.”447

Papalýk iktidardan uzaklaþtýrýlýnca, parlamenter dönemde busefer Katoliklere, iktidarý ele geçirecek, hiç deðilse etkileyecek si-yasî partiler kurmayý tavsiye etmiþtir448. Bu prensibe göre, deðiþik

318

447 H. Verbist, Les grandes controverses de I’Eglise contemporaine, s. 236.448 A.g.e., s. 237.


ülkelerde izlenmesi gereken pratik tutumlarda da tavsiyeleri fark-lý olmuþtur.

K. Marx’ýn Manifesto’sunu 1848’de yayýnlamasýna raðmen1870’te toplanan Vatikan I. Konsili, iþçi meselesine en ufak birilgi bile duymamýþtý. Fakat þartlarýn zorlamasýyla modern dö-nemlerde ilân edilen insan haklarýnýn, Ýncil’in istekleri olduðuKilisece söylenmeye baþladý.

“Papalýk makamý, halk idaresinin en iyi idare þekli olduðunukabul etmeksizin, iþçi hareketinin varlýðýný itiraf etti. Kilise, ser-maye ile emek arasýndaki dengeyi kurmada hayli aðýr hareket et-ti. Sonunda Baba’nýn evini, muayyen bir gruba deðil de, herke-se açtý; Ýster liberal, ister sosyalist veya komünist olsun. 1963’tePapa Jean XXIII, “sosyetenin (toplumun) sosyalleþtirilme-si”nden bahsetmek cesaretini göstermekle iyi ama tatbiki çokgüç olan bir çözüm teklif etmiþti: “Bütün “izm”leri kaldýralým veiyi niyetli bütün insanlarý birleþtirelim.”449

Sonuç olarak diyebiliriz ki Papalýk, sanayileþmenin doðurdu-ðu problemleri halledemese de, onlara yabancý da kalmamýþtýr.Fakat bu gayreti iþçi kesiminde, beklediði neticeyi de doðurma-mýþtýr.

319

449 A.g.e., s. 239.

Papalýk

ÝSLÂM’IN ZUHURUNDAN

GÜNÜMÜZE KADARHIRÝSTÝYANLIÐIN

ÝSLÂM’A BAKIÞI

Dokuzuncu Bö lüm

ÝÝSSLLÂÂMM’’IINN ZZUUHHUURRUUNNDDAANN GGÜÜNNÜÜMMÜÜZZEE KKAADDAARR HHIIRRÝÝSSTTÝÝYYAANNLLIIÐÐIINN

ÝÝSSLLÂÂMM’’AA BBAAKKIIÞÞII450

GiriþHýristiyanlýðýn Ýslâm’a bakýþý mevzuuna, Papalýðýn (Papalýða

baðlý “Hýristiyan Olmayanlara Mahsus Daire Baþkanlýðý’nýn”,“Ýslâm’la Münasebetler Daire Baþkan Yardýmcýlýðý”nýn) çýkardýðýbir kitabý451 tanýtmak münasebetiyle girmiþ bulunuyoruz. Bu ki-tapta tezahür eden -Papalýðýn yeni gelmiþ göründüðü ve zahirenbüyük bir tavýr deðiþikliði izlenimini veren- tutumu deðerlendir-mek için, konunun tarihî durumu hakkýnda, bir bakýma kýsa, birbakýma uzun bilgi vermeyi faydalý ve gerekli bulduk. Bu hususta,yani Hýristiyanlýðýn Ýslâm’a bakýþý konusunda, bildiðimiz kadarýy-la, dilimizde yazýlmýþ bir eser bulunmamaktadýr. Batý’da, -þu ya dabu eðilimi yansýtmakla birlikte, tarafsýz olduðunu iddia edenbir-çok çalýþma yapýlmýþtýr.

450 Bu çalýþmayý bundan on beþ yýl kadar önce yazmýþtým. Geliþtirmek, geniþlet-mek de istiyordum. Bu arzumu gerçekleþtiremedim. Fakat, konu ile ilgiliTürkçe yayýn pek olmadýðýndan, boþluðu bir nebze dolduracaðý ümidiyle, kita-ba ek olarak yayýnlanmasýnda fayda gördüm. (S. Yýldýrým)

451 Orientations pour un dialogue entre chrétiens et musulmans, Roma, Ancorayayýnlarý, 1970. Bu çalýþmanýn, Prof. Dr. Maurice Borrmans tarafýndan yeni-den gözden geçirilmiþ þekli, 1988 yýlýnda, E. Mehmet Ümit tarafýndanTürkçe’ye çevrilip “Müslümanlarla Hýristiyanlar Arasýnda DiyaloðaYöneliþler” adý ile yayýnlanmýþtýr.

Hýristiyan müelliflerin Ýslâm aleyhinde, Müslüman müellifle-rin de Hýristiyanlýk aleyhinde yazmýþ olduklarý polemik eserleri-ni ilk tespit eden, muhtemelen, Oxford, Utrecht ve Sock-holm’da þark dilleri profesörlüðü yapmýþ olan Christian Raviusolmuþtur (1644). Bundan sonra Hottinger (1658), Marraci(1721), Gasse (1844) ve daha baþka isimler varsa da zikre deðereserler þunlardýr: Steinscheider, 1877’de yayýnladýðý Littératurepolémique et apologétique en langue arabe entre Musulmans,chrétiens et juifs adlý eserinde Arap dilindeki polemik eserlerin-den baþka, çok sayýda misyoner metnine de yer vermiþtir. Prutz,1883’te yayýnlanan Histoire des Croisades’ýnýn bir bölümünü,Orta Çað Hýristiyanlýðýnýn Ýslâm ve Hz. Muhammed (s.a.s.) hak-kýndaki telâkkilerine tahsis etmiþtir. Müellif, Ýslâm’la (özellikleKudüs ve Ýspanya’da) yan yana yaþamýþ olduklarý hâlde, Hýristi-yanlarýn Ýslâm’ý, doðru bir þekilde tanýmamýþ olmalarýna teessüfetmektedir. Devic, Traduction inédite du Coran (1883) adlý ki-tabýnda, Pierre le Vénérable’dan beri yapýlmýþ Kur’ân tercüme-lerini sýralamakta, müteakiben 12. yüzyýldan 17. yüzyýla kadarÝslâm aleyhinde yazýlmýþ olan polemik eserlerini zikretmektedir.Aurelio Palmieri’nin, aslý Ýtalyanca olup Almanca’ya çevrilenPolemik der Ýslâm kitabý (trc. Holzer, Salzbourg, 1902), Ýslâm’latartýþmaya giriþen Doðu, Batý, Bizans ve Rus Hýristiyanlarýný in-celemektedir. Bunlardan sonra Zockler (1907), Chauvin (1907),Hichhter (1920), Becker’in (1923) eserleri zikredilebilir. Erd-mann Fritsch, ilk defa olarak Hýristiyanlara karþý Ýslâm polemiði-ni Breslau Üniversitesinde tez konusu yaptý (1931).

Daha yakýnda yapýlmýþ çalýþmalardan bazýlarý: Doðu Hýristiyandünyasýnda Ýslâm’a karþý yazýlan kitaplar için G. Graf, Geshischteder Chiristlichen Arabischen Literatür, Vatican, 1944-1953, 5 cilthâlinde olan bu eser iyice taranmaldýr. Bizans HýristiyanlýðýnýnÝslâm’a karþý olan durumu ile özellikle A. T. Khoury ilgilenmek-tedir. Les théologiens byzantins et L’Islam, textes et auteurs,


Paris-Louvain, Nauwelaerts, 1969) ile Polémique byzantinecontre L’Islam, (Leiden, Brill, 1972) adlý eserlerinden birinci-sinde 8. asýrdan 13. asra kadar olan metinleri ve müelliflerivermekte, ikinci eserde ise bunlarý incelemektedir. Onun, bukonudaki çalýþmalarýný baþka eserlerinin izleyeceði bildiriliyor.Batý Lâtin Hýristiyanlýðýnýn Ýslâm’a karþý tutumu için: NormanDaniel, Ýslâm and the West, The making of an Image (EdinburghUniv. Press, 1960) ve yine ayný yazarýn Ýslâm, Europe and Empi-re, (Edinburgh Univ. Press, 1966, 620 s.); U. Monneret de Vil-lard, Le studio dell’Islam in Europa nel XII e nel XIII secolo, Va-tican, 1944; A. Malvezzi, L’Islam o la Cultura Europea, 1957; G.Zananiri, L’Eglise et L’Islam, Paris, 1969. Ayrýca James CalvinWaltz, Haçlý seferlerinden önce Batý Avrupa HýristiyanlarýnýnÝslâm’a bakýþý konusunda Amerika’nýn Michigan Üniversitesinde1961 yýlýnda bir tez hazýrlamýþtýr.

Paul Sbath, 9-14. asýrlarda Hýristiyan Araplarca yazýlmýþ, yirmikadar Hýristiyanlýðý savunan eseri yayýnlayarak, ayný konuda dahaönce Cheikho’nun neþretmiþ olduðu yirmi kitapla, Arapça yazýl-mýþ Hýristiyan polemiði kitaplýðýnýn meydana gelmesini saðlamýþ-týr. G. Pfanmuller, Handbuch des Islam-Literatur, Berlin, DeGruyter, 1923, 435 s. eserinde, bu konuda yazmýþ olan Batýlýlarýsaymaktadýr. R. Caspar, birçok baþka araþtýrýcýnýn yardýmýyla ha-zýrladýðý Bibliographie Sur le dialogue islamo-chrétien çalýþmasýnýProche-Orient Chrétien (sayý 16, sene 1966, s. 174-182) yayýnla-mýþtýr. Bu sahada en ayrýntýlý bibliyografya çalýþmasýdýr. Batýlýlarýnyaptýðý gibi Müslümanlarýn da, hem Hýristiyanlýðýn Ýslâm’a bakýþý,hem de Müslümanlarýn Hýristiyanlýða bakýþý konularýnda ciddî ça-lýþmalar yapmalarý arzu edilir.

* * *

Ýslâm’ýn ilk yayýlýþýndan itibaren, Hýristiyan âlemine göre:Ýslâm, Hýristiyanlýðý, Samî köklerinden koparmýþ; kendi kutsal

325Hýristiyanlýðýn Ýslâm’a Bakýþý

topraklarýnda bile onu maðlûp etmiþtir. Habeþistan’ý tecrit ede-rek, Afrika Hýristiyanlýðýný ortadan kaldýrmýþtýr. Bizans rengineboyanmýþ olan Þark Kilisesini nötrleþtirerek onu, yalnýz Slavdünyasýna münhasýr kýlmýþtýr. Katolikliði, fiilî yönden, Lâtin Ki-lisesine irca etmiþ ve böylece, Reform sýrasýnda onun bölünme-sinde de rol oynamýþtýr. Hýristiyan misyonerliðinin Orta Asya’yave Uzak Doðu’ya girmesini yavaþlatarak veya keserek, Þark Kili-sesinin misyonunu ise Rusya’ya münhasýr býrakarak Ýslâm, bütünHýristiyan misyonunu, önce Lâtin, sonra onun yanýnda Anglo-Sakson dünyasýna baðýmlý kýlmýþtýr. Böylece Ýslâm, Hýristiyanlý-ðý kaynaðýndan olduðu kadar, Asya ve Afrika milletlerinden dekoparmýþtýr. Bu bakýmlardan Ýslâm’a, Hýristiyanlýðýn en büyükrakibi nazarýyla bakýlabilir.

Hýristiyanlýk Ýslâm’a böyle baktýðýndan, bu iki topluluðun ta-rihî münasebetlerinden, daha ziyade kýlýç þakýrtýlarý ve barut ko-kularý gelir. Hýristiyanlýk, yayýlan Ýslâm davetinin karþýsýna savaþyolunu tercih ederek karþý çýkmakla, onun için hayatî bir tehliketeþkil etmeseydi, Ýslâm hâkimiyetine giren yerlerde büyük ölçüdeuygulandýðý üzere, teoride olduðu gibi pratikte de, savaþmaksýzýnbirlikte yaþamak mümkün olabilirdi. Fakat fikir plânýnda yenildi-ðini ve yenileceðini gören Hýristiyanlýk savaþa giriþince, her ikitarafla da ilgili olabilecek çeþitli etkenlerin belirlediði -tabir ye-rinde sayýlýrsa- bir tarihî konjonktür452, saðduyuyu ortadan kaldýr-mýþ, anlayýþýn yerine kin ve iftirayý, ateþ ve demiri geçirmiþ ve Hý-ristiyanlýk, hayatta kalmasýný millî taassup hâline gelmesineborçlu olmuþtur. Bu sürecin nasýl gerçekleþtiðini ileride göreceðiz.Ancak, oraya geçmeden önce, þimdiye kadar öbür dinlere hiç de-ðer vermeyen Hýristiyanlýðýn, günümüzde onlarla ilgilenmeyebaþlayan tutumuna kýsaca temas edelim.

326

452 Conjoncture: “Birtakým þartlarýn buluþmasýndan hasýl olan toplu durum”demektir (Petit Robert sözlüðü).


Tarih boyunca Hýristiyanlýk, “Kilise dýþýnda kurtuluþ yok!”düsturunu benimsemiþtir. Ýhtiyaçlarýn sevkiyle 19. yüzyýlda Kili-se “kâfirlerin necatý” meselesi üzerinde özellikle durmuþtu. Budöneme hâkim olan görüþ þu idi: Hýristiyan olmayan kimse, “iyiniyeti” sayesinde, -fakat ferdî olarak- necat bulabilir. Ancak, bukimse, -dininin bâtýllýðýna raðmen- Hz. Ýsa’nýn lütfu ve “görünenKilise”ye görünmeyen bir baðlanma sayesinde, vicdanýn göster-diði yoldan ayrlmamalýdýr. Bu görüþ, 1940’lara kadar sürdü. Butarihten Vatikan II. Konsiline kadar ise, Hýristiyanlýk dýþýndakalan dinler, “Hýristiyanlýða elveriþli dinler”, “Hýristiyanlýða en-gel teþkil eden dinler” þeklinde bir ayrýma tâbi tutuluyordu. Þim-diki görüþe gelince, hiç deðilse baþlangýçta, böyle bir ayrýmý red-detmekte ve Hýristiyanlýk dýþý bütün dinleri, olduklarý gibi vetoplumdan ayrýlmaz bir unsur olarak kabul etmektedir.

Buradan hareket edilerek, öbür dinleri, Hýristiyanlýðýn az ve-ya çok eksik taslaklarý görmek yerine, din hâdisesine genel biraçýdan bakýlmakta ve Hýristiyanlýk da, bu bütün içine yerleþtiril-mektedir. Bu eðilim iki yönde geliþiyor:

Özellikle, Kardinal J. Daniélou tarafýndan iþlenen birinci eði-lime göre: Din, insanýn en esaslý unsurudur. Allah ile münasebe-ti olmayan insan sakattýr. Hýristiyanlýk da dahil olarak dinler, in-sanýn, Allah’a doðru yöneliþ gayretlerinin inançlar, ibadetler, þe-riatler hâlindeki müþahhaslaþmasýndan ibarettir. Bunlarýn olum-lu taraflarý vardýr ve bunlar, insanýn, Allah’a doðru açýlmasý içinzorunludurlar. Ancak, bu dinlerin vahiy ve nübüvvet adýný ver-dikleri kavramlar bile, sonuç itibariyle “beþerî gayretleri” ortayakoyarlar. Buna karþýlýk Tanrý’nýn, Kitab-ý Mukaddes’le veKelâmullah olan Îsa ile tezahür eden Kelâm’ý, deminki durumuntersine, Tanrý’nýn insana doðru yaptýðý bir teþebbüstür ki, insanda buna, imanla cevap vermek zorundadýr. Böylece bir taraftandin ve dinî duygu öbür taraftan vahiy ve iman, iki ayrý akým ola-rak birbirine aykýrý olmaktadýrlar: Birincisi aþaðýdan yukarýya,


ötekisi yukarýdan aþaðýya. Fakat bunlar, birbirini tamamlar ve in-sanýn kalbinde bütünleþirler. Zira iman, din duygusuna nezareteder ve onu canlandýrýrken, din duygusu da imana, onun kültü-rel ve sosyal ifadesini, yani maddesini vermektedir. Görülüyor ki,bu tutum da neticede Hýristiyan imanýný esas almaktadýr.

Ýkinci eðilim ise, iki ayrý necat tarihi olduðunu, daha doðru-su necat tarihinde iki ayrý yol bulunduðunu düþünür. Bu yollar-dan birincisine “genel, evrensel, olaðan” nitelikleri verilir ve in-sanlýðýn baþýndan beri, yeryüzünde ortaya çýkmýþ, bilinen bilin-meyen bütün dinleri içine alýr. Allah, her zaman insanlara hitapetmiþtir: Bu hitap, Hz. Nûh’un ahdinde olduðu gibi kozmik” ya-hut öbür peygamberlerin durumunda olduðu gibi zâtî bir kelâmtarzýnda olabilir. Ýkinci yol ise, Kitab-ý Mukaddes geleneðindekive Hýristiyanlýktaki vahiydir ki bu yol, “özel, olaðan üstü” olaraknitelendirilir. Böylece bu vahyin istisnaî yeri korunmakla birlik-te, inhisar özelliði kabul edilmemiþ oluyor. Bu iki yol arasýndakiiliþki, sonsuza doðru ayný yöne giden iki doðru çizgiye benzetilir.Fakat Hýristiyan vahyinin, kýyametten önce bu iki akýmýn bü-tünleþeceðine, yani insanýn ve dünyanýn problemlerine karþýlýk-lý “yardýmlaþma” ile çözüm getirme rolüne dair bir hususun dü-þünülmesine imkân vermediði söylenir.

Görüldüðü gibi, baþka dinlere açýlma eðiliminde olan Hýristi-yanlar bile, Hýristiyanlýk dýþýnda kalan dinlerden herhangi biri-nin, uhrevî necata vesile olabileceðini söyleyememektedirler. Me-sele gerçekten zordur, bu güçlük dinin mahiyetinden ileri gelmek-tedir. Bir dine baðlý olan bir insan, baþka bir dinin de kurtarýcý ol-duðunu kabul ederse, onu tercih etmesine bir engel kalmamýþ de-mektir. Ýzafîlik birçok yerde geçerli olabilir, ama bir mü’minin,inancýnýn izafî olduðunu kabul etmesi mümkün deðildir. Mü’min-lerden mutlak hakikat olarak kabul edilmesini isteyen dinin, izafîolduðunu söylemek, gerçeðin herkese göre deðiþebileceðini ilerisüren þüpheci sofist felsefesinin dine girmesi demek olur ki, dinin


bütüncü niteliði bunu götüremez. Bunu öðreten bir dinin, toplum-da varlýðýný sürdürebilmesi hayli þüphelidir. Ýþte öbür dinlere açýl-mak isteyen Katoliklerin sýkýntýsý buradan ileri gelmektedir. Pro-testanlar, Hýristiyanlýk dýþýnda kalan dinlerin deðerini tanýmakhususunda, daha da çekingen davranmaktadýrlar. Anglikanlar ileÝngilizce konuþan Protestanlar arasýnda ise, Ýslâm’a karþý daha an-layýþlý bir yöneliþ müþahede edilmektedir.

Tarihî SSeyir ÝÝçinde HHýristiyanlýðýn ÝÝslâm’a BBakýþýKur’ân-ý Kerim’in Hýristiyanlara açýk ve samimi bir çaðrýsý

vardýr. Ýslâm’a göre Hz. Îsa, Allah’ýn hususi ihsanýna ve mûcize-lerine mazhar olmuþ bir kulu olup, peygamberlerin en büyükle-rindendir. Bu demektir ki Ýslâm, Hz. Îsa’yý, bir insana verilebile-cek en üstün makamda görmektedir. Öyle ki, onun peygamber-liðini veya Allah’ýn kendisine gönderdiði Ýncil’i inkâr eden birkimse, kâfir sayýlmaktadýr. Kur’ân, Hz. Îsa’nýn bildirdiklerinetâbi olanlardan da sitayiþle bahsetmektedir. Hz. Îsa’yý ve onunanasý Hz. Meryem’i, aleyhindeki iftiralardan tenzih eden tek dinde, yine Ýslâm olmuþtur. Böyle olmakla birlikte Kur’ân, zamanlaHýristiyanlýkta ortaya çýkan önemli sapmalar üzerinde de ýsrarladurur. Hýristiyanlarýn inançlarýna sirayet etmiþ olan þirk bulaþýk-larýndan arýnmalarýný ister. Kur’ân, onlarla mücadele ederkenbile þefkatlidir. Þu iki âyet meali, Kur’ân’ýn, Hýristiyanlara karþýtutumunu özetlemektedir:

“Düþmanlýkta ileri gidenler müstesna olmak üzere, Kitap ehliile (Yahudi ve Hýristiyanlarla) en güzel þekilde mücadele edin. Birde deyin ki: “Biz, hem bize indirilene, hem de size indirilene imanettik. Bizimle sizin Tanrýmýz birdir ve biz, yalnýz O’na itaat ederiz.”(Ankebût, 46)

“De ki: “Ey kitap ehli! Gelin bizimle sizin aranýzda müþterekolacak söze: Allah’tan baþkasýna kulluk etmeyelim, O’na hiçbirþeyi ortak koþmayalým, kimimiz kimimizi Allah’tan baþka Rab


edinmesin.” Eðer yüz çevirirlerse: “Bizim (Allah’a) teslim olduðu-muza þahit olun.” deyin.” (Âl-i Ýmran, 64)

R. Arnaldez’in de dediði gibi Ýslâm, insanlýk tarihinin tanýdý-ðý en büyük ve örnek ökümenik (oecuménique: Evrensel) birçaðrýda bulunmuþtu. Muhataplarýn takýndýðý tavýrlar yüzünden,bazý yerlerde bu çaðrý, yankýsýz kaldý. Mubahele hâdisesiyle, Hý-ristiyanlarýn “yüz çevirmeleri” en belirgin bir þekilde ortaya çýktý.Kaynaklarda ayrýntýlarýyla anlatýlan bu olayý, kýsaca özetleyelim:Hicretin dokuzuncu yýlýnda Necran Hristiyanlarýndan oluþan ka-labalýk bir heyet Medine’ye gelir. Heyet, Necran ahalisinin dinîve dünyevî baþkanlarýný olduðu gibi, birçok seçkin þahsiyetlerinide içinde bulundurmaktadýr. Gayeleri, Ýslâm’ýn Hýristiyanlýða yö-nelttiði tenkitleri tartýþmaktýr. Onlar, Hz. Peygamber (s.a.s.) tara-fýndan iyi karþýlanýrlar, hatta Mescid-i Nebevî’de, alýþtýklarý þe-kilde âyinlerini yapmalarýna da müsaade edilir. Bundan sonra Hz.Îsa’nýn mahiyeti üzerinde münakaþaya baþlarlar, onun Tanrýlýðý-ný ileri sürerler.

Bu sýrada Hz. Peygamber’e þu mealdeki âyet vahyedilir:“Onun (Hz. Îsa’nýn) hakkýnda, sana gelen ilimden sonra, kim se-ninle münakaþaya kalkýþýrsa de ki: “Gelin, oðullarýmýzý ve oðul-larýnýzý, kadýnlarýmýzý ve kadýnlarýnýzý, kendimizi ve kendiniziçaðýralým, sonra lânetleþelim de, Allah’ýn lânetinin yalancýlaraolmasýný dileyelim.” (Âl-i Ýmran, 61) Âyetin emriyle Hz. Peygam-ber, din mantýðýnýn bu çözüm þeklini teklif eder. Bu kesin ve ka-rarlý iman tavrý, muhataplarý ürkütür. Aralarýnda görüþüp danýþ-mak için izin isterler, bir tarafa çekilip konuþurlar.Karþýlarýndakinin bir Peygamber olduðunu veya olabileceðinigöz önüne alarak, onunla lânetleþmenin, kendilerine büyükfelâketler getireceðini düþündüklerinden neticede, teklifi redde-derler; cizye vermeyi kabul ederek memleketlerine dönmek iste-diklerini, yalnýz bazý dünyevî iþlerinde aralarýnda hakemlik ede-cek “emîn” bir þahsýn kendilerine gönderilmesini arzu ettikleri-


ni belirtirler. Hz. Peygamber, “ümmetin emîni” olan Hz. EbûUbeyde’yi bu iþle görevlendirir ve kendilerine bir ahitname ve-rir. Ýslâm-Hýristiyan görüþmelerinin Hz. Peygamber zamanýndabu þekilde noktalandýðýný gördükten sonra, bu münasebetlerindaha sonra nasýl geliþtiðini izleyeceðiz.

Þark HHýristiyanlýðýnýn TTutumuHz. Peygamber’den sonraki Ýslâm fetihleri sonucunda Filistin,

Suriye, Mýsýr, Irak gibi daha önce Hýristiyanlýðýn hâkim olduðuülkeler, Ýslâm hâkimiyetine girdi. Müslümanlar semavî buyruðauydular, yer mantýðýna aykýrý davranarak, Hýristiyanlýða ve Hýris-tiyanlara geniþ hürriyet tanýdýlar. Yönetimini ele geçirdikleri ül-kelerde kök salmýþ kültürden korkmadýlar. Hakikatin, kendile-rinde bulunduðundan emin idiler. Sahip olduklarý dünyevî ikti-dara kapýlýp, kuvvete baþvurarak, onlarý ortadan kaldýrmaya giriþ-mediler. (Ashab-ý Kiramýn tebliði ile Müslüman olan Fas’tanHindistan’a uzanan ülkelerde, Ýslâm’ýn bekasýna vesile olan bere-ket üzerinde düþünmek gerekir. Yer mantýðýnýn devrim anlayýþý,düþman saydýðý eski üzerinde tam bir hâkimiyet kurar kurmazonu, þiddet yoluyla hemen ortadan kaldýrmaya giriþir). Ýslâm oto-riteleri, Emevî ve Abbasî halifeleri Hýristiyanlara çeþitli memuri-yetler (kâtiplik, mütercimlik, doktorluk vs.), hatta bazen idareci-lik gibi önemli makamlar vermiþlerdir453. Hem yetkililer (halifeve patrik), hem de halk düzeyinde, samimî münasebetler kurul-muþtu. Hýristiyanlýða tanýnan hürriyetin geniþliðini þuradan daanlamak mümkündür: Bu dönemlerde birçok Hýristiyan bilgini,

331

453 Zorba, karanlýk, mutaassýp, bedevî vs. diye nitelendirilen o zamanýn idaresi, birHýristiyana vezirlik (yani en azýndan bakanlýk) vermiþtir. Çaðdaþ, aydýn,demokrat, özgürlükçü, uygarlýkçý, insancýl vs. sýfatlarýný kendilerine yakýþtýranBatý güçleri ellerine geçirdikleri ülkelerde ne yapmýþlardýr. Meselâ, yüz otuz yýlkadar Fransýz sömürgesi olan Cezayir’den, bütün bu parlak sýfatlarýn kaynaðýolduðu iddia edilen Paris’e bir milletvekilinin olsun, gittiði söylenebilir mi?

Hýristiyanlýðýn Ýslâm’a Bakýþý

Ýslâm’a karþý Hýristiyanlýðý savunan polemik eserleri kaleme al-mýþlardýr454.

Emevi hilâfetinde maliye bakanlýðý yapmýþ bir þahsýn torunuolan “Kilise atalarýnýn sonuncusu” Jean Damascène (DoðudaYuhanna ed-Dimeþkî denilen bu þahýs 655-749 yýllarý arasýndayaþamýþtýr), Hýristiyanlýðýn Ýslâm hakkýndaki hükümlerinin enbüyük sorumluluðunu omuzlamaktadýr. O, Ýslâm’ý, Hýristiyankaynaklý bir sapýklýk ve Hz. Îsa’ya karþý çýkacaðý bildirilen Dec-cal sayardý. Ýslâm’ý deðerlendirmesinde, Müslümanlarýn arasýndayaþama imkânýndan yararlanamamýþ, Müslüman Araplara, cançekiþmekte olan Bizans kültüründen tevarüs ettiði yukarýdan ba-kan bir tavýr takýnmýþtý. Bu da hem kendisi hem de Hýristiyan-lýk için talihsizlik olmuþtur455.

Abbasî halifesi Mehdi’nin çaðdaþý olan Timothée I (728-823),Hz. Muhammed’in, Hz. Ýbrahim çizgisini izleyip putlarý kýrmaya veAraplarý doðru yola yöneltmeye gönderilen bir peygamber olduðu-nu kabul ediyordu. Hýristiyanlýðý, Ýslâmî esaslarý göz önünde bulun-durarak izah ediyor ve Hýristiyanlýðýn daha üstün olduðunu ispata

332

454 Demokrat, özgürlükçü, lâik, insancýl, ilerici vs. birçok çaðdaþ ülkede benzeribir durum yani iktidarýn muhalifine bu tenkit hakkýný vermesi mümkünmüdür?

455 Hýristiyanlarýn, tarihî seyir içerisinde Ýslâm’a bakýþlarý konusunda en çok isti-fade ettiðimiz eser, bir Hýristiyan din adamý olan Prof. Dr. Youakim Mouba-rac’ýn peþ peþe hazýrladýðý iki doktora tezidir. Bu esas ve tamamlayýcý tezler,Paris Sorbonne Üniversitesi’nde bitirilmiþ olup daktilografi olarak, oradakiüniversite kütüphanesinde muhafaza edilmektedir. Bu eserler yayýnlanmamýþ-týr ve yazar, “taraflar hazýr olmadýðýndan” bir müddet yayýnlamak istemediði-ni de önsözünde belirtmektedir; þu ana kadar yayýnlandýðýný iþitmedik. I. cild,Introduction ál’etude de la pensée chrétiénne concernant L’Ýslâm (des origi-nes à la chute de Constantinople) adýný taþýmakta ve Sorbonne Kütüphane-sinde I 1121-4 numarada kayýtlý bulunmaktadýr. II. cild ise, La PenséeChretiénne et L’Ýslâm de la prise de Constantinople à Vatican II adýyla, ay-ný kütüphanede 1972 (88) -4 numarada kayýtlýdýr. Birinci cilt 567, ikincisi622 sayfa olup, 1972 yýlýnda bitirilmiþtir. Bundan baþka yararlandýðýmýz eser-ler arasýnda, bilhassa R. Caspar, L. Gardet’ninkilerini zikretmeliyiz.


çalýþýyordu. Meselâ Hýristiyan teslisini, Ýslâm’da, Allah’ýn mütead-dit isim ve sýfatlarýnýn bulunmasýyla; Hz. Îsa’nýn þahsýnda Allah’ýnkonuþmasýný, Allah’ýn Kur’ân’daki konuþmasýyla mukayese ediyor,izahlarýnda bazan da Yunan felsefesini kullanýyordu. HarranMelkâni piskoposu Th. Ebû Kurra da (Ö. 925’ten sonra) Ýslâm ilemünakaþaya girenlerdendi. Baðdad’daki Yâkubî HýristiyanlardanYahya Ýbn Adî (893-974) Ýslâm hakkýnda Arapça eser yazan ilkHýristiyan müellif olarak bilinmektedir; tevhid ile teslisin baðdaþ-týrýlabileceðini savunurdu. Sidon piskoposu Antakyalý Paul (12.yüzyýl), Ýslâm’a yaklaþýmýnda, oldukça müspet bir tavýr takýnmýþtý.Hýristiyanlýðýný muhafaza ederek Ýslâm’ý, içeriden tanýmak istiyor-du. Ona göre Ýslâm, Hýristiyanlýða aykýrý olmak þöyle dursun, aksi-ne tohum hâlinde ayný gerçekleri ihtiva ediyordu. Meselâ Ýslâm’ýn,Hz. Îsa’ya kelime ve ruh vasýflarýný vermesi kendince bu iddiasýnýnbir örneðini teþkil ediyordu. Bu müellifler, Ýslâm diyarýnda yaþadýk-larýndan ve Arapça’yý bildiklerinden, Ýslâm hakkýndaki bilgileri,genellikle doðru idi ve Ýslâm’ýn dinî deðerlerini itiraf ediyorlardý.

Bizans ülkesinde yaþayan Hýristiyan bilginlerden Ýslâmiyet’leilgilenenler az da olsa mevcut olmuþtu. Jean Damascène’denbaþka belli baþlý müelliflerden Evode ile George Hamartolos (9.yüzyýl), Barthelemy d’Edesse (13. yüzyýl) ve Ýmparator ManuelII. Paléologue sayýlabilir. 1425 yýlýnda ölen bu Ýmparator, Anka-ra’da bir Müslüman müderrisle gerçekleþtirdiði diyaloða dair “BirMüslüman’la görüþmeler” adýný verdiði yirmi altý meseleyi ihti-va eden eserini, muhtemelen 1391’de yazmýþtý. Bizans müellifle-ri, Ýslâmiyet’in bazý dinî deðerlerini kabul etseler de, genel ola-rak ona karþý olumsuz bir tutum içinde olup, Ýslâm hakkýndakibilgileri de az idi. Meselâ Kur’ân-ý Kerim’e karþý azgýn bir tavýrlabir reddiye hazýrlamýþ olan Nicétas da Byzance (9. yüzyýl) Ýslâmi-yet’i, putperestlikle karýþtýrmýþa benzemektedir456. Müslümanlarý

333

456 Y. Moubarac, La Pensée Chretiénne Concernant l’Ýslâm, I. 5.


yakýndan tanýma imkâný olduðu hâlde, Bizans düþüncesininÝslâm’a karþý ortaya koyduðu bu saldýrgan zihniyet taassuptan vesiyasî sebeplerden ileri geliyordu.

Orta ÇÇað Batý DDünyasýnýn TTutumuBatý Lâtin dünyasýnýn tutumu aþaðý yukarý Bizanslýlarýnki gi-

bidir. La chanson de Roland, Roman de Mahon gibi eserlerin di-le getirdiði saçma masallar, o devrin Hýristiyanlarýnýn Ýslâm hak-kýndaki düþüncelerini yansýtýr. Müslümanlarýn Þeytan, Jüpiter veApollon ile birlikte, bir de Mahon adlý bir puta taptýklarý iddiaedilir. Yahut Mahon, Tervagon (þeytan) ve Apollon’dan ibaretbir teslis uydurulur. Kahramanlýk destanlarýnda (Les chansons dageste) Hz. Muhammed, Ýspanya sarasins’lerinin457, heykeline ta-pýndýklarý bir put þeklinde gösterilir. Devrin her türlü popüler ge-leneðine raðmen, Müslümanlar nezdinde Hz. Muhammed’inTanrý deðil de peygamber olduðunu 12. yüzyýlda ilk olarak yazanBatýlýnýn Guillaume de Malmesbury olduðu söylenir.

Alexandre du Pont, 13. asýr Fransýzcasýyla, bu dilde Hz. Pey-gamber hakkýndaki ilk eseri yazar. Bu romana göre Hz. Muham-med gayet kültürlüdür; zengin bir tacirin hizmetkârýdýr. Tacirinölümü üzerine onun dul kalan karýsýyla evlenir. Sonra Hýristiyan-lýðý bozmak için, Hz. Mûsa’nýnkine benzeyen bir din kurar, yap-týðýnýn farkýnda olan bir sahtekârdýr. Ýslâm ise vaftizi ve evlenme-yi kaldýrýp, çok karýlý veya duruma göre çok kocalý bir aile anla-yýþýný benimseyen, sünneti uygulayan, hayvanlarýn kurban edil-mesini isteyen bir dindir. O zamanlar yaygýn bir baþka efsaneyegöre Hz. Muhammed (s.a.s.), Roma’da bir kardinaldir; papalýðaseçilmediðinden Romen kilisesinden öç almak için bir mezhepkurmuþ, sonunda da sarhoþ olarak domuzlarýn içinde ölmüþtür.

334

457 Orta Çað’da frenklerin Endülüs ve Kuzey Afrika Müslümanlarý için kullan-dýklarý tabir.


Orta Çaðýn ve Dante’nin anlayýþýný bir Hýristiyan din adamýolan ve Hýristiyanlarýn Ýslâm’a bakýþýna dair, bildiðimiz en þü-mullü çalýþmayý yapmýþ bulunan Youakim Moubarac458 þöyleözetler: O zihniyete göre “Müslüman’ýn iyi olmasýna hiçbir mâniyoktur, ama Ýslâmî olan ne varsa kötüdür.”

Halk arasýnda yayýlmýþ olan bu saçmalýklarýn yanýnda Ýslâm’ýreddetmek gayesiyle iyice tanýmak teþebbüsleri de olmuþtur.Ýslâm’ý ilmî bir tarzda ilk olarak tanýtmak isteyenler Bénédictin ta-rikatýna, özellikle Cluny koluna mensupturlar. Cluny papazý Pierrele Vénérable 1146 yýlýnda Kur’ân-ý Kerim’in ilk Lâtince tercüme-sinin de yer aldýðý bir külliyatý Lâtinceye tercüme ettirmiþtir.

Pierre, Ýslâmiyet’i, Ýspanya seyahati sýrasýnda tanýmýþtý. Ken-disinin Haçlý savaþlarýna ve “kutsal cihad” kavramýna karþý çýk-týðý söylenir. O, daha ziyade Müslümanlarý ikna etmek suretiyleHýristiyanlýða döndürmeyi amaçlýyordu. Ýslâmiyet’e ait eserleri,Hýristiyanlýðý savunmak isteyen bir tarzda yazýlmýþtýr. Gayesi,dindaþlarýna Ýslâm’ý tanýtmak ve -aklý sýra- onun yanlýþlarýný red-detmekti. Bu iddialarýný küçük bir el kitabý olan Summa totiushaeresis adlý eserinde ifade eder. Pierre Summa’sýný hazýrlarkenKur’ân tercümesi ile Abdülmesîh Ýbn Ýshak el-Kindî’nin apolo-ji’sine dayanmýþtýr. Ýslâmiyet’in Allah, peygamber, Îsa, haþir iti-kadlarýný makbul görür. El-Kindî gibi Ýslâm’ýn savaþla yayýldýðý-ný iddia eder. Kur’ân’ý ilham edenin, hatta müellifinin rahip Ser-ge adlý birisi olduðu þeklindeki masalý o da benimser (Bu efsaneHz. Muhammed’i Nestûrî rahibi Serge (veya Sergius) ile müna-sebettar gösterir. Ona göre Kur’ân, Eski ve Yeni Ahid’in bozul-muþ þekli olup, Muhammed iyi bir Hýristiyan olmadýðýndan, üçYahudi’nin tesiriyle onu yazmýþtýr). Ulûhiyet, Cennet, Cehen-nem inançlarýnda Ýslâm ile olan farklýlýklarýn münakaþasýný ya-par. Birçok Hýristiyan gibi Müslümanlara putperest nazarýyla

335

458 Y. Moubarac, La Pensée Chretiénne Concernant l’Ýslâm, I, 214.


bakmaz, sadece “sapýk” kimseler olarak görür. “Muhammed’inþeytanî Kur’ân’ýnda yazdýðý gibi” tarzýndaki tabirlere yer verir.Hz. Muhammed’i, Hz. Îsa’nýn Tanrý’nýn oðlu olduðu inancýnýreddeden Arius ile, Hz. Îsa’yý deðil Tanrý ve oðul, bir aziz olarakdahi kabul etmeyecek olan Deccal (Antéchrist) arasýnda ortabir yere yerleþtirir. Arius’un inancýnýn yayýlmamasýný, “bâtýl ol-duðu için Tanrý imkân vermedi” diye açýklar. “Öyleyse Hz. Mu-hammed’e niçin imkân verdi?” þeklindeki soruya cevabý ise sonderece çekingen ve ihtiyatlýdýr.

Pierre’nin tercüme ettirdiði Collection Tolédane adý verilenÝslâmiyet’le ilgili külliyat, sýrasýyla þunlarý ihtiva ediyordu:

a. R. de Ketton tarafýndan tercüme edilen bazý hadisler.

b. Robert de Dalmatic’in tercüme ettiði siyer-i Nebiye ait bireser. Bu kitap Sa’îd b. Umer’in Kitâbu Nesebi Resûlillâh’ýntercümesi olup Liber generationis Mahomet adýný taþýmakta-dýr.

c. Kitâbu Mesâili Abdillâh Ýbn Selâm’ýn Robert de Dalmatic ta-rafýndan Doctrina Mahomet adýyla yapýlan tercümesi.

d. Külliyatýn en önemli eseri Le Coran adlý Kur’ân tercümesidir.Tam metin hâlinde ilk Kur’ân tercümesi olan bu eserin, aslîmetine göre çok serbest bir tercüme olduðu söylenir459. Sûreve âyet bölmelerinde bile tasarruflar, bazen fazlalýklar vardýr.

Pierre’nin vardýðý sonuçlar önemsiz ve mahdut olmakla bera-ber, hiç deðilse Ýslâm’ý, kendi metinleriyle tanýmaya yönelme-sinden ötürü büyük bir merhale sayýlýr. Onun tavrý, þu olayda daortaya çýkar: Pierre, Ýslâm hakkýnda hazýrladýðý eseri göz önündetutarak S. Bernard’a (1091-1153) Müslümanlara yönelen büyükbir teblið kampanyasýnýn açýlmasýný teklif eder. S. Bernard tek-lifi reddeder; bunun sebebi bilinmiyorsa da tahmin edilebilir:

336

459 Y. Moubarac, 1, 257.


Kendisi Müslümanlara karþý 2. Haçlý seferini düzenlemek üzereateþli bir þekilde çalýþýrken, Pierre, onlarýn Hýristiyanlýða davetedilmelerinden bahsediyor, Hýristiyanlarýn hücum ve taarruzsilâhlarýnýn yerine “keskin Ýncil kýlýcý”ný geçirmek istiyordu. Ba-týlýlar Müslümanlarý putperest sayarken Pierre, Ýslâm’ýn Hýristi-yanlýðýn sapýk bir mezhebi olup olmadýðý sorusunu kendi kendi-ne soruyordu.

On birinci asýrda Papa VII. Grégoire’ýn Moritanya’daki BenûHammâd kalesi emiri en-Nâsýr’a yolladýðý mektupta kendisini“Hz. Ýbrahim yönünden, tek Tanrýyý kabul eden bir kardeþi” ola-rak selâmlamýþ olmasý, diplomatik bir muhtevaya yerleþtirilme-lidir. Kaldý ki böyle bir davranýþ bile Papalýk için, bütün OrtaÇað boyunca istisna olmuþtur.

13. yüzyýlda St. François misyon konusunda, fütuhatýn yeri-ne, davet ederek ve iþlerle örnek olarak çalýþmayý ikame ederkenRoger Bacon, Müslümanlarýn ortak dili olan Arapça’yý öðrenir,özellikle felsefî ve ilmî eserlerini inceler. Ýbn Sina’yý öylesinetakdir ediyordu ki, onu “Hýristiyan” ünvaný ile taltif ediyordu.St. François’in varisi fransisken rahip Raymond Lulle, bazý eser-lerini Arapça yazacak kadar Ýslâm âlemiyle ilgilenmeye kendisi-ni vermiþti. Dinî yönden ise “Ýslâmiyet’in, Hýristiyanlýða en ya-kýn bir din olduðunu” ikrar ederdi. Raymond Lulle’ün etkisiyle1312’de Viyana Konsili Roma, Bologne, Paris, Oxford ve Sala-manque üniversitelerinde Arapça’nýn öðretilmesini emreder.Bâle Konsili (1431-1449) ayný emri tekit etmiþtir. (Ayný iþ1928’de Papa XI. Pie tarafýndan De studiis rerum orientaliumprovehendis buyruðu ile de yapýlmýþtýr.)

Benediktenlerle baþlayýp fransiskenlerle devam eden Ýslâm’ýtanýma çalýþmalarýna bir dominiken de katýlýr ki o da St. Tho-mas d’Aquin’dir. Bu þahsýn Batýdaki durumu, Jean Da-mascène’in Doðudaki durumuyla kýyaslanabilir. Thomas, Ýslâmi-


yet’le bir din olarak ilgilenmez ve onu bilmezdi de. Kendisini il-gilendiren, Ýslâm filozoflarýnýn fikirleriydi. Meselâ Ýmam Gazâlîile din âlimi olarak deðil, bir filozof olarak ilgilenirdi. Bu þahýs,bilhassa De rationibus fidei adlý eserinde Ýslâm’a reddiye yazma-ya çalýþýr.

Ricoldo de Montecroce (Ö. 1320) adlý bir baþka dominiken,Müslüman bir ülkeye yerleþerek iyi bir þekilde Arapça’yý öðre-nen ilk batýlý þahýs olarak bilinmektedir. O, Hz. Muhammed’in(s.a.s.) peygamberliðini kabul eden Müslümanlarý, sevimli birtarzda tasvir eder, fakat sonuç olarak der ki: “Nasýl oluyor da buçiçekler, böyle bir çöplükte açabiliyor? Kur’ân’ýnki gibi zalim veinsafsýz bir þeriat, nasýl oluyor da böylesine faziletli mü’minleryetiþtirebiliyor?” Ýslâm’ý bu derece yakýndan tanýyan bu þahsýn,bizzat kendi tecrübe ve müþahedesini bir yana atarak, böyle sal-dýrgan bir hüküm vermesi son derece tuhaftýr.

On beþinci yüzyýlda kardinal Nicolas de Cues (1401-1464)Kur’ân’ýn muhtevasý hakkýnda daha baþka bir tutum izleyecek,Orta Çað bakýþýný nispeten düzeltme istikametinde, daha sonra-ki tenkit tavrýna doðru bir yöne girecektir. Nicolas, Kur’ân’ý top-tan reddetmek yerine, -kendisince- Yahudi-Hýristiyan unsurla-rýndan alýnmýþ olmasý sebebiyle, “Kur’ân’ý kalburdan geçirmeyi”tavsiye eder. 1453’te yazdýðý De pace fidei adlý eserinde Kudüs’teevrensel bir konsil toplanmasýný ve Müslümanlarýn bu konsildeAraplar tarafýndan temsil edilmesini teklif eder. Bu konsilin,farklý ibadet tatbikatlarýna raðmen, bütün dinleri ayný iman et-rafýnda toplayacaðýný düþünüyordu.

Ýslâm hakkýnda oldukça anlayýþlý bir tavýr, Jean de Ségovieadlý bir fransisken rahip tarafýndan benimsenmiþtir. Ýspanya’dandaveti üzerine gelen bir fakihe yaptýrdýðý Kur’ân tercümesininþimdi sadece mukaddimesi kalmýþ bulunuyor. Öyle anlaþýlýyor kibu rahip, doðru bir Kur’ân tercümesinin ancak bir Müslüman


âlim tarafýndan yapýlabileceðini düþünüyor, aksi hâlde garazýnmüdahale edeceðine inanýyordu.

Orta Çaða damgasýný vuran itiraz kabil olmayacak surette fel-sefî akla müracaat ve Ýslâm’ýn aslî metinlerinden yapýlan tercü-melerin dikkatli, bilgili ve iyi niyetli olmayýþý sebebiyle onlarýnmahiyetinin bozulmasý, daha baþka bazý sebeplerle birlikte, OrtaÇað Hýristiyanlýðýnýn bilgin kesiminin bile Ýslâm’ý iyi tanýmama-sý sonucunu doðurmuþtur. Fakat bütün bu engellerin, hassasiyet-lerini gideremediði son derece nadir bazý müellifler de bulunma-mýþ deðildir. Yahudilik, Hýristiyanlýk ve Ýslâmlýðý ard arda gelmiþüç halka saymak, Ýslâmiyet’i Yahudilikle ayný durumda mütalâaetmek, bu müelliflerin sayesinde olmuþtur. 12. asýr Fransa’sýndaAbélard’ýn bir Hýristiyan, bir Yahudi ve bir filozofu konuþturaneseri bunu, üç halka misalinden daha iyi bir tarzda göstermekte-dir. Bu eserde Hýristiyan: Lütuf, Yahudi: Þeriat, filozof (Müslü-man) ise; fýtrat (akýl) ile münasebet hâlinde gösterilir.

Bu ender istisnalar dýþýnda Ýslâm’a karþý olumsuz ve aleyhtartavrýn sebebini kendi kendisine soran Hýristiyan din adamý Yo-uakim Moubarac460 þu cevabý veriyor: “Akla ilk gelen sebep,Ýslâm’ýn cazibesi olmalýdýr. Bütün Doðunun, Kuzey Afrika’nýn,hatta Ýspanya’nýn bir asýr içinde, esaslý bir þekilde Ýslâmiyet’e gir-mesi, özellikle Hýristiyan Kilise teþkilâtýný kalbinden yaralýyor-du. Meþhur reconquista’yý (Ýspanya’nýn Müslümanlarýn elindenalýnarak Hýristiyanlaþtýrýlmasý) baþlatýncaya kadar din adamlarý-nýn verdikleri dalga dalga “þehitler” de bunu göstermektedir. Ýþ-te yayýlan Ýslâm her bölgedeki Hýristiyan halk üzerinde icra etti-ði bu güçlü cazibe yüzündendir ki, her þekil ve kýlýktan ilâhiyat-çý ve din adamlarýný Ýslâm’a azgýncasýna saldýrmaya ve onu yan-lýþ bir biçimde tanýtmaya sevk etmiþtir.” Esasen, Haçlý seferleri-ni baþlatmaktan Papalýðýn gayesi, sözümona Hz. Îsa’nýn mezarý-

339

460 Y. Moubarac, La Pensée Chretiénne Concernant l’Islam, II, 14.


ný kurtarmaktan ziyade, Akdeniz havzasýný Müslümanlardan ge-ri almak idi. Bunu baþaramayýnca, hiç deðilse Avrupa’nýnÝslâm’a girmesini engellemek için çýrpýnýp durmuþtur.

Hümanizma ve uzlaþmalar çaðý olan Rönesans’ta, çeþitli alan-larda (meselâ Aristo ile Eflatun arasýndaki uzlaþtýrmada) olduðugibi dinler konusunda da birtakým uygunluklar aranmýþtýr. (Nite-kim bu durum, az önce bahsedilen Nicolas de Cues örneðinde gö-rülmektedir.) Guillaume Postel (1510-1581), (De Orbis terraeconcordia’sýnda) ile Jean Bodin (1530-1596) bu espriyi taþýyan-lardandýr. Yine bu dönemde Papa Pie II, Ýstanbul’u fetheden Fa-tih Sultan Mehmed’e, Hýristiyanlýðý kabul ederek Bizans impara-toruna halef olmasýný teklif eden bir mektup yollamak cüretkârlý-ðýný göstermiþtir. Fakat hümanistlerde görülen bu syncrétisme(pek tutarlý olmayan uzlaþtýrma) eðiliminin yaný sýra Ýslâm aleyh-tarý polemik, yeni Kur’ân reddiyeleri ile devam eder. Bizzat Nico-las de Cues 1461’de Cribratio Alcorani, Jean de Ségovoie1455’te De Mittendo gladio spiritus in saracenos, Denys le Char-treux 1460’da Contra perfidiam Machometi, Jean de Torquema-da 1460’ta Defensorium fidei reddiyelerini kaleme almýþlardýr.Ludovico Marracci ise Alcorani textus universus (Padue, 1698)adlý Lâtince Kur’ân tercümesini Beydâvî’den yararlanarak yapar-ken, eserin baþ tarafýna Kur’ân hakkýndaki bir reddiyeyi derceder.

Reform Hareketinin KKur’ân’a BBakýþýProtesto hareketini baþlatan Luther (1483-1546) önceleri

Türklerin (yani Müslümanlarýn) nezaketlerini, doðruluklarýný,dinî ve ahlâkî yaþayýþlarýndaki aðýrbaþlýlýklarýný ve suretleri redde-diþlerini takdir ederken, hayatýnýn sonuna doðru kendisinde birdeðiþme olduðu müþahede edilir. Aslýnda Luther Türkleri överkenbaþka bir maksat güdüyordu. Demek istiyordu ki, “Hýristiyanlýktaesas olan, dinî merasim ve âdetler deðildir; kendisini bunlarda ara-yan Hýristiyanlýk, “Türklerin dini” kadar bile olamaz.”


Çünkü Luther, amacýný gerçekleþtirdikten sonra övmek þöy-le dursun aksine Türklere hakaret etmeye baþlar. “Onlarýn evli-yalarý þeytanýn evliyalarý” olur. Papayý “Deccal’ýn ruhu” sayar-ken, Türkleri de “Deccal’ýn bedeni” olarak nitelendirir. 1519 yý-lýnda Ýslâm akaidinde muteber taraflar bulan Luther, 1542’de,hâþâ “Þeytanýn elçisi Mahomet”ten ve “onun evliyalarý olanTürkler”den bahseder. Ona göre Türklere karþý savaþmak, þeyta-na karþý savaþmaktýr. Pierre le Vénérable tarafýndan hazýrla-týlmýþ bulunan collection Tolédane adý verilen külliyatýn 1541yýlýnda yayýnlanmasý sýrasýnda bu neþre önsöz yazan Luther’inÝslâm aleyhinde ilk defa olarak yazmaya baþladýðý söylenir. Hýris-tiyanlar bunu, ancak o zaman Kur’ân’ý okumuþ olmasýna baðla-mak isterler. Fakat bunun sebebi, demin de dediðimiz gibi, onunkullandýðý bir taktiktir: Papalýða yönelttiði tenkitlerin, Hýristi-yanlar nezdinde raðbet bulmasý için, ara sýra Türklerin bazý taraf-larýný methediyordu. Böylece Papalýðýn zihniyetinin, bazý husus-larda Türklerinki kadar bile olmadýðýný vurguluyordu. Hayatýnýnsonuna doðru Luther’in Ýslâm aleyhinde yazmaya baþlamýþ olma-sýnýn ikinci bir sebebi de, o zamana kadar okumadýðý Ýslâm’a kar-þý bazý reddiyeleri okumasý olmalýdýr. Nitekim 1541’de yayýnla-nan külliyata yazdýðý önsözünde, bu reddiyelerden Ricaldo deMontecroce’nin Confutatio’sunu çok övmektedir.

Reform hareketinin ileri gelenlerinden, asýl adý ThéodoreBuchman olup Bibliander diye meþhur olan þahýs da Ýslâm aleyh-tarlarýndandýr. Demin bahsolunan Ýslâmî külliyatý yayýnlayan veesere önsöz yazmasýný Luther’e teklif eden odur. Bibliander, anla-þýlan, Kur’ân tercümesini neþrettikten sonra okumuþtur ki, dahasonra yazdýklarýnda Ýslâm’a karþý yumuþadýðý görülmektedir.

Reformun baþka birçok önemli simasý da Luther gibi Hz. Mu-hammed’i (s.a.s.) –hâþâ- “Deccal”, “sahte peygamber” sayar, Ýslâm’adüþmanlýklarýný izhar ederler. Bu tutumun baþlýca sebebi þu olma-lýdýr: Reform hareketinin baþlamasýnda muhakkak ki, Ýslâm’ýn et-


kisi de vardý. Bu harekete taraftar olanlar, muarýzlarý tarafýndan,Avrupalýlarýn çok kin duyduðu Türklere (Müslümanlara) meylet-miþ kimseler olarak gösteriliyordu. Bunlar ise, öyle olmadýklarýnýispatlamak için, fazlasýyla Ýslâm aleyhinde bulunmaya yöneliyorlar-dý. Mélanchton, Martin Butzner (Ö. 1551), Wolfang Mausslin (Ö.1563), Jérome Zanchi (Ö. 1590) onlardandýr. Ýsviçre’de Protestan-larýn ileri gelenlerinden Pierre Viret (Ö. 1571) ise, Müslümanlarý,papalarla birlikte, Hýristiyanlýktan irtidat edenler þeklinde gösterir.

Bibliander, yukarýda zikrolunan ve Kur’ân tercümesini de ih-tiva eden külliyatý yayýnlamak isteyince, þehir idaresi bu teþebbü-sün karþýsýna çýkmýþtý. Luther’in mektubu üzerine bu külliyat1543 yýlýnda piyasaya sunulmuþtur. Bu külliyat bir yandan Kato-liklerin, öbür yandan Protestanlarýn itirazlarýyla karþýlaþmasaydý,Rönesans Avrupasýnda önemli bir rol oynayabilirdi. Papa Ale-xandre VII, külliyatýn önsözünü yazan Luther’in, önsözünde Pa-palýða yönelttiði hücumlar sebebiyle, Hýristiyanlarýn bu kitabýokumalarýný yasaklamýþtý.

Bu karþý koymalara raðmen Kur’ân konusu, Avrupa’daki aktü-alitesini sürdürdü. Zira Türkler Avrupa içlerinde idiler. Bir müd-det sonra Bâle þehrinde Kur’ân-ý Kerim’in Almanca tercümesi ya-yýnlanýr. Hukukçu Boniface Amerbach, “böyle sapýk bir kitab”ýnbasýlmasýna karþý çýkar. Ona göre bu, sýrf reddetmek için sadeceihtisas sahibi belli þahsiyetlerin ellerinde bulunabilirdi. Bu taham-mülsüzlüðün þiddeti, zamanla hem Protestanlarda hem de Kato-liklerde azalacaktýr. Özellikle reform þoku, bazý Katoliklerin,Ýslâm’a olan düþmanlýklarýný hafifletmelerine yol açmýþtýr. Meselâon altýncý yüzyýlda Fransa’da Guillaume Postel, “Muhammed”in,Hýristiyanlýðý deðiþtirme konusunda yaptýðý, Protestanlarýn yaptý-ðýna göre, son derece müsamaha ile karþýlanabilir” der ve Alcora-ni seu Legis Mahometi et Evangelistarum concordiae eserinde,Ýslâmiyet’in eucharistie’yi ilga etmediðini, Mâide sûresine dayana-rak iddia eder*. Guillaume Postel, François I devrinde Collégue de


France’da nüfuzu olan ve Ýslâm’a karþý Hýristiyanlýðý, aklî esaslaradayanarak savunma gayreti içinde bulunan, Arapça’nýn ve ötekiþark dillerinin okutulmasýný isteyen bir þahsiyetti.

Rönesans’tan SSonraRönesans’ýn baþlamasýndan sonra Sieur de Ryer 1647’de,

Kur’ân-ý Kerim’in ilk Fransýzca tercümesini yayýnlar. Keza Sale,Preliminary discourse (1734) eserinde, Ýslâm hakkýnda nispetentarafsýz denilebilecek ilk tanýtmayý yazar.

Fakat Ýslâm, Rönesans döneminde de, Avrupa’da bilinmeme-ye devam eder. Meselâ Pascal (1623-1662), deðil sadece dindarruhuna, ilmî zihniyetin en basit derecesine bile yakýþmayan eskiiftiralarý tekrarlar461. 17. ve 18. yüzyýllar, bazý polemik eserleri vegezi notlarý bir tarafa býrakýlacak olursa, folklor ve exotisme çer-çevesinin dýþýna çýkmazlar; ya Moliére tarzýnda “merhametsiz vekatý Türk” komedileri veyahut Avrupa geleneklerini kötülemekiçin uyandýrýlan efsanevî atmosfer (Voltaire ile Ýran mektuplarýadlý eserinde Montesqieu gibi).

18. vve 119. AAsýrlardaBatýda “aydýnlanma çaðý” denilen 18. asýr, dinde akýlcýlýk ça-

ðýdýr. Katolikliðe tepki olarak akýlcý ve müphem bir déisme* ay-dýn kesimde yayýlýr. Bu ortam hakkýnda hüküm vermek zordur.Hýristiyanlýktan uzaklaþarak déist olanlarýn yanýnda, herhâldebazýlarý Ýslâmiyet’i bilerek, bazýlarý ise bilmeyerek Ýslâm inancý-na sempati besleyenler de bulunuyordu. Kont de BoulainvilliersVie de Mahomet (Hz. Muhammed’in (s.a.s.) hayatý, 1730) kita-

343

* Eucharistie: Hýristiyanlýðýn esaslarýndan olup Tanrý’nýn varlýðýyla birleþmekdüþüncesiyle, tanrýlaþtýrdýklarý Hz. Îsa’nýn (a.s.) eti ve kaný olduðuna inandýk-larý ekmek ile þarabý yedikleri âyin

461 Y. Moubarac, La Pensée Chretiénne et l’Ýslâm, II, 47-50.* Herhangi bir dini benimsemeksizin Tanrý’nýn varlýðýný kabul edenlerin felsefî

tavrýna deizm diyorlar.


býnda Hz. Muhammed’in (s.a.s.) þahsýnda, aklî ve tabiî bir dinkuran bir libre-penseur bulur462. Öyle görünüyor ki, Ýslâmiyet’lebu tür ilgilenmekte, bilerek Ýslâm’ýn kabul edilmesinden ziyade,Hýristiyanlýktan kaçýp kurtulma arzusu rol oynuyordu.

Voltaire’in Le Fanatisme ou Mahomet le Prophéte (1741) ki-tabý, görünüþte Ýslâm’a yöneltilmiþ bir hicviye ise de, aslýnda pa-palýðý ve Hýristiyanlýðý hedef alýyordu. Papa Benoit XIV bununhiç farkýna varmayacak, üstelik bu piyesinden dolayý Voltaire’ikutsamak, ona hayýr dualarýný yollamak safdilliðini gösterecek-tir. Voltaire, papaya yazdýðý 17 Aðustos 1745 tarihli ithaf mek-tubunda þu cümlelere de yer veriyordu: “Vahþete ve bir sahtepeygamberin yanlýþlarýna dair bu hicviyeyi, hakikat ve merha-met Tanrýsýnýn vekilinden ve tâbiinden baþka kime ithaf edebi-lirdim ki?” Bu ifadede bile papalýk ile istihza ettiði sezilmektedir.Papa ise teþekkürünü bildiren cevabýnda, eser hakkýndaki hay-ranlýðýný: “Pek büyük bir zevkle okuduðumuz, Mahomet’in engüzel trajedisi” diye dile getiriyordu. Ýþbu “Taassup” piyesi ilkolarak, 9 Aðustos 1742’de sahnelenmiþtir.

Avrupa’nýn “aydýnlanma çaðý”na hâkim olan espri, koyu Hý-ristiyan kesimdeki kesin olumsuz tavýr, Voltaire ve Moliére gibiyazarlarýn yalan, hiciv ve mizahlarýyla bulandýrmalarý, Osmanlýdevletinin o kýtada -etkinliðini yitirmeye baþlamýþ olsa bile- sa-dece siyasî bir kuvvet olarak görünmesi, Ýslâm medeniyetininparlak dönemlerini geride býrakmýþ olmasý ve nihayet yeni yenigüçlenmeye baþlayan Oryantalizm’in (Þarkiyatçýlýðýn), Ýslâm’ýilmî yönden inceliyor görünürken Batýlý insanlarý ondan soðut-masý gibi sebeplerden ötürü Ýslâm, yapmasý mümkün olan hamle-

344

462 Bu terim, her ne kadar dilimize “hür düþünür” “hür düþünceli” diye tercümeedilip sevimli bir tabir hâline getirilmiþ ise de, esas ortaya çýktýðý Batý termi-nolojisinde “din tanýmayan, dinsiz, inanmak konusunda aklýndan baþka birþeye dayanmayan” anlamýnda kullanýlýr. Bu anlam için meselâ, FransýzcaRobert lügatine baþvurulabilir.


yi yapamadý. Yapabilseydi, ilim ve tekniðin Batýdaki geliþmesineyön verebilir ve bu durum, bütün insanlýðýn hayrýna olurdu. Ba-týda Ýslâm’a karþý duyulan bu ilgiyi, konuyu inceleyen Hýristiyandin adamlarýna uyarak “18. asýr rasyonalizminin 19. asýrdaki exo-tique romantizm uzantýsý” olarak kabul etsek bile, Ýslâm tebliði-nin canlýlýðýný korumasý hâlinde bu eðilimden faydalanmasýmümkün olabilirdi.

Bu cümleden olarak Napolyon’un Ýslâmiyet’le ilgisini ele ala-lým: Napolyon, Mýsýr’daki generali Kléber’e yolladýðý mektuplar-da, “Peygamberimiz Muhammed” (s.a.s.) ifadesini bile kullanýyor-du. Onun Ýslâmiyet hakkýndaki durumunun ne olduðu konusun-da Batýda birçok inceleme yapýlmýþsa da, sonuç olarak kesin birhüküm verilemiyor. Napolyon’un, Mýsýr’dan, Mekke þerifinegönderdiði mektubun baþýna Besmele ile Kelime-i Þehâdeti yer-leþtirmesini ve Ýslâm lehindeki sözlerini, “emperyalist” hevesine,yahut dünya hâkimiyeti peþinde koþmasý sebebiyle “müdara” si-yasetine verenler çoktur. Fakat Napolyon’un, devlet idaresi baký-mýndan Ýslâmî nizamý benimsediði aþikâr idi. Bunu da bazýlarý,onun, otorite ayrýlýðýna taraftar olmayýþý ile izah etmektedirler.Bu görüþleri nakleden Youakim Moubarac463 imkân nispetindetarafsýz kalmaya çalýþtýðýný söyleyerek, Napolyon’un Ýslâmî açý-dan durumu hakkýnda þu hükmü veriyor: “O, déist olduðundanÝslâmiyet’i cazip bulabilirdi; fakat hiçbir zaman sadýk bir tâbi, he-le dinin emirlerini tatbik eden bir Müslüman olmadý.”464

Þarkiyatçýlýk, exotique ve maceraperest þark rüyasý ile sömür-geci yayýlmanýn ihtiyaçlarý arasýnda geliþir. Hýristiyan þarkiyatçý-lýðý kesin olarak, misyoner faaliyeti çizgisinde yer alýr. Dinî inan-cý olmayan ve sayýlarý az olan bazý müsteþrikler ise meraklarýnýtatmin için Ýslâm’la ilgilenmiþ olabilirler.

345

463 Y. Moubarac, La Pensée Chretiénne et l’Ýslâm, II, 55 vd.464 A. g. e., II, 6.


Avrupa’nýn, özellikle Fransa’nýn Ýslâmiyet hakkýndaki etütle-rinde, Kanunî Sultan Süleyman’ýn çaðdaþý François I tarafýndankurulan ve günümüzde de Fransa’nýn en muteber ilim müessesele-rinden biri olan Collége de France’ýn önemli bir yeri vardýr. Þarkdilleri, ilk olarak burada öðretilmeye baþlanmýþtýr. Bu müesseseninilgisi, daha ziyade dinî olmayan eserlere yönelmiþtir. Bu tutum,son birkaç asýrda, Müslümanlarýn Batý medeniyeti karþýsýnda ta-kýndýðý tavrýn benzeri olup normal karþýlanmalýdýr. El-Ýdrisî’nincoðrafyaya dair ünlü eseri Nuzhetu’l-Müþtak ilâ Ýhtiraki’l-Âfâk’ýLâtince’ye çevrilerek 1619’da yayýnlanýr. Barthélemy d’Herbelot,1697’de Bibliothéque Orientale eserini yayýnladý. Bu eser, Ýslâmhakkýnda Orta Çað Batýsýnýn peþin fikirlerini desteklemekle bera-ber, Ýslâm ile ilgili nispeten doðru bilgi veren ilk ansiklopedi sayýl-maktadýr. Bin Bir Gece Masallarý 1704-1708’de yayýnlanýr.

Oryantalizm vve FFransýz PPozitivizmiA. Comte (1798-1857) Hýristiyanlýk gibi Ýslâm’ý da, beþerî

terbiye için lüzumlu bir merhale sayýyordu. Kendisi açýsýndan buiki dini mukayese ederken, bazý yönlerden Ýslâmiyet’i daha üstünbuluyordu. Devlet mefhumu, din ile dünya iþlerini ayrý mütalâaetmemesi, inanç esaslarýnýn sade olup karmaþýk olmamasý gibiözelliklerinden dolayý Ýslâm’ýn, ilmî düþünce çaðýna, endüstri fa-aliyetine ve modern insanlýðýn dini olacaðý kehanetinde bulun-duðu pozitivizme girmeye geçiþ imkâný vereceðini ileri sürüyor-du. Bundan dolayý da bilhassa Türklerden ümitleniyordu.

A. Comte, Système de politique positive (pozitif siyaset siste-mi) adlý eserini sadrazam Reþid Paþa’ya ithaf etmekle, bu ümit vearzusunu ortaya koymuþ oluyordu. Reþid Paþa’nýn reformist gay-retlerini övüyordu465. A. Comte, humanist anlayýþýnýn rehberli-ðinde, Fransa’nýn yöneteceði esas intikal döneminin arkasýndan,Batýnýn teþvikiyle Türkiye’nin, tamamlayýcý intikal dönemini

346

465 Système de Politýque positive, Paris 1853, s. 36-46.


baþlatmasý gerektiði kanaatinde idi. Uzak Doðu dünyasý ile Afri-ka’nýn, “Türklerin müsamahakâr dini” vasýtasýyla eðitildiktensonra “evrensel din” dönemine geçebileceklerine kâni idi. Batýlý-larýn, Asya ve Afrika ile doðrudan doðruya temas etmelerinin,ideali bakýmýndan, olumsuz sonuçlar getirdiði düþüncesini taþý-yordu.

A. Comte’un meþrebinden olan E. Renan (1823-1892),1851’de yayýnladýðý Mahomet et les origines de l’Islamisme kon-feransýnda þöyle diyordu: “Maamafih kabul etmek gerekir ki,peygamberliðin ilk þartý, insanýn bizzat kendi kendisini hayaleinandýrmasý ise, Muhammed’e bu sýfat verilemez. Zira hiçbir zi-hin, onunki kadar berrak olmadý. Hiçbir insan onun kadar dü-þüncelerine hakim ve malik olmuþ deðildir.”466

Fakat E. Renan’ýn 1883 yýlýnda verdiði konferansýnda, tutu-mu deðiþmiþtir. Bu sefer Ýslâm hakkýnda çok katýdýr. Ýslâm’ýn, il-me ve felsefeye karþý olduðunu, bir Ýslâm ilminin söz konusu ol-madýðýný, Ýslâm ilmi diye tanýnan bilgilerin Yunan ve Sasanî ge-leneðinden geçmiþ olduðunu, 1200’den sonra (Ýbn Haldun gibinadir istisnalar dýþýnda) hiçbir Müslüman mütefekkirin çýkmadý-ðýný, dinin aðýr bastýðýný, ilmî ve felsefî espriden mahrum Türk-lerin hâkim olmasýyla bu zihniyetin daha da yayýldýðýný vs. söy-ler467. Ona göre Ýslâm’da ilim; Yahudi, Hýristiyan, Parsî, Ýsmailîolanlarla bizzat kendi dinlerine karþý çýkan Müslümanlar tarafýn-dan geliþtirilmiþtir. “Ýslâmiyet, ilmi ve felsefeyi her zaman baskýaltýnda tutmuþtur.” Renan, daha da ileri giderek “Ýslâm, insanlý-ðýn taþýdýðý en aðýr bir zincirdir.” demiþtir.

Allah Teâlâ’nýn sýnýrlý bir kapasite verdiði insanlýða, imansýz-lýðýndan dolayý mutlak bir kudret tanýmak isteyen Renan’ýn,baþka türlü düþünmesi beklenemezdi. Mutlak ilim, kudret, irade

347

466 E. Renan, Mahomet et les origines de I’slamisme, s. 18’den Y. Moubarac, II,94.


sahibi yalnýz Allah’týr; O’nun var ettiði her mahlûk hâliyle sýnýr-lý ve kýsýtlý olacaktýr. Zira iki mutlaka yer yoktur. Ýmanla kendi-sini kayýtlý saymayan insan da, inanmadýðý ilâhî nizama boyuneðmektedir. Þu hâlde insan ya kâinata veya kâinatý var edenebaðýmlý olacaktýr. Ýslâm, insaný mahlûka kulluktan, Allah’a kul-luða yükseltir. Bu kulluk izzet ise, mahlûka kulluk zillettir. Bu iti-raza böyle bir cevap vermek, Renan’ýn ve benzerlerinin, Müslü-manlarý çekmek istedikleri kendi sahalarýnda dolaþmaktan dahaiyi görünüyor.

Hýristiyan OOryantalizmDin adamý müsteþriklerin tutumu, Orta Çað Hýristiyan din

adamlarýnýn tutumundan biraz farklý olacak ise de, bunlardan ta-rafsýz incelemeler beklemek, tabiatiyle mümkün deðildir. 17. asýr-da yaþamýþ bir papaz olan L. Marraci, Arapça’nýn yanýnda dahabaþka bazý þark dillerini de öðrenmiþti. Onun, Prodromus adýnýverip 1691’de yayýnladýðý eseri, Ýslâmî kaynaklara dayanarak ha-zýrlanmýþ bir sîretu’n-Nebî’dir. Bu þahýs kendisini, Ýslâm’ý, olduðugibi tanýmayý gaye edinen birisi olarak tanýtýr ve der ki; “Eðer(Hz.) Muhammed’in hayatýný ve eserlerini, bizim müelliflerin(yani Avrupalýlarýn) dediklerine göre yazacak olsaydým, Müslü-manlar nezdinde kendimi gülünç duruma sokardým. Kaldý ki bumüellifler, anlattýklarý þahýs (Hz. Muhammed) hakkýnda mütte-fik de deðildirler; o derecede ki, bunlarýn ayný þahýstan bahsettik-lerini anlamak son derece zordur.” Bunlara bakarak, Orta Çaðtelâkkilerinin deðiþtiðini zannetmemelidir; Hz. Muhammed(s.a.s.) -hâþâ- yine “sahte peygamber, eþkiya, saçma kitap sahibi,sahtekâr” vb. iftiralara maruzdur. Eskisinden farklý taraf þurada-dýr: Þimdiki oryantalistler muarýzýyla çarpýþmadan önce, onukendi durumu içinde tanýmaya teþebbüs ederler.

Tevrat ve Ýncil metinlerinin kritiðinde, en dikkati çeken si-malardan olan R. Simon (1638-1712) Ýslâmî sahada uzman de-


ðilse de, Türkler arasýnda yaþamasý münasebetiyle, Ýslâm hakkýn-da da söz söylemiþtir. Onun L’Histoire critique des Nations duLevant adlý eserinin 15. bölümü Ýslâmiyet’e tahsis edilmiþtir.Orada Ýstanbul ulemasýndan aldýðý malûmatý aktarýr. Sonuçolarak Ýslâmiyet’te birtakým iyi þeylerin bulunduðunu kabul et-mekle beraber, bunlarýn Yahudilik veya Hýristiyanlýktan geldiði-ni iddia eder. Muasýrý olan Le Grand Arnauld, Ýslâmiyet’i böyletanýtmasýndan dolayý, kendisiyle þiddetli bir münakaþaya girmiþ-tir.

19. yüzyýlda Ýngiliz Charles Forster, orijinali Ýngilizce olan LeMahométisme dévoilé (Muhammedîliðin iç yüzü) adlý eserindeHz. Muhammed’in (s.a.s.), sahte peygamber olmakla birlikte, selbîyönden bir vazife ifa ettiðini söyler, yani sadece putlarý kýrmafonksiyonunu yerine getirdiðini ileri sürer. Hz. Muhammed’in(s.a.s.) böylesine baþarýlý olmasýna, ilâhî takdirin nasýl olup da mü-saade ettiðinin sebeplerini araþtýrýrken þöyle diyor: “O, dünyayýputlardan kurtarmak için ortaya çýktý. O geldiðinde Yahudilik veHýristiyanlýk çürümüþtü. Hýristiyanlýk, putlarý tazim etmesi, Yahu-dilik ise dünya hâkimiyetini ve servetini aramasý sebebiyle bozul-muþtu. Hz. Muhammed (s.a.s.), putlarý kýrmakla Hýristiyanlýðý bo-zulmaktan kurtardý. Dünyada hâkimiyet kurdu; ama bundan son-ra Müslümanlarýn durumu ne olmalýdýr?” Charles Forster’inki gi-bi sathî nazarlar için, sorunun cevabý pek kolaydýr: “Müslümanlar,Hýristiyanlýðý kabule hazýrlanmýþ olduklarýndan, fazla güçlük çe-kilmeksizin, Hýristiyanlýða kolayca ihtida ettirilebilirler.”

J. Henry Newman’ýn “Hýristiyanlýk Âlemi ile MünasebetleriBakýmýndan Türkler’in Tarihi Hakkýnda Konferanslar” adlý eseri1854’te Dublin’de yayýnlandý. Newman, eserinde sahte peygam-berin methini yapmayacaðýný, bununla beraber Ýslâmiyet’in put-perestliðe göre bir geliþme sayýlmasý gerektiðini, inanç bakýmýn-dan Ýslâm’ýn Allah’ýn diniyle þeytanýn dini arasýnda, Hýristiyan-lýkla putperestlik arasýnda, Garp ile Uzak Þark arasýnda yer aldý-


ðýný söyler468. Ona göre Türkler de 1048 tarihinden itibarenÝslâmiyet’i benimsemekle, insanlýk içerisinde büyük bir deccalhâline gelmiþlerdir.

On dokuzuncu asýr, özellikle Katolikliðin misyoner faaliyetle-rine hýz verdiði bir dönemdir. Misyonerlik, Batý ülkelerinin sö-mürgeci emellerine sýký sýkýya baðlýdýr. Zira sömürgeci devletadamlarý da, girdikleri ülkelerde varlýklarýný sürdürebilmek için,oralarýn Hýristiyanlaþtýrýlmasý gerektiðini anlamýþlardý. Öbüryandan Kilise, Hýristiyan olmayan dinlere, özellikle Ýslâmiyet’etam bir “dalâlet” nazarýyla bakýyordu. Kilise maddî geliþmeninBatý ülkelerinde ileri bir seviyeye ulaþmasýndan, inancý lehineyararlanmak istiyor ve bu ilerlemeyi -hiç ilgisi olmamakla bera-ber- Hýristiyanlýk sayesinde yaptýklarýný propaganda ediyordu.(Meselâ din adamý François Bourgade’in yazdýðý Soirées de Cart-hage-passage du Coran à l’Evangile adlý kitabý ve ona yazýlan tak-rizler, bu espriye bariz bir misal teþkil eder.)

Yirminci yüzyýlda, 19. asýrda geliþen Ýslâmî incelemeler, bil-hassa tarihî ve sosyolojik araþtýrmalar daha da artmýþtýr. Fakat buasýrda yeni olan tavýr, dinî yönden de bir yaklaþýmýn ortaya çýk-masýdýr. Hemen hemen istisnasýz olan düþmanlýk hissi, hiç deðil-se bazý ender þahsiyetlerde (anlaþma deðil) anlayýþ ortamýna doð-ru yol almaya baþlamýþtýr.

Bunlardan biri Don Miguel Asin Palacios (1871-1944) adlýbir Ýspanyol papazdýr. Bu zâtta, sathî bir mukayesecilik zihniyetihâkimdir.

Ýleri sürdüðü belli baþlý üç tez vardýr:

1. Baþlangýç devresindeki Ýslâmiyet, Hýristiyanlýktan ve özellik-le Þark ruhbanlýðýndan derinden derine etkilenmiþtir.

350

467 E. Renan, Mahomet et les origines de I’slamisme, s. 14’ten Y. Moubarac, II, 98.468 Newman, s. 107-108’den Y. Moubarac, II, 242.


2. Ýslâm, Hýristiyanlýðýn inanç, ahlâk, zühd ve tasavvuf husu-sundaki unsurlarýný sistemleþtirmiþ ve mükemmelleþtirmiþtir.

3. Garp Hýristiyanlýðý, aslýnda Þark Hýristiyanlýðýndan kaynak-lanan bu unsurlara, Orta Çað’da Müslümanlar vasýtasýylamuttali olmuþtur.

Asin Palacios, kendisine hâkim olan bu fikirleriyle, tamamenyeni bir þey söylemiþ olmuyor, bazýlarý tarafýndan zaten iþaretedilmiþ iddialarý sistemleþtirmiþ ve kendisince delillendirmeyeçalýþmýþ oluyordu. Ýslâmiyet’in beðendiði taraflarýna “aslýnda bi-zim olan eþyamýz, tekrar bize döndü” çerçevesindeki dar bir anla-yýþýn zebûnu olarak baktýðýný, bazý eserlerinin adlarý bile göster-mektedir. Muhyiddin Ýbn Arabî hakkýnda yazdýðý kitap “Hýristi-yanlaþtýrýlan Ýslâmiyet” (1931), Gazâlî hakkýnda yazdýðý üç ciltlikeseri ise “Gazâlî’nin Ruhanî Yönü ve Ondaki Hýristiyanî Taraf”(1934-1935) adýný taþýmaktadýr. (Eserin orijinal ismi: El Ýslamcristianizado La Espiritualidadde Algazely su sentido cristiano).Gazâlî hakkýndaki bu kitabý, Ýslâm’da Yahudi ve Hýristiyan tesir-leri arayanlar için el kitabý hâline gelmiþtir.

Asin Palacios, zaten Ýslâmiyet’in, dinler tarihindeki yerinive deðerini formülleþtirmesini mümkün kýlabilecek bir tahsilve formasyon almýþ da deðildi. Ýlâhiyat bilgini deðil, tarihçi idi.Ýslâm hakkýndaki dinî hükümleri, kendi devrinin anlayýþý ilerahiplik mesleðinin gereklerini yansýtýr. Onun Ýslâm dini hak-kýndaki hükümlerini, kendisinin þu cümleleri özetleyebilir:“Ýslâm, idolatrik bir hürafe deðildir”, “Ýslâm, kýsmî bir Hýristi-yanlýk sayýlabilir”, “Ýslâm inançlarý, bütünüyle sapýk deðildir”.Asin Palacios, Ýslâm’la Hýristiyanlýk arasýndaki itikadî farklý-lýklarý küçük gösterme eðilimini taþýr. Ona göre Müslümanla-rýn inandýðý Allah da Hýristiyanlarýn inandýðý Tanrý’dýr (Hýris-tiyanlar nezdinde, bir din adamý için o zaman bu sözü söyle-mek, büyük bir cüretkârlýk sayýlýrdý). Ýslâmiyet’te, Hz. Îsa’nýn


tebcil edilmesi hakikati üzerinde çokça durur. Sûfiyye nazarýn-da, onun rehber sayýldýðýný ve Hz. Muhammed (s.a.s.) kadarmuazzez bir peygamber olarak görüldüðünü öne sürer. Hattabazý Müslümanlarýn, onun (hâþâ) tanrýlýðýný bile açýkça kabulettiklerini de iddiaya giriþir. Asin Palacios, Ýslâm zühd ve ta-savvufundaki takva, riyazet, tefekkür, fazilet vb. unsurlara doð-rudan doðruya veya vasýtalý bir þekilde Hýristiyanlýðýn tesirlerinazarýyla baktýðýndan, hayranlýk besliyordu. Kur’ân-ý Kerim’ive Hz. Peygamber’i (s.a.s.), derinliðine tetkik etmekten kaçýn-mýþtýr. Hatta “Ýbn Meserre (Abenmasarra) ve ekolü” (1912)eserinde, Hz. Muhammed (s.a.s.), eski iftira çaðýnýn alýþýlmýþhakaret edici tutumu ile tasvir edilir.

Hülâsa, onun takdir ettiði Ýslâm, Kur’ân’ýn ve Hz. Peygamber’in(s.a.s.) bildirdiði Ýslâm deðil, Hýristiyanîleþtirilmiþ bir Ýslâm’dýr. Hý-ristiyanî yönde ruhânîleþmiþ bir Ýslâm’ýn, Orta Çað Batýsýna önem-li ölçüde tesir ettiðini de kabullenir (meselâ St. Thomas d’Aquin’inÝbn Sina’dan, St. Jean de la Croix’nýn Ýbn Abbâd er-Rundî’den et-kilenmesi gibi). Böylece, Ýslâm hakkýnda tamamen yanlýþ olan eskipeþin hükümlerin yerini, Ýslâm’ýn her deðerinde Hýristiyan kaynaðýbulan bir baþka peþin hüküm almýþ oluyor. Bu, ya Hýristiyanlýðaolan hayranlýðýný Müslümanlarda da bulmak gayretinden, veyaMüslümanlara olan hayranlýðýný bu þekilde gizlemek gayretindenileri gelir. Fakat bu tutarsýzlýklarýna raðmen, L. Gardet’nin de dedi-ði gibi, Asin Palacios’un hayatý boyunca yapmýþ olduðu fazla mik-tardaki çalýþmalar, Hýristiyan okuyucularda, Ýslâm düþüncesinin veÝslâm düþünürlerinin birçoðu hakkýnda, aþikâr bir sempati uyandýr-masý bakýmýndan faydalý olmuþtur.

Ýslâmiyet’i, kendi deðerleri içinde tanýmak ihtiyacýný hisse-den ve birçok kimseyi de bunun lüzumuna inandýran þahsiyetin,L. Massignon (1883-1962) olduðu, Batýda ittifakla kabul edil-mektedir. Bir heykeltýraþýn oðlu olan L. Massignon, “hür düþün-ce” terbiyesi alarak yetiþmiþ (libre pensée teriminin, ortaya çýk-


týðý iklimde “dinsizlik” ile eþ anlamlý olduðunu söylemiþtik), da-ha sonra þarkiyatçýlýða baþlamýþ ve 1-3 Mayýs 1908’de ölümdenkurtulmasýna vesile olan bir Müslüman dostunun bu davranýþý-nýn tesiriyle, Hýristiyan inancýna teslim olmuþtu. Hýristiyan ima-nýna dönüþüne, Ýslâm’la temasý sebep olduðundan, Ýslâm’ýn kur-tarýcý olduðunu, hayatý boyunca düþünecektir.

Asin Palacios’un Ýslâm’da bulduðunu iddia ettiði Hýristiyanlýkunsurlarýna, L. Massignon birçok hususta itiraz eder469. Massignon,Ýslâmî bir konuyu incelerken bir Müslüman’a hâkim olan hislerintesiri altýna girmeye ihtimam gösterirdi. Arapça’ya, aþk derecesin-de bir sevgi beslerdi; öyle ki, Fransýzca ifadelerinde bile, Arapçaüslûp hususiyetlerini, bilerek taklit ederdi. Birçok ülkede Müslü-man dostlar edinmiþti. Massignon’un Ýslâmî mefhumlarý son dere-ce derûnîleþtirmesi, ayrýca Þiî geleneðine hayranlýk beslemesi,bundan da fazla olarak Ýslâmî meselelerden bahsederken ifadeleri-ne Hýristiyan deðerlerinin hâkim olduðu bir havanýn hâkim olma-sý, birçok Müslüman’ý, onun eserleri karþýsýnda endiþeye sevk et-mektedir. Bazýlarý (Fransa’da yetiþmiþ olup hâlen orada profesörolan Mohammad Arqun bunlardandýr) onun, Fransýz hariciyesiile sürekli temasta olduðunu söyleyerek, kendisinde siyasî bir tarafbulunduðunu ortaya koymak isterler. Böyle düþünenler þu sorula-rý sorarlar: “Massignon bizi nereye götürmek istiyordu? Asýrlarcasüren bir savaþ hâlinden sonra, muarýzýn hasbiliðine inanmak ko-lay mýdýr?” Birçok Hýristiyan ise, haksýz olarak, onun eserlerinin,beklenmedik bir tarzda hem de tutarsýz bir þekilde Ýslâmî deðerle-ri “kýymetli gösterme” gayesine yöneldiðini iddia ederler.

Massignon’un bazý temsilî ifadelerinin gerçek delâletini anla-mak güçtür. Ona göre Araplar (ve onlara baðlý olarak bütün Müs-lümanlar) “agaréniens exclus"470dür. Hz. Muhammed hakkýndabazen “selbî (négatif) peygamber” sýfatýný kullanýr (Bunu, titiz tev-

353

469 Bunlar için bkz. L. Massignon, Opéra Minora, I, 57-81.


hid inancýna gölge düþüren her türlü engeli ortadan kaldýrmasý ba-kýmýndan tercih eder). Ýslâm hakkýnda “Ýbrahimî bir fýrka” deyi-mini kullanýr.

Bunlar, Hýristiyan dini adýna verilmiþ dinî kýymet hükümleri-ni yansýtmaktan ziyade, müphem ve sembolik arayýþ ifadeleridir.Zira o, araþtýrmalarý sonucunda, Katolik kilisesinin tarih boyunca,Ýslâm hakkýnda dinî bir deðer hükmü vermemiþ olduðu kanaatinevarmýþtý. Massignon’a göre Ýslâm, çöle “sürgün” edildikleri hâlde,yine de hususî bir bereketten feyz alan Hacer ile Ýsmail’in varisi-dir471. Hz. Muhammed (s.a.s.), “Ýlâhî ve sembolik bir zaman parça-sýnda, bu Ýsmailî bereketi yeniden alýr.” Hz. Ýbrahim’in Ur’dan çý-karýlýþý, Hz. Ýsmail’in çöle sürülüþü gibi kendisi de memleketindenihraç edilmiþ olan Hz. Muhammed (s.a.s.), Allah Teâlâ’ya verdik-leri ahidden dönen Yahudiler ile Hz. Îsa’ya sadýk kalmamýþ olanHýristiyanlara karþý, Hz. Ýbrahim’in mirasýnda hak iddia eder.Bundan ötürü yönünü (kýbleyi), oðlu Hz. Ýsmail’in yardýmýyla Hz.Ýbrahim’in inþa ettiði Kâbe’ye doðru çevirir ve Ýslâm erkânýnýn zir-vesini teþkil eden ve Paskalya yortusunda olduðu gibi bir kurbanboðazlamayý da ihtiva eden hac ibadetini tesis eder. Memleketiolan Ur’u özleyerek oraya dönmek isteyen Hz. Ýbrahim’e benze-yen, Hz. Muhammed (s.a.s.) “yâd ellere düþmüþler”in, Hz. Ýbra-him’e verilen ilâhî ahde472 dönmelerini sembolize eder. Hz. Mu-hammed (s.a.s.), Allah Teâlâ’nýn, ne olduðunu bildirmemiþ ve fa-kat O’nun, selbî sýfatlarýný izhar etmek suretiyle, nelerden münez-zeh olduðunu bildirmiþtir. Böylece O, Allah’ý Zât-ý Bârisine yaraþ-

354

470 Bu tabir, “kovulan Hacerîler” anlamýna gelir. Tevrat’a göre -cariye olanHacer’in oðlunu, Hz. Ýbrahim’in zevcesi Sâra kýskandýðýndan- Sâra þöyledemiþti: “Bu cariyeyi ve oðlunu dýþarý at, çünkü bu cariyenin oðlu benimoðlum Ýshak’la beraber mirasçý olmayacaktýr.” (Tekvin 21, 10 vd.) Hz. Ýbra-him, ister istemez, Hacer’i ve ondan olan oðlunu (Hz. Ýsmail’i), çöle býrakýr.Tekvin 21, 18’de Hacer’in oðlu hakkýnda Allah’ýn: “Onu büyük bir milletyapacaðým.” vaadini de ihtiva eder.

471 Bkz. Tekvîn, 16, 11-20; 25, 12-18.


mayan hususlardan tenzih etmiþ olmasý mânâsýna “selbî peygam-ber”dir. Tanrý hakkýndaki, asýlsýz “Hýristiyanlýk esrar”ýný, Nec-ran’dan gelen Hýristiyan heyetinin huzurunda, Allah’a yönelipO’na yakararak ve Allah’ýn lânetinin yalancýlarýn üzerine inmesi-ni isteyerek, inkâr eder. Hz. Muhammed (s.a.s.), tevhid inancýnýntavizsiz kahramanýdýr, ilâhî yüceliðin mücevher kutusudur; fakatilâhî sýr kapýsýnda duran, ilâhî aþk eþiðini aþamayan ve kendisin-den sonra gelen bütün Müslümanlara da o eþiði atlamayý kesinolarak yasaklayan bir peygamberdir.

Þu hâlde Ýslâm, “Dinî yönden varlýklý olanlara (yani Yahudi veHýristiyanlara) karþý, Hz. Ýbrahim’in mirasýndan hak talep edensürgündekilerin bir araya gelmesidir.”473 “Tanrý’nýn imtiyazlý kýl-dýklarýna karþý çevrilmiþ ateþ saçan bir kýlýç ve mukaddes bir mýz-raktýr. Kendisini, köþeye kýstýrmak suretiyle kahramanlýða zorla-yan Haçlýlar ve misyonerlerdir. Hýristiyan dünyasýna karþý bir ikazve tehdittir. On üç asýrdan beri Hýristiyan âlemini daðlayan birÝncil mýzraðýdýr.” “Ýlâhî takdirin ortaya çýkardýðý kutsal mekânlarbekçisidir.” Ýslâm, Yahudilik ve Hýristiyanlýktan önceki, “hemenhemen” Ýbrahîmî bir dinî fýrkadýr. Rolü, çölde inzivaya çekilmiþmilyonlarca insaný, gerçek gök sofrasýný tanýmaya hazýrlamaktýr(Mâide sûresinin 112, 114 ve 115. âyetlerinde geçen mâide yanisofra’yý, bazý Hýristiyanlar eucharistie þeklinde anlamak isterler).Müslümanlar, baþlangýçtan beri Meryem’in ve Hýristiyanlýðýn ni-metleriyle sulanmýþtýr. Ne var ki Ýslâm, Hz. Îsa’dan bahsetse de,henüz patriarcal devrededir474; manevî ve ahlâkî þeriattan ziyade,Allah’a yönelmiþtir475.

355

472 Yahudiliðin esasýný teþkil eden bu “ahd”, onlarýn iddiasýna göre yalnýz Ýsrailoðulla-rý’na mahsustur. Ahd kavramý, Hýristiyanlýkta daha deðiþik bir muhtevâ kazanýr(Tanrý’nýn Hz. Ýsa’da tecelli ederek insanlýkla yaptýðý sevgiye dayanan yeni ahd).Kur’ân-ý Kerimde, Hz. Ýbrahim’e verilen ilâhî ahidden bahsetmekte, fakat buahde kâfirlerin nail olamayacaðýný bildirmektedir. (Bakara, 124)

473 Krþ. Kitab-ý Mukaddes, Tekvin, 21. bölüm.


Massignon’un bu sembolik yorumlarýnýn, þiirle, sýrla ve þim-þekvarî imajlarla dolu ifadelerinin gerçek delâletini anlamak,onun normal bir okuyucusu için zordur; bunu zaten söylemiþtik.Ýþin daha da tuhaf tarafý, kendisiyle þahsî temaslarý bulunan dostve talebelerine bile, ifadelerinin gerçek delâletlerinin kýsmenmeçhul kalmasýdýr. Þundan dolayýdýr ki, L. Massignon’u deðer-lendirmekte, onlar ittifak hâlinde deðildirler. Özellikle Cezayiristiklâl mücadelesi sýrasýnda, zulüm kurbaný Müslümanlarý, bü-yük bir riski göze alarak savunan Massignon, bazýlarýnca fikir ký-výlcýmlarý çaktýran bir havariye benzetilir. R. Caspar, Massig-non’u deðerlendirirken kendi temayülünün etkisinde kalýr. Onagöre Massignon, asla ilâhiyatçý olduðunu iddia etmemiþ ve Ýslâmhakkýndaki sezgilerinin, Hýristiyanlýk yönünden dinî bir plânaaktarýlmasý teþebbüsleri karþýsýnda her zaman çekingen ve ihti-yatlý kalmýþtýr.

Nasýl deðerlendirilirse deðerlendirilsin, Massignon’un Ýslâmhakkýndaki mütalâalarýnýn, 20. yüzyýl Hýristiyanlýðý üzerinde de-rin bir etki býraktýðý ve býrakacaðý söylenebilir. Ýslâmî sahadaaraþtýrmalar yapan Kilise mensubu müsteþriklerin ekserisinin elealdýklarý hususlar, Massignon’un tavsiyelerinden veya temas et-tiði konularýn derinleþtirilmesinden ibaret olmuþtur. Bu durumda, Hýristiyan anlayýþý üzerinde etkisini gösterecek ve onun ölü-

356

474 Tevrat’tan önceki zaman, özellikle Hz. Ýbrahim, Hz. Ýshak ve Hz. Ya’kub’undevresi.

475 L. Massignon’un, Ýslâm hakkýndaki bu fikirleri: 1- Onun hususî mektuplarýn-dan meydana gelip bilâhare Arnault et Cie, Tours tarafýndan yayýnlanmýþolan 73 sahifelik, satýþa arz edilmeyen “Ýsmail hakkýndaki dua” adlý kitabýnda,2- R. Charles-Barzel, O vierge puissante, Paris, La Colombe, 1958 adlý eserde(bu kitap L. Massignon’un önemli bir mektubunu ihtiva etmektedir), 3- L.Massignon, Le signe marial, Rythme Monde, 1948/3 adlý makalesinde bulu-nabilir. Y. Moubarac, Pentalogie adlý eserinin (Beyrut, 1973) birinci cildini,tamamen L. Massignon’un bibliyografyasý olarak hazýrlamýþtýr ki oradan bu zâthakkýnda yeterli bilgi edinilebilir. Y. Moubarac’ýn L. Massignon hakkýnda,baþka yazýlarý da vardýr.


münden az önce baþlatýlan Vatikan II. Konsilini hazýrlayacaktýr.Fakat Massignon, bu konsilin kararlarýný görmeden ölecektir.

Vatikan II Konsilinden az önce yapýlýp konsili hazýrlayacakolan birçok çalýþma, Massignon’un görüþlerini az veya çok dinî veitikadî plânda ifade etmeye çalýþmýþlardýr. J. Ledit, Mahomet, Ýs-rael et le Christ476 eserinde Hz. Muhammed’in (s.a.s.) þahsýnda, “di-rectif” yani “tevcihî, idarî” bir peygamber görmektedir. J. Monc-hanin, “Ýslâm ve Hýristiyanlýk” adlý makalesinde477 Ýslâm’ýn Tev-rat öncesi dinî geleneðin, yeni bir zuhuru sayýlabileceði fikri üze-rinde durur.

Y. Moubarac, Hz. Ýbrahim’den çýkan iki ayrý necat hattý ara-sýnda bir paralellik kurulmasýný teklif eder. Bunlardan birincisi:Hz. Ýbrahim-Hz. Ýshak-Ýsrailoðullarý (cismanî Ýsrail)- Hz. Îsa-Ki-lise (ruhanî Ýsrail) hattý olup, ikincisi: Hz. Ýbrahim-Hz. Ýsmail-Araplar (cismanî Ýsmail) -Hz. Muhammed (s.a.s.)- Ýslâmiyet (ru-hanî Ýsmail) hattýdýr478. Y. Moubarac, ayný fikrini L’Islam (Paris,Casterman, 1962) adlý eserinde, bazý farklarla tekrar ele alýr. Ay-ný müellif, Bilan de la Théologie au XXe siécle479 eserine verdi-ði “Ýslâm hakkýnda, Katolikliði düþündüren sualler” baþlýklý in-celemesinde (I, 375-403), bu meseleyi geniþçe ele alýr). D. Mas-son, Le Coran et la révélation judéo-chrétienne / Paris, 1958, ikicild) adlý eserinde, Ýslâm ve Yahudi-Hýristiyan geleneðinde, ay-ný mevzulardaki metinler bir araya toplanýr.

Christ de l’Islam480 eserinde Ýslâm’a göre Hz. Îsa’ya ait metin-leri ele aldýktan sonra Michel Hayek, Le mystére d’Ismael481 ki-tabýnda, Ýslâm ile Hz. Ýsmail arasýndaki nesebî ve manevî baðüzerinde durur. J. M. Abdeljalil de L’Islam et nous482, ‘Marie etI’Islam483 ve Aspects intérieurs de I’Ýslâm484, eserlerinde, Massig-

357

476 Paris, La Colombe, 1956, s. 178. 477 Bulletin des Missions (S. André-Les Bruges 1938/I, 10-23.478 Bkz. Lumiére et Vie, sayý: 25, Ocak 1956, s. 30, note, 36.479 Paris, Casterman, 1970.


non esprisine baðlý bir tarzda Ýslâmiyet’i anlatanlardandýr. Bunakarþýlýk Jacques Jomier (çeþitli yazý ve kitaplarýnda, meselâ Bibleet Coran485, kitabýnda ve Parole et mission dergisinde çýkmýþolan birçok makalesinde) muhtelif yönlerden, Ýslâm ile Hýristi-yanlýk arasýndaki bazýlarýnca bulunmak istenilen yakýnlýðýn zor-lamalý olduðunu iddia eder. Robert Caspar ile G. J. Anavati de,Ýslâm-Hýristiyan münasebetlerinde, çekingen ve ihtiyatlý birtavýr takýnan din adamý müsteþriklerdendir.

Þimdiye kadar anlatmýþ olduðumuz tarihî geleneðe sahip bu-lunan Katolik dünyasýnýn, son çeyrek asrýnda, Ýslâm’a bakýþýnda,böylece bir sükût ve ihtiyat durumu müþahede edilmektedir.Baþlatýlmak istenilen diyaloðu, kýsýr çekiþmeye götürecek tavýr-lardan sakýnmak endiþesi hissediliyor. Hýristiyanlýk propaganda-sý yapmaktan, yapmaktan, ökümenizmökümenizm (dünya Hýristiyanlarýnýn birli(dünya Hýristiyanlarýnýn birli --ðini temin etmek için çalýþma) ve diyalog dönemine girðini temin etmek için çalýþma) ve diyalog dönemine gir --mek isteyen Kilise, kendi mazisinin kadük olduðunu kamek isteyen Kilise, kendi mazisinin kadük olduðunu ka--bül mü edecek? Aksi hâlde “tebþir” (évangélisation) vebül mü edecek? Aksi hâlde “tebþir” (évangélisation) ve“görünen kilise”nin yayýlma arzusunu, artýk iyice açýklan“görünen kilise”nin yayýlma arzusunu, artýk iyice açýklan--mýþ bulunan prosélytisme yapmamak, yani Hýristiyanlýðamýþ bulunan prosélytisme yapmamak, yani Hýristiyanlýðadöndürme faaliyetinde bulunmamak dileði ile nasýl baðdöndürme faaliyetinde bulunmamak dileði ile nasýl bað--daþtýracdaþtýracak? Yoksa, öbür dinlere saygý ve onlardaki deðerleri tak-dir etmek dönemi baþlatýlýrken, bundan güdülen gaye, þimdilikdevþirilemeyecek kadar ham olan meyvelerin olgunlaþmasýnýbeklemek midir? Þimdiki “dalgalanmaya býrakma” bundan mýileri gelmektedir? Bunlar, bu konuda hatýra gelen sorularýn enönemli olanlarýdýr.

358

480 Ýslâm’daki Hz. Ýsa, Paris, Seuil, 1959, s. 285.481 Hz. Ýsmail’in esrarý, Paris, Mame, 1964, s. 297.482 Ýslâm ve Biz, Paris, Cerf, 1947, s. 57.483 Ýslâm ve Hz. Meryem, Paris, Beauchesne, 1950, s. 90.484 Ýslâm’ýn derunî taraflarý, Paris, Seuil, 1949, s. 235. 485 Paris, Cerf, 1959, 149 s.) ki bu kitap Sakýb Yýldýz tarafýndan Türkçe’ye çevril-

miþtir (Dergâh yayýnlarý, Tevrat, Ýncil ve Kur’ân, 1979).


Ýslâm ülkelerinde faaliyet gösteren, Katoliklik bünyesindekimuhtelif dinî organizasyonlar (congrégations) iki senede birjournées romains çerçevesinde, Roma’da toplanýrlar. Yalnýzdavetli olanlarýn katýlabileceði bu toplantýlarda cereyan edenmüzakereleri, baþka yerde nakletmek yasaktýr. Bu toplantýlar-dan, Ýslâm hakkýndaki Katolik düþüncesini çýkarmaya çalýþanYouakim Moubarac þunlarý söylüyor:

“Muhtelif fikirler ortaya atýlýrken, birçok kimse, Ýslâm hakkýn-daki düþüncelerini ya kendisine saklamakta veya ihtiyatlý konuþ-maktadýr. Bu tutum, Ýslâm hakkýnda etraflý bilgiye sahip olma-maktan ileri geldiði gibi, daha ziyade, onlarýn, bulunduklarý ülke-lerdeki Müslüman dostlarý ile olan durumlarýný göz önünde bulun-durmalarýndan ileri gelir. Kur’ân konusunda, istiþrak (oriéntalis-me) yollarýný tutanlar, sonuç olarak, Hz. Muhammed’i (s.a.s.)Kur’ân’ýn müellifi görmektedirler. Ýslâmî araþtýrmalar yapan buzâtlar, nazikâne inkârlarýna raðmen, Ýslâm’ýn zuhurunda, aklý aþan(suprarationel) her türlü etkeni ve Ýslâm tebliðinin nebevî yönü-nü, peþin olarak bir tarafa atmaktadýrlar.

Mübalâða edilmeksizin denilebilir ki, bazý nüanslar ve var-yantlar bulunmakla birlikte, þimdiki durumda Katolik Kilisesiiçinde olup, Ýslâmiyet’e dair eser yazanlarýn yüzde doksanýnýn fik-ri budur486. Charles de Foucould, hayatýný Müslümanlar arasýndayaþamaya vakfettiði hâlde, onlarý, “anavatanýn kâfirleri” olaraknitelendiriyordu. Onun ölümünden sonra yayýnlanmýþ olanDiréctoire’ýndan, bu tabir ustalýklý bir þekilde çýkartýlmýþ idiysede, eserin üçüncü basýmýný yapan L. Massignon, bu tabiri muha-faza etmekten çekinmemiþtir. Bununla beraber, “I’ermite duHoggar” denilen Charles de Foucould, dostu L. Massignon’un ya-zýlarýyla yerine getirdiði fonksiyonunun bir benzerini ifâ etmiþ,

359

486 Y. Moubarac, La Pensée Chrétienne et l’Ýslâm, II, 294.


Hýristiyanlarýn, Ýslâm’a bakýþlarýnda bir deðiþikliðe yol açmýþ ve-ya onlara yeni bir taktik vermiþtir.

Bu tür geliþmeler, tepki olarak, Ýslâm hakkýnda, Hýristiyanlýðýnuzun tarihî gelenekleri içerisinde ortaya çýkmýþ bulunan, her çeþittemayülün, yeniden nüksetmesine yol açmýþtýr. Meselâ, Fransa’da,Hanna Zakarias takma adýyla yazan bir þahýs, Ýslâm aleyhinde ha-cimli dört beþ kitap yayýnlamýþtýr487. Bunlarda, Ýslâm’ýn, bir Yahu-di teþebbüsü olduðunu, Mekke’de bir haham tarafýndan dikte et-tirildiðini, Kur’ân metninin aslýnýn kaybolduðunu vs. iddia ederve “Ýþte size þirin gösterilmek istenilen Ýslâm, bundan ibarettir.”demek ister. Ýddialar o derecede tutarsýzdýr ki, Ýslâm-Hýristiyan di-yaloðuna taraftar olmayan Dominiken müsteþrik Jacques Jomier,H. Zakarias takma adýyla yazan bu tarikat arkadaþýnýn iddialarýnýþiddetle tenkit etmek ihtiyacýný hissetmiþtir488. Fakat gerçek adýnýbildiði hâlde açýklamadýðý H. Zakarias’ýn, Orta Çað kültür tarihiaraþtýrmalarý alanýnda isim yapmýþ olduðu, L. Massignon’un birmektubunda ifþa edilmiþtir.

Néo-TThomisme’in ÝÝslâm KKarþýsýndaki TTutumuSt. Thomas’ya ait prophétie directive (tevcih edici peygam-

berlik) kavramýný, Le Chanoine Ledit’in Hz. Muhammed’e(s.a.s.) uygulamasý (az önce geçtiði üzere bunu, Mahomet, Ýsraelet le Christ adlý kitabýnda yapmýþtý), yani onun bu anlamda pey-gamber sayýlabileceðini ortaya atmasý, journées romaines tho-miste’lerinde tehevvüre yol açmýþtýr. Kardinal Journet, thomiste

360

487 Bu kitaplar þunlardýr: L’Ýslâm, entreprise Juive. De Moise à Mohammed,1955, iki cild. Kitap üzerinde, ne basýldýðý matbaanýn, ne de yayýnlayan yayý-nevinin adý vardýr, sadece posta kutusu (Cahors, BP 46) verilir. Ýkincisi:L’Ýslâm entreprise juive. De Moise à Mohammed, Paris, Ed. du Scorpion,1955. Üçüncüsü: L’Ýslâm et la critique historique, “la fin du mythe musulma-ne” et accueil fait aux ouvrages de Hanna Zakarias, Tours, imp. Mame, 1960.Dördüncüsü: Voici le vrai Mohammed et le faux Coran, Paris, Nouvelles édi-tions latines, Rennes, impr. réuinies, 1960.

488 Etudes dergisi, 1961.


ve néo-thomiste görüþü içinde, Ýslâm hakkýnda nispeten insaflýbir anlayýþ ortaya koymuþtur. Thomiste çizgide olan L. Gardet,akide sahasýnda, Ýslâm ile herhangi bir diyaloðun imkânsýz oldu-ðu kanaatindedir. L. Gardet, bunu açýkça söylemiyorsa da, bukonudaki çeþitli ifadelerinden çýkan toplu mânâ budur. Bu fikregöre, Ýslâm-Hýristiyan diyaloðu sosyal, kültürel ve siyasî alana ve“inanç esaslarýndan ihtimamla tecrit edilmiþ dinî kültür deðerle-ri”ne münhasýr kalmalýdýr. Fakat L. Gardet, þahsî kanaati böyleolmakla birlikte, Ýslâm’ý, Hýristiyanlara ve kilise teþkilâtýna ta-nýtmakta büyük emeði geçmiþtir. G. Anawati ise, diyaloðun esassahasý olmasý gereken dinî hususta, Gardet’ininkinden daha ka-palý bir tutum içindedir. Ona göre, Müslümanlarla, sadece birinsan (filozof, bilgin, meslektaþ vs.) olarak diyaloða girilebilir.Hâlbuki Gardet, onlarla Müslüman sýfatlarýyla da diyalog kurul-masýný tavsiye eder. Bu son iki müellif gibi yine Ýslâmî inceleme-ler yapan ve her ikisi de Dominiken olan Jacques Jomier ile Ro-bert Caspar ise, pek diyalog taraftarý görünmemekte, bir durummuhakemesi gerektiði kanaatini taþýmaktadýrlar. Bu gaye ile,çaðdaþ Katolikler tarafýndan Ýslâmiyet hakkýnda yazýlan lehte,aleyhte, aþikâr, muðlâk her türlü eserin envanterini çýkarýp tah-lil, tenkit ve tasnife tâbi tutmaktadýrlar. J. Jomier’nin Bible etCoran kitabý için, “Ýslâm’ýn objektif bir takdimi” deniliyorsa da,bu kitapta nokta nokta, Ýslâm’la diyaloðun tehlikeli olacaðý fik-ri iþlenmektedir.

Mlle A. M. Goichon, “Ýslâm karþýsýnda Hýristiyan’ýn tutumu”isimli makalesinde489 þu fikri ileri sürer: “Ýslâm, bazýlarýnýn dü-þündüðü gibi, ‘tabiî bir din’490 sayýlamayacaðý gibi, Yahudilik veHýristiyanlýk arasýnda mutavassýt bir din de deðildir. Daha ziya-de, Kilise akidesinin ‘teslis, tecessüt, tekfir’ (rédemption) gibiesas inançlarýný kaldýrýp atmýþ olan, Hýristiyanlýktan çýkmýþ bir

361

489 Etudes, 1948 Nisan sayýsý, s. 38-51.490 Burada “tabiî din”, ilâhî vahye dayanmayan din, demektir.


bid’attýr. Hýristiyan, Ýslâm’a þefkat nazarýyla bakabilir, ama butam bir sempati olmamalýdýr. O, daha ziyade ferdî temaslardafayda görür. Maamafih, ortak taraflar bulunduðu göz önüne alý-narak, Hýristiyanlýkla Ýslâm arasýnda, bir anlaþma zemini aran-malýdýr.”

Mlle D. Masson’un, “Elindeki Kur’ân’a bakarak Yahudi-Hý-ristiyan manzaralarýný tefekkür etmek” þeklinde deðerlendirilenLe Coran et la révélation judéo-chretienne eseri, “aldatýcý biruzlaþtýrma” yapmakla suçlanmýþtýr. D. Masson’un, Pléiade ko-leksiyonunda çýkan Fransýzca Kur’ân meali, hem mânâ, hem deFransýzca ifade bakýmýndan geniþ bir kitle tarafýndan beðenil-mekte ve bu eserinde “Allah” lâfzýnýn karþýlýðý olarak “Dieu” ke-limesini kullanmasý, önemli bir “olay” sayýlmaktadýr. Zira dahaönceki tercümeleri hazýrlayan müþteþrikler, Müslümanlarýn hakMâbuda inanmayýp bir nevi putperest olduklarý þeklindeki bâtýliddialarýný, sadece “Müslümanlarýn tanrýsý” olan “Allah” lâfzýnýaynen kullanmakla belirtmiþ oluyorlar, kendilerince hak Mâbudiçin kullanýlan “Dieu” karþýlýðýný vermeyi kullanmak þöyle dur-sun, affedilmez bir hata sayýyorlardý. Bu sebeptendir ki, Muham-med Hamidullah’ýn Fransýzca Kur’ân mealinde “Allah” lâfz-ý ce-lilini “Dieu” ile karþýlamasý da sual konusu olmuþtur491.

Bir Fransisken olan G. Basetti-Sani, güya Ýslâmî deðerleri faz-lasýyla takdir etmekle ittiham edilmiþtir. Öyle ki, muhafazakârla-rýn tenkitlerine, pirleri St. François’in492 rolünü unutan Fransiskentarikatýna mensup arkadaþlarý da katýlmýþtýr. G. Basetti-Sani,“Ýslâm: Hz. Ýsmail’in sýrrý” ünvanlý bir tez plâný yapmýþtý. Anla-þýldýðýna göre Ýslâm’ý, Hz. Ýsmail’e yapýlan ilâhî vaadin gerçekleþ-

362

491 Y. Moubarac, Les Musalmans, Paris, Beauchesne, 1971, s. 16-17.492 St. François 13. asýr baþlarýndan itibaren, Hýristiyanlýðý zorla deðil de barýþ

içinde yayma prensibini geliþtirmeye çalýþýr. Müslüman sultan el-Kâmil (1218-1238) ile görüþme yapar. Bununla beraber, onun, Haçlý savaþlarýný kýnamadýðýda belirtilir (C. Morrison, Les Croisades, s. 114, Paris, P. U. F., 1973).


mesi olarak görme eðilimindedir ve Kitab-ý Mukaddes dýþý (extra-biblique) bir vahiy imkâný üzerinde durmaktadýr. Ona göre Ýslâm,âhir zamanda “hükmeden Mesîh” inancýyla, Hýristiyanlýða dönük-tür. Bu zâtýn, L. Massignon’dan etkilendiði anlaþýlýyor.

P. de Beaurecueil’in, Abdullah Ensârî üzerinde yaptýðý çalýþma,L. Massignon’un Hallaç hakkýndaki tezine benzetilebilir. Her iki-si de bir Hýristiyan açýsýndan, Hýristiyanlýk dýþýnda da, asil mistikfeyzin bulunabileceðini ve bu feyzin, Hýristiyanlýða irca edilemezolduðunu, Hýristiyanlýktakine benzeyen tabirlerin ve mevzularýn,bizzat Kur’ân-ý Kerim’den kaynaklandýðýný kabul ederler.

Jean Mohammad Abd al-Jalil (Faslý olup Ýslâm’dan irtidatederek Hýristiyanlýða girmiþtir, kendisinin ecdadý da Hýristiyanidi), Hýristiyan muhitlere, Ýslâmiyet’i olduðu gibi tanýtmaya ça-lýþmýþ493, bu tutumu, þahsýnýn etrafýnda örülen þüphelerden ve sý-kýntýlardan kendisini kurtaramamýþtýr. Uzun süre münzevî vehasta olarak yaþadýktan sonra 1980’li yýllarda vefat etmiþtir.

Bir ara Ankara’da profesör olarak bulunmuþ olan Olivier La-combe þöyle diyor: “Ýslâm’dan ne bekliyoruz? Her hâlde, 20. asrýnHýristiyanlýðýna ilâhî yüceliðin sýrlarýný göstermesini deðil. FakatHýristiyanlýktan uzaklaþmýþ Avrupa’mýzýn, Müslüman’ýn dinî haya-týnýn merkezini teþkil eden bu hakikati tefekkür etmeye galiba ih-tiyacý vardýr ve böylece, asla inkâr etmemesi gereken bu hakikati,yeniden öðrenmeye muhtaçtýr. Gerçekten, Ýslâm, sýrf mücevherikorumak ve beraberinde saklamak için yapýlmýþ bir mahfazadýr.”494

Bu fikre göre Ýslâm’da ve Müslümanlarda, Yaratýcý’ya baðlan-ma mânâsý kuvvetli görülüyor. Bu mânânýn “sadece kutusu” olanÝslâm’dan, bu unsuru alarak Hýristiyanlýk dünyasý faydalanmalý,

363

493 L’Aspect interieur de L’Islam (Ýslâm’ýn derunî boyutu), Marie de L’Islam(Ýslâm’a göre Hz. Meryem) gibi kitaplarý bulunmaktadýr.

494 O. Lacombe’ýn Existence de l'homme, Paris, 1951, s. 130-131’den Y. Moubarac,II, 511, not: 793’de.


böylece yeryüzüne dönmekten vazgeçerek Allah’a yönelmeli ve“ancak Hýristiyanlýðýn verebileceði dinin gerçek ve kesin mânâsý-ný” elde etmelidir. O. Lacombe’un bu fikri, çoklarýnca -meselâÝslâm’ý iyi bilen ve ona sempatisini de ifade eden L. Gardet’ce bi-le- paylaþýlan bir zihniyeti ortaya koymaktadýr. Diyalog taraftarýolanlarýn, en hasbî bir tavýrla Müslümanlardan bekleyebileceðikatký da, galiba budur. Gaye, Müslümanlarda bulduklarý dinîbaðlýlýktan mülhem olarak, Hýristiyanlarýn daha iyi Hýristiyanolmasýný saðlamaktýr. Fakat bu düþünceye sahip olanlar þu soru-yu kendi kendilerine sormalý deðil midirler?: “Neden Müslü-manlar her þeye raðmen bu mânâyý muhafaza ediyorlar da, Hýris-tiyanlar genel olarak edemediler?” Ýslâm, denildiði gibi sadece“mücevher mahfazasý” deðildir, ama tutalým ki öyle olsun, o ku-tuya bu mücevheri derç eden kimdir?

MisyonerlikHýristiyan misyonerliði, faaliyetine devam etmektedir. Ýnan-

cýný yaymak, bir dine samimî olarak baðlanmanýn gereðidir.Bundan ötürü, Hýristiyanlarýn, dinlerini tanýtmak hususundakigayretlerini kýnamýyoruz. Fakat kýnanacak husus, “Biz, misyo-nerlik yapmýyoruz” denilerek, bu iþin yapýlmasýdýr. Son asýrdamisyonerlerin baþlýca metotlarýndan biri, Charles de Fouco-uld’un “Hýristiyanlaþtýrmadan önce medenîleþtirmeli” düsturunauygun hareket etmek olmuþtur. Hýristiyan misyonerliði birçokdurumda zorlayýcý dünyevî imkânlarý elinde bulundurarak, eko-nomik ve kültürel yoksulluklarý istismar etmek suretiyle, bir ne-vi zorla Hýristiyanlaþtýrmak faaliyeti göstermektedir ki, bu çirkinuygulama, bazý Hýristiyanlar tarafýndan bile kýnanmaktadýr.

MUASIR HHIRÝSTÝYANLIÐIN ÝÝSLÂM’A BBAKIÞIKur’ân-ý Kerim, Ehl-i Kitap’tan bahsetmeye baþladýðý Mekkî va-

hiylerin son devresinden itibaren, onlara ayrý bir yer vermiþ ve hak-


larýnda ilkin þöyle buyurmuþtur: “Ehl-i Kitap’tan zulmedenler biryana, onlarla en güzel þekilde mücadele edin, þöyle deyin: ‘Bize in-dirilene de, size indirilene de inandýk; bizim Tanrýmýz da sizin Tan-rýnýz da birdir. Biz O’na teslim olmuþuzdur.”495 Böylece Ýlâhî vahyeinanan ve ona istinat eden dinlere, R. Arnaldez’in tabiriyle, “tari-hin þahit olduðu en büyük ökümenik (oecumenique)496 davet baþla-týlmýþ” oluyordu. Kur’ân’ýn onlardan istediði, sadece -kendi ellerin-de bulunan ilâhî kitaplarda geleceði bildirilmiþ olan- daha öncekipeygamberleri ve kitaplarý tasdik eden, son Resûlü (s.a.s.) de kabuletmeleri idi.

Kur’ân, muteakiben Hýristiyanlara biraz daha yaklaþarak, onla-rýn þu hususiyetlerine iþaret etti: “Mü’minlere en yaman düþmanolarak Yahudileri ve (Allah’a) ortak koþanlarý bulursun. Mü’min-lere sevgice en yakýnlarý da ‘Biz Nasarayýz (Hýristiyanlarýz)’ diyen-leri bulursun. Çünkü onlarýn içlerinde keþiþler ve rahipler vardýrve onlar büyüklük taslamazlar.” “Resûle indirileni (Kur’ân’ý) din-ledikleri zaman, tanýdýklarý gerçekten dolayý gözlerinin yaþla do-lup taþtýðýný görürsün. Onlar derler ki: ‘Rabbimiz, inandýk, bizi deþahitlerle beraber yaz!’”497

Ayrýca Kur’ân, birçok âyetlerinde diðer peygamberlerin veHz. Îsa’nýn insanlara hep tevhidi teblið ettiklerini, Hz. Îsa’nýn dakendisinin “Allah’ýn kulu” olduðunu, bildirdiðini ilân ediyordu.Hz. Îsa’nýn doðumunu, bebekliðini, hayatýný ve dünyadan ayrýl-masýný bazý mûcizevî hâdiselerin çevrelemesinin, onu beþeriyetplânýndan ulûhiyet plânýna çýkarmak için sebep teþkil etmeye-ceðini anlatýyordu.

365

495 Ankebût, 46.496 R. Arnaldez, v’Ýslâm: devant un monde qui s’interroge á lui, p. 109-110.

Oecumenique: “Evrensel; bütün dinî cemaatlere þamil olan” demektir. Ýnsan-lýðý bir tek ümmet sayan ve bütün peygamberlerin ayný dini teblið ettiklerinibildiren Enbiya, 92 âyeti Ýslâm’ýn evrenselliðini yansýtmaktadýr.

497 Mâide, 82-83.


Hýristiyanlar tarafýndan yapýldýðýný açýkça zikretmeksizinKur’ân, Allah’a oðul isnat edenleri reddetti498 ve Hýristiyanlarýnbu imâdan ders alarak þirk bulaþýklarýndan temizlenmelerini is-tedi (Zira iþaret edilen âyet, Ehl-i Kitap’tan bahseden bir muh-teva içinde yer alýr). O zamanki Hýristiyanlarýn birçoðu buüslûptan paylarýný almayp Hz. Îsa’nýn tanrýlýðýnda diretince, “Deki: Ey Ehl-i Kitap, dininizde taþkýnlýk etmeyin, Allah hakkýndagerçek olmayan þeyleri söylemeyin.”499 buyrularak Hz. Îsa’nýn,Allah’ýn kulu ve resûlü olduðunu ikrara irþat olundular. Onlarbundan vazgeçmeyince, Kur’ân onu tanrýlaþtýrmanýn küfür oldu-ðunu kesin olarak açýkladý.

Hicretin dokuzuncu yýlýnda, Necran Hýristiyanlarýný temsileden kalabalýk bir heyet Medine’ye geldi. Heyette Necran Hýris-tiyanlarýnýn dinî ve dünyevî liderlerinin yaný sýra birçok seçkinþahsiyet de bulunuyordu. Gayeleri, Ýslâm’ýn Hýristiyanlýða yönelt-tiði tenkitleri tartýþmak idi. Heyet Hz. Peygamber (s.a.s.) tarafýn-dan iyi karþýlandý, hatta Mescid-i Nebevî’de dinî âyinlerini yap-malarýna imkân verildi. Sonra onlar Hz. Îsa’nýn mahiyeti hakkýn-da münakaþaya baþlayýp, tanrýlýðýnda ýsrar ettiler. Bu sýrada Hz.Peygamber’e (s.a.s.) þu mealdeki âyet vahyedildi: “Onun (Hz.Îsa’nýn) hakkýnda sana gelen ilimden sonra, kim seninle münaka-þaya kalkýþýrsa de ki: ‘Gelin, oðullarýmýzý ve oðullarýnýzý, kadýnla-rýmýzý ve kadýnlarýnýzý, kendimizi ve kendinizi çaðýralým, sonralânetleþelim de, Allah’ýn lânetinin yalancýlara olmasýný dileye-lim.”500 Âyetin emriyle Hz. Peygamber (s.a.s.), din mantýðýnýn bunihaî çözüm þeklini teklif eder. Bu kesin ve kararlý iman tavrý, mu-hataplarý ürkütür. Aralarýnda görüþüp danýþmak için izin isterler,bir tarafa çekilip konuþurlar. Hz. Muhammed’in (s.a.s.) peygamber

366

498 Bakara, 116 vb.499 Nisa, 171.500 Âl-i Ýmran, 61.


olduðunu veya –kendilerince olabileceðini- göz önüne alarak, ya-ni kendilerinden ziyade onun haklýlýðýna içten içe inanarak,onunla lânetleþmenin kendilerine büyük felâketler getireceðinidüþündüklerinden neticede teklifi kabul etmezler, cizye vermeyerazý olup, memleketlerine dönmek istediklerini, yalnýz bazý dün-yevî iþlerinde aralarýnda hakemlik edecek “emin” bir þahsýn ken-dilerine gönderilmesini arzu ettiklerini bildirirler. Hz. Peygamber“Ümmetin emini” olan Ebû Ubeyde’yi bu iþle görevlendirir ve on-lara bir ahitname verir.

Ýslâm-Hýristiyan diyaloðu Hz. Peygamber zamanýnda bu þekil-de noktalanmýþ olup onun tarafýndan yapýlmýþ ve Kur’ân ileebedîleþmiþ þu davet, açýk bulunmaktadýr: “De ki: ‘Ey Ehl-i Ki-tap! Gelin bizimle sizin aranýzda müþterek olacak söze: “Al-lah’tan baþkasýna kulluk etmeyelim, O’na hiçbir þeyi ortak koþ-mayalým, kimimiz kimimizi Allah’tan baþka Rab edinmesin.”Eðer yüz çevirirlerse: “Bizim (Allah’a) teslim olduðumuza þahitolun!” deyin.”501

Zimmî statüsündeki Ehl-i Kitap, tarihte Müslüman ülkelerdeistisnalar dýþýnda, -unutmamalýdýr ki, istisna, sürekli olan kuralýgösterir- iyi muamele görmüþ, mühim memuriyetlere, hatta ba-zýlarý bakanlýða (vezirliðe) getirilmiþtir. M. Hamidullah bu ko-nuda þöyle diyor: “Sadece eski zamanda deðil, Ýnsan Haklarý Be-yannamesi’nin ve benzeri hümanist iddialarýn aksine, bugünküBatý dünyasýnda yaþayan Müslüman azýnlýklar, zimmîlerin statü-süne razýdýrlar, ama bunu henüz bulamamaktadýrlar.”502

367

501 Âl-i Ýmran, 64.502 Youakim Moubarac, Les Musulmans (Consultation Islamo- Chretiénne),

Paris, Beauchesne Yayýnevi, 1971. Paris Katolik Üniversitesi profesörlerindenY. Moubarac aralarýnda M. Hamidullah, Kamil Huseyn, Hasan Hanefi gibizâtlarýn bulunduðu altý alime kýrk soru yöneltip cevaplarýný bu kitapta yayýn-lamýþtýr.


Fikir plânýnda diyaloðu kesen Hýristiyanlýk âlemi, Ýslâm’ýn ya-yýlmasýna þiddet kullanarak karþý koydu. Fakat Ýslâm daveti, insan-larýn gönüllerini fethederek ilerledi. Hýristiyanlýk, kendi kutsalmekânýnda bile tutunamadý. Ýslâm’a karþý takýndýðý menfî tavýr, ar-tarak ilerledi. Yirminci yüzyýlýn son yarýsýnda, papalýk yeni bir dö-nem baþlatmak istedi.

Vatikan II. KKonsili ve ÝÝslâmPapa II. Paul’den (Ö. 1471) Papa VI. Paul’e (Ö. 1978) kadar

Hýristiyanlýk âlemi, Müslümanlar aleyhinde beddua ederdi. Pa-palýk, Müslümanlarýn topraklarýný, özellikle eskiden Hýristiyan-lýðýn yayýlmýþ olduðu ülkeleri alarak, oralarý Hýristiyanlaþtýrmapeþinde koþup durmuþ ve bundan ötürü Avrupa devletlerinin sö-mürgeci teþebbüslerini de alkýþlamaktan geri durmamýþ, hattabazen onlarla müþterek hareket etmiþtir. Papalýk, bu perspektifiçerisinde, Ýslâm’ý tanýmaya ilgi duymuþtur. Papa VIII. Urbain(1623-1644) “Propaganda Koleji” denilen bir müessesede,Ýslâm’ýn öðretilmesine izin vermiþti. XV. Benoit (1914-1922) ta-rafýndan “Papalýk Þark Enstitüsü” kurulmuþtur. XI. Pie (1922-1939), Giritli olup Mehmed Ali adýný taþýyan ve sonradan irti-dat ederek Hýristiyanlýða giren ve Paul Mulla ismini alan þahsý,1929’da “Ýslâm müesseseleri tarihi” derslerini okutmakla görev-lendirmiþtir. Eski papalardan birçoðu Ýslâmiyet’i hurafe saydýðýgibi, çaðdaþ papa XI. Pie de (1922-1939) Müslümanlarla müþrik-ler arasýnda hiçbir fark gözetmezdi. Ýlk tashih alâmeti olarak,Müslümanlarýn Tanrý düþmaný sayýlamayacaðýný söylemek, on-dan sonraki papa XII. Pie’ye (1939-1958) nasip olmuþtur.

Kendisine “diyalog papasý” lâkabý verilen VI. Paul (1963-1978), selefi XXIII. Jean’ýn (1958-1963) hazýrladýðý, dünyayaaçýlma yolunda yürümeye çalýþmýþtýr. VI. Paul ünvanýyla papalý-ða gelecek olan, Govanni Battista Montini, Milano arþövekiiken, L. Massignon ve Jean Mohammed Abdeljalil ile temaslarý


olmuþtu. Ýslâm hakkýnda onlardan bilgi edinmiþ olmalýdýr. VI.Paul’un Türkiye ve Kudüs seyahatleri de, Ýslâm dünyasýna karþýdeðiþik bir tutum izlediðini göstermiþti. VI. Paul, Ecclesiam su-am genelgesinde, Kilise merkezi etrafýnda dört halka görür vebütün bu halkalarla diyalog kurulmasýný ister. En geniþindenbaþlayarak bu halkalar þunlardýr: 1- Bütün insanlar, 2- Allah’aibadet edenler, 3- Hâlâ bizden ayrý bulunan kardeþler (yani Ka-toliklik dýþýndaki Hýristiyanlar), 4- Katolik Hýristiyanlýk. Papa,Ýslâmiyet’i, ikinci halkada görmektedir.

Katolik müsteþriklerin, Ýslâm hakkýndaki çaðdaþ birçok ince-lemelerine raðmen, Ýslâm konusunda görüþme açýlmasýnýn II.Vatikan Konsilinin programýnda derpiþ edilmediði, bazýlarýncasöylenmektedir. Söyleyenler, iþin gerçeðine vakýf olmasý bekle-nen kimseler ise de, Kilisenin uzun tarihi boyunca giriþmektenkaçýndýðý son derece hassas bir konuya, hazýrlýklarýný tamamla-maksýzýn, damdan düþercesine girmeyi kabul etmesi de, neredey-se imkânsýz görünmektedir. Onlara göre, konsilin ikinci safha-sýnda, oecuménisme konusundaki beyannameye ek olarak, Ya-hudilik hakkýnda da bir beyanname yayýnlanmasý teklif edilmiþ-ti. Yahudiler karþýsýnda, Katolikliðin tutumunun ne olacaðý gö-rüþülmeye baþlanýnca, bazý piskoposlar, öbür dinlerden ve özel-likle Ýslâm’dan bahsedilmeksizin, Yahudilikten bahsedilemeye-ceðini ileri sürdüler. Ýslâm hakkýnda iki görüþten daha çok ifadeedileni, geçen asýrlarýn apolotejik eðilimini sürdüren olumsuz tu-tum idi. Buna göre Ýslâm, reddedilmesi gereken mutlak bir yan-lýþ olup, Hýristiyanlýk için, kendisiyle mücadele edilmesi lâzýmgelen bir tehlikedir. Öteki görüþ ise, Ýslâmiyet’te bazý hakikat pý-rýltýlarý bulunduðunu ve Hýristiyanlýkla olan benzerliklerini ka-bul edip, bunlarýn geliþtirilmesi gerektiðine kânî idi. Neticede,Ýslâm ülkelerinde yaþayan bazý piskoposlarýn itirazý sebebiyle,Ýslâm hakkýnda âdil bir tutum takip edilmesi meselesi ortaya çýk-tý. Bundan sonra, konsil çalýþmalarý içinde çok az bir yer tutmak-


la beraber, Kilise’nin Ýslâm’a bakýþý bakýmýndan hayli önemliolan iki metin hazýrlanýp oylandý.

Konsilin, 1964 yýlýnda oturumlarýna ara vermesi sýrasýnda,Hýristiyanlýk dýþýnda kalan dinlerle ve bu cümleden olarakÝslâmiyet’le ilgili hazýrlýklar yapacak komisyonlar kurulmuþtu.Neticede, iki sahifeden ibaret olan, “Yahudiler ve Hýristiyan ol-mayanlar hakkýnda beyanname” tamamlandý. Beyannameninbirinci sahifesi Yahudilere tahsis edilmiþti. Ýslâm’dan bahsedenparagraf ise þöyle idi:

“Kardeþlerimize karþý bu sevgi ile harekete geçerek, -birçoknoktada bizimkinden farklý olsa dabu dünyaya gelen her insa-ný aydýnlatan Hakikatin503 ýþýðýný yansýtan fikir ve doktrinleri debüyük bir saygý ile nazar-ý itibara almaktayýz. Bundan ötürü herþeyden önce Tek, Zatî (personnel), iþlerin karþýlýðýný verecekolan Tanrý’ya ibadet eden ve bize, dinî mânâ ve beþerî kültürünsayýsýz mübadeleleriyle çok yakýn olan Müslümanlara anlayýþý-mýzý ifade ediyoruz.”

Konsilin birinci döneminden sonra, 20 Haziran 1963 günüpapa seçilen VI. Paul, konsile verilen bu ara esnasýnda “kutsalyerler”i (Kudüs, Amman) ziyaret etti. Orada, Müslümanlarýdostça selâmladýðýný ifade etti. 1964 yýlýnda, Hýristiyan olma-yanlarla ilgili bir daire baþkanlýðý kuruldu. Daha sonra, Ýslâmi-yet’i öbür dinlerle bir tutmanýn doðru olmayacaðý düþünüldü-ðünden olacak, bir süre sonra 1 Mart 1965 günü Ýslâmiyet için,buna baðlý bir “baþkan yardýmcýlýðý” ihdas edildi. Bu müessese,konsile baðlý deðildi. Ancak, mezkûr beyannameyi hazýrlayanBirleþik Komisyon’un, Ýslâm için kurulan alt komisyonu konsilebaðlý idi. Bu alt komisyonda, Kahire’deki “Þark Tetkikleri Do-miniken Enstitüsü (L’Institut dominicain de’études orientales)

370

503 Hýristiyanlýk ýstýlahýnda büyük harfle yazýlan Hakikat’ten maksat Hz. Îsa’dýr(a.s.). (Yuhanna Ýncili).


ile Tunus’taki “Papalýk Þark Tetkikleri Enstitüsü” mensuplarýn-dan bazýlarýna görev verilmiþti.

Hýristiyanlarýn, öteki dinlerin mensuplarýyla münasebetleriniihtiva eden kýsýmda (la Consitution sur l’Eglise, Lumen Centi-um, no: 16) yer almak üzere hazýrlanan ilk metinde, Yahudiler-den söz edildikten sonra, þöyle deniliyordu:

“Hz. Ýbrahim’i ata olarak kabul eden, ayný zamanda (Hz.) Ýbra-him’in Tanrýsýna inanan Hz. Ýsmailoðullarý da, Atalara504 yapýlanVahye yabancý deðildirler.” Mutedil olmasýna raðmen, bu metne,yüzlerce konsil üyesi itiraz etti. Zira metin, Hz. Ýsmail, Ýslâmiyet veHýristiyanlýktaki vahiy anlayýþý arasýnda münasebet kuruyordu.Lumen Centium metninin konsildeki raportörü Mgr. Garrone,anýlan metnin reddedilmesinin sebebini þöyle izah ediyordu: “Ýs-mailoðullarý” sýfatý münakaþalýdýr. Objektif olarak, Müslümanlar,Atalara yapýlan Vahye malik deðildirler. Bu anlayýþ, Kur’ân vah-yini, Yahudi ve Hýristiyan vahyi dýþýnda görüp, böylece onu kabuletmediðini ortaya koyuyordu.

Daha sonra yapýlan deðiþikliklerle, metin þu þekilde kabuledildi: “Necat temennisi, Yaratýcýyý kabul edenlere, birinci dere-cede, Hz. Ýbrahim’in imanýna sahip olduklarýný ifade eden veâhirette insanlar hakkýnda hüküm verecek olan, Tek ve Merha-metli Tanrý’ya, bizimle birlikte ibadet eden Müslümanlara da þa-mildir.”

Nihaî olarak benimsenen bu metin, Hýristiyanlarca tartýþmalýkonularý, (Hz. Ýsmail ile Ýslâm arasýndaki münasebet, Hz. Ýbra-him’in Müslümanlarýn atasý olmasý gibi) zikretmekten kaçýnmýþ-týr. Müslümanlarýn, “Ýbrahim’in imanýna sahip olduklarýný ifadeeden” kimseler olduðu belirtilmekte ve bunun, Müslümanlarýnsübjektif bir iddialarý olduðu fikri vurgulanmakta, objektif geçer-liliði hakkýnda herhangi bir þey söylenmemektedir. Buna muka-

371

504 Hz. Ýbrahim, Hz.. Ýsmail, Hz. Ýshak, Hz. Yakub (a.s.) gibi peygamberler.


bil Ýslâm, Hýristiyanlarca muteber olan Yahudi ve Hýristiyan kay-naðý dýþýndaki tevhid dinlerinin birinci sýrasýna yerleþtirilerek veonlar için cesurane diye nitelendirilebilecek bir þekilde, Müslü-manlarla Hýristiyanlarýn ayný Tanrý’ya ibadet ettikleri, “Tanrý’ya,bizimle birlikte ibadet eden” cümlesiyle belirtilmektedir.

Vatikan II. Konsilinin, Hýristiyanlýk dýþý dinlerle ilgili ikincimetni, ilk önce “Yahudiler ve Hýristiyan Olmayanlar HakkýndaBeyanname” baþlýðýyla hazýrlanmýþtý. Ancak, metnin Yahudilereimtiyaz tanýyan baþlýðýna itiraz edildi. Ayrýca, gerek Doðu’dan ge-rek Batý’dan birçok piskopos, Ýslâm’a verilen yerin az olduðunu,bunun geniþletilmesi gerektiðini ifade etti. Neticede, beyanname-nin baþlýðý “Kilisenin, Hýristiyanlýk Dýþýndaki Dinlerle Münase-betlerine Dair Beyanname” hâline gelecek ve Ýslâm’la ilgili kýsýmgeniþletileceði gibi, daha önce belirtilen iki önemli hususta da de-ðiþiklik olacaktýr. Nihaî metin, Müslüman iman ve ibadetinin anahatlarýný ortaya koymakta, hem Hýristiyanlarý hem de Müslüman-larý, geçmiþin ihtilâflarýný unutmaya, diyaloða ve insanlýðýn iyiliðiiçin yardýmlaþmaya çaðýrmaktadýr.

“Kilise’nin Hýristiyanlýk Dýþýndaki Dinlerle MünasebetlerineDair Beyanname”si (Nostra Aetate), bir yerinde, Hýristiyan’ýnöbür dinlere bakýþý hakkýnda, þu prensibi koymaktadýr; “Doðruve iyi olan her þeyi, Tanrý’dan gelmesi itibariyle kabul etmeli, fa-kat, syncretisme’den505 kaçýnmalý. Yani dini yamalý bohça hâli-ne getirmemeli, bir baþka deyiþle, dinlerin birleþtirilmesine git-memeli.” Bundan ötürü, þimdi zikredeceðimiz, Müslümanlarhakkýndaki kýsmý da, bu açýdan deðerlendirmek gerekir. Metnintercümesi þöyledir:

“Keza, Kilise Tek (Ehad), Hayy, Kayyûm, Rahman, Kadir,göklerin ve yerin Yaratýcýsý olan ve insanlara hitap eden Tanrý’yatapan Müslümanlara da önem verir. Onlar, bütün ruhlarýyla,

372

505 Syncretisme (Senkretizm) baðdaþtýrmacýlýk demektir.


Tanrý’nýn takdirine -gizli de olsa-, boyun eðmeye gayret ederler,aynen -Ýslâm inancýnýn memnuniyetle kendisini nispet ettiði-Hz. Ýbrahim’in, Tanrý’ya inkýyat ediþi gibi. Onlar Hz. Îsa’yý, Tan-rý olarak kabul etmeseler de, onu peygamber olarak tebcil ederler.Onun, bakire annesi Meryem’e saygý duyduklarý gibi, bazen dedinî bir duygu ile, kendisine yakardýklarý bile vakidir. Üstelik on-lar, Tanrý’nýn, diriltilecek olan bütün insanlara, iþlediklerininkarþýlýðýný vereceði âhiret gününü de beklemektedirler. Keza on-lar, ahlâkî hayata deðer vermekte ve Tanrý’ya, namazla, zekât vesadaka ile, oruçla ibadet sunmaktadýrlar.

Her ne kadar, asýrlar boyunca, Hýristiyanlarla Müslümanlararasýnda birçok anlaþmazlýklar ve düþmanlýklar ortaya çýkmýþ isede, konsil, hepsini, geçmiþi unutmaya, samimî olarak karþýlýklý an-layýþa gayret göstermeye ve bütün insanlar için sosyal adaleti,ahlâkî deðerleri, barýþ ve hürriyeti birlikte korumaya ve geliþtirme-ye teþvik eder.”

Metin, iki din arasýnda müþterek veya yakýn olan noktalaratemas etmekte fakat Hz. Îsa’nýn, Hýristiyanlarca Tanrý sayýlmasýhususu gibi temel bir farka da dikkati çekmektedir. Ayrýca, Müs-lümanlarý ve Hýristiyanlarý, bugün insanlýðn en çok ihtiyaç his-settiði alanlarda yardýmlaþmaya çaðýrmaktadýr. Bu önemli metnitahlil etmek, yerinde ve gerekli olacaktýr...

Metin, “Müslümanlar”dan bahsediyor; tâli isim ise, “Ýslâm di-ni”dir. Fakat konsil, genel bir kural olarak, tâli isimlerin metin-den sayýlmayacaðýný, bunlarýn sadece esas terimin mânâsýný açýk-layacaðýný belirtmiþti. Þu hâlde konsilin din olarak Ýslâm’dan de-ðil de, insan olarak “Müslümanlar”dan söz etmesi, pek anlamlý-dýr. L. Gardet, G. Anavati gibi zâtlarýn düþüncelerinin, konsilmetnine, böylece yansýdýðý anlaþýlýyor. Onlara göre, Ýslâm ile dinolarak diyalog mümkün deðildir; ancak fert olarak Müslümanlar-la diyalog kurulmalýdýr. “Kilise (...) Müslümanlara önem verir”


ifadesi, sýradan bir cümle olmakla birlikte, Hýristiyanlýðýn en bü-yük otoritesi olan konsil kararýnda böyle bir ifadenin yer alýþý, sonderece önemlidir. Zira böyle bir tavýr alýþ, on dört asýrda ilk defavâki olmaktadýr. Daha önce hazýrlanan taslakta bunun yerine,(...) “büyük hürmet duyar” deniliyordu.

Ulûhiyet inancýna gelince: Tek Tanrý’ya iman ve O’na kul-luk, Ýslâm’ýn temelidir. Hýristiyanlýkta da durum böyledir. An-cak onlar, Allah’ýn birliðinin, kendilerinin “Hýristiyan sýrrý” de-dikleri “üç uknûm”da tezahür ettiðini kabul etmekle, temeldemühim bir ayrýlýk ortaya koyarlar. Keza Hýristiyanlar, Müslü-manlarýn Allah Teâlâ hakkýnda kabul ettikleri her vasfý O’nanispet etmedikleri gibi, müþterek olan vasýflara da, Müslümanla-rýn verdikleri mânâ ve muhtevayý vermezler. Ýþte bundan dola-yýdýr ki, Konsil, her iki dinin müþtereken kabul ettiði ve Ýslâm’ýnçok önem verdiði bazý ilâhî vasýflarý (Hayy, Kayyûm) ihtimamlaseçerek zikretmiþtir. Metnin ilk þeklinde “Hayy, Kayyûm” yeri-ne, “zât‚ (personnel) vasfý bulunuyordu. Daha sonra, AllahTeâlâ hakkýnda bu vasfýn Ýslâm inancýnda da fikir olarak mev-cut olmakla birlikte, terim olarak tercüme edilemeyeceði farkedildiðinden, metinden çýkarýlmasý uygun görülmüþtü.

Rahman, Kadir vasýflarý, Müslümanlarýn en çok zikrettiði ikiilâhî isimdir. Ayrýca, Ýslâm’daki ulûhiyet inancýnda, sýnýrsýz mer-hamet ve mutlak kudret kavramlarýnýn da, kendi aralarýndadengelendikleri gösterilmek istenilmiþtir. Rahman vasfý ilk me-tinde yer almýyordu, sonradan ilâve edildi. Öyle anlaþýlýyor ki,bundan gaye, beyannamenin hedefine ulaþmasýydý. Belki de, Al-lah Teâlâ’yý bu vasfýyla tanýtan Kur’ân’ýn da Müslümanlarý, öbürdinlerin mensuplarýna karþý þefkate çaðýrdýðý hatýrlatýlmak iste-niyordu.

“Göklerin ve Yerin Yaratýcýsý” vasfý, Kur’ân-ý Kerim’in çokçakullandýðý vasýflardan biridir; Hýristiyanlýkta da vardýr. Allah ile


insan arasýndaki münasebetlerin temelini, her iki dinde de Al-lah’ýn bu vasfýný kabul etmek teþkil eder.

Allah Teâlâ’nýn buradaki vasýflarý arasýnda, konsil metnibakýmýndan en önemlisi, “insanlara hitap eden” sýfatýdýr. Ýlk me-tinde “insanlara, peygamberler vasýtasýyla hitap eden” þeklindey-di. Ýlâhiyat komisyonu, bu kaydý reddetti. Zira bu durumda, Al-lah’ýn, Hz. Muhammed vasýtasýyla insanlara hitap ettiði, Hýristi-yanlarca kabul edilmiþ olacaktý. Fakat ifadenin son þeklinde,Ýslâm’ýn vahye dayanýp dayanmadýðý hakkýnda, herhangi bir de-ðer hükmü verilmemiþ olmaktadýr. Diðer taraftan, nübüvvet mef-humu, iki dinde farklýdýr, yani peygambere verilen özelliklerÝslâmiyet’te ve Hýristiyanlýkta tamamen ayný deðildir. Bundanötürü nihaî redaksiyonun yaptýðý iþ, Müslümanlarýn inandýklarýulûhiyetin, bazý filozoflarýn tasavvur ettiði Tanrý gibi varlýðý, sýrfakýlla düþünülen, insanlarla ilgisi olmayan bir Tanrý olmadýðýnýbelirtmek olmaktadýr. Müslümanlarýn Allah’ýn “kelâm” sýfatýnainandýklarý ortaya konulmakla birlikte, ilâhî kelâmýn muhtevasýhususunda, iki din arasýnda müþterek noktalar olup olmadýðý zik-redilmemektedir. Konsil metninde Ýslâm’ýn temeli olan Resûlul-lah’a (s.a.s.) dair hiçbir deðer hükmü bulunmamaktadýr.

Daha sonra, Ýslâm’ýn Allah’ýn iradesine aktif bir inkýyat oldu-ðu anlatýlarak “Onlar, bütün ruhlarýyla, Tanrý’nýn takdirine -gizli de olsa- boyun eðmeye gayret ederler” ifadesiyle, Ýslâm inan-cýnýn ihtiva ettiði teslimiyet sýrrý belirtiliyor. Yani bu imanýnmakûl olmakla beraber, aklî olmayýp, aklý aþtýðý dile getiriliyor.Arkasýndan, bu itaat ve teslimiyetin örneðinin Hz. Ýbrahim oldu-ðu bildiriliyor: “Aynen -Ýslâm inancýnýn memnuniyetle kendisininispet ettiði- Hz. Ýbrahim’in, Tanrý’ya inkýyat ediþi gibi.” Dikkatiçeken nokta, Hz. Ýbrahim’in, Müslümanlarýn nesebi yönündenatasý olarak deðil, bir teslimiyet tipi ve örneði þeklinde zikredilme-si, hele hele Hz. Ýsmail ile Müslümanlarýn ilgisinin kurulmamasý-dýr. Bunda, Arap ýrký dýþýnda da Müslümanlarýn mevcut olduðu-


nun göz önüne getirilmiþ olmasý müessir olduðu gibi, Tevrat’ýnTekvin babýnda (21, 18) Ýsmailoðullarýna yapýlan vaadi, Müslü-manlara uygulamaktan kaçýnma endiþesinin de rol oynadýðý anla-þýlýyor. “Ýslâm inancýnýn memnuniyetle kendisini nispet ettiði Hz.Ýbrahim” denilmekle, bu nispetin sübjektif, yani Müslümanlarýniddialarý olduðu ihsas ediliyor, böylece Ýslâm’ýn, Hz. Ýbrahim ile il-gisi konusunda objektif bir hüküm verilmemiþ oluyor.

Müslümanlarýn Hz. Îsa’yý, sadece peygamber olarak kabul et-tikleri belirtiliyor ki, doðrusu da budur. Gerçi Hz. Îsa’nýn dün-yaya geliþi, çocukluðu, dünyadan ayrýlýþý, dünyaya tekrar döne-ceðine dair inanç ona bir hususiyet vermektedir; fakat bunlar-da, onun tanrýlýðýna delil aramak yersizdir. Tarihte, Hýristiyanmünazaracýlarýn, Kur’ân’ýn, Hz. Îsa hakkýnda kullandýðý “O’nun(Allah’ýn) kelimesi”, “O’ndan bir ruh”506 vasýflarýný, kendi iddi-alarýný Müslümanlara kabul ettirmek için “delil” olarak önesürmeleri, Müslümanlara hiç de tesir etmemiþtir. Bundan ötü-rüdür ki, Konsilde, Müslümanlarýn, Hz. Îsa’yý bu vasýflarýyla ka-bul ettiklerinin metne dahil edilmesi teklif edilmiþse de, netice-de benimsenmemiþti. Zira bu vasýflarýn Ýslâm’da, Hýristiyanla-rýn onlara verdiði mânâdan tamamen baþka þekilde anlaþýldýðýgöz önüne getirilmiþtir. Konsilin beyannamesinde bunlara yervermek, gerek Müslümanlar gerek Hýristiyanlar nezdinde, müþ-terek bir anlayýþ havasýndan ziyade, yanlýþ anlayýþlara ve kötüzanlara yol açardý. Bu cümleden olarak, Müslümanlarýn da bukavramlara, Hýristiyanlarýn inandýðý tarzda inandýklarý düþün-cesini verebilirdi.

Fakat Konsil, bu aðýrbaþlýlýðý, maalesef Hz. Meryem hakkýn-daki kayýtta koruyamamýþtýr. Müslümanlarýn, “Hz. Îsa’nýn baki-re annesi Meryem’e saygý duyduklarý” doðrudur. Hz. Îsa’nýn,ilâhî kudretle, babasýz olarak dünyaya geldiði konusunda, Ýslâm’-

376

506 Nisa, 171.


da en ufak bir tereddüt yoktur ve Ýslâm, bu inançta, Hýristiyan-lýkla müþterek olan tek dindir. Hatta Hýristiyanlýk, Hz. Îsa’nýnbiyolojik anlamda gerçek bir babasý olmasa da onun Yusuf adýn-daki manevî (üvey) babasýnýn olduðunu kabul ettiði hâlde507,Ýslâm böyle bir durumdan asla bahsetmez. Fakat yine kesindir ki,Ýslâm’da Allah’tan baþka hiçbir varlýktan istimdat etmek, onayakarýp dua etmek de yoktur. Gerçi Konsil, Ýslâm’dan deðil, hep“Müslümanlar”dan bahsediyor. Ama diyalog kurmak istenilir-ken, dinde kesinlikle bulunan inançlardan hareket etmek gere-kirdi. (Bu da, Müslümanlardan bahsetmenin, daha önce prog-ramlanmayýp Konsil esnasýnda ortaya çýktýðýný söyleyenleri des-teklemektedir). Nitekim Müslümanlarýn da, Hýristiyanlýðý dinolarak incelerken (bilindiði gibi bu tabir, ayný zamanda “Hýristi-yan olan insanlar” anlamýnda da kullanýlmaktadýr; nasýl ki“Ýslâm” tabiri de böyledir), halk dindarlýðýnýn bazý tezahürlerinegöre hüküm vermeleri doðru olmaz.

Müslümanlardan bahseden konsil metninde, Hz. Meryem hu-susunda: “bazen de dinî bir duygu ile ona yakardýklarý bile vâki-dir” denilmesi, “bazen de” zarfýnýn sýnýrlamasýna raðmen, ciddi-yetsizliktir. Konsili bu konuda yanýltan da on yýl kadar Ýzmir pis-koposluðunu yapmýþ olan Mgr. Descuffi olmuþtur. Descuffi, 29Eylül 1964 günü, söz alarak: “Müslümanlar, Bakire’nin babasýzdoðurduðunu, salah ve iffetini kabul ederler, samimi surette din-darca ona yakarýrlar, itimatla ondan ister, olaðanüstü nimetlere,þifalara ve hatta diyebilirim ki, mûcizelere nail olurlar. Bildirdi-ðim hususlar, takdir edilmek arzusuyla söylenmiþ, tahayyül vemübalâðanýn semeresi deðil, Efes þehrinde on yýllýk bir tecrübe-nin gözlerimle gördüðüm meyvesidir. On seneden beri, yýlda yüzbin Müslüman’ýn, bir o kadar Hýristiyan’la ve beraber olarak -kibu tezahürün meydana geldiði tek yer de orasýdýr.- Bakire Mer-

377

507 Luka Ýncili, 2, 4-5.


yem’i tazime geldiðini görüyoruz.”508 Bazý “Müslümanlar” bunuyapýyorsa, böylesi “Müslümanlar” bunun gibi daha nicedavranýþlarda da bulunmaktadýrlar. Tuhaftýr ki, Konsilin Ýslâmîincelemeler yapmýþ olan uzmanlarý buna müdahale etmemiþlerdir(belki de müdahale ettikleri hâlde nazar-ý itibara alýnmamýþlar-dýr). Kaldý ki, Hýristiyanlarýn, Hz. Meryem’e yakarýþlarýnýn daya-naðý, onu “Tanrý’nýn annesi” kabul etmeleridir. Hâlbuki Müslü-manlarýn bunu kabul etmeleri imkânsýzdýr.

Âhiret inancýyla ilgili madde Müslümanlarýn, bütün insanla-rýn Allah tarafýndan diriltileceklerine ve O’nun tarafýndan, iþle-diklerinin karþýlýðýný bulacaklarýna inandýklarýný belirtmektedir.Ýslâm’ýn âhiret hayatý hakkýnda temel inancý da budur ve buinanç Hýristiyanlýkta da vardýr. Oylama sýrasýnda metnin kolay-ca çýkmasý için veya öz söylemek düþüncesiyle Cennet, Cehen-nem’den ve onlarýn durumlarýndan bahsedilmemiþtir.

“Böylece onlar, ahlâkî hayata deðer vermekte” kýsmý, birMüslüman için fazladan söylenmiþ bir söz olmaktan da öte, tu-haftýr da. Fakat on dört asýrdan beri, Ýslâmiyet’in ahlâký küçüm-sediðini ve hattâ bozduðunu iddia etmiþ olan Hýristiyanlýk âle-minin yetkili olan tek merciinden bu sesin yükselmesi, itizar vetarziye olduðu kadar, önemli bir itiraf da sayýlmalýdýr. “Keza (...)”denilmekle, ahlâkî hayatýn, Ýslâm itikadýnýn bir uzantýsý ve so-nucu olduðu belirtiliyor. Bu metnin ilk þekli, daha açýk olan þuifadeyi ihtiva ediyordu:

“Onlar, Allah’a itaat içerisinde ferdî olduðu kadar ailevî ve iç-timaî plânda da ahlâkî bir hayat sürdürmeye gayret ederler.” FakatMüslümanlarýn yaþayýþ plânýnda, genel olarak bu þekilde nitelen-

378

508 R. Caspar, Les relations de l’Eglise avec les religions non chrétiennes, Paris,Cerf, Unam Sanctam 61. 1966, s. 224, n. 65. Bu bilgileri veren R. Caspar,Konsile iþtirak etmiþ olup, Ýslâm hakkýndaki metinlerin hazýrlanmasýndauzman olarak görev almýþtýr. Papalýðýn, “Ýslâm’la Münasebetler Dairesi BaþkanYardýmcýlýðý ve Baþkanlýðý” makamýný uzun müddet deruhte etmiþtir.


dirilmelerine bazý piskoposlarýn itiraz etmesi üzerine, zaten mute-dil ve ihtiyatlý olan “gayret ederler” ifadesi, daha da hafifletilerek“ahlâkî hayata deðer verirler” hâline getirilmiþtir. Ýtiraz eden pis-koposlarýn çoðu, Ýslâm’da bir erkeðin dört kadýn ile evlenebilmeimkânýndan ötürü, aile hayatýndaki ahlâk anlayýþýna karþý çýkýyor-lardý. Hýristiyanlar karþýlýklý anlayýþýn hâkim olduðu bu dönemdebile, bu müsaadeyi sükûnetle deðerlendirmeye gidememekte, bumüsaadenin havi olduðu içtimaî fonksiyonu görememektedirler.

Bazýlarý da “içtimaî ahlâk”ýn zikredilmesine karþý çýkmýþtý. On-lara göre, Ýslâm’da ruhanî ve dünyevî (din ve dünya) ayrýmý göze-tilmediðinden, Ýslâm, din hürriyetine müsait deðildi. Bunlarýn,Ýslâm’ý bilmeyen, taassupla eðitilmiþ piskoposlar olduðu anlaþýlý-yor, Zira Ýslâm’ý olduðu gibi, Müslümanlarýn davranýþlarýný da azçok bilenler, Ýslâm’ýn, zora baþvurmakla yayýlmadýðýný, öbür din-lere mensup olanlara, bütün dinler ve nizamlar içinde, en fazlahak ve hürriyet tanýyan bir ilâhî nizam olduðunu bilirler, bilmeli-dirler (Ýslâm’ýn en iyi uygulandýðý ve en kuvvetli olduðu zamanlar-da, gayr-i müslim bir kiþi vezir (yani en azýndan bakan) olabiliyor-du. “Hz. Îsa için ölmek” deðil, “Îsa için öldürmek” prensibini be-nimseyen, çoðu zaman ise Hz. Îsa’dan baþka sebepler yüzünden öl-düren Orta Çað Hýristiyanlarýný bir tarafa býraksak bile, demokra-sinin ve Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesinin Batýsý, acabaÝslâm’ýn, gayr-i müslimlere verdiði haklara yaklaþabilmiþ midir?Ýslâm’da, zimmîler (ehlu’z-zimme); aile, þahýs, miras hukuklarý,din ve dil hürriyeti vb. yönlerden önemli haklara sahiptir ki,“Ahkâmu Ehli’z-Zimme” disiplini altýnda incelenir. Kýsa kesmekiçin muhterem M. Hamidullah Hocamýzýn -elli yýllýk ihtisas vetecrübenin verdiði hakla söylediði- þu sözünü nakletmekle yetine-lim: “Þayet bugünün gayr-i müslim devletlerinde yaþayan Müslü-man azýnlýklarý, Ýslâm’ýn zimmîlere verdiði haklardan yararlana-bilselerdi, çok mutlu olurlardý.” Ýþte bu itirazlar sebebiyle, ilk me-


tinde büyük bir deðiþiklik yapýldý, ahlâkî hayata, sadece genel birifade içinde yer verildi.

Ýslâm’ýn ibadet hayatýný tanýtmak için, yalnýz üç rükün, yani na-maz, oruç ve zekât sayýlýyor. Ýslâm’ýn beþ þartýndan birincisi olanþehâdet, zaten metnin baþýnda ifade edilmiþ oluyordu. Hac isemuhtemelen, Müslümanlarýn ekseriyeti tarafýndan yapýlmayan,imkânlara baðlý bir ibadet olduðundan anýlmamýþtýr. Zaten Konsilmetni, Ýslâmiyet’i tam bir þekilde tanýtmak iþine giriþmiþ deðildi.

Konsil’in Ýslâm hakkýndaki metninin ikinci kýsmý, Hýristi-yanlarla Müslümanlar arasýndaki münasebetlerde þimdiki du-rumda ve gelecekte, karþýlýklý bir anlayýþ ve yardýmlaþma ortamýarzulamaktadýr. Kinlerin ve savaþlarýn doldurduðu mazinin, bi-linmezlikten gelmesini deðil, “aþýlmýþ” olduðunu anlatarak, unu-tulmasýný istemektedir. Bu kolay bir iþ olmadýðýndan, bunu ger-çekleþtirmek üzere “samimî olarak karþýlýklý anlayýþa gayret gös-termeye” davet etmektedir. “Samimî” kaydý da, þüphe ve güven-sizlik havasýnýn hâkim olmasý sebebiyledir.

Papalýkça yyayýnlanan ““Diyaloða DDavet” kitabýnýn ttanýtýmýKur’ân-ý Kerim’in, nüzûlünden itibaren Ehl-i Kitab’a yönelt-

tiði diyalog çaðrýsýna (Âl-i Ýmran, 64) Papalýk, hayli gecikmiþ ola-rak ancak II. Vatikan Konsiliyle 1964 yýlýnda kýsa bir cevapverdi. Daha önce tahlilini yaptýðýmýz bu konsil metninin ýþýðýn-da, Papalýk “Hýristiyan Olmayanlara Mahsus Daire Baþkanlýðý”tarafýndan bir kitap hazýrlatmýþ bulunuyor509. Kitabýn isminintercümesi þöyle: Papalýk “Hýristiyanlarla Müslümanlar Arasýn-da Kurulacak Bir Diyalog Ýçin Yönlendirmeler”. Bu kitap hak-

380

509 Orientations pour un dialogue entre chrétiens et musulmans, Roma, 1970. Bukitabýn M. Bormann tarafýndan gözden geçirilmiþ basýmý 1988’de “MüslümanlarlaHýristiyanlar Arasýnda Diyaloða Yöneliþler” adý ile Türkçe’ye tercüme edilmiþtir.


kýnda olan bu yazýmýzý iki ana bölüme ayýrýp, birinci bölümde,þahsî fikrimizi katmaksýzýn kitabý hülâsa etmeyi, ikincisinde isebazý mülâhazalarýmýzý arz etmeyi uygun gördük. Papalýðýn görü-þünü daha iyi anlatmak gayesiyle, özeti geniþçe tutacaðýz. Gerçikitap çýkalý epeyce oldu. Fakat bu konuda memleketimizde ta-nýtma ve deðerlendirme görmediðimizden, önemine binaen,üzerinde duracaðýz510.

Bu dairenin baþkaný Paul Card Marella takdim yazýsýnda (s. 5-6) diyor ki: “Bu etüt, tecrübeli ve ilgili þahsiyetlerle istiþare neti-cesinde P. Joseph Cuoq ile Louis Gardet tarafýndan deruhte edil-miþtir. Bu teþebbüs ilk adýmý teþkil eder. Mesele naziktir ve uzunvâde iþidir. Sadece Sekreteryaca ve Hýristiyanlarca sürdürülemez.Hýristiyan ve Müslüman, her seviyeden din bilgini, filozof ve di-yalog tatbikatçýlarý, herkesin kendisini muhatabý tarafýndan anla-þýlmýþ, sayýlmýþ ve sevilmiþ hissettiði beþerî bir topluluðu kurmakiçin düþünmeli ve çalýþmalýdýrlar. Ýslâm dünyasýna bakýþýmýzý dü-zeltmek ve böylece Müslümanlarla, hakikate sadakat ve en hasbîdostluk içinde, gerçek bir diyaloða hazýrlanmak üzere, özellikleHýristiyanlara hitap etmekteyiz.”511

Günümüzde, dünyadaki ideolojilerin, kültürlerin ve dinlerinpluralizmi (çoðulculuk) açýk ve artýk vazgeçilmez bir hâdise teþkiletmektedir. Bu vakýaya sadece müsamaha ile karþýlýk verilemez.Bu durum, kendi içine kapanýk zamanlara uygun gelebilirdi. Biz-zat bizim ötemizde kurulan birliðe doðru bizi götürebilecek, ayrý-lýklarýn arkasýndaki ortak taraflarý araþtýrmak gayesiyle, baþkasýnýolduðu gibi kabul ve ona olduðumuz gibi açýlmadan bahsetmekbizce daha doðru olur.

381

510 Kitabýn tahlilini, Fransýzca’sýný esas alarak, Türkçe’sinin yayýnlanmasýndanbirkaç yýl önce yapmýþtýk. Öylece býrakarak tercümeye göre yeniden ele alma-dýk. Fark yoksa ne âlâ. Varsa, böylece okuyucu, bu vesile ile bir mukayeseimkâný bulacaktýr.

511 Giriþ, s, 7-10.


Diyalog, zuhurata baðlý, meslekî, kültürel, siyasî olduðu gibidinî de olabilir. Dinî olaný da itikadî, tarihî, tefsirî, ruhanî olabi-lir. Derinlemesine bir Ýslâm-Hýristiyan diyaloðunun gerekli þartla-rýný belirtmek istiyoruz sadece. Reçete vermek yerine, bunu ger-çekleþtirecek, itiraz ve polemikten olduðu kadar, uzlaþmacýlýktanda uzak olan, muhatabýmýza hürmet ve hasbi sevgi hissi ile doluespriyi ortaya koymak istiyoruz. Ýhtilâflarýmýzý saklamak için hiç-bir sebep yoktur. Serdedilecek fikirlerin gayesi, -onlarý buluþmanoktalarý yolunda geliþtirmek için- Hýristiyan ve Müslümanlara,mütevaziâne bir surette, nirengi noktalarýný göstermektir. Diyalo-ðun gayesi, ne baþkalarýný kendi dinine ihtidâ ettirmek, ne de kar-þý tarafý dininde þüpheye düþürmektir. Arzu edilen, taraflarýn sýrfkendi bulunduklarý durumda kalmamalarý ve hem kendi zâtlarýn-da hem de baþkalarýyla münasebette daha iyi hâle gelmeleri için,kendini aþma vasýtalarýný keþfetmek hususunda yardýmlaþmaktýr;ta ki bütün dünyada, iyilik aðýrlýðýný daha açýk hissettirsin.

11.. BBööllüümm ((ss.. 1111-2299))

Diyalogda HHýristiyanlýðýn TTakýnacaðý TTavýr

Diyalog, mütehassýslar arasýnda karþýlýklý fikir mübadelesinemünhasýr zannedilmemelidir. Bizim buradaki anlayýþýmýzda diya-log, günlük hayatýn en iddiasýz temaslarýný bile içine alýr. Felsefîveya dinî sistemlerle deðil, beþerî ve dinî bir tecrübede yer alan,yaþayan insanlarla diyalog kurulur. Muhatabýnda sadece bir ince-leme konusu görmek vartasýna düþmemek lâzýmdýr. Ýki dinî siste-mi mukayese etmek diyalog deðildir. Bu mukayesede, yaþanandünyada, þahsýn Tanrý ile olan ferdî münasebetinin teâti edilmesisöz konusu deðildir. Bu görüþme varlýðýnýn müþahhas problemleri-nin üzerine varan ve onlara dinamik bir çözüm arayan insanýn ya-þayýþ plânýnda kurulmalýdýr. Bu da her þeyden önce tamamen ken-


disine ve imanýna sadýk kalarak, baþkalarýyla yaþamayý, ruhen on-larýn dünyasýndan olmayý gerektirir.

Þimdiye kadar Müslümanlar, Hýristiyan dünyasýnda çok az sem-pati buldular. Batýlýlar Ýslâmiyatçý ve Þarkiyatçý olarak, insanlar-dan ziyade etüt mevzularýna sempati duyuyorlardý ki, bu durum, gü-nümüzde Müslümanlarýn onlarý kýnamalarýna hak verdirmektedir.Hýristiyanlar, Ýslâm dünyasýný gerçek hâliyle tanýmadýkça diyalogmümkün olmayacaktýr. Bu sonuca ulaþmak için tatbikî davranýþlarþunlar olabilir:

11)) Muhatabý istikbal etmek, dostça karþýlamak lâzýmdýr. Acýmazinin içine kapanýklýlýðýndan kurtularak, gerekip gerekmediði-ni de bir tarafa býrakarak, ilk adým Hýristiyan’dan gelmelidir. Kar-þýlamak demek, daha çok dinî muhtevalý geçici bir misafirperver-likten ziyade muhatabý, -kültürü, tarihi, duygularý, düþünce þekil-leri ile- olduðu gibi kabul etmek demektir. Bundan da öte, kendikendimiz kalarak, bir nevi kendimizi dýþýmýzda yerleþtirmektir.Bu davranýþ sýrf bir duygu deðil, diyalog diyalektiðinde, kiþilerintemaslarýnýn icabýdýr.

22)) Müslüman’ý, kendi idealinde nasýl olmak istiyorsa öylecekabul etmeli, yani sadece olduðu gibi kabul etmelidir. Sosyolojibilgininin soðuk ve kuru tanýmasý deðil, onda sevilecek taraflararayan dostun tanýmasýdýr makbul olan. Þu hâlde, karþýdakindetökezletilecek bir muhalif, öðretilecek veya inanç aþýlanacak birçömez, kazanýlacak bir aday, hatta konuþturulacak bir muhatapyerine, hayatý paylaþacak bir yol arkadaþý görmek gerekir. Bununiçin de karþýlýklý olarak birbirini tanýmalýdýr; kültürüyle, tarihiy-le çevresiyle, sevinçleri ve dertleriyle. Önemli olan yaþayýþlarýy-la, bunun da ötesinde özlemleriyle insanlarý keþfetmektir. Bizimilk vazifemiz, Müslümanlarý bizimle görüþmeye zorlamak deðildir.Diyalog da dostluk gibidir, zorlamayla veya beðendirme çabala-


rýyla olmaz. Önce Hýristiyan kardeþlerimizin zihniyetlerini (man-talite) deðiþtirmeye çalýþmalýyýz.

33)) Kalp ve fikri hazýrladýktan sonra, Ýslâm dil veya dillerini,kültürlerini öðrenmek gerekir. Taraflar, dinlerini nasýl anladýk-larýný, tarihî akýþ içerisinde kýrýlmalar ve sapmalar olup olmadý-ðýný karþýlýklý dinledikten sonra, bu deðerleri evrensel plândakiyerlerine yerleþtirmesini bilmelidirler.

44)) Baþkasýndan alacaðý þey olduðunu bilmek. Bu bilhassa Hý-ristiyanlar için zor olacaktýr. Meselâ Ýslâm, bize, teþbihin (antro-pomorphisme) kararttýðý ilâhî tenezzüh (yücelik, transcendan-ce) hususunda, hayatýmýzda Allah’ýn her yerde hazýr-nazýr oldu-ðunu daha canlý olarak yaþamak, O’na ibadet ve O’nun iradesi-ne dayanmak mevzularýnda yardým edebilir. Müslüman’ýn daibadet ve dua ile Allah’a yaklaþabileceðine inanmamýz gerekir.

Hýristiyan’ýn ddinî ttavrý

Müslüman, lâik olduðunu söylese bile, görüþme hâlinde fikiralýþ-veriþini daha çok dinî tarafa götürmeye meyyaldir. Batýlý, is-ter istemez Kilise temsilcisi durumunda kalýrken, sözlerinde açýkve samimî olmalý. Diyaloðun ölümcül tehlikesi, karþý tarafta ken-di dinine çekmek isteyen art düþünce olduðu zannýna kapýlmak-týr. Müslümanlar, ekseriya diyaloðu, Hýristiyanlýðý yaymanýn yenibir þekli (néo-prosélytisme) olarak anlamaya yatkýndýrlar. Eðergerçekten böyle düþünüyorlarsa, dinî muhtevalý diyaloglarý, peþinfikirlerin giderilmesine ve zihniyetlerin olgunlaþmasýna kadar, birtarafa býrakmak tercih edilmelidir. Neticede, hususiyeti ne olur-sa olsun, iman etmenin istifham uyandýrdýðý modern dünyada “be-raber yol almak”týr söz konusu olan. “Ortak mirasýmýz”ý olduðukadar, farklýlýklarýmýzý da bilip onlara olan saygýmýzý korumalýyýz.Diyalog sayesinde, Müslümanlar ve Hýristiyanlar, inançlarýný da-ha canlý tutmak ihtiyacýyla hakikî mü’minler olabilirler. Bu açýk-lýðýn alâmeti, karþý tarafta gerçek bir dindar bulmaktan gelen se-


vinç olacaktýr. Hýristiyan, muhatabýna inancýný arz etmeden ön-ce, hele onun kabulüne hazýr bir tasvirini yapmadan önce, Hýris-tiyan olarak, bütün asliyetiyle o imaný yaþamasý gerekir. Hýristi-yan, dindar bir Müslüman’dan, Tanrý’ya daha yakýn olduðunainanamaz; zira gerçek durumu yalnýz O bilir. Belki de Müslüman,Tanrý’nýn lütfunu kabul etmeye daha istidatlý olabilir.

Dinî ddeðerlere yyeni bbir bbakýþ ttarzý

Meseleye necat (âhiretteki kurtuluþ) açýsýndan deðil, dinîkültür seviyesinde müþahhas ve tarihî yönüyle bakmak istiyoruz.Bu cephesiyle Ýslâm, pek yüksek dinî deðerleri haizdir.

Belki her þeye raðmen, yanlýþ anlamalar sürecektir. Dinî veruhanî diyaloðun bir macera olduðu hususu, her iki taraftan daikaz edilmektedir. Samimiyet ve açýklýðý, sadece baþkalarýna kar-þý deðil, ayný zamanda kendi kendisine ve Allah’a karþý kurabi-lenler ancak bu iþe girebilirler. Gerçek bir çiledir diyalog; bir ri-yazettir ki içimizden geçenlere varýncaya kadar bizleri temizler.Önemli olan, baþkalarýyla münasebetlerimizde yeni bir tavrýmýzolduðunu ispat etmektir. Güven güveni doðurur ve bu yeni tav-rýmýz, baþkalarýna da sirayet edebilir. Hülâsa diyalog, Mâide 82ve Hadid 27 âyetlerinde, Müslümanlarýn beklediklerine bir ce-vap teþkil etmelidir512.

385

512 Bu âyetlerin mealleri: “Yahudilerle müþrikleri, mü’minlere düþmanlýk baký-mýndan insanlarýn en þiddetlisi bulacaksýn. Sevgi bakýmýndan mü’minlere enyakýn olanlarýný da ‘Biz Hýristiyanýz.’ diyenleri bulacaksýn. Bunun sebebiþudur: Çünkü onlarýn içinde bilgin ve keþiþler ve dünyayý terk eden rahiplervardýr. Gerçekten onlar, hakký kabul hususunda kibirlenmezler.” (Mâide, 82).“(...) Bir de arkalarýndan Meryem’in oðlu Îsa’yý gönderdik ve ona Ýncil’i ver-dik. Kendisine baðlý kalanlarýn kalplerine ince bir duygu ve bir merhametihsan ettik. Ruhbaniyete gelince; bunu onlar icat ettiler, yoksa Biz onu ken-dilerine farz klmamýþtýk. Ancak Allah rýzasýný kazanmak için bunu yaptýlar;sonra da ona gerçeði gibi riayet etmediler. Biz de içlerinden iman etmiþ olan-lara mükâfatlarýný verdik. Çoklarý ise yoldan çýkmýþ fasýklardýr.” (Hadid, 27)


22.. BBööllüümm ((ss.. 3311-5522))

Ýslâm’ýn DDeðerlerini TTanýmak

11)) Ýslâm hem din, hem millet, hem kültür ve hem de medeni-yettir. Her kültür gibi yabancý tesirlere maruz kalmýþsa da, Ýslâm’ýn,teslim ve kabul edilmesi gereken bir hususiyeti (orijinalliði) vardýr.Bölgeciliðin geliþmesine raðmen, bu ümmete mensubiyet duygusu,siyasî geliþmelerle deðiþmemiþtir. Ýman ferdî olmakla beraber, Müs-lüman, ancak bir ümmete mensup olmakla varlýðýna bir mânâ ve-rebilir.

22)) Ýslâm, bir “Kitap” üzerinde odaklaþan, ayný zamanda hâdi-selerle açýklanan bir “Kitap” dinidir. Hýristiyanlýk, bir “Þahýs”taodaklaþtýðý gibi, Ýslâm da bir kitapta temerküz eder. Müslüman’ýnnazarýnda Kur’ân, Allah’ýn sözüdür, Hz. Muhammed’in (s.a.s.),deðil. Onun münakaþa edilmesi, metin tenkidi metotlarýna ma-ruz býrakýlmasý, verdiði bilgilerde tarihî tesir silsilelerinden bah-sedilmesi, diyaloðu kesip atmak demektir. Kur’ân’a atýfta bulu-nurken “Kur’ân der ki...” nevinden bir formül tavsiye olunur. Hý-ristiyan, Kur’ân’ý Hýristiyanca anlayýp deðerlendirmekten sakýn-malýdýr. Modern tefsir metotlarýný ona uygulamak durumuna düþ-memelidir. Hýristiyan anlayýþýna yakýn düþebilecek tefsirleri tek-lif etmekten, -buna davet edilmedikçe- uzak kalmalýdýr. Kezâ,Ýslâm ümmetinin “hafýzasý” denilebilecek hadislerin belli baþlýla-rýný öðrenmeli, fakat onlarýn muteber olup olmadýðý konusundafikir beyan etmemelidir.

33)) Ýslâm, tasdik ve þahâdettir. Kalp ve lisanýn þahâdetine aza-larýn iþtirakinin gerekip gerekmediði münakaþalý olmakla birlik-te, buna en azýndan imanýn kemâlinin bir icabý olarak bakýlýr;ama imanýn rüknü sayýlmaz. 19. asýr tecdit hareketinden sonrave çaðdaþ toplumlarýn etkisiyle, amelî ve ahlâkî neticeleri olma-yan bir iman anlayýþýnýn itibarý iyice azalmýþtýr.


44)) Ýslâm ve dinî ameller, ef’âl-i mükellefîn. Bu kýsýmdaÝslâm’ýn beþ rüknü kýsaca zikredilmekte ve onda, salih amellerin,niyet ve samimiyetin (ihlâsýn) ehemmiyetine iþaret olunmakta-dýr.

55)) “Amentü” esaslarý. Burada kayda deðer nokta, bir çok Ba-týlýnýn aksine, Allah ile Hýristiyanlarýn inandýklarý “Tanrý”nýnayný olduðunun belirtilmesidir (s. 44-45). Hz. Îsa (a.s.) hakkýndaKur’ân’da varid olan ve Hýristiyan itikadýna uygun bir þekildeizah edilebilecek taraflarda, eskiden yapýldýðý gibi, bu tabirlerinmânâsý üzerinde polemiðe girmekten kaçýnmalýdýr (s. 50). Müs-lümanlarýn anlayýþý, olduðu gibi kabul edilecektir. Hatýrlamakgerekir ki Îsa’nýn þahsýnýn sýrrý, bir iman sýrrýdýr ve o sýr da, ya-þanan dinî tecrübe ile tezahür eder, yoksa dinî münakaþalarla de-ðil.

Bu bölüm þu sözlerle son bulur: “Her hâlükârda, bir diyaloðubaþlatmak için çok önemli olan husus, Ýslâm’ýn Necat tarihinde-ki yeri hakkýnda gecikmeksizin dinî bir hüküm vermek”513 peþin-de olmaktan ziyade, samimî Müslüman’ý harekete geçiren imanýiyice incelemektir. “Dinî hüküm” hakkýnda, bir zamandan beribirtakým cevap denemeleri ortaya çýkmýþtýr. Bu cevaplar ihtilâfhâlindedir, bazen de çeliþkilidir ve onlar içinde müþkilât çýkar-mayacak olaný da yoktur. Bu hususta þimdilik, sadece araþtýrmave faraziye safhasýndayýz.”

33.. BBööllüümm ((ss.. 5533-6666))

Muhtelif MMüslüman MMuhataplarý

11)) Ýslâm, dünyasý ve tenevvüü, bir noktada zahirdedir. Bölge-lere, kültür seviyesine, içtimaî yapýlara göre çok deðiþir, hatta ba-

387

513 Necat’tan maksat, âhiretteki, ebedî hayattaki durumdur, ebedî kurtuluþtur.Burada, bu fikirde ýsrar eden ve ayný tabirleri kullanan Y. Moubarac’a imaedildiðini zannediyorum.


zý yerlerde tefrikalarla parçalanýr. “Bu þartlarda diyalog, takdi-minde olduðu gibi hedefinde de bir çevreden, öbürüne deðiþebi-lir.” Ýslâm’daki fýrkalaþma ile Hýristiyanlýktaki bölünme arasýndabir paralellik kurmak doðru deðildir; zira bunlar, mahiyet itibariy-le büyük farklarý haizdir. Ayrýlýðýn derecesi ne olursa olsun, birli-ði bozan bir yara, daima güçlüklerin ve zaaflarýn menbaýdýr ve birHýristiyan onda asla sevinecek bir taraf bulmamalýdýr. Hýristiyaniçin, bu gruplardan herhangi birini tercih ettiðine dair bir ifadedoðru olmaz. Ýslâm Araplara has deðildir, bilâkis Araplar Ýslâmdünyasýnýn ve kültürlerinin geniþliði içinde azýnlýk teþkil ederler.

22)) Ýslâm dünyasý, çaðdaþlaþma yürüyüþündedir (s. 60). Modelarayýþýnda olan Ýslâm ülkeleri, bunu daha ziyade Batýda görmek-tedirler. “Batý kültürünü talep bir bakýma diyalog yolundaki birgeliþmeyi iþaretler.” Kültürlerin yaklaþmasý sayesinde, ruhlarýndaha fazla yakýnlaþmasý mümkün olur. Fakat bu arayýþ, hemenher yerde diyaloðu etkileyecek deðiþiklikler gösterir. Yalnýz buuzaklaþmayý, Batýnýn Hýristiyanlýktan uzaklaþmasý mânâsýndaanlamak gerekir. Bu tip Müslümanlarýn ekserisi, imanlarýyla ar-zularý arasýnda bir uzlaþma arayýþý içindedirler; gelenekteninançlarýyla, bu arzularýný baðdaþtýrmakta güçlük çekerler. On-larýn bu dinî endiþelerini fýrsat düþtükçe artýrmak deðil, üstadçatavýrlar takýnmaksýzýn, din ile modern kültürün icaplarý arasýndabir ahenk kurmaya gitmelerine yardýmcý olmalýyýz. Ayrýca, biznasýl Hýristiyanlýk hakkýnda, Ýncil’i yaþamayan vaftizlilere(Hýristiyan doðanlara) bakýlarak hüküm verilmesini istemiyor-sak, bu gibi Müslümanlara bakarak Ýslâm hakkýnda da hüküm ver-memeliyiz. Gelenek icabý, Arap-Ýslâm kültürü alanlar, mes’uli-yetleri yalnýzca kendilerine ait olmayan bazý sebepler yüzünden,Hýristiyanlýk hakkýnda su-i zanlara sahiptirler ve ekseriya, diya-log konusunda itimatsýz bir kanaatleri vardýr.

Hürafelerle karýþmýþ da olsa, tahsilsiz kitlelerin, derin birinanç þuuru ve beþerî tarafý vardýr. Bilhassa köylülerinde rastla-


nan geleneksel hikmet, kendi kültür köklerini kaybedenlerde bu-lunmayan bir denge ve muhakeme sergilemektedir. Geliþme ar-zusuyla dolu olan ve her türlü temayülü içinde barýndýran iþçi ke-siminin bazý zahirî durumlara bakarak, inkârcýlýða veya dine kar-þý ilgisizliðe gömüldüðüne hükmetmekten sakýnmak lâzýmdýr.Ýslâm kültürü, ateizmin öyle kolay kolay kökleþemeyeceði kadarAllah inancýyla meþbûdur.

44.. BBööllüümm ((ss.. 6677-9977))

Diyaloða NNasýl HHazýrlanmalý?

Diyalog baþkasýyla hesaplaþmaktan ziyade, bizzat kendimizekarþý bir mücadeledir. Ekseriya farkýnda olmaksýzýn peþinde sü-rüklendiðimiz bazý su-i zanlarý ve peþin fikirleri bilmek faydasýzolmayacaktýr. Bir taraftan Müslümanlara karþý mazideki hak-sýzlýklarýmýzý itiraf ederken, diðer taraftan belli baþlý peþin hü-kümlerimizden kendimizi kurtarmalýyýz. Bunlar þöylece sýrala-nabilir: a) Ýslâm fatalisttir514, b) Ýslâm, dinî hususlarda þekilci-dir, c) Ýslâm korku fikrine dayanan bir dindir; Tanrý ile kularasýnda sevgiye yer vermez, d) Ýslâm laxistir, yani ahlâkî hu-suslarda gevþekliðe sevk eder, e) Ýslâm’da müsamaha yoktur,taassup vardýr; Ýslâm kýlýç dinidir, f) Ýslâm hareketsizliðe yolaçar, geliþmeye engel olur. (Netice itibariyle bunlar, kýsmenreddedilmekte (s.71-85) ve bu iddialarý çürüten Ýslâmî naslarave bilgilere yer verilmektedir.

Diyaloða hazýrlanmakta önemli olan üçüncü bir mesele, mu-hatabýmýzýn Hýristiyanlýðý nasýl anladýðýný hesaba katmaktýr.Müslüman diyaloðu arzu ediyor mu? Cevap, fertlere ve çevreleregöre çok deðiþik olabilir. Bu hususta, ekseriya þaþkýnlýk ve iti-matsýzlýk görülür ki, sebepleri þunlarda aranmalýdýr:

389

514 Kaderci, insanýn cüz’î iradesini inkâr eden Cebriye inancý.


aa)) Ýslâm ve Müslümanlar nazarýnda Hýristiyanlýk ve Hýristiyan-lar. Burada ulûhiyet, Hz. Îsa (a.s.), Hz. Muhammed (s.a.s.) konula-rýndaki inançlarda bulunan temel farklar serdolunur. “Belki, ancakHýristiyanlarýn Ýncil’i mükemmel bir surette yaþamalarý, Müslü-man’ý, bildiðini zannettiði Hýristiyanlýk esaslarý hakkýnda dü-þünmeye sevk edebilir.”

bb)) Müslüman düþüncesi nazarýnda “Hýristiyan sýrlarý”Kur’ân’ýn da istediði “münakaþanýn en güzel þekli” (Ankebût, 46)*

bu iþin baþlangýcý, belki de tatbiki hayat boyunca devam edecekbir baþlangýçtýr. Hýristiyan, meselâ teslis, tecessüt (incarnation)gibi inançlarýnýn Müslüman tarafýndan nasýl anlaþýldýðýný bilebil-mek için gayret sarf edecektir. Ýki din mensuplarý arasýnda, dinîterimlerde müþtereklik bulunmadýðýndan, ayný kelimeden, ol-dukça farklý mânâlar anlaþýlabilmektedir; (teslis, Tanrý’nýn oðlu,personne (uknûm) vs. terimleri böyledir.) Kur’ân’ýn reddettiðiHýristiyanlýk, ancak bozulmuþ bir Hýristiyanlýktýr. Fakat Müslü-manlar, o metinlerden, teslis ve tecessüdün reddedildiðini anla-maktadýrlar. Hýristiyanlarýn inandýklarý þeylerin baþka olduðunuispat teþebbüsü, baþarýsýzlýða namzettir. Sözle olduðu kadar, yaþa-yýþla da teslis, tecessüt, tekfir (redemption) inançlarýnýn tevhidesasýna zarar vermediðini hissetmedikçe, Müslüman’ýn bu telâkki-si devam edecektir. Bununla beraber imanýmýzýn mevzuunu, mü-nakaþa etmek isteyenleri deðil de, diyalog kurmak isteyenleri dü-þündürecek yaklaþýmlarla takdim etmeye yeterli olmak gerekir.

cc)) Hýristiyan’ýn yapmasý gereken, muhatabýný, tek Tanrý’yainandýðýný ikna etmek olmalýdýr. Kur’ân’daki Ýhlâs sûresiyle IV.Latran Konsili’nin (1215 yýlýnda akdolunmuþtur) Tanrý itikadý

390

* Zulmedenleri hariç, Ehl-i Kitab ile en güzel olan þeklin dýþýnda bir tarzdamücadele etmeyin ve onlara þöyle deyin: “Biz hem bize indirilen kitaba, hemsize indirilen kitaba iman ettik. Bizim Ýlâhýmýz da sizin Ýlâhýnýz da bir ve aynýÝlâhtýr ve biz O’na gönülden teslim olduk.”


konusundaki beyanlarý paralellik göstermektedir515. Bu, Hýristi-yan’ýn “dininin esrarý”ndan vazgeçmesi demek olmadýðý gibi, tak-tik icabý yapýlan bir iþi de deðildir. Muhatabýnýn yanlýþ anlayýþý-na meydan vermeyecek þekilde konuþmak, ona duyulan gerçeksaygý izharýndan ileri gelir

dd)) Müslümanlarýn bakýþýyla Kilise: Müslüman, din ile devle-ti ayrý mütalâa edemediðinden, Hýristiyan âlemini Kiliseden ay-rý düþünemez. Üstelik, ona göre Batý ile Hýristiyanlýk eþ anlam-lýdýr. Bu sebepten, sömürgecilik döneminde Kilisenin, zulmekarþý pasif kalmasý, hatta onlarla suç ortaklýðý yapýp, misyonerlikfaaliyeti için sömürgecilikten istifade etmesi tenkit edilecektir.Böyle iðneli hükümler, Hýristiyanlarca unutulsa da, Müslüman-larca unutulmamýþtýr. Muhataplarýmýzýn çoðu anlamýyorlar ki,Hýristiyanlar imanda birleþtikten sonra, sair hususlarda çeþitli,hatta zýt görüþlere sahip olabilirler. Yani Hýristiyanlarýn dünyevîdavranýþlarý, her zaman dine baðlý deðildir; ruhanî ile dünyevbirbirinden ayrý þeylerdir. Müslümanlardan bir kýsmý Kiliseyi,dünyanýn manevî garantisi olarak görse ve gayretlerini takdir et-se de, ekserisi, Kilisenin dinî ve insanî endiþelerinden kaynakla-nan faaliyet ve beyanatlarýný “siyasî” olarak deðerlendirmeyemütemayildirler. Buna þaþýrmamak lâzýmdýr.

Bu durum karþýsýnda faydasýz delillere baþvurmaktan çok, ga-razsýz ivazsýz imanýmýzý yaþamak yolunu seçmeliyiz. Þimdiki du-rumda, Müslümanlarýn Hýristiyanlarýn hasbiliklerine inanmala-rý çok güç görünüyor. Müslüman diyalogda dini yaymanýn yenibir þeklini görmektedir, böyle olunca da onu, polemik ve apolo-getique (savunma) plânýna götürmeye hazýrdýr. Hýristiyan hasbi-liðini göstermeli, dininin icaplarýndan hiçbir fedakârlýk yapmak-

391

515 R. Caspar, bu “paralellik”i “tuhaf” olarak nitelendirir ve iki beyanýn muhte-valarýnýn farklý olduðunu söyler (bkz. Les relations de l’Eglise avec religionsnon chretiénnes, (Papalýðýn, Hýristiyanlýk dýþý dinlerle münasebetleri) Paris,Cerf, 1966, s. 217, n. 42).


sýzýn muhatabýnýn söyleyeceði sözü dinlemelidir. Diyalog, anlaþ-ma demek deðildir; sadece bir kalp feryadý deðil, akýl iþidir.

55.. BBööllüümm ((ss.. 9999-111111))

Ýslâm-HHýristiyan DDiyaloðunun PPerspektifi

Bu bölüm, dünyevî sayýlan her diyaloðun, ayný zamanda dinîolabileceðini göstermek ister. Ýnsan, her türlü müessesenin temeli,faili ve gayesi olmak icap eder. Ýnsan þahsiyetini geliþtirmek için in-sanýn, ailenin ve kültürler arasý münasebetlerin þimdiki cemiyette-ki yeri mevzuunda görüþ teatisinde büyük faydalar vardýr. Meselâhayatý tehdit eden her þey, adam öldürme, soykýrýmý (génoside), ço-cuk düþürme, euthanasie (tedavi edilemeyen hastalarýn öldürülme-sine izin verme), intihar, fizikî iþkenceler, psikolojik zorlamalar, kö-leleþtirme, sürgün, zina, insan ticareti, zor çalýþma þartlarý... gibi. Ýn-sanlarýn çehrelerinde, Yaradan’ýn þanýný tanýyan ve tazim edenprensip ve hareket tarzýný üstün kýlmak ve beþer cemiyetini sýhhatekavuþturmak için, Hýristiyanlar ve Müslümanlar, geniþ bir tefekkürkonusu ve faydalý teklifler bulabilirler.

Bilinen ehemmiyeti dolayýsýyla ailenin muhtelif problemleri-ne eðilmek gereklidir; çocuklarýn eðitimi, aile plânlamasý, eþlerarasý evlilik âhengi, niþanlýlarýn seçimi, feminizm ve kadýnýn ge-liþmesinin sayýsýz meseleleri... Bütün bu konularda karþýlýklý tek-lifler öne sürülebilir, tecrübelerden istifade edilebilir.

Farklý kültürlerin karþýlaþmasýndan ötürü ortaya çýkan çeþitliproblemler vardýr. Her kültür, bünyesinde bize öðretecek taraf-lar ihtiva eder. Kültür alýþveriþi, bir yaklaþmayý saðlamalý, yoksayeknesaklýða sebep olmamalýdr. Diyaloðun en önemli konula-rýndan biri, geleneksel kültürle modern kültürün karþýlaþmasýn-dan ileri gelen problemlerdir.


Dünyamýzý, özellikle þu iki problem meþgul ediyor: Ýktisadî veiçtimaî problemler ve milletler arasý münasebetler. Ýktisadî geliþ-menin þartý, barýþtýr ve iktisadî dengesizlik, kargaþalýk sebebidir.Bu güçlükler karþýsýnda Hýristiyan olarak sorumluluðumuz bü-yüktür. Zengin ülkelerin, üçüncü dünya ülkeleri karþýsýnda vazi-feleri vardýr. Mülkiyet hakkýnýn ve gelirlerin kullanýlmasýnýnýslahý, meslekî formasyon, okuma ve yazmanýn yaygýnlaþtýrýlma-sý, aile terbiyesi, meslek teþekkülleri, açlýða ve hastalýklara karþýmücadele vs. Asil bir kardeþlik duygusuyla canlanmamýþ bir ruhdevamlý surette desteklemedikçe bütün bunlar, sadece güzel söz-lerden ve görüþlerden ibaret kalmaya mahkûmdur. Þunu da iyibilmeliyiz ki, Müslümanlar, bizden sadece teknik yönden alacak-larý olduðunu düþünmektedirler.

Irk, siyaset, ideoloji mücadeleleriyle bölünmüþ dünyada, çev-remizde yaþayanlara kardeþlik ruhu telkin etmeliyiz. Ýnsaný teh-dit eden bu tehlikeler karþýsýnda zenginler ve fakirler, Hýristi-yanlar ve Müslümanlar, inananlar ve inanmayanlardan deðil,insaný kurtarmak için el uzatacak kardeþlerden bahsedilebilir.Ayný meselelerle karþý karþýyayýz. Kulluk ettiðimizi söylediðimizayný Tanrý’ya inancýmýz, bizi daha çok birliðe çaðýrmaktadýr.

66.. BBööllüümm ((ss.. 111133-113333))

Diyaloða GGiren HHýristiyan’ýn HHâlet-ii RRuhiyesi

Tanrý’nýn da insanlarla devamlý bir diyalog içinde oluþundanhareketle, O’nun baþkalarýnýn kültür ve dinlerindeki aksiyonu-nu görmeyi bilmek gerekir. Maneviyat arkeologlarý olarak deðil,kendi dinî hayatýmýzda o deðerleri özümleyerek, statik manevi-yattan dinamik maneviyata geçmelidir.

Þimdiye kadar, bize farklý, hatta zýt görünen birtakým temelunsurlarýn fiilen yaþanan dinî tecrübe plânýnda benzer olduðunuortaya çýkarmak istiyoruz ki, bunlarýn belli baþlýlarý mü’minlerin


Allah ile münasebetleri, Allah Kelâmý, peygamberlerin rolü,ümmet kavramý ve duadýr. Farklarý görmekten ziyade, yaklaþantaraflarý bulmaya çalýþacaðýz.

Yüce Tanrý ve seven Tanrý: Prensiplerdeki farklara raðmen,yaþanan dinî tecrübe plânýnda Hýristiyanlarla Müslümanlar ara-sýnda aþýlmaz bir uçurum yoktur. Bir Hýristiyan, Müslüman’ýn,Allah hakkýnda söylediði her vasfa inanýr ve Müslüman, insiyakîolarak, Hýristiyan’ýn ifade ettiði hakikatlere meyleder.

Allah Kelâmý hususunda, -dinî münakaþaya girilmediði tak-dirde- müþterek olan nokta, bu Kelâma hürmet etmek ve ona uy-maktýr. Bu Kelâm birisi için bir þahýs (Hz. Îsa) iken, diðeri için birKitaptýr. Bu kelâmýn dinamizminin þuuruna varmak çok önemli-dir. Allah Kelâmý, bir metinde veya bir hâdisede donmuþ cansýzbir harf deðil, ayný zamanda bir kuvvet olan devamlý bir oluþtur.

(Bölüm; nübüvvet, dua ve namaz, ümmet konularýnda, heriki dindeki telâkkilerin mukayese edilmesiyle sona ermektedir).

Hülâsa (s. 135-138) Hýristiyanlar, Ýslâm hakkýndaki bilgi vekanaatlerine göre, ona karþý deðiþik tavýrlara sahiptirler. Birçoðu-nun tavrý, “ilgisizlik” diye nitelendirilebilir: “Ýslâm da, öbürleri gi-bi bir dindir. Her din mensubu kendi kendini organize etmeli, ya-bancý sahaya karýþmamalýdýr, karþýlýklý münasebetler, nezaket zi-yareti þeklinde olmalýdýr.” Diðer taraftan bazýlarý, Ýslâm dünyasýy-la ilgilenmeye özel bir önem verirler; ancak bunun sebepleri de-ðiþiktir. Bazýlarý Müslümanlar hakkýnda, basýna intikal eden ve“çeþitli olaylar” kýsmýnda yer alan kýsa ve sathî bilgilere bakarakhüküm vermekle yetinirler. Bir kýsmý Ýslâm ile, siyasî ve içtimaîbir ideoloji olarak ilgilenir, fakat dinî cepheyi tamamen konu dý-þý býrakýrlar. Nihayet bir baþka kýsmý sýrf kültürel yönden ve din-ler tarihindeki yeri bakýmýndan ilgilenir. Bu, faydalý olmakla bir-likte, yaþayan Ýslâm’ý bilmeye kâfi gelmez.


Bu kitapta kabul ettiðimiz vazife ise, tamamen baþkadýr. Bi-zim Ýslâm’a gösterdiðimiz ihtimam, ne insanlarýn yaþayan reali-telerine yabancý kalacak bir gözlemcinin sathî bakýþýyla, ne birfilozof veya din âliminin düþüncesiyle, ne de siyasetin maksatlýhesaplarý ile yetinemez. Biz, bu sayfalarda Ýslâm’ý, bir iman, Al-lah’a doðru bir yürüyüþ olarak takdim ettik.

Ýslâm-Hýristiyan diyaloðunda ruhânî plânýn, yerini dünyevîplâna terk etmesi, büyük bir tehlikedir. Biz her iki nevi diyalo-ðun da ayný anda ve birlikte yapýlmasýna taraftarýz. Ýslâm, herþeyden önce bir iman olarak kabul edilmedikçe ve Müslümanla-rý yaþatan dinî deðerler bilinmedikçe, Müslümanlarý gerçeðe uy-gun bir þekilde tanýdýðýmýzý öne süremeyiz. Bu perspektif içindeMüslüman artýk ne mazide veya þimdiki durumdaki bir muhali-fimiz, ne rakibimiz, ne de mevcut birçok kültürden bir kültürünmensubu görülmeyecek; bizim her birimiz gibi, Tanrý’nýn irade-sine itaate gayret eden bir inanç adamý sayýlacaktýr.

(Kitap, Ýslâm hakkýnda dört sayfalýk kýsa bir bibliyografya ilesona ermektedir).

Kitap hhakkýnda mmülâhazalarýmýzPapalýða baðlý “Hýristiyan Olmayanlara Mahsus Daire Baþ-

kanlýðý” tarafýndan yayýnlanmýþ bulunan kitabý böylece hülâsaettikten sonra, eser hakkýndaki bazý mülâhazalarýmýzý, kýsacaþöyle belirtmek istiyoruz:

Kitabýn, büyük bir vukufla hazýrlanýp, ifadelerin ihtimamlaseçildiði anlaþýlmaktadýr. Önsözde belirtilmeseydi bile eserin, birekip çalýþmasý sonucunda bu hâle geldiði, kolaylýkla tahmin edi-lebilirdi. Yazarlar, Müslümanlarla Hýristiyanlar arasýnda kurul-masý istenilen diyaloðun çarptýðý kayalýklarýn farkýndadýrlar. Ki-tabý kaleme alanlarýn, iman etmedikleri bir dinden ve onunmensuplarýndan, çok az insanýn takýnabileceði objektif bir tavýr-


la bahsetmeleri takdire deðer. Bununla birlikte bazý tenkitleri-miz de olacaktýr.

Mesele, dinî inanç gibi dindar nezdinde en mühim olan ve enfazla hassasiyet duyulan bir mevzu olduðundan yazarlar, bazen is-ter istemez, Ýslâm inancýný benimseyen bir mü’minin hoþnut ol-mayacaðý bir tutum içine girmiþlerdir. Ýtiraf etmem gerekir ki,benzeri bir çalýþmayý Hýristiyanlýk için ben yapmýþ olsaydým,tenkide uðrayacak yerler buradakinden daha az olmazdý. Demekistiyorum ki, güçlük, iþin mahiyetinden ileri gelmektedir. Ten-kide yol açan husus, eksik veya yanlýþ bilgilerden ziyade, inançayrýlýðýndan kaynaklanan deðerlendirme ile ilgili olacaktýr.

Her þeyden önce ve kitabýn tamamý için geçerli olan bir hususolarak dikkati çeken durum þu oluyor: Kitabýn isminden, hemHýristiyanlardan hem de Müslümanlardan mütekabilen bahsede-ceði anlaþýldýðý hâlde, sonuna kadar okununca Hýristiyanlara,Müslümanlarýn inanç, tutum, davranýþ ve hâlet-i ruhiyelerini an-lattýðý müþahede olunuyor. Hâlbuki Müslümanlara da Hýristiyan-larýn gerçek inanç, tutum, davranýþ ve hâlet-i ruhiyeleri anlatýl-saydý, eser daha tam olurdu. Böyle yapýlmayýþýnýn hatýra gelen ilksebebi þu olabilir: “Kitap, Hýristiyanlýðýn en yüksek dinî maka-mýnca yayýnlanmaktadýr. Müslümanlara da hitap etmeyi nezake-te aykýrý bulduðundan böyle hareket etmiþtir.” Ancak bunun be-ni tatmin etmediðini ifade etmeliyim. Papalýk makamýnýn uz-manlarý, Ýslâm ve Müslümanlarla meþgul olup çevrelerini de meþ-gul ettikleri gibi, daha iyi bir þekilde bildikleri Hýristiyanlýðý veHýristiyanlarý da ayný derecede anlatmalýydýlar. Zira “evde olanþeyleri en iyi bilen, evin sahibidir.” Hýristiyanlarýn hususiyetleri-ni de anlatmýþ olmakla, Müslümanlarýn da onlarý tanýmalarýnýkolaylaþtýrmýþ olurlardý.

Þunu da hesaba katmalýydýlar: Hýristiyan Batý, dünyevî yön-den Müslümanlara hâkim durumdadýr; göstermelik baðýmsýzlýkla-


rýn gerçeði deðiþtirmediðini herkes biliyor. Bu durumda Müslü-manlarýn bekledikleri ilk iþ, maruz kaldýklarý haksýzlýk ve istis-marlara son verilmesidir. Kilise, yaramaz çocuðu Batýya, sadece“hâkimiyetin altýndaki bu zavallý Müslümanlarý o kadar da horgörme, onlarý yanlýþ tanýyorsun, onlarýn dinlerini ve deðerlerinikabul etmeye gayret sarfet” vs. diyeceðine “Zulümden vazgeç,baþka insanlarý sömürmeye son ver, kendine gel, dinin senden þuþu faziletleri istiyor, kendin için istediðini baþkasý için de isteye-ceksin, ceketini isteyene paltonu da vereceksin, bir yanaðýný to-katlayana öbürünü de çevireceksin. Senin yanlýþ tutumun yüzün-den, dinimiz aslýnda þöyle þöyle olduðu hâlde Müslümanlar, baþ-ka zanlara kapýlýyorlar, doðrusu þudur.” kabîlinden sözleri de ilâveetmeliydi.

Batýlý Hýristiyanlara, dinlerinin gereðini yaptýramadýðý taktir-de, en azýndan onlarýn yaptýðý zulüm ve sömürüleri takbih etme-li ve Kilise idaresinin onlarla ilgili olmadýðýný ispat etmelidir. Buyapýlmadýkça, Müslümanlarýn güzel sözlere inanmalarýný bekle-memelidir.

Bir Müslüman’ýn Kur’ân ve hadise verdiði ehemmiyet ile birHýristiyan’ýn Ýncillere ve dinî geleneðe bakýþý, ayný durumda de-ðildir ve olamaz da. Çünkü Kur’ân metninin, anýnda yazý ve hýfzyoluyla kaydedilip intikal ettirilmesinde uygulanan titizlikle, Ýn-cil metinlerinin maruz kaldýðý durumlar arasýnda çok fark vardýr.Batýda lâik çevrelerin baþlatýp geliþtirdiði ve neticede Kiliseyi dekabule mecbur býraktýklarý metin tenkidi, tarihî, edebî, bilimseltenkitler, son asýrda artýk dinî makamlarca da büyük ölçüde itirafedilmektedir. Meselâ Paris Katolik Üniversitesi uzmanlarýndanteþekkül eden bir heyet tarafýndan -A. Robert ve A. Feuillet baþ-kanlýðýnda- yazýlmýþ olan “Introduction à la Bible” adlý eserde516.Ýnciller için yapýlan metin tenkidi çalýþmalarý sonucunda toplam

397

516 Desclée et Co. Tournal (Belg.), 1959, I, 111.


iki yüz bin kadar varyant görüldüðü, bunlarýn sekizde yedisininönemsiz farklýlýklar olduðu bildiriliyor. Demek ki mühim sayýla-bilecek farklar, takriben yirmi beþ bin civarýndadýr.

Hâlbuki ayný metotlarý Kur’ân’a uygulamaya çalýþmýþ olanTh. Nöldeke, Welhausen, A. Jeffery, R. Blachére, R. Belle veemsali birçok müsteþrik, zikre deðer hiçbir sonuç alamamýþlardýr.Münih Üniversitesi’nde kurulan ve Ýkinci Cihan Savaþý’nda bom-bardýman neticesinde tahrip edilen Institut fur Koran-forschung(Kur’ân Araþtýrma Enstitüsü) üç nesle mensup araþtýrýcýlarca ya-pýlmýþ altmýþ yýl kadar süren çalýþmalar sonucunda -tam veya ek-sik olarak- kýrk iki bin kadar Kur’ân nüshasýnýn týpkýbasým vefotoðraflarýný toplayýp “metin tenkidi” yapmak istemiþ idiyse dekýraat farklarý veya istinsah hatasý olduðu kesinlikle meydandaolan hatalar dýþýnda, rivâyet (metin) farký bulunmadýðý anlaþýlmýþidi. Böyle olduðu hâlde, zýmnen, sanki tenkitlere yer varmýþ damuhatabýn durumu müsait olmadýðýndan yapýlmýyormuþ gibi þuifadeyi kullanmak doðru deðildir: “Çok nadir istisnalar dýþýnda,Kur’ân’ýn bildirdiklerini münakaþa etmek, metin tenkidi prensip-lerini veya tarihî tesir silsilelerini araþtýrma iþini ona tatbik etmek,diyalog yolundan uzaklaþýp mücadeleye dönmek olur.”517

Yine 36. sahifede yer alan bir nokta Ehl-i Sünnet’in, “müþah-has Kur’ân’ýn” (Coran terrestre) yaratýlmamýþ olduðuna inandýðýbildirilmektedir. Yanlýþ anlamýyorsak ve kastedilen mânâ bu ise,redaksiyonunda L. Gardet gibi bir Kelâm ilmi mütehassýsýnýn bu-lunmasýna raðmen518, bu yanlýþýn nasýl olup da yapýldýðý hayreti-mizi mucip olmaktadýr. Ehl-i Sünnet’e göre el-kelâmu’n-nefsî ya-ratýlmamýþtýr; fakat sesler ve harfler hâlinde tezahür eden müþah-has Kur’ân’ýn gayr-i mahlûk olduðu inancý yoktur. El-Beycûrî,

398

517 Orientations, s. 36.518 L. Gardet, meselâ Dieu et la destinnee de I’homme, Paris, 1967, s. 165’de bu

konuda doðru bilgi vermektedir.


Tuhfetu’l-Mürîd alâ Cevhereti’t-Tevhîd519 eserinde diyor ki: “Eymükellef, Kur’ân’ýn yani Allah Teâlâ’nýn Kelâmýnýn, Mûtezile’yeaykýrý olarak, hüdustan münezzeh olduðuna inan! Mûtezilekelâmýn, harfleri ve sesleri gerektirdiðini iddia ile kelâmýn hâdisolduðunu ileri sürerler. Ses ve harf de Allah Teâlâ hakkýndaimkânsýzdýr.” diyerek, Allah’ýn kelâmýnýn mahlûk olduðunu söy-lerler. Ehl-i Sünnet der ki: El-kelâmu’n-nefsî mânâsýnda olarakKur’ân mahlûk deðildir; fakat okuduðumuz lâfýz olarak Kur’ânmahlûktur. Yalnýz, “Kur’ân mahlûktur” deyip de bundan, -talimmakamý dýþýnda- okuduðumuz lâfzý kastetmek pek düþünülmez.”

“Müslümanlarýn hafýzasý” diye tavsif edilen hadis kitaplarýnýnhicrî 3. asýrda meydana getirildiði iddiasý da (s. 39) doðru deðildir.Gerçi Kütüb-i Sitte 3. asýrda derlenmiþtir. Fakat onlardan önce,hadisleri kaydeden her nesilde onlarca eser yazýlmýþtýr. Meselâ sa-habeden on kadarýnýn hadis mecmualarý bulunduðunu biliyoruz520.

Kitapta eksikliði iyice göze batan hususlardan biri de, Ýslâmahlâkýna çok az bir yer ayrýlmýþ olmasýdýr. Hýristiyan âlemindeÝslâm aleyhindeki en yaygýn iddialardan biri de onun, ahlâk üze-rinde durmadýðýdýr. Bundan ötürüdür ki, II. Vatikan Konsilinde,Müslümanlar hakkýnda: “Onlar ahlâkî hayata deðer verirler.”cümlesinin girmesi, hayli münakaþalardan sonra mümkün ola-bilmiþtir521. Bir Müslüman’ý hayli þaþýrtacak olan bu garip iddiayakarþý gerçi “Kur’ân ahlâký üzerinde bina edilmiþ bir Müslümanahlâký vardýr ve o ahlâk oldukça ciddîdir (exigeante).”522 hükmüverilmektedir. Bununla beraber Hýristiyanlar arasýnda yaygýn

399

519 Mýsýr, Meymeniyye, 1320, s. 50.520 Ebû Hureyre, Semûre, Ýbn Ömer, Sa’d b. Ubade, Abdullah b. Amr, bunlar

arasýndadýr. Bkz. meselâ, M. Hamidullah, Sahifah Hammâm Ýbn Munabbih,Paris, 1399/1979 Tr. H. G. Tocheport, s. 34-124.

521 R. Caspar, Les relations de I’Eglise avec les religions non chrétienne, s. 226-227.522 Orientations, s. 76.


olan bu peþin hükmü izale etmek için, Ýslâm ahlâký hakkýndabirkaç sahifelik bilgi verilseydi daha iyi olurdu.

Ýslâmiyet’in, iþlere (amellere) pek deðer vermediði zannýnýuyandýracak þu mütalâa yersizdir: “Böyle olmakla birlikte, ilâveedelim ki, 19. asýrdaki tecdit (reform) cereyanýnýn çýkýþýndanberi ve çaðdaþ toplumlarýn etkisi altýnda amelsiz iman, medenîveya ahlâkî baðlanma (engagement) olmayan bir iman, geniþÝslâmî çevrelerde, iyiden iyiye terk edilmiþtir.”523 Ehl-i Sünnet’egöre iman ile amel ayrýdýr, amel imana dahil deðildir. Bu, eþyayýisimleriyle isimlendirmek, mefhumlarý yerinde kullanmak veimaný saðlam bir esasa oturtmak endiþesinden ileri gelmiþtir.Ameli imandan cüz sayan Mûtezilîler, mürtekib-i kebire konu-sunda hem nazariyede, hem de tatbikatta bocalamýþlardýr. Zirabu keþmekeþ içerisinde hangi günahý, ne miktarda iþleyen kim-senin imandan çýkýp, kimlerin imanda kaldýðýný söylemek sonderece zor ve cemiyeti altüst eden bir duruma yol açar. Bununlaberaber Ehl-i Sünnet “kiþiye, günahlarýnýn zarar vermediðini id-dia etmeyiz” demiþ, amelin teferruatýna, hatta âdâba bile lâyýkolduðu deðeri vermiþ ve kötülüklerin her çeþidinden kaçýnmakgerektiði üzerinde ýsrar etmiþtir.

Ýslâm’da “Allah sevgisi”nin, XI. asýrdan itibaren tasavvufla or-taya çýktýðý524, bilhassa Gazâlî sayesinde benimsendiði, þimdi isebazý Hýristiyanlarýn etkisiyle bu temayülün Müslümanlar arasýndahâkim olduðu iddiasý yanlýþtýr. Kur’ân ve hadiste kulun Rabbini,Rabbinin de kulunu sevmesine delâlet eden sayýsýz yerler vardýr.Bir kelime ile söylenecek olursa, Allah’ýn, Kur’ân’daki vasýflarýn-dan biri “el-Vedûd” (çok seven ve çok sevilen) deðil midir?

“Ýslâm hakkýndaki belli baþlý peþin hükümlerden kendimizikurtarmalýyýz.” bölümünde þu peþin hükümler sýralanýyor: Fata-

400

523 A.g. e., s. 40-41.524 A.g. e., s. 75-76.


lizm, þekilcilik, Ýslâm taassup ve kýlýç dinidir, korku dinidir, ahlâk-ta gevþektir, terakkiye engeldir. Bu hükümler kýsmen reddedil-mekte, onlarýn aksini gösteren Ýslâmî naslara yer verilmektedir.Fakat, -yanlýþ anlama ihtimalini de peþinen kabul edip özür dile-yerek söyleyelim ki- dikkatli bir okuyuþ, þu intibaý verdirebilmek-tedir: “Bu iddialar, din olarak Ýslâm’da ve bilhassa tarih içindekiÝslâm anlayýþ ve tatbikatýnda kýsmen mevcut ise de, zamanla vebazen de “Hýristiyanlýðýn vasýtalý veya vasýtasýz etkisiyle” (s. 76)geliþtiði, derûnîleþtiði, ruhanîleþtiði ve izafîleþtiði ortadadýr ve buyönde geliþme devam etmektedir.” Kader inancý, insan hürriyeti,insanýn fiilleri gibi hususlarda Mûtezilî inançlar sanki revaçlandý-rýlmakta ve Ýslâm, onlarýn sayesinde þirin görülmektedir. Mûtezilîfikirler ise, müsteþriklerin çoðuna göre Hýristiyanlýktan sýzmýþtýr.Ýslâm’a sevgi, þefkat, derûnîlik, ruhanîlik, þekilcilikten uzaklaþma,farklý (olan nefisle) cihad anlayýþý kattýðý öne sürülen tasavvuf da,Müslümanlarla Hýristiyanlar arasýndaki ortak taraflarý artýrmýþtýr.M. Asin Palacios’da en açýk ifadesini bulan “hâzihî bidâetunâ rud-det ileynâ” (kendi malýmýz dolaþýp bize geldi) havasý, uzaktan uza-ða sezilmektedir. Diðer taraftan, modern hayatýn -daha doðrusukendi kendini empoze eden Batý’nýn- baskýsýyla bir kýsým dinîahkâmýn (boþanma, erkeðin dörde kadar kadýnla nikâhlanabilme-si vs.) fiilen ilga edilmesine dikkat çekiliyor. Hýristiyanlarla Müs-lümanlarýn “buluþma noktalarý” bunlar mý olacak?

Kitabýn birçok yerinde, din olarak “Ýslâm”dan deðil, -kon-sil metninde olduðu gibi- “Müslümanlar”dan bahsediliyor.Bilerek mi böyle yapýlmýþtýr? Bu, acaba diyaloðun müþahhasinsanlarla kurulmasý gerektiðinden mi kaynaklanmaktadýr?Yoksa þimdiki “Müslümanlar” Hýristiyan muhataplarýna dahaiyi kulak verecek bir durumda bulunduklarýndan mý tercihedilmiþtir?

Ýslâmiyet’in mehâsini (Ýslâmî güzellikler) böylece Hýristiyan-lýða ve modern Batýya tevzi edilirse geriye ne kalacak? Diyaloðun


gayesi, bu noktaya gelmiþ, yani büyük ölçüde Batýlýlaþmýþ Müs-lümanlarý, modern icaplara uyan bir inanç sistemine çýkarmakmýdýr?

Ýslâm’ýn þu dört esas bölüme ayrýlmasý mümkündür: Akaid,ibadetler, ahlâk ve muamelât (s. 84-85). Fakat bunlarýn ilk iki-sinin deðiþmez olup ahlâkî kaidelerin ve içtimaî münasebetlerin(muamelâtýn), zamana ve ârýzî durumlara göre deðiþebileceðiniiddia etmek mühim bir yanlýþtýr. Müslümanlar Kur’ân’da ve ha-diste bildirilen dinî ve ahlâkî her türlü ahkâmýn her zaman içingeçerli olduðuna inanmaktadýrlar. Böylesi iddialar, kendileriylediyalog kurulmak istenen Müslümanlarýn içinde þu kuþkularý ha-rekete geçirebilir: Biz, öz deðerlerimizden sýyrýlýp, Batýlýlaþmýþbir ortama mý çekilmek isteniyoruz. Birtakým iktisadî ve tekniksebeplerle maddeten geri kalýp ülkelerimizin Batýlýlarca sömür-geleþtirilmesi neticesinde, sosyolojik anlamda bir nevi Hýristi-yanlaþtýrýldýktan sonra, bu yönde bir süre daha ilerlemeyi müte-akip psikolojik anlamda Hýristiyanlaþtýrma gayretlerine mi ma-ruz býrakýlacaðýz?”

II. Vatikan Konsili’nden sonraki Kilise, dünyaya, diðer kültürve inançlara açýlýrken, bazen ifrat ederek, nerdeyse, felsefî anlam-da hümanizmin sözcülüðünü yapmak durumuna düþmektedir. (Buanlamý ile hümanizmin dinlere ve bilhassa Tanrý inancýna karþýolduðunu hatýrlatmaya ihtiyaç yoktur). Þu kabîl ifadeler, bize buintibaý verdirmektedir: “Ýnsaný tehdit eden bu tehlikeler karþýsýn-da zenginler ve fakirler, Hýristiyanlar ve Müslümanlar, inananlarve inanmayanlardan deðil, insaný kurtarmak için el uzatacak kar-deþlerden bahsedilebilir.” (s. 110) Ýnsaný, her türlü tezahüründeolduðu gibi kabul etmek iddiasýnda ne Kiliseyi ne de herhangi birsistemi samimî bulamayýz. Zira, bu, dinî inancýn son dereceizafîleþtiðini ve öbür insanlara ulaþtýracaðý bir mesajý olmadýðýnýkabul etmek demektir ve bir din için yýkýmdýr. Kilise bunda sa-mimî olsa bile, Müslüman olarak biz, buna razý olamayýz; zira


Ýslâm’ýn, insanlara vereceði hayatî ve vazgeçilmez deðerlerin bu-lunduðuna inanýrýz. Bizce Ýslâm’da, marazî bir insan sevgisi yoktur.Ebedî Cehennem’e götüreceðine inandýðýmýz inkâr, þirk, isyaniçindeki insanlarý bu hâlleriyle sevemeyiz, yani insanlarý severiz,fakat o hâllerini sevemeyiz. Ama Yaratýcý’nýn razý olduðu imaný,þerefli, âdil ve nezih hayat biçimini duyurmak için insanlara þef-kat ve sevgi ile yöneliriz. Marazî sevgi iddiasýnda olanlarýn (sö-mürgecilerin, komünistlerin vs.) ne derece iki yüzlü olduklarý, sev-dikleri insanlara reva gördükleri nice haksýzlýklarla sabit olmuþtur.Kendi kendimizle çeliþmemize hiç lüzum yok, dinimizin istediðimükemmel insan modelini belirtmekten çekinmiyoruz.

Kitaptaki önemli eksikliklerden biri de peygamberimiz Hz.Muhammed’e (s.a.s.) tahsis edilmiþ birkaç sahifenin olmayýþýdýr.Çaðdaþ yüzlerce Hýristiyan araþtýrýcýnýn itirafýyla da sabittir ki, Hý-ristiyan dünyasýnýn Hz. Muhammed aleyhinde irtikâp ettiði zulümve iftiraya, dünyaya ayak basan hiçbir insan maruz kalmamýþtýr....Bundan ötürü, peþin hükümlerden uzaklaþtýrmayý gaye edinen bueserde, Hýristiyanlara Ýslâm akidesinin ve Ýslâm dünyasýnýn mer-kez þahsiyeti Hz. Muhammed, özellikle tanýtýlmalýydý.

Bütün bu tenkitlere raðmen, eseri takdim eden Kardinal PaulCard Marella’nýn da belirttiði gibi, bunu “bir ilk adým” olaraktakdir ettiðimizi belirtmek isteriz. Bu sözlerin arkasýndan, sözlerinistikametindeki fiillerin gelmesini ümit ediyoruz.

Kiliseyi ÝÝslâm iile DDiyalog ÝÝstemeðe SSevk Eden SSebeplerÝslâm, dünyanýn görmüþ olduðu en büyük ökümenik (evren-

sel) bir çaðrýdýr. Onun bu çaðrýsýný en özlü bir þekilde ilân edenâyetlerden biri þudur:

“Ey Resûlüm de ki: “Ey Ehl-i Kitap! Gelin, bizimle sizin ara-mýzda müþterek olacak bir sözde birleþelim. Yani Allah’tan baþ-


kasýna kulluk etmeyelim, O'na hiçbir þeyi ortak koþmayalým, Al-lah’tan baþka kimimiz kimimizi rab edinmesin. Þayet bundanyüz çevirirlerse deyin ki: “Þahit olun ki biz Allah’a itaat edenMüslümanlarýz.”525 Hýristiyanlýk baþlangýçtan beri bu diyalogdankaçýndý.

Avrupa, Kur’ân’ýn 9. Hicrî yýlda indirilen mübahele âyeti(Âl-i Ýmran, 61) ile onun Hz. Peygamber (s.a.s.) tarafýndan tat-biki ile noktalanmýþ bulunan ökümenik çaðrýsýna, iþin baþýndanberi fikir plânýnda cevap vermedi. Varlýðýný koruma imkânýný,fýrsat buldukça maddî kuvvet kullanmakta gördü. Bununla dayetinmedi. Batý Orta Çaðýnýn az çok kapalý bir hayat yaþayanahalisini Ýslâm’dan nefret ettirmek gayesiyle, onun ve tebliðcisiHz. Peygamber’in aleyhinde sayýsýz iftiralar uydurdu. Ýslâm’ýn in-sanlarýn akýllarýný ve kalplerini fethetmesi, eskiden Hýristiyanlý-ðýn yaygýn olduðu birçok ülkenin Ýslâm yurdu hâline gelmesi,hatta kendi kutsal mekânýnda (Filistin’de) dahi tutunamayýpÝslâm’a teslim etmesi, bilhassa papazlarý akýl tavrýnýn dýþýna çý-karýyordu. Orta Çaðda Kilisenin, Ýslâm ve Müslümanlar hakkýn-da tamamen menfi davranmasýnýn sebebi, Kilisenin kendisiniemniyette hissetmemesi idi526.

Hýristiyanlýk on dört yüzyýllýk tutumunu deðiþtirerek II. Vati-kan Konsilindeki beyaný ile Müslümanlara diyalog çaðrýsýndabulununca, bu durum tabiatiyle þaþkýnlýða yol açtý. 1962-1965yýllarý arasýnda, dünyanýn hemen her ülkesinden gelmiþ bulunanKatolik Kilisesi’nin en yetkili þahsiyetlerinden iki bine yakýn de-lege piskoposun iþtirakiyle toplanan bu konsilin esas meselesi,20. asrýn sonlarýnda Hýristiyanlýktan oldukça uzaklaþmýþ bulu-nan Hýristiyan âlemini, yeniden Hýristiyanlaþtýrma çarelerini

404

525 Âl-i Ýmran, 64.526 Sencer Tonguç, Orta Çað Ýslâm Dünyasý, Güney-Doðu Avrupa Araþtýrmalar

Dergisi, (Ý.Ü. Ed. Fak. 1973-1974), s. 1, Sorborne Üniv. Ktp. Basýlmamýþ dak-tilografi tez. 1972 (88)-4.


arama olmuþtur. Bunun için Hýristiyanlýk kendi kendisini yeni-den gözden geçirmiþ ve belki de tarihindeki en mühim birkaç de-ðiþiklikten birini gerçekleþtirmiþtir. Alýnan kararlarýn, tatbikattaancak kýsmen alýnan neticeleri üzerinde deðerlendirmede bulun-mak ayrý bir konudur.

Konsilin birinci döneminden sonra, konsili toplayan PapaXXIII. Jean’ýn ölümü üzerine Papa VI. Paul’ün, Hýristiyanlýðýnkutsal mekâný Filistin’e yaptýðý ziyaret de, “muhtemelen” Hýris-tiyanlýðýn uzun tarihi boyunca yüklenmiþ olduðu birtakým hak-sýzlýklardan ve hürafelerden, öz kaynaðýna dönme iradesini sem-bolize etmek gayesiyle yapýlmýþtý. Bu ziyaret Katolik Kilisesi’nintarihî tutumunu mahkûm etmek mânâsýna gelmektedir. HalefiVI. Paul gibi, konsili toplayan XXIII. Jean’a hâkim olan fikir,Hýristiyanlýkta ciddî bir yenilik yapmak þeklinde özetlenebilir.

Papa VI. Paul, II. Vatikan Konsili’nin ikinci dönemini açýþkonuþmasýnda 28 Eylül 1963’te þöyle diyordu: “Diðer taraftanKatolik Kilisesi daha uzaklara, Hýristiyanlýk ufkunun da ötesinebakýyor. (...) Tek, Müteâl, Yaratýcý ve kaderlere hükmedici, hik-metli Tanrý mefhum ve mânâsýný muhafaza eden diðer dinlereyöneliyor. O dinler, Tanrý’ya dindarane, samimî fiillerle ibadetediyorlar.” Papa müteakiben bu dinlerde hatalar, noksanlar veyetersizlikler de bulunmakla birlikte, Katolik Kilisesi’nin onlar-da mevcut iyi, doðru ve beþerî olan taraflarý takdir ettiðini belir-terek, tabiatiyle o dinleri olduðu gibi benimsemediðini de ifadeettikten sonra þöyle devam ediyordu: “Kilise onlara tekrar ederki, modern toplumda dinin mânâsýna ve Tanrý’ya kulluðu -kigerçek medeniyetin bir mecburiyeti ve ihtiyacýdýr- kurtarmakiçin, bizzat Kilise, insanlar üzerindeki Tanrý haklarýnýn en karar-lý müdafii olarak yer alacaktýr.”527

405

527 (Hey’et) Vatican II. Les Relations de I’Eglise avec les religions non-chrétien-nes, Paris, Cerf, 1966, s. 52.


Netice itibariyle konsilde kabul edilen ve “Gayr-i Hýristiyandinlerle Kilisenin münasebetleri hakkýnda beyanname” adýný ta-þýyan metinde, diðer dinlerle diyalog konusunda þöyle denilmek-tedir: “Ýyice küçülmüþ ve münasebetlerin sýklaþmýþ bulunduðudünyamýzýn insanlarý, kalpleri alt üst eden beþerî fýtrattaki gizlimuammalara, dinlerden cevap bekliyor: Ýnsan nedir? Hayatýnmânâsý ve gayesi nedir? Ýyi ve sevap nedir, günah nedir? Eleminmenþei ve gayesi nedir? Gerçek saadete ulaþmanýn yolu nedir?Ölüm nedir, ölümden sonraki hüküm ve iþlerin karþýlýðýný alma-nýn anlamý nedir? Varlýðýmýzý baþýndan ve sonundan kuþatan sýrnedir?” Dinlerin, kendilerine göre bu sorulara cevaplar vermeyeçalýþtýklarýný, Kilisenin bu dinlerde mevcut deðerleri bir tarafaatmadýðýný bildirdikten sonra; Konsil þu ifadesiyle Hýristiyanlarý,öteki dinlerin mensuplarý ile diyaloða teþvik ediyor: “Kilise,evlâtlarýný, Hýristiyanca inanýp yaþamakla birlikte ihtiyat ve þef-katle, diyalog ve iþbirliði ile, diðer dinleri izleyenleri tanýmaya,himaye etmeye, o insanlarda bulunan ruhî, ahlâkî ve sosyo-kül-türel deðerleri geliþtirmeye teþvik eder.”528 Bundan sonra PapaVI. Paul tarafýndan 1964 Mayýsýnda “Gayr-i Hýristiyanlara Mah-sus Daire Baþkanlýðý” kurulmuþtur.

Ýslâm’la diyalog arzusunun gerek Konsil metninin bizzat tas-rih ettiði, gerekse çeþitli temayüllere mensup þahýslar tarafýndantahmin olunan muhtemel sebeplerini izaha geçmeden önce,Konsili diðer dinlerden bahsetmeye götüren en mühim sebephakkýnda bilgi arz edelim.

Ýkinci Dünya Harbi sýrasýnda Ýstanbul piskoposu bulunanMgr. Roncalli, daha sonra 1958’de XXIII. Jean lâkabýyla papalý-ða seçilmiþti. Mgr. Roncalli’nin harp sýrasýnda Yahudiler lehin-de gayret göstermiþ olduðu söylenmektedir. Dünya Yahudi Teþ-kilâtý Baþkaný Prof. Jules Ýsac 18 Ocak 1960’da, teþekkürlerini

406

528 Ayný eser, s. 27.


sunmak üzere ondan randevü istedi. 17 Ekim 1960’da mezkûrteþkilâtý temsil eden bir heyeti Papa kabul etti. Daha sonra XXIII.Jean, Yahudiler hakkýnda bir kararname hazýrlanmasýný istedi.Irken Alman olan Kardinal Bea’yý, sekretaryasý ile birlikte buiþte görevlendirdi. Kardinalin hazýrladýðý taslak, 1962 Mayýsýnda“merkezî komisyon”a sunuldu. Asýl metni bilinmeyen bu karar-namenin hazýrlanmasýnda Dünya Yahudi Teþkilâtý’nýn tesirindekalýndýðý söylendi ve teþebbüs, bazý ülkeler tarafýndan politikolarak deðerlendirildi529.

“Gayr-i Hýristiyan dinlerle Kilisenin münasebetleri hakkýndabeyanname”de, Yahudilerin ehemmiyetini bildiren St. Paul’ünsözleri nakledilir. Kitab-ý Mukaddes ve dinî incelemelerden vekardeþçe diyalogdan çýkacak karþýlýklý anlayýþ ve takdir içine gir-meye hem Hýristiyanlar, hem de Yahudiler teþvik edilir. Hz.Îsa’nýn öldürülmesini teþvik eden bazý Yahudiler olmuþ olmaklabirlikte, onun baþýna gelenlerden o zamanki Yahudilerin tama-mýnýn sorumlu olmadýklarý gibi, þimdikilerin ise hiçbir surette so-rumlu tutulamayacaklarý bildirilir. (Oysa II. Vatikan Konsili’nekadar Yahudiler “Tanrý’yý” öldürme ile suçlu görülegelmiþler,bundan dolayý devamlý olarak yapýlan bedduaya (perfidie) maruzkalmýþlardýr). Yahudilerin lânetli sayýlmamalarý gerektiði bildiri-lir. Kim tarafýndan yapýlýrsa yapýlsýn anti-semitizmin teessüfelâyýk olduðu ifade edilir530.

Bazý Müslüman ülkeler, bu açýklamanýn gayr-ý meþrû Ýsraildevletini tanýmak mânâsýna geldiðini ileri sürdüler. VI. Paul’ün1963 Aralýk ayýnda Kudüs ve Amman’ý ziyareti sýrasýnda yar-dýmcýsý durumunda olan kardinal Tisseront da, nazizm kurbanýolduklarý söylenen altý milyon Yahudi’nin hatýrasýna altý mumyakmýþtý531. Ýkinci Dünya Harbi sýrasýndaki Papa XII. Pie’nin Ya-

407

529 Ayný eser, s.11-12.530 Ayný eser, s. 32-33.531 Ayný eser, s. 50.


hudilere yapýlan zulüm karþýsýnda sustuðu iddiasýnýn yersiz oldu-ðu VI. Paul tarafýndan öne sürüldü. Kanaatimizce, II. VatikanKonsili’nde, Yahudiler lehine beyanat çýkmasýnda, Kilisenin Ya-hudilere karþý duyduðu eziklik hissinin payý büyüktür. (Hâlâ de-vam etmekte olan güçlü siyonist propagandasýnýn da bu eziklikhissinin meydana gelmesinde elbette tesiri olmuþtur). Gerçi Va-tikan yetkilileri müteaddit defalar, konsil metnindeki ifadeninÝsrail devletini tanýmak veya desteklemek gibi siyasî bir karar ni-teliðinde olmadýðýný açýklamýþlardýr. Fakat doðrudan doðruya ol-masa bile, neticeleri itibariyle bu kararýn Ýsrail’in iþine yarayaca-ðý (ve yaradýðý), en azýndan Hýristiyan ülkelerin ve þahsiyetlerinÝsrail hakkýnda daha iyimser olmalarýna yol açacaðý (ve yol açtý-ðý) meydandadýr. Kilise, Yahudilere karþý tarihî tutumunu deðiþ-tirirken, benzeri bir anlayýþýn Müslümanlar hakkýnda da ifadeedilmesi bazý Arap delegeler ile Müslüman ülkelerde vazife ya-pan delegeler tarafýndan tabiatiyle dile getirilmiþtir. KonsilinMüslümanlarla ilgili beyanda bulunmasýnda bu durumun elbet-te tesiri vardýr. Fakat kanaatimizce, Kilisenin Müslümanlar ilediyalog arzusu, sýrf böyle ârýzî bir hâlden ileri gelmemekte, bu-nun yanýnda baþka âmillerden de kaynaklanmaktadýr. Gelecekmütalâalarda bu âmiller tespit veya tahmin edilmeye çalýþýla-caktr. Önce bizzat Hýristiyanlarýn açýkça bildirdikleri bazý gaye-lerden baþlayalým.

11- Kilise, varlýðýný sürdürebilmek için dünyaya açýlmanýn ka-çýnýlmaz bir mecburiyet olduðunu düþünmektedir. Bu telâkkiyegöre, kendi içine kapanmak, dünyadan kendi kendisini silmekile ayný mânâya gelmektedir. Hýristiyanlýða göre, Hz. Îsa insan-larýn kalplerine nasýl baktý ise onun müntesiplerinin de, beraberyaþadýklarý insanlarý tanýmalarý, onlarla konuþmaya girmeleri ge-rekir; ta ki samimî ve sabýrlý bir diyalog neticesinde, bütün in-sanlara Tanrý’nýn ne kadar zenginlik ve nimetler bahþettiði mey-dana çýksýn. Ýncil’in bir cümlesinde Kilise hakkýnda “yeryüzü-


nün tuzu” denilmektedir. Son birkaç asýrda Kilise, yeryüzününtuzu olmaktan ziyade, güzelliði methedilen bir tuzluk durumun-da kalmýþtýr. Hýristiyanlar düþünmelidir ki çorba tuzluða boþal-týlmaz, fakat tuzluk çorbaya boþaltýlýr532. Yani Hýristiyanlýk, diya-logla kendisini dünyanýn her tarafýna tanýtmalýdýr.

Hâlbuki Hýristiyanlýðýn yayýlmasý bir tarafa, kendi öz diyarla-rýnda bile, sayýlamayacak kadar çok insan nezdinde cazibesinikaybetmekte, onlar indinde mânâsýzlaþmakta ve terk edilmekte-dir. Yaþadýðýmýz asrýn ilk yarýsý dünyanýn yüzünü deðiþtiren ikibüyük dünya harbi ve birçok ihtilâllerle hususiyet kazanmýþtýr.Rusya’daki ve Çin’deki ihtilâller, bütün dinî inançlar, fakat bil-hassa Hýristiyanlýk için ýstýraplý bir tecrübe olmuþtur. Zira bun-lar, Hýristiyanlarýn ferdî ve içtimaî plânda yetersizliði neticesin-de gerçekleþtirilmiþlerdir. Din aleyhtarý þiddetli bir propagandaile ortaya çýkan komünist ihtilâlleri, Kilise’nin temellerini teh-likeli bir surette sarstý ve büyük kitlelerin dinden uzaklaþmalarý-ný hýzlandýrdý. Batýda Hýristiyanlýðýn etkinliðinin azalmasý, sade-ce son 50-60 yýlda görülen büyük deðiþikliklerin neticesi deðil-dir. Bu azalma, daha ziyade rasyonalist düþüncenin, hür fikir (ya-ni Batý terminolojisinde dinsizlik) hareketlerinin, ilimdeki iler-lemenin, lâik ahlâkýn ve Batý toplumlarýnda refahýn geliþtiði 19.asýrda baþlamýþ533 ve 20. asrýn ortalarýndaki duruma gelmiþtir.Papalýðýn diyalog giriþimini baþlattýðýnda vaziyet böyle idi.534

22- Konsilin ikinci dönemini açýþ konuþmasýnda VI. Paul“modern toplumda dinin mânâsýný ve Tanrý’ya kulluðu kurtar-

409

532 Ayný eser, s.16.533 Bammat, Kaynaklara Dönüþ, Trc. Bahadýr Dülger, Ýzmir, 1965, s.534 Kapitalizme tepki olarak ortaya çýkan Komünizm 70 yýl kadar Sovyet Rus-

ya’da, 45 yýl kadar da Doðu Avrupa ülkelerinde hâkim olduktan sonra, insanyaratýlýþýna ve temel hak ve hürriyetlere aykýrý olmasý sebebiyle daha fazla de-vam edemeyip 20. yüzyýlýn sonuna doðru çökmüþtür. Bu neticede, hür dünyadenilen Batý blokunun ve Hýristiyan teþkilâtlarýnýn önemli rolü olmuþtur.


mak için” Kiliselerin, en kararlý bir din müdafii olarak çalýþaca-ðýný söylemiþti. Buna paralel olarak bazý Katolik muhitlerde dinîinancýn her türlü tezahürünü ortadan kaldýrmak isteyen mutlakinkâr cereyanlarýna karþý inananlarýn, bilhassa tevhidin atasý Hz.Ýbrahim (a.s.) gibi bir þahsiyeti otorite olarak kabulde ve tazimdebirleþen Yahudilik, Hýristiyanlýk ve Müslümanlýðýn müþterek biriman bloku temsil etmesi arzu edilmektedir. Zira yapýlan tenkit-ler ulûhiyet, nübüvvet, vahy, âhiret, melâike gibi her üç dindede müþterek olan iman esaslarýna gelmekte, aleyhte olmak husu-sunda bunlar arasýnda ayrým yapýlmamaktadýr.

Diyalog ile birbirlerine karþý ilgisiz, habersiz, soðuk ve bazendüþmanca davranan din mensuplarýnýn birbirlerini olduklarý gi-bi tanýmalarý, hatta bununla da kalmayarak ideallerinde olmayýarzu ettikleri þekilde birbirlerini tanýmalarý düþünülürken, biryandan syncretisme (tutarsýz eklemleme)den, diðer yandan Hý-ristiyanlaþtýrma gayretlerinden uzak durulmasý gerektiði de vur-gulanmaktadýr. Gerçekten bu üç din mensuplarý yüzyýllar bo-yunca bir arada yaþadýklarý hâlde, umumiyetle birbirlerinin din-lerine ve manevî hayatlarýna yabancý kalmýþlardýr. Dinî terimle-rin tercüme edilmelerinin zorluðundan ileri gelen bir durum, buyabancýlýkta ve bilgisizlikte baþlýca etkenlerden biridir. Hattaayný Arapça bir kelime Müslüman ve Hýristiyan Araplarda çokfarklý mânâlar ifade edebilmektedir535. Diyalog ile lisan ve ifadeengellerinin doðurduðu güçlükler azaltýlabilirse, taraflarýn birbir-lerini anlamalarý daha kolay olur. (Meselâ teslis Müslümanlaragöre ulûhiyeti üç kabul etmek mânâsýna gelmektedir; hâlbukiHýristiyanlar tevhid ehli olduklarýný da iddia etmektedirler.)

Müslüman, Hýristiyan’ýn Ýslâm’ý tanýyýþýnda kendisinin ger-çek dinî hüviyetini bulmalýdýr, yani gerçek bir þekilde tanýndýðý-ný tespit etmeli, anlaþýldýðýndan emin olmalýdýr. Hýristiyan da,

410

535 Gardet, L’Islam, Paris, 1970, s. 420.


Müslüman’ýn Hýristiyanlýk hakkýndaki bildiklerinde kendini bul-malýdýr. Ama bunu yaparken sathî benzerliklere bakarak, aceleverilmiþ hükümlerden sakýnmak gerekir. Hýristiyan’ýn Kur’ân’ý,Hýristiyanca okuyup anlamaktan kaçýnmasý gerektiði gibi,Müslüman’ýn da Kitab-ý Mukaddes’i istediði tarzda okuyup mânâvermekten kaçýnmasý gerekir536.

Hülâsa edecek olursak, bu telâkkiye göre, semâvî dinlerinhepsine birden hücum eden ve onlarýn hepsini insanlarý böl-mek, birbirine düþürmekle ittiham eden materyalizme karþý,hem müþterek olmasý lâzým gelen inanç esaslarýný müdafaadahem de insan cemiyetleri için dinin yapýcý, müspet ve gerekli birunsur olduðunu ispat etmekte, -hiç deðilse ortak düþmanýn dar-beleriyle- iþbirliði ve anlayýþ havasýna girmek arzu edilmektedir.

Bu iþbirliði arzusu ilk nazarda makul gelebilir, bazen istifade-li de olabilir. Fakat uygulamada ciddî güçlüklerin de ortaya çýka-caðý aþikârdýr. Bu dinler, karþýlýklý olarak birbirlerini sapýk, uh-revî necattan mahrum, yani cehennemlik görmektedir. Bunlar-dan hiçbiri, karþýsýndaki insan, bir dalâlete gitmesin diye öbürdalâlette kalmasýný teþvik edemez. Bir de þöyle bir durum olabi-lir: Herhangi bir sebepten ötürü dinini terk eden bir insan baþkabir din ile tatmin olabilir. Demek istiyoruz ki her dinin, imansýz-lýðý izale metodu kendine has olabilir. Müþterek cephe teþkil et-meleri tatbikatta zor olduðu gibi, her zaman için matlup da ol-mayabilir. Bu böyledir. Bu baþka bir þeydir. Dinsizliðin hücumukarþýsýnda, din mensuplarýnýn, aralarýndaki ihtilâflý noktalarýmuvakkat olarak öne çýkarmayýp birbirlerine hücumu durdur-malarý ise daha baþka bir þeydir.

33- Bu müþterek blok teþkilinden ziyade, bazý zâtlarýn diyalog-dan bekledikleri katký ihtimali daha çok anlaþýlabilir görünmek-tedir. Müslümanlarla diyalogda syncretisme’den kaçýnmakta ýs-rar etmekle beraber, karþý tarafýn kendi dinî hayatýna müspet

411

536 Ayný yer.


katkýda bulunabileceði söylenmektedir. Meselâ L. Gardet yeniputperestliðin, Hýristiyanlýðýn dinî inancý üzerindeki tesirlerinitemizlemek üzere bir ameliye yapýlmasý gerektiðine kânidir ve buhususta Müslümanlarda kuvvetli hissedilen tevhid mânâsýndanHýristiyanlýðýn etkilenebileceðini düþünmektedir537. L. Gardet,Olivier Lacombe’un da bunu mümkün gördüðünü söyleyerekondan (kýsmen nakledeceðimiz) þu pasajý iktibas eder:

“Hýristiyanlýktan uzaklaþmýþ Avrupamýzýn, Ýslâm hayatýnýnmerkezinde olan mevzu üzerinde iyice düþünmesi ve aslâ inkâr et-memesi gereken bir hakikati yeniden öðrenmesi gerekmektedir.Gerçekten Ýslâm, sýrf bu mücevheri saklamak için yapýlmýþ birmahfazadýr.”538 Oliver Lacombe, Ýslâm’da aslî hüviyetiyle bulu-nan ilâhî yüceliðin (transcendance) yani Allah’ý noksanlardantenzih etmenin, Ýncillerin ve Kilise’nin talimleri muhtevasýnaoturtulmak þartýyla, Hýristiyanlar için faydalý olacaðýna inanýr.

O. Lacombe’un bu deðerlendirmesi, yani Ýslâmiyet’e sýrf birmücevher kutusu nazarýyla bakmasý, bazý müsteþrikler, bilhassadin adamý müsteþrikler tarafýndan da ekseriya paylaþýlmaktadýr.Bu deðerlendirmenin yanlýþlýðýný anlatmak uzun sürer, fakat taf-silâtlý anlatýlsa bile onlarýn ikna edilmeleri çok müþkil görünü-yor. Ýslâmiyet’ten feyz alarak marifetullah ve muhabbetullah’ýnmertebelerinde ilerleyen ve kalbin, aklýn, ruhun ve nefsin bütünözlemlerini tatmin eden gelmiþ geçmiþ yüz binlerce Müslü-man’ýn dinî hayatlarýnýn, bu iddianýn aksine delil olduðunu söy-lemekle yetinelim.

Hýristiyanlarýn ise Müslümanlara, meselâ þöyle bir katkýda bu-lunabilecekleri R. Arnaldez tarafýndan ifade ediliyor: Müslümandünyasý bir medeniyet krizi geçirmektedir. Batýda yaygýn mater-

412

537 L. Gardet, L’Islam, s. 425.538 Sagesse chretiénne et sagesse d’orient, Bruxelles, 1949 adlý eserinin 600. sahi-

fesinden naklen L. Gardet, L’Ýslam, s. 425.


yalizm, onlarý da nüfuzu altýna alabilir. Ayný krize daha önce ma-ruz kalmýþ olan ve aþýlanarak baðýþýklýk kazanmýþ bulunan Hýris-tiyan dünyasý, siyasî ve apolojetik gayeden uzak, hasbî olarak,sempati ile Müslümanlara yönelip, materyalizm bataklýðýna sap-lanmadan bu krizi atlatmalarýna yardým edebilir 539. Ona göre Hý-ristiyanlýk anti-cléricalisme ve athéisme hastalýklarý sebebiyleaþýlandýðý hâlde, Müslümanlar mikroplara karþý aþýsýzdýr. Bu de-ðerlendirmenin asrýmýzda yaþayan Müslümanlar için pek isabetliolmadýðýný belirtmek gerekir. Son asýrda çeþitli cereyanlara ma-ruz kalmýþ bulunan Türkiye, Pakistan, Malezya, Endonezya, Mý-sýr, Ýran, Afganistan, Tunus, Cezayir, Türkistan gibi büyük Ýslâmülkelerinin halklarý arasýnda din canlýlýðýný muhafaza etmekte,hatta gittikçe daha da artýrmaktadýr.

Paris’te Ýnstitut Catholique profesörlerinden Michel Lelongda 1975 Martýndaki bir dersinde (Bu zât Hýristiyan din adamýolacak olan talebelere “muasýr Müslüman toplumundaki tema-yüller” adlý dersi vermekte idi. Yirmi yýldan fazla bir zaman Tu-nus’ta kalmýþtýr. Péres blancs tarikatýna mensup rahiplerdendir.Ayný zamanda Paris’teki “Müslümanlarla münasebetler dairesimüdürü” idi. Derslerine dinleyici olarak katýlmak arzuma hayretve sempati ile müsaade etmiþti). Mealen þöyle demiþti: “Müslü-manlar bize révélation (ilâhî tecelli, vahy) anlayýþýnda yeni þey-ler keþfetmemize yardým edebilirler. Batý dünyasýnda Allah’ýnyaratmasý hususunda çok tereddütler ortaya çýkmýþtýr. Keza “Ba-týda “ilim baþka, din baþka þeydir” zihniyeti yayýlmýþtýr. Müslü-manlar Yaratýcý, Tek, Kadir-i Mutlak Tanrý mânâsýný çok iyi ya-þadýklarýndan, Hýristiyanlar onlardan etkilenebilirler.”

44.. Konsil metni olsun, yetkili Hýristiyanlar olsun, açýkça söy-lemeseler de, -hatta bazen inkâr da etseler- diyaloðun gayelerin-den biri Hýristiyanlýðý yaymaktýr. Her dindar, mensup olduðu di-

413

539 R. Arnaldez, L’Ýslam devant un monde qui s’interroge á lui, s. 109-110.


ni mutlak hakikat bildiðine ve bilmesi lâzým geldiðine göre inan-cýný yaymak istemesini tabii karþýlamak gerekir. R. Arnaldez’indediði gibi “Hýristiyanlar normal olarak misyonerdirler. Zira Hý-ristiyan, baþka insanlardan dolayý kendisini mes’ul bilir.”540 Bun-dan ötürü inançlarýný yaymakla mükelleftirler, inancýný yaymakistemekten dolayý hiç kimse kýnanmamalýdýr. Ancak, birçokmisyonerin Hýristiyanlýðý yaymak için dürüst olmayan usûllerebaþvurmalarýnýn çirkin olduðu ilân edilmelidir. Zarurî ihtiyaçla-rýn, yoksulluklarýn, iktisadî sefaletlerin, kendi dinine dair ceha-letlerin, hissî baðlarýn istismar edilerek insanlarýn Hýristiyanlaþ-týrýlmalarý elbette kýnanýr. Þunu demek istiyoruz: Hýristiyan mis-yonerlerinin dürüstlükten ayrýlmaksýzýn, kendi dinlerini, inanç-larýný anlatmalarýndan, dinlerini bu þekilde yaymaya çalýþmala-rýndan Müslümanlarýn endiþesi olamaz.

Diyalogla dini yaymak arasýndaki münasebet hakkýnda Her-mann Stieglecker541 þöyle diyor: “Þimdiye kadar Hýristiyanlar,Ýslâm’a hücum etmek yahut ona karþý kendilerini savunmak içinkýlýç çektiler. Çoktan beri kýlýcý kýnýna koyduk ve Müslümanlarý,Hýristiyanlýðý sevdirmeye yönelmiþ bir dini sevdirme gayreti sergi-ledik; fakat bu kýlýcý ve kýný imha etmek gerekir ve bizim, Hýristi-yanlýðý anlatma gayretlerimiz de tamamen gözden geçirilmelidir.Önce Efendimiz (Hz. Îsa)’nýn bize býraktýðý silâh olan sevgiyedönmeliyiz. Müslümanlarýn kalplerine ulaþabilmemiz ancak bu-nunla mümkün olacaktýr. Þu hâlde Ýslâm dininin inançlarýný de-rinlemesine bilmek ve Müslüman’ýn dinî psikolojisini kavramak-la iþe baþlamak gerekir.”

Öyle anlaþýlýyor ki onun tavsiye ettiði bu metoda göre þiddetbýrakýlacaðý gibi, antipatiye sebep olduðundan dolayý açýkça sev-

414

540 R. Arnaldez, Conditions d’un dialogue avec I’Ýslam, s. 28.541 Bu zât Ýslâm akaidine dair 834 sayfa tutan 4 ciltlik þu eserin yazarýdýr: Die

Clau benslenren des Ýslam, Padembom, F.Schöring, 1959-1962. Bu iktibasA.C.Anawati tarafýndan Vers un dialogue... s. 593’te naklediliyor.


dirme gayreti de terk edilecek, görüþme yolu tutularak muhatabýdinlemek, tanýmak, karþýlýklý konuþmak merhalesinden sonrauzun vadede ona Hýristiyanlýðý anlatmak gaye edinilecektir.

Resmî Hýristiyanlýðýn tutumunu aksettirdiðini kabul etmesekde, Hýristiyanlýk adýna konuþtuðunu söyleyen J. Garrido -ki Ba-týda Müslümanlar hakkýnda az çok sempati duyulmasýna þiddet-le karþý olduðunu, atýfta bulunacaðýmýz kitabýnýn her tarafý gös-termektedir- þöyle diyor: “Müslümanlar, Hýristiyanlarýn nazarýn-da kâfir bir millet olup Ýncil’in, St. Paul’ün, Kilise büyüklerininve Hýristiyan geleneðinin talimleri uyarýnca ihtida ettirilmelerigerekmektedir. Onlar hakkýndaki altýn kaide þudur: “Müslüman-larý seviniz, zira onlarýn kurtarýlmasý gereken ruhlarý vardýr. Amaonlarýn gerçek dini tanýmalarýna mâni olan Ýslâm’ý reddediniz.”Bu, günahkârlarý ve dalâlette olanlarý da sevmeyi tavsiye edenHýristiyanlýk prensibi icabýdýr. Ama bu prensip ayný zamandadalâletten ve günahtan nefret etmeyi ve onlarýn kökünü kazýma-yý da emretmektedir.”542

55- Bazýlarý ilk nazarda diyalog ile misyonu birbirine zýt zan-netmektedirler. Onlar bu durumda misyonerliðin artýk býrakýla-caðýný düþünürler. Hâlbuki yeni misyonerlik telâkkisine göre di-yalog ile misyonerlik bazýlarýnýn sandýðý gibi birbirine zýt deðil-dir, bilâkis karþýlýklý olarak birbirlerini ihtiva ederler. Misyoner-lik diyaloðu gerektirir, gerçek diyalog, zaten ayný zamanda Hýris-tiyanlýðý yaymaktýr543.

Nitekim H. Maurier “Îsa’ya ihtida ettirmek, diðer dinleri yýk-makla deðil, kemâle erdirmekle olur, biz dinî deðerleri geliþtirme-liyiz.” diyor. Ayný konuda J. Dournes “Gayr-i Hýristiyanlarda za-ten Kilisenin bir mazisi vardýr. Onlarý Hýristiyanlýða kazanmak,kendilerine yabancý olan bir Îsa’yý onlara götürmek veya baþka

415

542 J. Garrido, Attitudes face à L’Ýslam, s. 15-16.543 (Hey’et), Vatican II, 18.


yerde prefabrike olarak hazýrlanmýþ bir Kiliseyi oraya monte et-mek deðildir.”544 Anlaþýlan yeni misyonerliðe, H. Maurier’in dilegetirdiði bu telâkki hâkim olmuþ bulunuyor.

Þimdiki misyonerlerin çoðunun temayülüne göre dinleri, ki-taplarýn öðrettiði þekilde mücerret prensipler hâlinde düþünme-melidir. Ýþ baþýndakilerin tecrübeleri, Avrupa’daki insanlarýnnazariyelerinden farklýdýr. Ýnsanlarýn dinine hitap etmek yerine,o dinin insanlarýna hitap etmek gerekir. Ýnsanlarýn dinlerini, ya-þadýklarý hayatýn dýþýnda mütâlâa etmekte, onlarý hareketsiz say-mak, dondurmak vardýr. Bu durumda onlarýn yaþayan realitelerolduklarý, zamanla ve birtakm tebadüllerle ve þartlarla geliþtikle-ri hemen unutulur. Ýþte J. Dournes ve H. Maurier’in, iþin bu yö-nü üzerinde ýsrar eden sözleri, bundan dolayý çok dikkate deðer.Bunlara göre yaþayan realitede insanlar þartlara, temayüllerine,kültürlerine göre nazariyede baðlý zannedildikleri dinlerinin ek-seriya bir kýsmýný alýrlar. Bazen en iyi tarafýný, bazen da en zayýftarafýný. Hýristiyanlarýn çok az olduklarý ülkelerde bazen öylegayr-i Hýristiyanlar bulunuyor ki davranýþlarýnýn çoðu Ýncil’e uy-gundur. Buna mukabil Hýristiyan bir ülkede yaþayan sözde Hýris-tiyan nice insan vardýr ki Hýristiyanlýkla ilgisi hemen hemenkalmamýþtýr. Þu hâlde mücerret katagorileri, iddialarý deðil, mü-þahhas insanlarý göz önünde bulundurmak gerekir.

Müslümanlar nazarýnda Batý dünyasý -pek de haksýz olmaya-rak- Hýristiyanlýk ile ayný mütalâa edilmektedir. Hýristiyanlýk,Batýnýn günahlarýndan, cürümlerinden ve dalâletlerindensorumlu olmadýðýný ilân etmek isteyince Kilisenin Batýdan ayrýolduðuna Müslümanlarý ikna etmek için diyaloða girmek istiyor

416

544 Ayný yer. J. Bichon da diyaloðun niçin yapýlacaðýný anlatýrken diyor ki:“Ýnsandan insana diyaloðu Tanrý’dan insana bir diyalog ümidiyle, benimkiniTanrý’nýn kendi diyaloðuna vesile kýlmasýný ümit ederek arýyorum. Yani ben,diyaloðu Ýncil’i yaymanýn bir vasýtasý olarak arzu ediyorum.” Notre connais-sanne de L’Ýslam, s. 90.


ve Konsil metninin Müslümanlarla ilgili kýsmýnýn sonunda, heriki tarafý da “geçmiþ hâdiseleri unutmaya davet ediyor.”

Doðrusunu söylemek gerekirse, hemen hemen bütün Müslü-manlar bu düþüncenin tesirindedirler. Zira merhum HaydarBammat’ýn dediði gibi545 “Aldanmadan iddia edebiliriz ki, As-ya’da, Afrika’da büyük batýlý devletler tarafýndan insafsýzca istis-mar edilmiþ olan yüz milyonlarca esir insanýn karþýsýnda Hýristi-yanlýk kendisine düþen vazifeyi yapmamýþ bulunuyor. Muztaripinsanlara çok yakýn bir sulh ve iyilik devri vaat etmiþ olan budin, kurulmuþ olan kiliselerin yardýmýyla siyasî baskýnýn ve istis-marcý müstemlekeciliðin tesirli bir vasýtasý hâline getirilmiþ, te-peden týrnaða kadar silâhlý askerleri, sýrtýnda müstemleke halký-na satýlmak için en âdi mallarla takip eden tüccar, onun arkasýn-dan gelen ve elindeki Ýncil ile müstemlekecilerin yaptýklarý bü-tün hareketleri doðrulayan, hiç deðilse onlara cesaret veren mis-yoner, Afrikalýlar ve Asyalýlar için zalimlerin dininin hazin birtimsalinden baþka bir þey deðildir.

Bu sebepledir ki Afrika’nýn henüz istiklâllerine kavuþan cum-huriyetlerinde, bilhassa eski Belçika Kongosu’nda papazlarýn in-safsýzca katledildiklerini, hayýrsever bütün hareketlere þevklekatýlan rahibelerin aðýr hakaretlere uðradýklarýný görüyoruz.”

Kilise, Müslümanlar üzerinde Batý emperyalizminin acý ve ið-renç hatýralarýnýn canlýlýðýný koruduðunu bildiðinden, o yaralarýdiyalog ile iyileþtirmek istemekte ve esasen kendisinin bundadahli olmadýðýna inandýrmak istemektedir. Papalýða baðlý“Gayr-i Hýristiyanlara Mahsus Daire Baþkanlýðý” tarafýndan ya-yýnlanmýþ bulunan konumuz ile ilgili kitapta: “Hýristiyan eðitimialmýþ batýlýlarý Müslümanlar nezdinde suçlu kýlan zulümleri” ka-bul etmekte ve bu hususta Normand Daniel’in þu iki meþhur ese-rini (Ýslâm and the West, 1960 ile Ýslâm and Imperialism, 1965)

417

545 Kaynaklara Dönüþ, s. 10.


referans vererek þöyle demektedir: “Her þeyden önce samimi ola-rak, Batý tarafýndan irtikâp edilmiþ olan aþýrýlýklarý itiraf edelimve gerek mazinin zihniyetleri ile ve gerekse bazý þimdiki davra-nýþlarla aramýzdaki baðý kopardýðýmýzýn delillerini verelim.”546

Kitabýn 1987 de yenilenen neþrinde de þöyle deniliyor: “Ohâlde Hýristiyanlar geçmiþin bu kýrgýnlýklarýný açýklamalýdýrlarve dinsel faktörler kadar önemli olan ekonomik, ideolojik ve si-yasal faktörleri de hatýrlamalýdýrlar. Öz eleþtiri sayesinde de, or-tak tarihindeki üzücü olaylarda her iki grubun sorumluluklarýolabileceði fikrini iþlemelidirler.”547

66- Hýristiyanlýk dünyasýný görüþmeye sevk eden sebeplerdenbiri de Ýslâm hakkýndaki eski iddia ve iftiralarýn iç yüzünün iyi-ce ortaya çýkmýþ olmasýdýr. Hz. Muhammed’in (s.a.s.) risaleti ko-nusu, baþýndan beri Hýristiyanlýkta büyük bir sýkýntýya yol aç-mýþtýr. Dünyada hiçbir þahýs hakkýnda, Hz. Muhammed (s.a.s.)hakkýnda Hýristiyanlýk âleminde ileri sürüldüðü kadar çeliþkiliiddia ve iftiralar yapýlmadýðý kolayca söylenebilir. Onun aley-hinde: Nastûrî bir rahip, Arius’çu, rahip Bahîra’nýn þakirdi, Ya-hudi hahamý, sahte peygamber, ihtirasla beklediði Papalýða seçi-lemeyince Hýristiyanlýktan öç almak için ayrýlan bir kardinal,baþ olmak isteyen siyasî lider, Hz. Îsa’nýn karþýsýna çýkmýþ olanDeccal ve -en fenasý- Müslümanlarýn Þeytan, Jüpiter ve Apollonile birlikte (Mahon, adýyla) kendisine taptýklarý bir put (Mahon:Mahomet, o da Muhammed isminin tahrif edilmiþ þeklidir) gibibirbirini tutmaz iftiralar, bütün Orta Çað Batýsýný Ýslâm aleyhin-de harekete geçiren yalanlar olmuþtur. Müsteþrikliðin baþlama-

418

546 Orientations pour un dialogue entre chretiens et musulmans, Roma, Ancora,1970, s.70.

547 M. Borrmans, 1987, s. 98 ve Türkçesi, Müslümanlarla Hýristiyanlar ArasýndaDiyaloða Yöneliþler, Ýst., 1988, s. 82) Bu iliþkiler hakkýnda Michel Lelong,Deux Fidélites, une Espérance; Chrétiens et Musulmans aujourd’hui, Paris,Cerf, 1979 kitabýna koyduðu ekte bu konudaki bibliyografya görülebilir.)


sýndan sonra, nispeten tarafsýz deðerlendirmeler yapýldýðý söy-lenmesine raðmen, asrýmýzdaki müsteþrikler arasýnda bile birbi-rini tutmayan iddialara rastlanmaktadýr (Ýslâmî incelemeler ya-pan muasýr müsteþriklerin tutumlarýnýn, Orta Çaðýnkindenmüspet yönde uzaklaþmýþ bulunduðunu belirtmek gerekir). Müs-teþrikler -temayüllerine göre- Ýslâmiyet’i ya Yahudiliðe, ya Hýris-tiyanlýða mal ederler. Bazýlarý, Hz. Peygamber’in Mekke’de sami-mi bir dinî lider iken Medine’de sýrf siyasî lider hâline geldiðiniileri sürdü (Caetani, Lammens). Diðer bir perspektif, mistik birçözüm þekline baþvurdu: Protestan Tor Andrea onu, Benî Ýsrâilpeygamberlerinden Amos’a ve Martin Luther’e benzetirken, Ka-toliklerden Delacroix ile R. Blachere St. Theres d’Avila’ya ben-zettiler. Bazýlarýna göre, devrindeki sosyal adaletsizliði görüp ezi-len kitleleri harekete geçiren bir halk lideri (Alman Grimme veAnglikan din adamý M. Watt vb.). Daha yakýnlardaki bazýlarý daçekingen tavýrlarla psikanaliz metotlarýna göre tahminlerde bu-lunmaya çalýþtýlar. Az önce iþaret ettiðimiz gibi, Orta Çaðdan butarafa kabalýktan nisbeten geri duran bir temayül olduðu söyle-nebilir. Artýk müsteþriklerin büyük bir kýsmý -onu peygamberolarak kabul etmeseler de- kendi kendisinin peygamber olduðu-na samimi olarak inandýðýný, baþka herhangi bir saikle kendisiniböyle göstermediðini kabul etmektedirler.

Demek ki her þeye raðmen, Hz. Muhammed (s.a.s.), Batýda il-gi duyulan, daha doðrusu kendisiyle ilgilenilmesi bir mecburiyethâline gelen bir þahsiyet olmuþtur. Onun hakkýnda, birinin söy-lediðini -çok þükür- öbürünün yýktýðý Batýda aleyhtar tutum büs-bütün baþarýlý olamamýþtýr. Olsa olsa hakkýnda tereddüt edilmiþ-tir. Þu hâdise de bunu iyice gösteren sayýsýz örneklerden biridir;M. Rodinson’un548 (ki ýrken Yahudi olup ciddî bir Marksist müs-teþriktir) yazdýðýna göre, 1960 yýlýnda Paris’te bir yayýnevi anket

419

548 Bilan des études Mohammediennes.


düzenleyerek okuyuculardan insanlýk tarihinde en etkili olmuþþahsiyetin adýný yazmalarýný istemiþti. Maksadý bu þahsiyet hak-kýnda bir kitap yayýnlamaktý. Sonuç hayret uyandýrdý: Zira baþ-ka herhangi bir isimle kýyas kabul etmeyecek derecede, Hz. Mu-hammed’in (s.a.s.) adýný yazanlarýn sayýlarý çok fazla idi. Rodin-son, bunun üzerine yayýnevinin böyle bir kitap yazmayý kendi-sinden istediðini bildirir. Nitekim onun “Mahomet” adýný verdi-ði bir kitabý bundan sonra çýkmýþtýr (1961 ve 1968). 1984 yýlýn-da Amerika Birleþik Devletleri’nde düzenlenen bir ankette yinebuna benzer bir netice alýnmýþtý.

Samimi bir Hýristiyan din adamý olan Charles-J. Ledit’in tezibüyük yankýlar uyandýrdýðýndan, onun eseri üzerinde nispeten bi-raz fazla duralým. Anti-semitisme (Yahudi düþmanlýðý) terimininlâfzý gibi hakikati de kendisinin icadý olan Batý, kendisinin (Na-zizm eliyle) gerçekleþtirdiði Yahudi soykýrýmýnýn verdiði eziklik-le, yaptýðý zulmü -güya telâfi için- Yahudi düþmanlýðý ile tarihin-de olduðu gibi yaþadýðý zamanda da alâkasý olmayan masum birmilleti yurdundan sürerek, kendi cürmünün cezasýný FilistinliMüslümanlara çektirip, Yahudilere sun’î bir vatan baðýþlamak su-retiyle zulmünü kat kat artýrýnca Hz. Ýbrahim’de (a.s.) kökleþen üçdinin mensuplarý, bilhassa Müslümanlarla Yahudiler kýran kýranabir savaþa girdiler. (Aradan geçen takriben elli yýldan beri Filis-tin Müslümanlarýna uygulanan zulüm devam ediyor. Gösterme-lik bir Filistin devleti kurulmasýna ve Ýsrail ile barýþ anlaþmasý ya-pýlmasýna raðmen bu zulüm ve Müslüman kaný akmaya devamediyor. Zira barýþ âdil olmaktan, orada yaþayan Müslümanlara te-mel hak ve hürriyetleri getirmekten uzaktýr.

Mühim bir sebep olarak bu yarayý dindirmek gibi bir saiki debulunan diyalog çaðrýsý ve teþebbüsleri buna ve emsali dertlereþifa sunabilecek mi, sunamayacak mý? Mesele burada düðümlen-mektedir. Kilise “evlâtlarýný” bu zulümden vazgeçirmezse veya


vazgeçirmeye gücü yetmediði takdirde var kuvvetiyle mazlumla-rýn yanýnda olduðunu ispatlamazsa, güzel sözler ve temennilersuya yazý yazma gayretinden baþka bir þeye benzemez. Etkinliði-nin mahdut olduðunu bildiðimiz Kilisenin, birinci vazifeyi baþar-masýný pek mümkün görmüyoruz. Ama imkânsýz olmayan ikincivazifesini de yerine getirdiðini -þimdilik- söyleyemeyiz. Öyle kiPapalýk bir zamanlar, Kudüs’e, Yahudi Hýristiyan ve Müslüman-lar arasýnda uluslararasý bir statü verilmesini savunmasýna rað-men, Kudüs’ün tamamen Ýsrail’e býrakýlmasý ve bu devletin baþ-kenti yapýlma teþebbüsüne karþý hiçbir iþ yapmamýþtýr.

Bir taraftan kanayan bu yarayý dindirmek, diðer taraftan Al-lah’a imaný ortadan kaldýrmaya kararlý beþerî ideolojilerin hýzlayayýlmasý karþýsýnda, monoteist geleneðin (Hz. Ýbrahim, Hz.Mûsa, Hz. Îsa, Hz. Muhammed aleyhimüsselâm hattýnýn) dinî veruhî mirasýný kurtarmak düþüncesi, bir diyalog özlemi uyandýr-mýþtý.

Böyle bir diyaloðun dinî temelini hazýrlamak üzere -baþkalarýmeyanýnda- Ch. Ledit, bir havari þevkiyle, kendi ifadesiyle “yir-mi senelik araþtýrma ve tefekkürün meyvesini” sunmak istedi549.Ch. Ledit Kur’ân’da bildirilen Ehlü’l-Kitab sýrrýnýn açýk bir iza-hýný teklif etmektedir. Müslümanlarýn, diðer gayr-i Hýristiyanlargibi pagan sayýlamayacaklarýný, onlarla bir tutulmamalarý gerek-tiðini savundu. “Þayet biz Ýslâm’ýn gerçek deðerlerini kabul veteslim edersek, Kilisenin Ýslâm ülkelerindeki bütün misyon gay-reti tehlikeye girer” diye itiraz eden Hýristiyanlara karþý550 kenditutumunu müdafaa etti ve Ýslâm’ý, semâvî Kitaplar (révélationbiblique) muhtevasýna yerleþtirmek gerektiðini söyledi. Misyo-nerlerin Ýslâm ülkelerinde baþarýsýzlýða uðrayarak yerlerinde say-malarýný da, misyonerler tarafýndan Kur’ân’ýn, kadîm semâvî Ki-

421

549 Charles J. Ledit, Mahomet, Ýsrail et le Christ, s. 10.550 Ayný eser, s. 128, n.1.


taplar silsilesi ile ilgisiz olduðunun iddia edilmesinden ileri gel-diðini ifade etti.

Ledit, Kur’ân’ý, dindar bir Hýristiyanca okuyup yorumlamakta,onda kendi inançlarýna deliller bulmakta ve netice itibariyleÝslâm’ýn, Hýristiyanlýða yönelmiþ olduðunu ve bütün bunlarýn da ka-çýnýlmaz bir surette Hz. Muhammed’in peygamberliðinin doðruluðu-na götürdüðünü söyler551. Hz. Ýsmail’e (a.s.) yapýlan vaatten (Tekvin,16 ve 17. bablar) de hareket ederek bu fikri takviye eder. L. Massig-non’un onun hakkýnda (putlarý yýkýp tevhide aykýrý ne varsa ortadankaldýrmasý ve fakat müspet yönde ilâhî esrara dair bir þey söyleme-mesi iddiasýyla) “selbî peygamber” (tenzîh peygamberi) demesinebenzer bir tarzda, ona “yönlendirici peygamber” (profethie diréctri-ce) unvanýnýn verilmesini teklif eder. Ýslâm’ýn, extra-scripturaire (Ki-tab-ý Mukaddes haricindeki) vahyin, nihâî noktasý olduðunu söyler.

Ledit, “hipotez” olarak nitelendirdiði bu iddiasýz teklifindendolayý çok tenkit edilmiþtir. G. C. Anawati de felsefe, Kur’ântefsiri ve Kitab-ý Mukaddes tefsiri yönlerinden onun teklifinitenkit edenlerdendir552. Y. Moubarac ise, bu eserin Katolik dinîmuhitlerinde sempati ile karþýlandýðýný ve bu durumun hayretuyandýrýcý sayýlabileceðini söyleyerek “Ýslâm’ýn doðuþu mesele-sinin, Dinler Tarihi’nde yeni kurulan temellere göre yenidendüþünülmesini” teklif eder. L. Massignon ise kitabý, iyi niyettezahürü kabul edip, aksine kötü niyetin tezahürü olan H. Zac-karias’ýn kitaplarý553 ile zýtlýk teþkil ettiðini belirtir554. Marksist

422

551 Ayný eser, 158 (Bu eserden referanslar Anawatti’nin Vers un dialogue... maka-lesinden alýnmýþtýr, s. 6).

552 Vers un dialogue Ýslamo-chretien, s. 626 vd.553 Hanna Zackarias sahte adý ile yazan ve sonradan bir Orta Çað tarih mütehas-

sýsý Dominiken rahibi P.Thery olduðu anlaþýlan bir þahýs tarafýndan yazýlan bukitaplar þunlardýr: L’Islam, entreprise juive, De Moise à Mohammed (Ýki cilt,1955), L’Islam et la critique historique (1960), Voici le vrai Mohammed et lefaux Coran (1960).

554 L. Massignon ile Y. Moubarac’ýn deðerlendirmeleri için bkz. Révue des étudesislamiques, 26 (1958), cahier 11, s. 127.


M. Rodinson da -kendi temayülü icabý- bu teþebbüsten pekmemnun kalmaz; bunun Katolikler arasýnda huzursuzluk çýkar-dýðý gibi Müslümanlarýn da Hz. Muhammed hakkýnda “bu pey-gamberlik strapontin”ine555 razý olmayacaklarýný ifade eder556.Ch. Ledit’in ortaya attýðý bu teklif mahiyetinde baþka de-ðerlendirmeler -az da olsa- yapýlmaya devam etmektedir. Me-selâ, C. Geffre þöyle diyor: “(Hz.) Muhammed’in ifade ettiðivahiy, Tanrýnýn esrarlý bir sözü kabul edilebilir. O Tanrý ki, ti-tiz bir tevhide zýt olan putperestlik temayülüne karþý Yahudi veHýristiyan þuurunu sorgulamaya devam etmektedir.” (C. Gef-fre, La théologie des religions non chretiennes vingt ans aprésle Concil Vatican II., Ýslamochristiana, 11 (1985), 5-133, s.117).

Artýk bu hâle gelmiþ bir dünyada yaþayan insanlarý, Orta ÇaðBatýsýnýn karanlýklarýnda örülmüþ maksatlý efsanelere inandýr-mak mümkün olmayacaðýna göre Kilise, -kamuoyunda puankaybetmemek için de olsa- ister istemez bir tavýr alarak, iftiraolduðu belli olan iddialarý reddetmek mecburiyetinde kalmýþ ol-malýdýr.

77- Diyalog çaðrýsýnýn, siyasî bir gaye taþýdýðý da söylenebilir.Bazý sömürgeci Hýristiyan devlet adamlarý, sömürülen Müslü-man ülkelerdeki istiklâl hareketlerini zayýflatmak ve onlarý,kendi lehlerine olacak bir barýþa çekebilmek için sertlikleri yu-muþatacak diyalog çaðrýsýnda fayda ummuþ olup, bu fikri bazýdin adamlarýna da telkin etmiþ olmalýdýrlar. Öyle anlaþýlýyor ki,baþta Fransýz ve Ýngilizler olmak üzere bazý sömürgeci Batý ülke-lerinin hâkimiyetlerindeki -ahalisinin ekserisi Müslüman olan-ülkelerde istiklâl irade ve mücadelelerinin yoðunluk kazandýðý1950-1960 ve bilhassa 1955-1960 yýllarý arasýnda diyalog teþeb-

423

555 Strapontin: (Taþýtlarda veya sinema ve tiyatrolarda) sýralarýn yanýndaki oynariskemle, açýlýr kapanýr küçük koltuða denir.

556 Bilan des études Mohammediennes.


büsleri de fazlalaþmýþtýr. Fas, Tunus, Libya, Fildiþi Sahili, Gine,Kamerun, Malaya, Mali, Moritanya, Nijer, Nijerya, Orta Afri-ka, Senegal, Cezayir bu tarihlerde mücadele verip istiklâllerinielde eden Müslüman ülkelerdendir. Diyalog arzusunda þüphesizki, 1954-1962 yýllarý arasýnda bir milyondan fazla kurban verenCezayirlilerin Fransa ile olan savaþlarýnýn büyük tesiri vardýr557.

1955 yýllýndan itibaren Avrupa’da Müslümanlarla ilgili mil-letlerarasý toplantýlarýn da yoðunlaþtýðý anlaþýlýyor ki bunlar me-selenin siyasî boyutlarýný göstermektedir. Önce, rastgele tespitedebildiðimiz bazý toplantýlarý yazalým;

Bordeaux toplantýsý (25-29 Haziran 1956) “Ýslâm tarihindeklâsik dönem ve kültürel gerileme” konusunu ele almýþtýr. Teblið-ler Actes du symposium international de la civilalisiation musul-mane (Bordeaux, 25-29 Juin 1956) adýyla Paris’te G.P. Maisonne-uve et Besson-Chantemerle tarafýndan neþredilmiþtir. Strasbourgtoplantýsýnýn konusu “Ýslâm’ýn özümlenmesi (élaboration)” olmuþ-

424

557 R. Arnaldez, Hýristiyanlýðýn tarihte ilk olarak tutum deðiþtirip Ýslâm âlemineilgi göstermeye baþladýðýný yazarken “Bu davranýþ deðiþikliðinin menþeindezor, çetin siyasî þartlarýn tesiri varsa da (...) yine de hasbîdir." der. (L’Islamdevant un monde qui s’interroge à lui, s. 105). Keza M. Rodinson (Bilan, s.216) Ýslâm-Hýristiyan yaklaþma teþebbüslerinin “Cezayir harbi sýrasýnda siyasîtercihler arka plâný üzerine kurulduðunu” yazar. 1975 yýlýnda Paris’te St.Germain Kilisesi’nde Ýslâm-Hýristiyan diyaloðu cümlesinden yapýlan bir açýk otu-rumda Prof. Mohammed Arkoun, diyaloðun bu siyasî yönünü ve L. Massignon’unFransýz Hariciyesi ile irtibatýný kesin bir ifade ile öne sürdüðü hâlde,Hýristiyanlardan kendisine itiraz eden bulunmadýðýna bizzat þahit olmuþ idim.Müslümanlarýn istiklâl teþebbüslerinin yoðunlaþtýðý sýralarda FransaCumhurbaþkaný olan General Ch. De Gaulle’ün, müsteþrik VincentMonteil’e yazdýðý 7 Aralýk 1957 tarihli mektupta geçen þu cümleden de, Batýsiyasî liderlerinin Müslümanlarla diyaloða verdikleri ehemmiyeti anlamakmümkündür. De Gaulle diyor ki; “(...) Görülüyor ki her þey Ýslâm âleminebaðlýdýr ve meselelerin meselesi, Ýslâmiyet’in kaderidir” (Vincent Monteil’inneþrettiði mektup pasajý Haydar Bammat’ýn, Kaynaklara Dönüþ kitabýnýn 19.sahifesinde nakledilmektedir. Diðer taraftan, öðrendiðimize göre VincentMonteil, Müslümanlýðýný ilân etmiþtir. 1980’de yazdýðý bir makalesindeVincent Mansour Monteil imzasýný kullandýðýný görmüþ bulunuyoruz.


tur. (12-14 Haziran 1956). Bu kongrenin tebliðleri de P. U. F. ta-rafýndan Paris’e 1961’de yayýnlanmýþtýr. Brüksel’de 11-14 Eylül 1961günlerinde “Ýslâm Sosyolojisi” toplantýsý yapýlmýþtýr. Bu kongrenintebliðleri de Brüksel’deki “Muasýr Müslüman dünyasýnýn problem-lerini inceleme merkezi” tarafýndan 1962’de yayýnlanmýþtýr.(Centre pour l’étude des problèmes du monde musulman contem-poraine, 1962). Zaten kongreyi tertipleyen de bu merkezin baþka-ný müsteþrik Arman Abel’dir. Her üç toplantýda da Müslümanla-rýn ve Þarklýlarýn bulunmadýklarý iþtirak edenlerin isim listelerin-den anlaþýlmaktadýr. Nitekim bu duruma J. Berque dikkati çekmiþve teessüfünü belirtmiþtir. 1-9 Eylül 1959’da Cologne’da “Ýslâm Fel-sefesi” toplantýsý yapýlmýþ olup bu toplantýya Müslümanlardan dakatýlanlar olmuþtur. Tübingen Üniversitesi 1960-1961 kýþýnda“Ýslâm Ülkelerinin Problemleri" konusunda seri konferanslar dü-zenlemiþti. Bu konferanslar “Ýslâm Dünyasý ve Þimdiki Zaman”adý altýnda toplanýp neþredildi. (Die Welt des Islam und die Ge-gen Wart, hsg. von Rudi Paret, 208 s., Stuttgart, W. Kohlham-mer, 1961). Ýtalya’da belli baþlý müsteþrikler Le Civilta dell Ori-ente adýyla 4 ciltlik büyük bir ansiklopedi çýkardýlar. (Roma, ed.Casini, Sotto gli auspici della fondaziene giorgio cini e dell’Isti-tuto per il Medio et estremo Oriente, 1956-1962).

Hususiyle dinî mahiyetteki Ýslâm-Hýristiyan görüþmeleri ola-rak Bhamdoun (1954 ve 1956 yýllarýnda), Ýskenderiye (1955),Venedik (1955), Floransa (1958) toplantýlarý zikredilebilir. (Butoplantýlar 1960’tan sonra da artarak devam etmiþtir: Kurtuba(Cordue, 1974 Eylül), Tunus (1974 Kasým), Kiliseler ÖkümenikKonseyinin (COE) desteklediði Broummana (1972, yirmi kadarülkeden temsilcinin bulunduðu bu toplantýya hiçbir Türk katýl-mamýþtýr), Cenevre (1969), Beyrut-Ajaltoun (1970), bu toplantý-ya fazla olarak Hindu ve Budistler de katýlmýþlardýr.

Ayný dönemde, tabiatiyle Ýslâm ile diyalogdan bahseden hay-li kitap ve inceleme de çýkmýþtýr. Kiliseyi diyaloða sevk eden bir


sebep de muhtemelen, yapýlan bu neþriyat bombardýmaný ilemeydana gelen kamuoyudur.

Ýrene-M. Dalmais, Parole et Missione- dergisindeki makalele-rinde, Ýslâm’a duyduðu hayranlýðý gizlememektedir. Bu meyandaonun þu makaleleri zikredilebilir; Questions sur L’Islâm, 3 (1958),s. 402-412; Conditions et depassement du dialogue Ýslâmo-Chre-tien 6 (1959), s. 425-434; L’Islâm d’hier à demain, 16 (1962),s.117-132. Dinsiz iken, Irak’ta ölümden kurtulmasýna sebep olanbir Müslüman dostunun davranýþýnýn tesirinde kalarak yolunu de-ðiþtirip Hýristiyan inancýna teslim olan (1-3 Mayýs 1908’de) L.Massignon, hususiyle Arapça’ya ve Araplara sevgi izhar edecek,eserleri ile ve þahsî temaslarý ve mektuplarý ile, Müslümanlarla Hý-ristiyanlar arasýnda diyalog peþinde koþacaktýr558. O, bu sýralarda -daha sonra 1963’te VI. Paul lâkabýyla papalýða seçilip “diyalog pa-pasý” diye tavsif edilecek olan Milano Piskoposu Mgr. Montini ilesýký bir temas içinde bulunuyordu.

Lumiere ét Vie dergisi559 1956 yýlýnda Kuzey Afrika’da cere-yan eden acý hâdiseler sýrasýnda “olaylarýn karþýsýna kendimiziHýristiyanca koymalýyýz, bir çözüme ulaþmak için Müslümanlarýanlamaya çalýþmalýyýz” diyerek 1956 yýlýndaki 25. sayýsýnýÝslâm’a tahsis edip Katolik Ýslâmiyet mütehassýslarýna Ýslâm’ýnmuhtelif cephelerini izah ettiren incelemeler yayýnlandý. Y. Mo-ubarac Ýslâm’ýn Zuhuru, J. Jomier Ýslâm’a Göre Ýnsanýn Necatýve Amelleri, L. Gardet Ýslâm Þeriatý, J. Jomier Ýslâm’ýn Fikrî Ta-raflarý, G. C. Anawati (imzasýný koymaksýzýn) Hýristiyan-Müslü-

426

558 L. Massignon’un Ýslâm hakkýndaki fikirleri, onun hususî mektuplarýndanmeydana gelip bilâhare Arnault et Cie Tours yayýnevi tarafýndan yayýnlanmýþolan 73 sahifelik satýþa sunulmayan Hz. Ýsmail hakkýndaki dua adlý kitap ileLe Signe mariale adlý makalesinde (Rytheme monde,3 (1948) bulunabilir. R.Charles-Barsel’in O Vierge puissante (Paris, La Colombe, 1958) kitabý daMassignon’un mühim bir mektubunu ihtiva etmektedir.

559 Collegue theologique de la province dominicaine de Lion tarafýndan çýkarýl-maktadýr.


man Münasebetleri Hakkýnda Mülâhazalar, Y. Moubarac Kur’ânMetninin Tesisi Hususunda Son Ýlmî Bilgiler, adlý makalelerinibu sayýda neþrettiler.

La Mission dergisi 1957 yýlýnda 27. sayýsýný Ýslâm’a tahsis et-ti (s. 244). Bu sayýda J. M. Abd el-Jalil Müslümanlarýn Hýristi-yan Batýdan Bekledikleri. P. Rondot Bugünkü Ýslâm ve Devletbaþlýklý makalelerini yayýnladýklarý gibi ayrýca L. Gardet, G. C.Anawati ve baþka müellifler de yazdýlar.

Aylýk bir dergi olan La Table Ronde 1958 Haziran sayýsýnýÝslâm’a tahsis etti. M. Watt, J. Doresse, H. Corbin, Claude Ca-hen, Mlle Eva Meyerovitch ve baþka Ýslâmiyatçýlar, Ýslâm’ýn çe-þitli yönlerini bu sayýda anlattýlar.

Cahiers de l’Institut de Sciénce Economique Appliquée der-gisi 1960 ekimindeki 106. sayýsýný (s. 220). “Ýslâm, ekonomi veteknik” konusu ile, keza 1961 Aralýk’ýndaki 120. sayýsýný “Mua-sýr Müslümanlarda eskilik ve yenilik taraftarlarý” (s. 236) konu-su ile Ýslâm’a tahsis etti. 106. sayýda Abel Bir Afrika-Asya OrtakPazarý, P. Rondot Teknik Karþýsýnda Müslümanlar, R. ArnaldezÝslâm Hukukunda Zekât Teorilerinin Ekonomik ve Sosyal Birizahý, J. H. Servier Cezayir Berberîlerindeki Geleneksel Ekono-minin Temelleri Hakkýnda Bir Deneme, G. Destanne de BernisÝslâm ve Ekonomik Geliþme, J. Astruy Ýslâm’ýn Ekonomik Vo-kasyonu adlý incelemelerini, 120. sayýsýnda ise L. MassignonÝslâm’da Arkaizm ve Modernizm, insan emeðinin yeni bir strük-türü hakkýnda M. Hamidullah Modern Ekonomi ve Ýslâm adlýincelemelerini D. Jacques-Maunie ve baþka yazarlar da Ýslâmhakkýndaki makalelerini neþrettiler.

19 Mayýs 1964 tarihinde (ki Pentecôte Yortusudur) Papa PaulVI tarafýndan kurulan ve sýrasýyla Cardinal Marella (1964-1973),Cardinal Pignedoli (1973-1980), Mgr. Jadot (1980-1984) veCardinal Frienze (1984- ....)’nin baþkanlýðýný yaptýðý Hýristiyan


Olmayanlar Sekreteryasý (Hýristiyan olmayanlarla iliþkiler) Ro-ma’da devamlý surette bulunan bir ekip oluþturmakta ve bölgeselarþövekler, çeþitli uzmanlarla iþbirliði yaparak bu alanda çalýþma-larýný sürdürmektedir.

Bu Sekreterya içinde kurulan Ýslâm Bürosu, bir grup uzmanlabirlikte 22 Ekim 1974 tarihinde Ýslâm Komisyonu’nu organizeetti. Sekreterya ayrýca Hinduizm ve Budizm gibi büyük Asyadinleri ile ilgili çalýþmalarý ve lokal arþöveklerle olan iliþkilerinide sürdürmektedir. Sekreterya 1966’dan bu yana üç ayda bir ya-yýnlanan Bulletin adlý bir dergi çýkarmaktadýr. Ayrýca bibliyog-rafya bölümünde göreceðiniz birçok yayýn da bu Sekreterya tara-fýndan gerçekleþtirilmektedir. Diyaloðu Saint-Siège Sekreterya-sý veya Kilise Ökümenik Konseyi gibi kuruluþlarýn da iþbirliði ilesürdürmek mümkündür.

Bunun dýþýnda çeþitli kuruluþlarýn da inisiyatifi ile bazý çalýþ-malar yapýlmýþtýr. Ocak 1971 tarihinde Adis-Abeba’daki Yöne-lim Bildirgesi ile genel merkezi Cenevre’de olan ZamanýmýzýnÝdeoloji ve Ýnançlarý ile Diyalog Komisyonu (D.C.I.) kurulmuþ-tur. Bu komisyonun bir Yahudilik, bir de Ýslâm bölümü vardýr.Anýlan komisyon Konsey Ökümenik’e baðlýdýr. Çeþitli çalýþma-larý yapan komisyon 18-27 Nisan 1977’de Tayland’da “DiyalogÜzerine Teolojik Danýþma” adý altýnda bir toplantý yapmýþtýr. Ya-pýlan çalýþmalarla ilgili bilgi ve tebliðler yayýnlanmýþtýr. Komis-yon Hýristiyan Olmayanlar Sekretaryasý ile iþbirliði içindedir.

Þimdi son yýllarda yapýlan Hýristiyan-Müslüman diyaloðutoplantýlarýný belirtelim:

2-16 Mart 1969: Foi et Constitution Komisyonu (Ýnanç veTemel Düzen) tarafýndan Ýsviçre Cenevre-Cartingny’de düzen-lendi ve þu konular iþlendi: 1) Tanrý’nýn Kelâmý Kutsal Yazým, 2)Teknik Dünyada Din, 3) Ýslâm-Hýristiyan Diyaloðu imkânlarý.


16-20 Aralýk 1970: Hýristiyan Olmayanlar Sekreteryasý tara-fýndan Roma’da düzenlendi. Kahire Ýslâm Yüksek Konseyinindelegasyonu ile sekreteryanýn temsilcileri bir araya geldiler.

12-18 Temmuz 1972: D.C.I.’*nin giriþimi ile Lübnan (Bruma-na) da 25 Hýristiyan ve 20 Müslüman bir araya gelmiþtir. Ýnsanîbir iþbirliði için arayýþ konusunda çalýþmalar yapýlmýþtýr. Diyaloghususunda aþaðýdaki ilkelerin benimsenmesine karar verilmiþtir:Karþýlýklý saygý, birbirinin inancýna þehadet, din ve vicdan öz-gürlüðü atmosferinin yaratýlmasý.

17-21 Temmuz 1974 Acra-Gana: D.C.I.’nin giriþimi ile 20kadar Müslüman ve Hýristiyan Afrikalý bir araya gelerek aþaðý-daki konularý tartýþtý: Ýnanç, tanýklýk ve çalýþmada Afrikalý Müs-lüman ve Hýristiyanlarýn iþbirliði. Tanrý ve insan komünotesininbirliði.

10-15 Eylül 1974: Ýspanya-Kurtuba. Ýslâm-Hýristiyan Dostlu-ðu Ýspanyol Derneði’nin giriþimi ile Avrupa ve Arap ülkelerin-den gelen çeþitli Müslüman-Hýristiyan katýlýmcýlar aþaðýdaki ko-nularý tartýþtýlar: Ýslâm’ýn Hýristiyanlar tarafýndan algýlanýþý, Hý-ristiyanlýðýn Müslümanlar tarafýndan algýlanýþý. Her iki dininiçerdikleri ortak hususlar, inanç krizi ve inanç eðitimi.

9-16 Eylül 1974 Kahire-Mýsýr: Kahire Yüksek Ýslâm Konse-yi’nin daveti ile Hýristiyan Olmayanlar Sekreteryasýnýn temsil-cileri ile Mýsýrlý Ýslâm din adamlarý bir araya geldi.

24-27 Ekim 1974: Hýristiyan Olmayanlar Sekreteryasýnýn gi-riþimi ile Suudi Arabistan Adalet Bakanýnýn baþkanlýðýnda birheyet gelerek Vatikan temsilcileri arasýnda “Ýnsan Haklarý” ko-nusunda bir görüþme yapýldý.

11-17 Kasým 1974: Tunus-Hammamet-Keruan. Tunus Üni-versitesi Ekonomik ve Sosyal Araþtýrmalar Merkezi’nin giriþimi

429

* D.C.I: “Zamanýmýzýn Ýdeoloji ve Ýnançlarý ile Diyalog Komisyonu” olupCenevre þehrinde 1971’de kurulmuþtur.


ile (CERES) 28 Müslüman ve 13 Hýristiyan Arap ve Avrupalýbir araya gelerek aþaðýdaki konuyu tartýþtý: Geliþme sorunu kar-þýsýnda Müslüman ve Hýristiyan vicdan ve inancý. Ayrýca Kur’ânve Ýncil üzerine çalýþmalar yapýldý.

4-10 Ocak 1975: Hong-Kong (Çin) D.C.I.’nin giriþimi ile 30kadar Hýristiyan ve Müslüman bir araya gelerek aþaðýdaki konu-yu tartýþtý: Müslüman ve Hýristiyanlarýn toplum yaþamlarý: Gü-neydoðu Asya’da iyi niyetli çalýþma ve danýþma ortamý.

1-16 Þubat 1976: Trablus-Libya. Arap Sosyalist Birliði’nin gi-riþimi ve Hýristiyan Olmayanlar Sekreteryasýnýn katýlýmý ile 55Asya, Afrika ve Avrupa ülkesinden gelen 350 Müslüman, 150Hýristiyan aþaðýdaki konularý tartýþtý: Ýdeoloji ve din. Her iki di-nin ortak yönleri ve hayatta karþýlaþtýklarý ortak noktalar, sosyaladalet ve inanç, önyargý ve yanlýþ anlamlarla nasýl mücadele edi-lebilir?

26-30 Haziran 1976: Cenevre-Chambésy (Ýsviçre) D. C. I.’ningiriþimi ile 9 Hýristiyan ve 4 Müslüman cesaretli bir þekilde aþaðý-daki konuyu tartýþtý: Hýristiyan Misyonerliði ve Ýslâm Davasý.

21-27 Mart 1977: Kurtuba-Ýspanya, Ýslâm-Hýristiyan Dostlu-ðu Ýspanyol Derneði’nin giriþimi ile Arap ve Avrupa ülkelerin-den gelen 200 kadar Hýristiyan ve Müslüman aþaðýdaki konuyutartýþtýlar: Muhammed ve Îsa’nýn peygamberlik boyutlarý.

14-18 Kasým 1977: Beyrut-Lübnan, D.C.I.’nin giriþimi ile 20kadar Müslüman ve Hýristiyan aþaðýdaki konuyu tartýþtýlar: Ýn-sanlýðýn geleceði açýsýndan inanç, bilim ve teknik (bu konularýnekolojik, sosyo-politik ve teolojik baðlamdaki görünümü).

12-13 Nisan 1978: Kahire-Mýsýr. el-Ezher Üniversitesi dinotoriteleri tarafýndan Hýristiyan Olmayanlar Sekreteryasýnýn birdelegasyonu davet edildi ve aþaðýdaki konular tartýþýldý: Hýristi-yanlar ve Müslümanlar arasýnda bir diyalog imkâný.


12-14 Mart 1979: Cenevre-Chambésy (Ýsviçre). D.C.I.’ningiriþimi ile 5 Müslüman ve 10 Hýristiyan aþaðýdaki konuyu tar-týþtý: Bir arada yaþan Hýristiyan ve Müslümanlar.

30 Nisan-4 Mayýs 1979: Tunus. CERES’in giriþimi ile 60 kadarHýristiyan ve Müslüman üniversiteler plânda aþaðýdaki konularýtartýþtý: Her iki dinde açýnlanmanýn (révélation) anlam ve düzeyi.

3-6 Kasým 1980 tarihleri arasýnda Cénacle Libanais veD.C.I.’nin giriþimi ile 30 Hýristiyan ve Müslüman bir araya gele-rek son 15 yýldýr yapýlan geliþmeleri deðerlendirmiþtir.

30 Mart-1 Nisan 1982 tarihinde D.C.I.’nin Müslüman Dün-ya Kongreleri (Karaçi)’nin giriþimi ile mülteciler, fakirler vemuhtaçlarla ilgili yapýlabilecek iþbirliði konusu incelendi.

24-29 Mayýs 1982 tarihinde Tunus Üniversitesi CERES’ingiriþimi ile (bu kurumun düzenlediði üçüncü toplantý) 60 kadarMüslüman ve Hýristiyan bir araya geldi ve aþaðýdaki konuyu tar-týþtý: “Ýnsan haklarý, barýþ ve halklar arasýndaki kardeþlik konu-sunda Müslüman ve Hýristiyan mü’minlerin katkýsý”.

6-7 Mart 1985: Hýristiyan Olmayanlar Sekreteryasý (Ro-ma)’nýn Delhi Vidyajyoti Enstitüsü ile gerçekleþtirdiði toplantý.Hindistan, Pakistan ve Bengladeþ’ten gelen 11 Hýristiyan ve 11Müslüman “Hýristiyanlýkta ve Müslümanlýkta Azizlik” konusu-nu tartýþtý.

19 Aðustos 1985: Kazablanka-Fas. Kral II. Hasan’ýn giriþimiile, Papa II. Jean-Paul bir stadyuma toplanan gençliðe “Din veÝnanç” konusunda bir söylev verdi.

3-7 Mart 1986: Porta-Novo (Benin). D.C.I.’nin giriþimi ile 30kadar Müslüman ve Hýristiyan Afrikalý bir araya gelerek aþaðýda-ki konuyu tartýþtý: “Afrika’da devlet-din iliþkileri. Aile ve Eðitim”.

21-26 Nisan 1986: Tunus, Tunus Üniversitesi CERES’in giriþi-mi ile (bu kurumun düzenlediði 4. toplantý) 20 Müslüman, 20 Hý-


ristiyan ve birçok gözlemci bir araya gelerek aþaðýdaki konuda çokuzun görüþ alýþveriþinde bulundu: “Ýlâhiyat ve günümüzün maddîzorlamalarý”.

21-23 Kasým 1986: Cenevre-Ýsviçre, Ýslâm Uygarlýklarý üzerin-de araþtýrma yapan Kraliyet Akademisi ve Chambésy ÖkümenikMerkezi’nin giriþimi ile 40 Müslüman ve 40 Hýristiyan öðretimüyesi ve üniversite öðrencisi bir araya geldi aþadaki konularý tartýþ-tý: “Bugün ve tarihsel süreç içersinde Müslüman ve Hýristiyan ce-maatlerin bir arada yaþama modelleri. Çalýþma, özgürlük, ortam vegençlik sorunlarý”.

Bunlar dýþýnda Windsor (Ýngiltere)’de 1984 ve 1987; Amman1985’te ve Chambésy-1986’da küçük boyutlu toplantýlar yapýl-mýþtýr.

Bütün bunlara baþkalarý da ilâve edilebilir. Meselâ Hindis-tan’da, Fransa’da Konferans Episkopaller yapýlmýþ560, KiliselerFederasyonu ulusal, uluslararasý dostluk toplantýlarý, dinsel çalýþ-ma seminerleri561 düzenlenmiþtir562.

Ayrýca Studia Missionalia ve Leyden’de E. J. Brille yayýnevitarafýndan çýkarýlan Journal of the economic and Social Historyof the Orient gibi dergilerde Ýslâm, gündeme getiriliyordu.

Muasýr Müslümanlar hakkýnda otorite sayýlan Pierre Ron-dot Ýslâm ve Bugünkü Müslümanlar (L’Islam et les musulmansd’aujourdhui, ed. de l’Orante, 1958, s. 376) adlý eseri birbirinitanýmaya dair yayýnlanmýþ ilk kitaplardan sayýlýr. Kitap, Ceza-yir harbi sýrasýnda çýkýyordu. Müslümanlara karþý matlup dav-

432

560 Fransa’da SRI de olduðu gibi. Bkz. Islamochristiana, no. 4 (1978) s. 165-174;Michel LELONG “Le Secrétariat de L’Eglise de France pour les Relation avecI’Islam”.

561 GRIC Kuzey Afrika ve Avrupa gibi. Bkz. Islamochristiana no. 4, (1978) s. 175-186 ve no. 5 (1979) s. 289-290. Robert CASPAR: “Le Groupe de RecherchesIslamo-Chrétien”.

562 El Iknâ’ Âl Dînî gibi. Dinî Kardeþlik Derneði. Bu konuda bkz. Islamochristiana,no. 5 (1979) s. 253-258.


ranýþta bulunmak için, onlarý iyi tanýmak gayreti müþahedeediliyordu. Ýslâm ülkelerinde uzun ikametleri olmuþ ve muasýrMüslümanlar hakkýnda birkaç kitap yazmýþ bulunan P. Ron-dot’un diyalog konusundaki fikirlerini G. C. Anawati þöyleözetliyor: 1- Ýslâm ruhânî, siyasî, içtimaî ve kültürel cepheleribulunan karmaþýk bir vakýadýr; akîde, Ýslâm’ý inhisarýna alma-makla beraber, bu muhtelif cephelerin esasýnda yer alýr. 2- Netek Tanrý’ya müþterek iman, ne de baþlýca ahlâkî deðerleri yü-celtmekteki, ne dua ve oruçtaki veya insan sevgisi konusunda-ki kýyaslama, Hýristiyanlýkla Ýslâm arasýnda temelde bir aynýlýkhükmüne varmaya imkân vermez. Toleranslý davranarak bu ikidini birbiriyle karýþtýrmaya gitmek, sadece sathî bir yaklaþtýr-madan ibaret kalýr. Ýslâm’a olan bütün kalbî saygýmýz, Müslü-manlara duyduðumuz dostluk, esasî ve aþýlmaz itikat farklýlýðý-ný gölgede býrakmamalýdýr. Ýslâm’daki tevhit telâkkisi, Hýristi-yanlýðýn esasýnda bulunan Teslis, Tecessüt (incarnation), Tek-fir (redemption) temel sýrlarýna yer býrakmamaktadýr.

Norman Daniel’in Ýslâm and the West, The Making of anImage (Edinbourg, 1960, X+444 s.) eseri, Ýslâm mevzuundabilgisiz olduðu hâlde ona hücum eden Bizans’ta doðmuþ Hýris-tiyanlýk savunmasýnýn ve Ýslâm fütuhatlarýnýn tesirindeki OrtaÇað Batýsýnýn Hz. Muhammed (s.a.s.) ve Ýslâm aleyhindeki negibi iftiralar ve karanlýk fikirler ördüðünü gösterir. Müellif ge-niþ malzemeye dayanarak bilhassa 1100-1350 döneminde Hý-ristiyan Batýda Ýslâm hakkýndaki fikirlerin teþekkülünü incele-mekle beraber, daha az tafsilâtlý olarak, günümüze kadar Ýslâmhakkýndaki düþünceleri anlatmaktadýr563.

88- Diyalog arzusunda olan birçok Hýristiyan, gelenekselÝslâmiyet’e baðlý olanlarla görüþmenin mümkün olmayacaðýný,ancak bazý aydýn Müslümanlarla bunun mümkün olduðunu düþü-

433

563 M. Rodinson, Bilan des études Mohammediennes, s. 219.


nürler. Takdir ettikleri þahýslar, Kur’ân-ý Kerim’in metnine “ta-rihî metot”, “edebî neviler” gibi metin tenkidi usûllerini uygula-yanlar ve aþýrý fikirleri sebebiyle Müslümanlarýn ekserisi nezdin-de iyi kabul görmeyen kimselerdir (E. el-Hûlî, Fazlurrahman vb.).Bu Hýristiyanlar, Müslümanlarýn vahiy inançlarýnda esneklik,daha doðrusu gevþeklik görünce memnuniyetlerini gizlememekteve Kur’ân’ýn böyle anlaþýlmasýnýn diyaloðu kolaylaþtýracaðýný ifa-de etmektedirler. Hâlbuki diyalog, dinin muteber klâsik hüküm-lerine baðlý olanlarla yapýlýrsa bir deðer taþýr, yoksa eski bilgisiz-lik ve ilgisizlik bir baþka surette tezahür etmiþ olur. Paris’te aylýkHýristiyan-Müslüman görüþmeleri tertipleyen bir Protestan kili-sesinde 1975 yýlýndaki bir mecliste, Reþid ismini almýþ Fransýzasýllý bir Müslüman’ýn söylemiþ olduðu þu sözü, bu konuda pekanlamlý buluyoruz: “Siz, Müslüman olduklarýný ifade ettiklerihâlde Ýslâm’ý iyi bilmeyen ve yaþamayan size benzettiðiniz birta-kým kimselerle oturup konuþmakla bir iþ yapacaðýnýzý mý sanýyor-sunuz?” (Bu sözleri, Müslümanlýk adýna kendisine göre yorumlaryapan bir þahsýn konuþmasý üzerine söylemiþti).

Müslümanlarýn, Kur’ân’a kritik metot uygulayarak bakmala-rýndan memnun olanlara bazý örnekler verelim: G. C. Anawati,Modern Muslim Koran Interpretation (1180-1960) (Leyden, Bril-le, 1961) yazarý J. M. S. Baljon ile birlikte, Müslümanlar arasýndaDr. Kâmil Hussein, el-Hûlî, M. Halefulah gibi “kritik metodu ta-rihî ve mukayeseli linguistik ve etnografya yönleriyle edebî nevi-ler ayýrýmýyla çekingen bir tarzda da olsa” tatbik edenlerden dola-yý memnun olmaktadýrlar564. R. Arnaldez, normal Müslüman’ý di-yaloða celbetmenin pratik olarak imkânsýz olduðunu söylediktensonra Mu’tezile mesleðinin “mahlûk Kur’ân” anlayýþýný dirilttiðinisöylediði M. Abduh mektebinin telâkkisi galip geldiði takdirde di-yaloðun oldukça kolaylaþacaðýný ifade etmektedir565. R. Caspar,

434

564 G. C. Anawati, Vers un dialogue Islamo-chrétien, s. 312.565 R. Arneldez, Conditions d’un dialogue avec I’Islam, s. 26-27, 32.


Ýslâm Ülkelerinde Kur’ân’ýn Yeni Bir Yorumuna Doðru566 adlý ma-kalesinin çeþitli yerlerinde ayný tutumu sergilemektedir.

Hýristiyanlarýn, Avrupa’da iki üç asýrlýk tenkitlerden sonrakendi din kitaplarý için ister istemez kabule mecbur kaldýklarý gev-þek vahiy inancýný Müslüman’ýn benimsemesi mümkün deðildir.Bu durum Müslümanlarýn þu âyetteki irþada iyice kulak vermeleri-nin gerektiðini hatýra getirmektedir: “Ne çok isterler ki siz dekendileri gibi küfre düþseniz de böylece kendileriyle ayný seviyedeolasýnýz.”567 Yersiz olmayan bu þüphe ile hareket edersek, bazý Hýris-tiyanlarýn diyalogdan, Müslümanlarý dinlerinde þüpheye düþürmekmaksadýný güttüklerini söyleyebiliriz.

99.. Hýristiyanlarýn diyalog arzu etmelerinin sebeplerinden biride, Ýslâm’dan uzaklaþmýþ Müslümanlarýn tebþire yani Hýristiyan-lýðýn davetini kabule hazýr hâle geldikleri düþüncesi olabilir. Ta-rihte Müslümanlarýn Hýristiyanlýða girdikleri pek görülmüyor;aksi ise çoklukla vaki olmuþtur ve olmaktadýr. Bu durum Hýris-tiyan misyonerlerine þu fikri vermiþ olmalýdýr: Þimdiye kadarkitutumumuz (þiddet, iftira, küçümseme vb.) onlarýn mukavemeti-ne yol açtý, baþarýsýzlýða uðradý. Hýristiyanlýðý tarihte ona bula-þan bazý unsurlardan (Batý emperyalizmi, kapitalizm, sosyalizmvb.) arýnmýþ olarak bildirdikleri takdirde anlayýp benimsemeleridaha kolay olabilir.

R. Arneldez’in yazdýðýna göre Kuzey Afrika’daki bazý münferitirtidat vak’alarý da kendilerine bu düþünceyi vermiþ olmalýdýr.Zaten Müslümanlar Batý medeniyetinin tesirinde kalarak sos-yolojik yönden Hýristiyanlara benzemiþ olmalarý sebebiyle, yavaþyavaþ Hýristiyanlýðýn psikolojik ve itikadî esaslarýný da kabule ha-zýr hâle gelmiþ sayýlabilirler; en azýndan onlardan bir kýsmýnda budavet yanký uyandýrabilir, diye düþünmeleri muhtemeldir. Ömrü-

435

566 Vers une nouvelle intérpretation du Coran en pays musulmans, Studia mis-sionalia, 20 (1971), Roma, s. 115-139.

567 Nisâ sûresi, 89.


nü büyük fedakârlýklar göstererek Müslümanlar arasýnda geçirmiþve onlarýn çoðunun sempatisini kazanmýþ olan meþhur misyonerCh. de Foucold’un568. “Hýristiyanlaþtýrmadan önce medenileþtiri-niz”, prensibinin tatbikçisi olduðu bilindiði gibi, bu düsturun da-ha baþka birçoklarý nezdinde de makul karþýlandýðý anlaþýlýyor.

Batýda -vakýaya pek uymayan- bir telâkkiye bakýlýrsa, Müslü-manlar medenileþtikçe yani modern batý eðitimini, kültür vetekniðini aldýklarý nispette Ýslâm’dan uzaklaþýrlar. Bu faraziyebazý misyonerlere þöyle bir düþünce telkin etmiþ olabilir: Çaðý-mýzda batý kültürü Müslüman ülkelerde iyice yayýldýðýndan, ora-larda Ýslâm’dan uzaklaþan insanlarýn modernizme ve materyaliz-me düþmemeleri için, bu tehlikeleri atlatarak onlara karþý aþýlan-mak suretiyle baðýþýklýk kazanmýþ Hýristiyan inancý ikame etmekmümkün olabilir.

Ayrýca, büyük ölçüde materyalizmin ve modernizmin istekle-rine göre þekillenmiþ çaðdaþ hayatla Ýslâmî yaþayýþ tarzýnýn bað-daþmadýðýndan hareket ederek, bu zor dine mukabil, dünyanýnidaresini Sezar’a býrakan bir inancýn daha cazip geleceðini de dü-þünmüþ olabilirler.

Nihayet, daha ziyade, geçen asýrdaki misyonerlerin569 kullandý-ðý bir metodun bir kalýntýsý da söz konusu olabilir. Buna göre Müs-lümanlar ilim ve fende geri kalmýþ, Hýristiyanlar ilerlemiþse bu,Ýslâm’ýn hayatý idare etmeye elveriþsiz, Hýristiyanlýðýn ise yeterliolduðunu gösterir. Hülâsa bu metot, batý medeniyetinin dünyanýnbüyük kýsmýnda hakim olmasýný, Hýristiyanlýðý yaymak için birvesile yapmak istemektedir. Hâlbuki herkes biliyor ki modern ba-tý medeniyeti, Kiliseye raðmen geliþmiþ, onunla yüzyýllarca süren

436

568 1858-1916 arasýnda yaþamýþ ve Cezayir’de Büyük Sahra’da uzun zaman kalmýþbir Fransýz din adamýdýr.

569 Meselâ bir din adamý olan François Bourgade’ýn 19. asrýn sonlarýnda yazdýðýSoirées de Carthage passage du Coran à I’Evangile adlý kitap ile beraberindeyayýnlanan takrizler, bu espriye bariz bir örnektir.


mücadelelerinde nice kurbanlar vermiþtir, buna karþýlýk Müslü-manlarýn gerilemesi, dinlerine olan baðlýlýklarýnýn azalmasýyla ol-muþtur.

1100.. Gayelerden biri de þu olabilir: Yakýn bir zamana kadar Av-rupalýlarýn sömürgesi olan Afrika ve Asya ülkelerinde, özellikleHýristiyanlarýn azýnlýkta olduðu yerlerde, Müslüman ahalinin on-lara karþý intikam hissiyle hareket etmemelerini saðlamak, onlarýteskin etmek suretiyle, onlarla beraber yaþayan dindaþlarýnýn em-niyet ve refahlarýný temin edip barýþa yardýmcý olmak.

1111.. Hýristiyanlar, diyaloða davet ettikleri Müslümanlarýn du-rumlarýný, psikolojilerini pek iyi biliyorlar. (Hâlbuki birçokMüslüman bunun farkýnda olmadýðýndan diyalog neticesinde,Hýristiyanlarýn kolayca Müslümanlýðý kabul edeceklerini umu-yorlar. Onlarýn ekserisinin, kendilerince istenilen görüþmeye is-tekli olmadýklarýnýn farkýndadýrlar; hattâ çoðu, diyaloðun müm-kün olmadýðýný bile söylemektedirler. Buna raðmen acaba nedenistiyorlar? Cevap vermek kolay deðil; bundan ötürü ister istemezbazý tahminler yürüteceðiz).

Þüphe yok ki Hýristiyanlar diyalogdan fayda görüyorlar, yok-sa bunda kararlý olmazlardý. Teklifin müspet karþýlanmasý hâlin-de bekleyebilecekleri faydalarý yukarýda arz ettik. Müspet cevapalmadýklarý takdirde ise þu faydalarý umabilirler:

Bir kere, kendi kendilerine itimatlarý azalýp bozgun havasýnagirmiþ, paniðe kapýlmýþ dindaþlarýna moral vermiþ olacaklardýr.Kilise, “dünyanýn manevî ve dinî patronajý (koruyuculuðu) Kili-senin inisiyatifindedir. Ýnanç temellerimizden emin olduðumuziçindir ki kendimizi meydana koymaktan korkmuyoruz” demiþolmaktadýr.

Müslümanlar diyaloða girseler, ciddî hazýrlýklarý ve Hýristi-yanlýk hususunda geniþ ve derin bilgileri olmadýðý için (Ýslâmi-yet’in çeþitli yönlerinde ihtisaslaþmýþ yüzlerce Hýristiyan din


adamý bulunduðu hâlde Hýristiyanlýk mevzuunda mütehassýsolan Müslüman isim pek bilmiyoruz) dinlerini gerektiði gibi an-latamayabilirler. Bu da Hýristiyanlýðýn lehinde olur, (Diyalogkonusunda inisiyatif Kilisenin elinde olduðundan bazý Müslü-manlar haklý olarak, diðer tarafça verilmiþ olan bir karar karþý-sýnda duraksamaktadýrlar). Þayet diyaloða yanaþmazlarsa, bu daHýristiyanlýðýn lehinde olacaktýr; zira Ýslâm’ýn kendinden eminolmadýðý, kuvvetli olmadýðý intibaýný verecektir.

Diyalog teklifi karþýsýnda Müslümanlarýn nasýl bir tutum ta-kip edecekleri, bu makalemizin esas mevzuu deðildir. Esasen buhusustaki karar, temsil mevkiinde olan ehil ve yetkili heyetlereait olmalýdýr. Bu teklif karþýsýnda Müslümanlarýn bir kýsmýndabir red tavrý görülürken, diðer bir kýsmýnda, meselenin boyutla-rýný ölçüp biçmeden kabul tavrý müþahede olunuyor. Nezaket vediplomasi tarafý bir yana býrakýlacak olursa, dinî yönden diyalogpek az bir mesafe katetmiþtir. Ökümenizm cereyaný ve KiliselerÖkümenik Konseyi, yarým asýrlýk çalýþmalara raðmen HýristiyanKiliselerini bile birbirlerine yaklaþtýrmak hususunda mühim birilerleme göstermemiþtir.

1122.. Diyaloðun bir saiki de M. Watt tarafýndan ifade edilen þudurum olabilir: “Ben gerek kendimden gelen, gerekse toplumsalçevremdeki çarpýklýklar tarafýndan üstüme atýlan baðlardan kur-tulmaya çalýþmak zorundayým (...). Bireysel özgürlük üstündekien büyük sýnýrlamalar, bir insanýn toplumsal olarak kurulmuþgerçeklik görüþündeki çarpýklýklardan kaynaklanmaktadýr, vebunlar baþa çýkýlmasý en zor olanlardýr (...). Asýl güçlük, sanki bugörüþün içine kapatýlmýþ olarak yaþýyor olmamýz ve tüm gerçek-le ilgili algýlarýmýzýn o görüþle boyanmýþ olmasýndan gelmekte-dir. Baþka bir kültürel geçmiþe sahip birisiyle dost olur da onungörüþ açýsýný deðerlendirmeye çalýþacak olursak, bu bizi kendigerçeklik görüþümüzde birtakým çarpýklýklarýn bulunduðunun


farkýna vardýracaktýr. Baþka dinlere olan diyalogdan elde ettiði-miz kazançlarýn en büyüklerinden biri budur.”570

Kendini ve çevresini, böylesine aþma, ancak Watt gibi nadirþahsiyetlerde görebileceðimiz bir durum kabul edilmelidir. O,Kur’ân’ý ve ondan kaynaklanan Ýslâm medeniyetini bilmesi sa-yesinde: “Bu hususlar, Kur’ân’da ortaya konan gerçeklik görüþü-nün doðru ve Tanrý’dan olduðu sonucuna iletmektedir. Ve öy-leyse Hz. Muhammed de gerçek bir peygamberdir.”571 diyebil-mektedir. Fakat bu seviyede, içinde yetiþtiði þartlardan kurtula-bilmiþ bir baþkasýný görebilmek doðrusu pek enderdir. Hiç deðil-se, bu imkâna sahip oryantalistlerin genel tutumlarý böyle olsay-dý dünyanýn çehresi bugün deðiþik olurdu. Fakat onlar bu mede-niyetler diyaloðunu gerçekleþtirmediler (gerçekleþtiremedilerdeðil). Bu da oryantalizmin hasbî olmayýp, güdümlü olmasýndanileri geldiðini gösterir. Evet, maalesef oryantalistler, Ýslâm din vemedeniyetini tanýyan uzmanlar olarak, iki medeniyet arasýndaköprü olmadýlar, bu rolü iyi yerine getirmiþ olsalardý insanlýða enbüyük bir hayrý saðlamýþ olurlardý.

Diyalog saikleri arasýnda son olarak þunu zikretmek gerekir:

1133.. Gerek din adamý gerek lâik olarak bazý Hýristiyanlar var-dýr ki bunlar kendilerini dine vermiþlerdir. Ýnsanlarýn dindenuzaklaþmalarýndan, bunun neticesinde de ruhanî, uhrevî ve dün-yevî saadetlerini kaybetmelerinden, insanýn özüne yabancýlaþ-masýndan, insanlarýn birbirlerine düþman olmalarýndan ýstýrapduymaktadýrlar. Ýslâm’ý ve Müslümanlarý tanýmalarý neticesindeHýristiyan kalmakla birlikte, onlardaki deðerleri kýsmen de olsa,anlamakta ve Batýlý birçok güç tarafýndan Müslümanlara haksýz-lýk edilmesinden rahatsýz olmaktadýrlar. Bu þuurdan hareketederek, Hýristiyan ve Müslümanlarýn birbirlerini tanýmalarýný,

439

570 M. Watt, Günümüzde Ýslâm ve Hýristiyanlýk, s. 204-205.571 A.g. e., s, 99.


hayýrlý iþlerde yardýmlaþmalarýný temenni etmektedirler. MeselâMichel Lelong bu temayülün temsilcisi sayýlabilir. Bu tutumagöre, her din mensubu kendi dinine baðlý kalýrken, dinlerini ya-þarken, durumlarýný vakur bir tarzda mukayese edebilir, buluþmanoktalarýný belirleyebilirler572. Bazý içtimaî faaliyetleri gerekti-ðinde diyalog esprisini uygulamaya koymaktadýrlar. “Fransa’daMüslümanlarla Kilise Ýliþkileri Dairesi Baþkanlýðý yapan M. Le-long L’Islam et l’Occident, Deux Espories, gibi kitaplarýyla ol-sun, bazý faaliyetleri ile olsun bu gayeye hizmet etmektedirler.

Annecy þehrinde, ibadet edecek yer arayan Faslý Müslümanlar,oranýn piskoposu Sauvage ve Protestan rahibi ile müþterek bir be-yan yayýnlamýþ (1978 Nisanýnda) syncretism içinde olmaksýzýn,ibadet hakkýný ispat etmek üzere onlara mescit açmada yardýmcýolmuþlardýr. 23 Haziran 1979’da, aleyhteki kampanyaya raðmen,mescidin açýlýþýnda 400 kadar Müslüman ve Hýristiyan buluþmuþ-lardýr. Benzeri bir iki duruma raðmen, ekseriya Hýristiyan cemaat-te ve yetkililerinde namaz kýlacak yer talebine karþý itiraz ve ka-çýnma vardýr573.

Vatikan II. Konsili’nden sonra öne sürülen temennilere rað-men, diyalog konusunda yapýlacak daha çok þey vardýr. Avrupahalký birçok meselede duyarlý davrandýðý hâlde, Müslümanlarladiyaloða hevesli görünmemektedir.”574

Diyalog konusunda samimi ve beþerî saikler takdir edilmeli-dir. Dinlerini bilmeyen ve uygulamayan lâubali tiplerin diyalogkonusunda yetkisiz gayret ve iddialarýna deðer vermemelidir. Pe-þin hükümlerden kurtarma, dinlerin prensiplerini karþýlýklý ola-rak yanlýþ tanýma ve tanýtmaktan kurtulma, öbür dine yaþama veuygulama hakký tanýma diyaloðun müþahhas meyveleri olacak-

440

572 M. Lelong, L’Ýslam et l’Occident, s. 135.573 A.g. e., s. 79.574 A.g. e., s. 74.


týr. Bunlar -nazariyede azýmsansa da- küçümsenmeyecek ve hâlâ-büyük ölçüde- gerçekleþtirilmesi beklenen gaye durumundadýr.Bundan baþka, M. Borrmans’ýn dediði gibi: “Mü’minler hayat,adalet, hürriyet, kardeþlik uðrunda çalýþmak suretiyle dinlerinindünyada önemli rol oynayabileceðini ispat edebilirler. Bu yönde,müspet çalýþma sonucunda birçok dinî ahlâkî ve içtimaî maksat-ta müþterek olduklarýný göreceklerdir. Bu ise neticede insanlýkiçinde dinin aðýrlýðýný artýrmak suretiyle Hakk’a ve halka hizmetsayýlacaktýr.”575

Diyalog kendi inandýðý dini uygularken, öbür dini olduðu gi-bi deðerlendirmek þeklinde olabilir. Ýslâm’da Hanefî, Þafiî,Mâlikî, Hanbelî gibi Sünnî mezheplerin karýþmaksýzýn bir aradayaþamalarý gibi (symbiose hâlinde) dinler bir arada yaþayabilir.Tanýma neticesinde, delilleri, gözlemleri deðerlendirerek insan-lar hür iradeleriyle istedikleri dini benimseyeceklerdir. Ýslâm’ýnbu daveti Kur’ân âyetleri hâlinde tescil edilip ebediyet kazan-mýþtýr. Fakat Hýristiyan teþebbüsünün M. Lelong, M. Borr-mans’ýn eserleriyle ifade edildiði tarzda Ýslâm’a verdikleri ceva-býn, þimdiki muhataplarýn anlayacaðý tarzda formüle edildiðinisöyleyemeyiz.

441

575 M. Bormans, Les bases doctrineles communes entre Christianisme et Islam,(Arapça kýsým), Ýslamochristiana, s. 1-24.


BBÝÝBBLLÝÝYYOOGGRRAAFFYYAA

Abdulehad, Davud, Ýncil ve Salîb, Nþr. Kudret Büyükcoþkun, Ýs-tanbul, Ýnkýlâb Yay., tarihsiz.

Abdelmajid, Charfî (Tunis), La pensée islamique dans le refuta-tion des chrétiens, des origines jusquà la fin du IV/X sié-cle (en Arabe Tunis, 1986). Tunis, M.TE 1986, 579 pp.(Bu tezin özeti R. Caspera tarafýndan ISCH 13 (1987), s.61-77 arasýnda Fransýzca olarak yapýlmýþtýr).

Abdullah Tercüman, Mayorkî, Reddiye, Türkçesi: ÞahverÇelikoðlu, Ýstanbul, Hatiboðlu Yay., 1982.

Abdussamed, Þerefuddîn, Havle Üstûreti Tecessudi'l-Ýlâh,Melik Abdulazîz Üniversitesi, Cidde, 1398/1978.

Alî az-Zaði, Alî Ebû Razîk -Muhâ el-Fahûm- Kýyemu's-Selamve'l-edl el-Müþtereke beyne'l-Mesihiyye ve'l-Ýslâm,ISCH, 15(1989), s. 1-19 (Arapça kýsým).

Arnaldez, R., Conditions d'un dialogue avec l'Islam, LesMissions catholquies, 1964, s. 21-38.

- L'Islam devant un monde qui s'interroge à lui, Revue tunisi-enne de sciences sociales, 1965.

- Trois messagers pour un seul Dieu, Paris, Albin Michel, 1983.

Ataurrahim, Muhammed, Bir Ýslâm Peygamberi Hz. Ýsa, Ýng.’dençeviren: Kürþat Demirci, Ýstanbul, Ýnsan Yay., 1985.

Ateþ, Süleyman, Kur'ân-ý Kerîm'in Yüce Meali ve Çaðdaþ Tefsiri,c. I, Ankara, 1982.

Aydýn, Ali Arslan, Ýslâm-Hýristiyan Diyaloðu ve Ýslâm'ýn Zaferi,Ankara, 1977.

Bammat, Haydar, Kaynaklara Dönüþ, Trc. Bahadýr Dülger,Ýzmir, Kaynak Yay., 1969.

Barnaba, bkz. Ýncîl.Barot, M., Le Mouvement oecuménique, Paris, Pres. Üniv. de

France (P.U.F.), 1967.Benoit, Pierre, Réflexions sur la formgeschichtliche méthode,

Paris, Revue biblique, 53 (1946), pp. 481-512.Bichon, S, J., Notre connaissance chrétienne de l'Islam.Boisset, Jean, Histoire de la protestantisme, Paris, P.U.F. 1970.Bormans, Maurice, Les bases doctrineles communes entre

Christianisme et Islam Islamochristiana, Roma, 2(1976),s. 1-24 (Arapça kýsmýnda).

- Oriantations pour un dialogue entre chrétiens et musulmans,Paris; Cerf, 1987, ile Türkçeye tercümesi, Ýstanbul, DerYayýnlarý, 1988.

Bucaille, Maurice, Kitab-ý Mukaddes, Kur'ân ve Bilim,Fransýzcadan çeviren: Suat Yýldýrým, Ýzmir, T.Ö.V. Yay.,6. bas., 1985.

Bultmann, Rudolf, Jésus (mythologie et démythologisation),Alm.’dan Fransýzcaya çeviren: Florence Freyss et col.,Paris, Seuil, 1968.

Caspar, R. ve Dejeux, J., Bibliographie sur le dialogue Ýslamo-chré-tien-Proche orient chrétien, 16(1966), 178-182.


Cebeci, Lütfullah, Kur'ân'a Göre Þer Problemi, Ankara, AkçaðYay., 1985.

Clément, Olivier, L' Eglise Orthodoxe, Paris, P.U.F. 1965.

Corbin, Henri, De l'histoire des religions comme problemethéologique, Le Monde nonchretien, 49-50 (1985), s.135-151.

Culmann, Oscar, Le Nouveau Testament, Paris, P.U.F., 2. bas.,1967.

Darmon, Raoul, L'Islam face au judaisme et christianisme.

De Glasenapp, H., Les Cinq grandes religions du monde, Paris,Payot, 1954

Dheilly, J., Dictionnaire biblique, Paris, Desclée, 1964.

Durant, W., Histoire de la civilisation, Paris, Rencontre, 1962.

Gardet, L., L'Islam, Paris, Desclee de Brouver, 1970, s. 389-429.

Guiart, L., Colonisation et décolonisation, Le Monde non -chréthien, 49-50 (1959), s. 5-44.

Guignebert, Charles, Le Christianisme antique, Paris, E.Flammarion, 1922. Fransýzcadan Arapçaya trc., el-Mesîhiyye: Neþ'etuhâ ve Tatavvuruhâ, trc. AbdulhâlimMahmûd, Beyrut, Mek. Asriyye, tarihsiz.

Hamidullah, Muhammed, Islam et christianisme, Paris, 1973.Kitabýn Ýslâm ve Hýristiyanlýk adý ile trc. Ýhsan S. Sýrma,Ýstanbul, 1980.

El-Hatib, Abdulkerîm, el-Mesîhu fi'l-Kur'ân ve't-Tevrat ve'l-Ýncîl, Beyrut, Dâru'l-Ma'rife, 2. bas., 1396/1976.

Hick, John (et col.), The Myth of God Incarnate (Tanrý'nýntecessüdü efsanesi), London, 1977.

445Bibliyografya

Ýncilu Barnaba, Ýng.den Arapça’ya çeviren: Dr. Halîl Seâde,Kahire, Mat. Menâr, 1325/1907.

Ýbn Teymiyye, el-Cevâbu's-Sahîh li men beddele Dîne'l-Mesîh,Mýsýr, Mat. Nîl, 1322/1905.

Introduction, à la Foi Catholique, Hollanda piskoposlarýnýnsorumluluðunda bir heyet Paris, 1968.

Jacob, Edmanod, L'Ancien Testament, Paris, P.U.F., 2. bas., 1970.

Jargy, Simon, Les fondements du dialogue Islamo-chrétien,Revue de théologie et de philosophie, 19 (1969), s. 362-375.

Khoury, A. Th., Georges de Trebizonde; Le dialogue religieuxentre chretiens et musulmans; méthodes et principes,Proche orient chretienne, 19 (1969), s. 135-149.

Kýlýç, Sadýk, Kur'ân'da Günah Kavramý, Konya, Hibaþ Yay.,1984.

Kitab-ý Mukaddes, Ledit, Charles, J., Mahomet, Ýsrail et le Christ, Paris, La

Colombe, 1956,

Lelong, Michel, L'Islam et l'Occident; Paris, Albin Michel, 1982.

- Deux fidélites, une espérance; Chrétiens et Musulmans aujour-d'hui, Paris, Cerf, 1979.

Marc-Bonnet, Henry, La Papauté contemporaine, Paris, P.U.F.,1951.

Masson, D., Le Coran et la révélation judéo-chrétienne, Paris,A. Maisonneuve, 1958.

Merad, Ali, Dialogue Islamo-chrétien; pour la recherche d'unlangage commun, Etudes, Juil, Dec. (1975), s. 139-149.

Metz, René, Histoire des conciles, Paris, P.U.F., 1964.


Mevdûdi, Ebu'l-Alâ, Tarih Boyunca Tevhîd Mücadelesi ve Hz.Peygamber (s.a.s.), Türkçesi: Ahmed Asrar, Ýstanbul,Pýnar Yay., 1983,

- Tefsîru Sûreti'n-Nûr, Beyrut, er-Risale Yay., 1978.

Moubarac, Y., Introduction à l'étude de la pensée chrétienneconcernant l'Islam (des originies à la chute deConstatinople), Paris, Sorbonne Üniv. Ktp. basýlmamýþdaktilografi doktora tezi, I., 1121-4.

- La Pensée chrétienne et l'Ýslam (de la prise Constantinople àVatican II), Paris, Sorbonne Üniv. Ktp., daktilografi tez,V, 1972, (88)-4.

- Les Musulmans, Paris, Beauchesne, 1971.

-Orientation pour un dialogue entre chrétiens et musulmans,(Heyet), Papalýk Gayr-ý Hýristiyanlara ait dairesi yayýný,Roma, Ancora, 1970.

Muhammed Ebû Zehre, Muhâdarâtun fi'n-Nasrâniyye, Kahire,Mat. Medenî, 1385/1966.

- Orientations pour un dialogue entre chrétiens et musulmans,Vatikan, Papalýk, Secretariatus pro non-christianis,Ancora-Roma, 1970.

Otto, R., Le Sacré, Alm.dan Fr. ya trc. Paris, Payot, 1969.

Pacaut, M., Les Institutions religieuses, Paris, P.U.F., 1966.

Pike, E. R., Dictionnaire des Religions.Renan, Ernest, Ýsa'nýn Hayatý, Fr.dan çeviren: Ziya Ýhsan,

Ankara, 1964.

Robert, A. et Feuillet, A., Introduction à l'Ancien Testament,I-II, Paris, 1959.

Robert 2.

447Bibliyografya

Rodinson, Maxime, Bilan des études Mohemmediennes, Revuehistorique, P.U.F., 229 (1963).

Roguet, A. M., Initiation à l' Evangile, Paris, Seuile, 1973.Simon, M., Les Premiers chrétiens, Paris, P.U.F., 3. bas., 1967.Þelebi, Ahmed, el-Mesîhiyye, 4. bas., Kahire, Nahda, 1973.Tahtavî, M. Ýzzet, en-Nasrâniyye ve'l-Ýslâm, Kahire, Dâru'l-

Ensâr, 1977.Talbî, Mohammed, Islam et Dialogue, Tunis, 1972.Tessier, Henri, Pour un renouveeu du dialogue Islamo-Chrétien,

Islamo-Christiana, 15, (1989), s. 95-107.Tonguç, Sencer, Ortaçað Avrupasý ve Ýslâm Dünyasý, Güney-

doðu Avrupa Araþtýrmalarý Dergisi, Ý.Ü. Ed.Fak., 2-3(1973-1974), s. 1-10.

T.O.B. Traduction oecuménique de la Bible, Paris, Cerf, 1977.Vatican II Les relations de l'Eglise avec les religions non-chréti-

ennes, (Bir heyet tarafýndan), Paris, Cerf, 1966.Verbist, H., Les Grandes controvers de l'Eglise contemporaine,

Paris, Marabout Universite, Ed. Rencontre, 1971.Watt, W. Montgomery, Günümüzde Ýslam ve Hýristiyanlýk, Trc.

Dr. Turan Koç, Ýstanbul, Ýz Yayýncýlýk, 1991.Yahia, Osman, Dialogue Islamo-Chrétien, Le Monde, non-chre-

tien, 55-56 (1960), s. 362-375.- Pour un dialogue Islamo-Chretien, Le Monde, non-chretien,

49-50 (1959) s. 120-134.Zanariri, Caston, L'Eglise et l'Islam, Paris, Spes, 1969.


AA

Abdeljalil 357, 368Abélard 303, 339Abrahamites mezhebi 260adaptations 144Âdem 7, 10, 32, 77, 92, 209, 211,

213-214, 234, 249, 264Adonis 61-63Adventistes 219, 260Aetate, Nostra 372aforoz 233, 287-289, 308, 318Afrika XIII, 259, 262, 310, 326,

339, 347, 417, 424, 426-427,429-431, 435, 437

Afrodit 62agaréniens exclus 353âhiret 11-12, 24-25, 28, 50, 70-72,

173, 216-217, 220, 238-239,259, 317, 371, 373, 378, 385,410

Akaid Kurulu 303Akaid Meclisi 303akd u hall 300Akdeniz 54, 123, 340Alaric 106Albertz 148Alexandre 334, 342Âl-i Ýmran sûresi XV, 7Allah’tan korkanlar 55-57, 67, 75Almanya XIX, 148, 276Ambrosius 105Amerbach, Boniface 342

Amerika 253, 256, 259-262, 281,312, 325, 420

Amos 125-126, 419Amsterdam 167, 314Ana Tanrýça 62Anabaptistes 259Anadolu 43, 58-59, 75, 116, 276Anastase 253Anavati 358, 373Andre 154Andrea Sîh 58Andrea, Tor 419Anglikan 180, 240, 312, 315, 329,

419Anglikan Kilisesi 312Anglikanizm 258-259, 312Anglosakson 310Annonciation 241Anselm 198Antakya 57, 60, 66-69, 71-74, 132-

133, 167, 190, 246, 254, 256,287-288, 305, 333

Antakya cemaati 69, 167Antakya Patriði 254Antakyalý Théophile 190Antéchrist 336Antiochos 30Antiokus Epiphane 59Antoninos 86Apohtegmes 153Ara Markos 145-146Ara Matta 145-146Âramca Matta Ýncili 131-132

ÝÝ NN DD EE KK SS

Âramî 122Âramîce Ýncil 142Arap yarýmadasý XIIIArianism 286-287Aristo 199, 340Arius 186, 259, 281, 285-286, 336,

418Arius Mezhebi 259Arnaldez 199, 330, 365, 412, 414,

427, 434Arnauld 349arþövek 306, 428Ascension 241Asin Palacios 350-353, 401Askidas 289aslî günah 139, 230, 257, 265, 282,

310aslî Ýncil 136-137, 142Asr-ý Saadet XVIAssomption 241, 310, 313Asur-Babil 122Asya XIII, 30, 61, 76, 276, 310,

326, 347, 417, 427-428, 430,437

Aþtar 62Atâurrahîm 29, 31Atâurrahîm, M. 29Atenogaras 294Athanase 281Athanase, St. 281Athéler 303Attis 61-63, 81Augustin 63, 106, 118, 141, 219Augustin, St. 106, 118, 219Augustos 30, 54, 64, 84-85Aurelio Palmieri 324avam tabakasý 84, 103

Avignon esareti 273Avrupa XIII, XVII, XX, 4, 169,

215, 253, 256, 262, 273, 275,276, 278, 281, 291, 311, 312,317, 325, 340, 342, 343, 344,346, 348, 363, 368, 412, 416,424, 429, 430, 437, 440

Avustralya 256Avusturya prensi 167Ayasofya 289Azarias’ýn duasý 125Azizler 223, 231, 280azizleri tazim 108

BBBa’l 62-63Ba’l Tarz 63Baba 7-8, 10-11, 21-22, 24, 26, 35,

66, 70, 78, 81, 93, 95-96, 104,110, 173, 182, 184, 186-191,193-196, 199-200, 203-204,206-209, 213, 221-223, 225,228, 234-238, 244-246, 248,257, 286-287, 289-290, 319,376-377

Baba Tanrý 173, 182, 191, 194,206, 223, 235

Babil 29, 43-45, 47, 56, 63, 117,122-123, 125, 127, 159, 192,305

Babil Dragon tarihi 125Babil esareti 123, 127, 159Bacon, Roger 337Bâkire Meryem 32, 113, 173Bâle 337, 342Bâle Konsili 337Bammat, Haydar 417


Baptiste 47, 226Baptiste, Jean 226Barnaba 31, 57-58, 74, 131, 166-

167, 169Barnaba Ýncili 31, 166-167, 169Barthélemy d’Herbelot 346Baruch 125Basetti-Sani, G. 362Basilid 18Batlamyus 176bekâr 257, 277Belle, R. 398Bénédictin 335Benî Ýsrail 47, 50, 55, 61, 72, 83Benoit 144, 146, 155, 309, 311,

344, 368Benoit, P. 155Benoit, XV. 368Benû Hammâd 337Bernard, S. 336Bersillian 115Beytlehem 32-34Bibelforscher, Ernste 219Bible þirketi 137Bibliander 341-342bid’at 200, 249, 253, 274-275, 362bid’atçý 274-275birbirinden istifade nazariyesi 141Birmingham Üniversitesi 182Bizans XIII, 253, 324, 326, 332-

334, 340, 433Blachere, R. 419Bodin, Jean 340Boismard 144-146Boulainvilliers, Kont de 343Bourgade, François 350Brahma 192

British Museum 123Brooklyn 260Buchman, Théodore 341Budist 182-183, 425Buhtunnassar 29Bultmann 148

CCCalvin 280, 303, 325Calviniste 258Camerlinque 300Cariyeler 86Carpocrati 18Caspar, R. 165, 198, 325, 356, 434catéchisme 93Catherine 258Cebrail 32, 241cemaat ibadeti 236Cerf yayýnlarý 145Cerfaux, Mgr. L. 156Cerinthi 17-18, 31Cerinthian 31Cezayir XVI, 356, 413, 424, 427,

432Charlemagne 234Charles de Foucould 359, 364Charles Quint 277Chartreux, Denys le 340Chlorus, Constantius 104Chrestos 31Christ 32, 70, 155, 357, 360Cizye XV, 330, 367Clasius, I. 169Claude 31, 427Clement 82Cluny 335Codex Sinaiticus 124

451Ýndeks

Codex Vaticanus 123COE 314-315, 425Commodien 115Communion 224-225, 227-228Comte, A. 346-347conclave 300Confirmation 98, 224-227Congar, P. 294Constantin 286consubstantiation 97, 280Croix, Jean de la 352Culmann 143-144Culmann, O. 143-144Cuma âyini 203Cyrille 287-288

ÇÇ

çarmýh 212, 215, 229Çýkýþ 125, 140, 158, 205Çin 14, 24, 44, 58, 156, 168, 183-

184, 192, 202, 214, 244, 256,262, 300, 336, 409, 430

Çocukluk Ýncili 137

DD

d’Antioche, Paul 199-200d’Aquin, St. Thomas 220, 337, 352Dað vaazý 151, 157Dalmatic, Robert de 336Damascène, Jean 332-333, 337Daniel 12, 48-49, 325, 417, 433Daniel kitabý 12, 48Daniel, Norman 325, 433Daniélou, J. 327Danimarka 278Dante 303, 335

Das Heilige 179Dâvud 45, 48, 126, 138, 160, 186,

200, 286Dâvud, Abdulehad 138, 200, 286Dâvud’un oðlu 48Deccal 219, 332, 336, 341, 350,

418déisme 343déistler 303Descartes 303Descuffi, Mgr. 377Devic 324Diascore 288Diatessaron 136Dibelius 147-148, 153, 156Diderot 303diégèses faraziyesi 143Dheilly, J. 156, 247Dimeþkî, Yuhanna ed-332Din tüccarý 26dinî éclectisme 86Diocletianus 35, 103, 108Dionizos 62Dirilmiþ Îsa 134Disiplin el kitabý 28Disius 35Dominicains 307domuz 205, 242, 249, 255-257, 334domuz eti 205, 242, 249, 255-257Dournes, J. 415-416Dördüncü Ýncil 48, 81-82, 128-129,

133-134, 139-140dua 21, 91, 97, 178, 203, 218, 225,

227-228, 230, 232-237, 239-240, 245, 249, 281, 368, 377,384, 394, 433

Durant, W. 176, 184Dünya Kiliseler Birliði 313


EEEbionitler Ýncili 137Ebû Kurra 333Ebû Ubeyde XV, 331, 367Ecclesiam suam 369éclectisme 86, 99Efes 75, 133, 287-288, 377Efesoslulara 128, 234, 247Eflâtun 55, 84-85, 95, 107, 109,

117-118, 133, 186, 192-193Eflâtunculuk 85, 107, 117-118Ehl-i Kitap XIV, XVI, 92, 162, 163,

364, 365, 366, 367, 403Eichhorn 142el-Haddâd 161-162, 205Elchinger, Mgr. 294Elizabet I 258el-Kindî 335el-Kuddûs 179el-Muncid 191Elohim 159Elohist belge 126, 159encycliques 300Encyclopedia Britannica 133, 189endüljans 140, 231-232, 293, 304Endülüs 168, 276en-Nâsýr 337Epiphane 30, 58-59Erasmus 303Erigoire 289Ermeni 254-255, 258, 305, 311Ermeniler 254-255, 258Ernob 95Esdras 125, 127Eski Ahid 65, 76, 122-125, 128,

131, 162, 189, 193, 197, 211,213, 220, 234, 242, 260

Essenîler 28-29Ester 125, 127Esteroius 287Euaggelion 128eucharistie 224, 227, 342, 355Euthyces 288evek 285, 305-306exorcisme 154, 225Eyyûb 125, 127Ezra 44

FFFalintin 79Fâtiha sûresi 238Fenike 57, 59, 61, 67-68, 122ferdî dua 239Ferisîler 13-15, 26-28, 65Feuillet, A. 136, 164, 397FG nazariyesi 148fidâ’ 194fikir aristokrasisi 106Filimon 128Filip 132Filipililere 128Filistin XIII, 12, 28, 30, 34, 39, 43-

46, 49-50, 53, 55-57, 66-68,70-71, 73, 81, 88, 90, 96, 123,127, 160, 242, 331, 404-405,420

Fýsýh 34Floransa konsili 253Flore, Joachim de 273formation 147-148Former 147Formgeschichte ekolü 147Forster, Charles 349Framarino 167

453Ýndeks

France, Collégue de 342Franciscains 307François I 278, 342, 346François, St. 337, 362Fransa XVI, XVIII, 256, 273, 278,

281, 305, 339, 342, 346, 353,360, 424, 432, 440

Fransiskenler 337Fransýz ihtilâli 318Frédéric 277Frigya 56, 59, 61-63Fritsch, Erdmann 324

GGGalatyalýlara 73, 82, 128, 247-248Galerius 104Galile 16, 34, 43, 129, 136, 140,

158Gamaliel 59Gardet, L. 352, 361, 364, 373, 398,

412, 426-427Garrone, Mgr. 371Gasse 324Gaule 116Gauthama 182Gautier, L. 193Gayr-i Hýristiyanlara Mahsus Daire

406, 417Gazâlî 338, 351, 400Geffre, C. 423Géresa 154gnosticism 79gnostik 81Goichon 361Goulder, Michael 180göklerde olan Baba 21, 228, 236-

237, 245

Graf, G. 324Gran Lac Sale 261Gratianus, Flavius 106Grégoire III 290Grégoire IX 275Gregoriyen takvimi 257Griesbach 141Guignebert, Charles 36Guillaume Postel 340, 342Gunkel 152gusül 94, 225

HHHabeþîler 254-255, 258Habeþistan XIII, 254, 304, 326Haç XVII, 32, 76, 79-80, 153, 194,

212, 224, 240-241, 256, 260,276, 282, 335, 337, 339

Haç skandalý 79Haça gerilme 17, 52, 129, 157, 170,

203, 211, 215-216Haçýný almak 22Haçlý Savaþlarý 276, 335Haggay 125, 127Haham 32, 45, 50, 59, 140, 248,

360Hâkimler 30, 125-126Hanna 58Hanne 8Hapishane mektuplarý 128Harnack 189Harun 9, 290Harun Reþid 290havari 11, 17, 19, 34-35, 52-53, 56-

61, 65, 67-69, 72-77, 79, 82-83, 87-90, 95-96, 109, 111,123, 127, 130-133, 135, 137,


150, 154, 163, 166-168, 176,205, 210, 226-227, 229-230,232, 242, 246, 248, 254, 257,287, 300, 356, 421

Havari Petrus 131, 300Havari Yâkûb 232havariler 19, 52, 58-59, 68-69, 74,

87, 89-90, 109, 123, 133, 167-168, 205, 242, 246

havarilik 74Havva 234Hayek, Michel 177, 357Haytmulir 67Helenistik 67-71, 74, 77, 81, 92,

96, 116, 154-155, 178, 192Helenistik cemaat 69-71, 81helenistik kavram 70Henri VIII 258, 276, 278Herakl 63Herder 143Herod 16Hérod 10, 33-34, 43, 47Hestîler 56Hezekiel 44, 125, 127, 213Hicaz XIIIHick, John 182Hind, Tomas 58Hindu 182-183, 425, 428Hýristiyanlaþtýrma programlarý XIVHirodesî 13Hirus 70hiyerarþi 88, 257-259, 261, 268,

300Holtzmann 143Hoþea 125-126Hottinger 324Houlder, Leslie 180

Hugo, V. 303Hume, D. 303Hus, Jean 276

II - ÝÝInquisition 275Irak 305, 331, 426Ýblis 32Ýbn Abbâd er-Rundî 352Ýbn Sina 352Ýbn Teymiyye 201, 206, 208, 248Ýbnu’t-Tayyib 199Ýbrahim, Hz. XIV, 7, 113, 121, 160,

169, 194, 207, 217, 260, 332,337, 354-355, 357, 371, 373,375-376, 410, 420

Ýbrahim’in sînesi 217Ýbrânîler Ýncili 137Ýbrânîlere 128, 232Ýçki 242Ýhlâs sûresi 202Ýki kaynak faraziyesi 143iki kaynak teorisi 145Ýkinci dünya harbi 313, 406-407Ýkinci Ýþaya 127ikonoklast fitnesi 289ilâhî þefaatçi 72ilâhî transcendence 178Ýlk Ýncil faraziyesi 142Ýlyas, Pavlus 166Ýmparator Augustos 54, 64, 84Ýmran hânedaný 7Ýncil XIV, XVI, 7, 10, 11, 13, 17,

25, 27, 29, 32, 35, 39, 41, 42,43, 47, 48, 49, 50, 52, 57, 61,68, 74, 75, 81, 82, 112, 118,127, 128, 129, 130, 131, 132,

455Ýndeks

133, 134, 135, 136, 137, 138,139, 140, 141, 142, 143, 144,145, 146, 147, 148, 149, 150,151, 153, 154, 155, 156, 157,158, 161, 162, 163, 164, 165,166, 167, 168, 169, 173, 175

Ýncil yazarlarý 42, 135, 139-140,143, 148-149, 155-156, 158,165-166

Ýndulgence 305Ýngiltere 258-259, 275-276, 278,

312, 432Ýngiltere Kilisesi 258, 278Ýnsan Haklarý Evrensel Beyanna-

mesi XVI, 379Ýnsanoðlu 48-49, 70, 79Ýran 45, 61-62, 116-117, 123, 192,

204, 255, 343, 413Ýréné 58Îsa Hz. XIV, XV, XVI, 2, 3, 4, 7, 8,

9, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17,18, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 27,29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36,39, 40, 41, 42, 43, 45, 46, 47,48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 56,57, 58, 60, 63, 66, 67, 68, 69,70, 71, 72, 73, 74, 76, 77, 78,79, 80, 81

Îsa’nýn vaftizi 129, 154Ýshak XIV, 121, 169, 207, 335, 357Ýskender 30, 116Ýskenderiye 55, 60-61, 81, 84, 95,

123, 131, 133, 185-187, 192-193, 254, 256, 285, 287, 305,425

Ýskenderiye Kilisesi 186, 285Ýskenderiye Patriði 187, 254

Ýslâm-Hýristiyan diyalogu XVIÝsmail XIV, 169, 354, 357, 362,

371, 375, 422Ýspanya XIII, 58, 115, 278, 305,

324, 334-335, 338-339, 429-430

Ýsrail 20, 28, 47, 50, 55, 61, 72, 83,90, 126, 159-160, 173-174,189, 357, 407-408, 420-421

Ýstanbul Patrikliði 256Ýsveç 278Ýþâya 125Ýtalya XIX, 59, 259, 302, 305, 425Ýtiraf 396Ýzis 62, 192Ýznik 137-140, 186, 191, 241, 281,

285-290Ýznik (Nicée) Konsili 285

JJJacques 32, 137, 253, 358, 360-361,

427Jacques Ýncili 137jandarma 302Japon piskoposu 311Jean XXIII 203, 292-293, 314, 319Jeffery, A. 398Jérôme 276Jérome, St. 124Jeschu, Tolédot 32Jésuites 307Jomier, Jacques 358, 360-361Joseph Cuoq, P. 381Josephus 28Journet 360Jude, St. 254Judith 125, 127


Julianus 105Julien 107, 241, 257Julien takvimi 241, 257Justin 86Justinien 289

KK

Kadýköy Konsili 288-289Kâdir 173, 215Kahire 123, 254, 370, 429-430Kaldeliler 127Kâmûsu’l-Kitâbi’l-Mukaddes 194Kapitalizm 318, 435kardinal 300-303, 305, 327, 334,

338, 360, 403, 407, 418Kardinaller 300-303, 305Kardinaller Meclisi 303karem 240kass 257Katolik XIII, 111, 115, 122, 124-

125, 128, 131, 135-136, 139,147-148, 150, 164, 187, 190,218-219, 222-224, 226-227,230, 232-234, 239-240, 247,253-259, 275-277, 280-281,285, 287, 291-294, 299, 302-305, 307, 310-318, 326, 329,342-343, 350, 354, 357-359,361, 369, 397, 404-405, 410,419, 422-423, 426

Katolik Kilisesi 124, 187, 253, 257-258, 281, 307, 312, 316, 354,359, 404-405

Katolik mezhebi 111Katolikler 122, 125, 148, 150, 218,

222, 227, 232, 240, 257, 285,

310, 312, 314, 342, 361, 419,423

Katoliklik 139, 223, 226, 234, 239,254, 257-258, 281, 293-294,313, 359, 369

kayýp Ýncil 143Kayser 14, 16, 35Keldanî 117, 305Kenan 50, 122, 126, 160Ketton, R. de 336Ketûbîm 125Khoury, Paul 200Kýbtî 254, 305, 311Kýbtîler 254, 258Kilise Asliye Mahkemesi 306kilise hiyerarþisi 88, 257Kilise Ýþleri Kurulu 303Kirus 29, 44kýsmî endüljans 231Kitab-ý Mukaddes 28, 45, 65, 122-

126, 137, 144, 147, 159, 183,187-188, 196, 204-205, 211,239, 258, 273-274, 277-278,280-282, 292, 303, 309, 327-328, 363, 407, 411, 422

Kitab-ý Mukaddes Komisyonu 309Kitab-ý Mukaddes Þirketi 137Kolob 261Koloselilere 128, 247komünist 259, 294, 319, 403, 409Komünizm 256, 318komünyon 57, 79, 93, 95, 97, 134,

227, 232, 241, 257, 280-281Konfirmasyon 226konsil 122, 139, 248, 285-286, 288-

295, 304, 306, 315, 338, 369,

457Ýndeks

371, 373-377, 380, 401, 406,408, 413, 417

Konsiller 122, 285, 291, 295Konstantin V 290Konstantin VI 290Konstantinopolis 187, 191, 255-

256, 286-290Konstantinopolis konsili 191Korintos 58, 66, 75, 78, 80, 82, 91,

128, 135, 218Korintoslulara 66, 78, 80, 82, 128,

135, 188, 218Korintoslulara, I. 78, 80, 188, 218Korintoslulara, II. 128Kornelius 67Kral Henri VIII 276Kral Josias 126Krallar 125-126Kristus 31Kronikler 125, 127Kronikler, 2. 125Kudüs 8, 11-12, 28-30, 32-33, 35,

40, 44, 46, 51, 53, 57-60, 66-68, 73-75, 78-79, 96, 99, 127,129-130, 140, 144, 147, 157-159, 166, 173, 186-187, 190-191, 194-196, 199, 203-204,206, 208-209, 219-221, 223-226, 229-230, 235, 240-242,247, 256-257, 279, 285, 287,290, 294, 324, 338, 369-370,407, 421

Kudüs Kitab-ý Mukaddes Okulu144, 147, 159

Kumran 2, 28, 123Kur’ân-ý Kerim XVIII, 7, 17, 19,

31, 39, 92, 136, 140, 158, 163,

174, 182, 202, 233, 238, 243,248, 329, 333, 335, 342-343,352, 363-364, 374, 380, 434

Kurban 13, 55, 57, 62, 71, 79, 81,93-95, 97, 101, 134, 169, 185,216, 235, 247, 334, 354, 424,437

Kurtarýcý 32-33, 48, 52, 56, 61-65,71-72, 81, 98, 180-181, 183,279, 314, 328, 353

kurtarýcý Tanrý 61, 63, 279kutsal Cuma 203, 240kutsal krem 225, 227, 240kutsal sofra 224-225, 227, 258, 261Kuzey Afrika XIII, 339, 426, 435Küçük Asya 76Küçük günah 218, 230-232Küçük Yâkûb 58

LLLa Fontaine 303Lachmann 142Lactance 95Lagrange 142Lamartine 303Lamentations 125Lâtin XIII, 77, 108, 117, 124, 200,

258, 310-311, 325-326, 334-335, 340, 346

Lâtin Kilisesi XIII, 326Latran anlaþmasý 302Latran Konsili 390laudes 239Lazaristes 307Le Grand Arnauld 349Ledit, J. 357, 420Légat 302


Lelong, Michel 413, 440Léon Dufour, X. 151Léon I 288Léon III 289-290Léon IV 290Léon X 275, 277Léon XIII 308-310, 313, 316-317Lesbos 290Lessing 142Levililer 125, 151Licinius 286liturgie 292Lods, A. 159Logia 49, 152logos 81, 92, 96, 133Londra 123-124, 180Louvaine Üniversitesi 156Luka 10, 42, 127, 129-130, 132,

134, 136, 138, 141-146, 152,154, 156-158, 166, 186, 188,194, 227, 238

Luka Ýncili 132, 136Lulle, Raymond 337Luther 125, 224, 231, 234, 258,

275-281, 303, 340-342, 419Lübnan 258, 305, 429-430Lyon-Borvière Cizvit Scolasticat

koleji 157

MMMa’lûf, L. 191Mahayana 182Mahomet 336, 341, 343-344, 347,

357, 360, 418, 420Mahon 334, 418Makkabeler I ve II 125Makkabeliler, I. 127

Makkabeliler 45-46, 127, 218Makkabelilerin isyaný 127Makpela maðarasý 160Malaki 125, 127Malmesbury, Guillaume de 334Mandeîler 56Mani dini 116-117Maniheizm 117-118Manuel II. Paléologue 333Marangoz Yûsuf 32Marcion 136, 288Marduk 61mariage 98Maritain 116Markos 10, 41-42, 127, 129-132,

136-137, 141-146, 149, 152,154, 156-158, 164, 166, 202,232, 236, 254

Markos Ýncili 129, 131-132, 136,142, 164, 236

Marksist 303, 419, 422Marracci, Ludovico 340Marta 141Marthe 261Mârûnî 305Marx, K. 319Masson, D. 357, 362Massignon, L. XV, 352-353, 356,

359-360, 363, 368, 422, 426-427

Materyalistler 303matran 257Matta 10, 41-42, 127, 129-132,

136-137, 141-146, 149, 151-152, 154, 156-158, 166, 169,188, 190, 202, 218, 232, 234,238

459Ýndeks

Matta Ýncili 130-132, 137, 141-142, 169

Maurier, H. 415-416Maxentius 104Me’cûc 219Mecdelli Meryem 261Mecusîler 34Medine Mübahelesi XVMedine-i Münevvere XIVMedyen 160Meinertz 147mel’ûn kavim 203Melkarat 61Melkî 207, 305Meryem XIV, XVI, 7, 8, 9, 10, 18,

32, 33, 110, 112, 113, 132,139, 140, 141, 163, 173, 186,201, 209, 223, 231, 241, 248,255, 257, 261, 287, 310, 313,329, 355, 373, 376, 377, 378

Mescid-i Nebevî XV, 330, 366meseller 51, 125, 129, 133, 138,

140, 152Mesîh XIV, 11, 13, 16, 26, 28, 33-

35, 40-41, 46, 48-49, 52, 63,66-67, 69-71, 74-76, 78-81,83, 89-91, 93, 104, 109, 113,134, 136, 138, 140, 155, 163-164, 166, 170, 173, 177, 182,185-186, 194-195, 198, 203-204, 206-207, 209-212, 216,218-219, 221-224, 226, 229,231-232, 234-236, 247-249,254-255, 260-261, 267, 279,314, 335, 363

Mesîh ümmeti 89Mesîhî 36, 69, 71-72, 121

Méthodistes 259metropoliten 305Mezmurlar 125Mezopotamya XIII, 11, 54, 56, 61Mýsýr XIII, 30, 33-34, 43, 45, 53-

55, 59, 61, 63, 83, 116, 137,159, 186, 192, 204, 242, 254,285-286, 331, 345, 413, 429-430

Mýsýr Ptolemeleri 53Mýsýrlýlar Ýncili 137Mika 125-126Milano 104-105, 368, 426Milano Fermaný 104Millénariste 260Mistik derinleþme 107misyoner XIII, 68, 205, 216, 293,

303, 307, 311, 324, 326, 345,350, 355, 364, 391, 414-417,421, 430, 436

misyonerlik 293, 307, 311, 350,364, 391, 415

mitoloji 107Mitra 61-62, 185Moliére 343-344Monchanin, J. 357monofizit 111, 253-255, 288-289Monteigne 303Montesquieu 303More, Thomas 276Mormonlar 261-262Mormons 219Moubarac, Y. XVI, 357, 422, 426-

427Muhammed XIV, XV, XVI, 11, 17,

27, 134, 170, 180, 249, 324,332, 334, 335, 336, 338, 341,


342, 343, 344, 345, 347, 348,349, 352, 353, 354, 355, 357,359, 360, 362, 366, 375, 386,390, 403, 418, 419, 420, 421,422, 423, 430, 433, 439

Muhyiddin Ýbn Arabî 351Mummi, Yuhanna el- 34Mûsa XIV, 12, 15, 26-28, 55, 75,

77, 81-83, 113, 116, 121, 125-126, 160, 174, 334, 421

Mûsevî 76Münferit dua 236müthiþ büyük sýr 64mysticisme 99

NNNablus 86Nabukadnasar 29, 44Nahum 125-126namaz 9, 48, 88, 91, 100, 197, 217,

230, 239, 249, 294, 312, 373,380, 385, 394, 440

Napolyon 345Nâsýra 3, 34, 39-40, 72, 154Nâsýralý Îsa 3, 40, 72Nâsýrî 39Nebiîm 125necat 56, 62, 64-65, 76, 90, 96, 98,

111, 116, 121, 153, 221, 232,253, 279, 281, 327-328, 357,371, 385, 387, 411

Necran XIV, XV, XVI, 330, 355,366

Necran Hýristiyanlarý XIV, XV,XVI, 366

Nehemya 44, 125, 127Neron 35, 102

Nerva 85Nesep aristokrasisi 106Nestorius 255, 281, 288Nestûrîler 289Neþideler Neþidesi 125New York 260Newman, J. Henry 349Nicétas da Byzance 333Nicolas de Cues 338, 340Nikâh 98, 224, 234, 306Nineham, Dennis 180Noel 241, 316, 318nonce 302Nöldeke, Th. 398

OO - ÖÖObadya 125, 127Oblats de Marie 307oecumenisme 369Ohio 261Olimp 117Olimpus 88, 216on iki havari 17, 34, 60-61, 67, 73,

76-77, 79, 87, 133, 166, 254onction 98Ordre 98, 224, 232, 268orphée 94orphisme 112Orta Asya XIII, 326Orta Çað XVII, 113, 169, 305, 324,

334, 337-339, 346, 348, 351-352, 360, 379, 404, 418-419,423

Ortodoks 110-111, 122, 125, 224,227, 232, 234, 241, 255-257,280, 290, 312, 315

Ortodoks Kilisesi 255-257, 290

461Ýndeks

Ortodoksluk 110Oruç 34, 88, 154, 223, 234, 240,

254, 380, 433Osmanlý Devleti 167, 344Osmanlý Ýmparatorluðu 278Otto, R. 179Oxford 324, 337Oziris 61-63, 185Ökaristi 227ökümenik 285, 290, 293, 330, 365,

403-404, 425, 428, 432, 438ökümenizm 315, 358, 438Ölü Deniz 2, 28Ölümcül günah 230

PPPagan 108, 303, 312, 350, 358,

368, 409, 421Panchrétienne 313Papa Alexandre 342Papa Benoit 311, 344Papa Grégoire III 290Papa II. Paul 368Papa Jean XXIII 203, 292-293, 314,

319Papa VII. Grégoire 337Papa VIII. Urbain 368Papalýk XVII, 109, 167, 169, 258,

273-275, 278, 291, 299, 301-304, 306-313, 315-319, 337,344, 368, 371, 380, 396, 421

Papalýk kütüphanesi 169Papanýn yanýlmazlýðý 257, 300Papaz Boter 195Paris XVI, 124, 145, 325, 337, 357,

397, 413, 419, 424-425, 434Pasarofça anlaþmasý 167

Pascal 303, 343Paskalya 51, 94, 223, 225, 240-241,

286, 354Paskalya komünyonu 223Passion 143, 153, 157-158Pastoral mektuplar 128Pater noster 225, 228, 237, 239,

241Pater noster duasý 225, 228Paul Card Marella 381, 403Paul Ýlyas 248Paul IV 303Paul VI 293, 427Pavlus 31, 40, 48, 52-53, 58-61, 63-

69, 71-82, 86-87, 89, 91-92,97, 127-128, 131-132, 135-136, 138, 154, 166-167, 175,185, 188, 193, 211, 227, 234-235, 247-248, 294

Pavlus VI 294Pazar âyini 114, 239péché mortel 230Pélage 289pénitencerie 305Pentateuque 125pentecôte 241, 427Pentikost 241Perfectionnistes 259Petrus 31, 40, 58, 74, 128, 131,

137, 142, 154, 210, 218, 257,300

Petrus Ýncili 137Petrus, I. 128, 218Petrus, II. 128, 154Pfanmuller 325Philon 55, 61, 84, 95, 133, 176Photius 18


Pie II 340Pie IX 316Pie X 308Pie XI 308-311, 313, 316-318Pie XII 313, 316, 318Pierre 231, 293, 324, 335-337, 341-

342, 432Pierre le Vénérable 324, 335, 341Pilatus 16-17, 31, 34, 51, 186, 202Plotin 192poligami 234Pont, Alexandre du 334Porphurios 107Pozitivizm 308Prag Üniversitesi 276préhistoire 143, 146, 149Prens Eugéne 168Protestan 124-125, 139, 218, 222-

224, 227, 231-234, 240, 253,258, 261-262, 276-281, 291,312-313, 315, 329, 342, 419,434, 440

Protestanlar 125, 218, 222-224,227, 231, 258, 262, 291, 312-313, 329, 342

Protestanlýk 139, 233-234, 277-278, 280, 312

Proto-Luka 145-146Proto-Markos 149Proto-Matta 149, 156Ptoleme 30, 53Ptolemy 30Purgatoire 218, 257Putperest 4, 61, 68, 76, 86, 88-89,

99-101, 105, 107, 111, 117,193, 223, 229, 236, 246, 333,335, 337, 349, 362, 412, 423

Putperest tevhid 117Putperestlik 4, 89, 105, 107, 193,

229, 333, 349, 423

RRRab Îsa 71, 80, 82, 90-91, 94Rab Îsa’yý tazim 71, 90Rahîm 29, 31, 197, 215rasyonalistler 303Ravius, Christian 324recim 15reform XIII, 115, 218-219, 231,

255, 258, 273, 276-281, 291,326, 340-342, 400

régulier 307Renan, E. 68, 73, 184, 347rephaim 12restituer 152Resûllerin Ýþleri 57-60, 65-68, 73,

77, 127, 132, 154, 166, 180,183, 186, 226

Resûllerin Seyahatleri 18Robert, A. 136, 164, 397Rodinson, M. 419, 423Roguet 131, 135Roguet, A. M. 135Roma XVII, 3-4, 11-15, 23, 28-31,

35, 45-46, 50-51, 54-55, 58-60, 64-67, 78, 80, 82-86, 88,90-91, 99-103, 106, 108, 113-116, 118, 127-128, 131, 136,138-139, 164, 182, 186-187,204, 231, 247, 256-257, 273-276, 278, 286, 288-291, 299-301, 305, 311-312, 334, 337,359-360, 425, 428-429, 431

Roma hukuku 164

463Ýndeks

Roma Ýmparatorluðu 4, 23, 100,114, 182, 286, 289

Roma kanunu 15Roma Kilisesi 186, 273, 290, 312Roma Piskoposu 299Romalýlar 29-30, 35, 54, 256Roncalli, Mgr. 406Rote 304Rousseau 303Rönesans 273, 276, 340, 342-343Ruben 160ruh üfleme 8Ruhban 24, 112, 115-116, 118,

224, 254, 257, 280, 292, 299,304, 307, 350

Ruhbâniyet 233Ruhbanlýk 115-116, 224, 254, 257,

280Ruhu’l-Kudüs 11, 32, 35, 40, 78,

96, 173, 186-187, 190-191,194-196, 199, 203-204, 206,208-209, 221, 223-226, 229-230, 235, 240-242, 247, 257,279, 287, 290

Rûmî 311Russel, Charles Taze 260Ruth 127Ryer, Sieur de 343

SSSabât, Paul 201Sabazîler 56sacrementaires 280sacrements 221, 224, 258, 266,

292, 304Sadukîler 12, 28saf Samiriyeli 141Sahte Matta Ýncili 137

Saîd, Habîb 197-198Sâid, Ýbrahim 194Saint-Barthélemy 281Saksonya 277Salamanque 337Sale, George S. 17Sâmiriye Tevratý 123Samuel 125-126Samuel, II. 126Sanc 62Sandan 63-64, 74, 174, 208Sanhedrin 17, 59Saul 185Sayýlar 100, 125Schmidt 148Seade, Halîl 167Sebt 28, 49, 152, 160, 220, 254-255Sebt (cumartesi) günü 28, 220sebt bayramý 254Sebtîler 56séculier 307seçkin millet 50, 234Ségovoie, Jean de 340Selânikliler, I. 128Selânikliler, II. 128Selevkus 30, 53Sem’ân, Ývad 191, 210Semavî Kudüs 99, 219Senek 64Sentur 62Septante 77, 123, 128Septants 65Serge 335Shakers 259shéol 12Sibel 62, 81Sicilya 276


Signature 304Simon, R. 348Sinoptik Ýncil 130, 132-134, 139-

140, 142, 150, 155-156, 163-164, 184

Sirâbîs-Ýzis-Horus üçlemesi 192Siracide 125, 127sýrlýlýk prensibi 29skolastik zihniyet 110Slav XIII, 326Smith, Joseph 261sofra 57, 71, 91, 224-225, 227, 258,

261, 355Son yaðlama 224, 232Sorbonne 42sosyalist 317, 319, 430Sosyalizm 318, 435Sözlü rivâyet 143-144Spinoza 303St. Pierre Kilisesi 231, 293Steinscheider 324Stoa 59, 64Stoacýlar 176Stoacýlýk 85Strabon 54, 59Suétone 31sun’î tohumlama 310Sûr 187Suriye XIII, 30, 45, 53-54, 62, 70-

71, 86, 116, 246, 253, 255,258, 331

Suzzanne’in tarihi 125Süleyman 24, 125-126, 160, 346Süleyman Mabedi 126Süleyman’ýn meselleri ve hikmet-

leri 125sünnet olmak 76

Süryanî 43, 122, 305, 311Symmachus 106Syncrétisme 56, 340

ÞÞÞam 59-61, 63, 66, 73-74, 80, 83,

93, 103, 220, 239, 292, 300,430

Þark kilisesi XIII, 257, 326Þark teolojisi 199Þarlman 234, 290Þelebî, A. 168, 194Þemmas 57þeriat 15-16, 27, 44, 72, 83, 178,

205, 210, 220, 243, 247-249,327, 338-339, 355

þeytan 14, 34, 63, 129, 137, 197,214, 218-219, 334, 418

Þifahî rivâyet faraziyesi 143Þirk muhiti 185Þiva 192Þövalye George 277

TTT. O. B. 211Taberiye 134Tacite 31takdis 97, 116, 227, 232-234, 240,

256Tam endüljans 231Tanrý Oðlu 32, 182, 184Tanrý’nýn annesi 32, 110, 223, 255,

287, 378Tanrý’nýn tecessüdü efsanesi 180,

212Tanrý'nýn oðlu 48, 52, 77-78, 96,

147, 164, 169, 177, 182, 184-

465Ýndeks

185, 187-188, 194, 204, 206-207, 209, 390

Tarsus 58-59, 63-65, 72, 74Taþra Teþkilâtý 305Tatianos 17Tatien 86, 136tecessüt 154, 173-177, 180-183,

186, 205, 212, 288, 361, 390,433

tecessüt akidesi 175, 181, 183tecessüt iftirasý 181tecessütsüz Hýristiyanlýk 180tefekkür duasý 239Tekfir 173, 209-210, 212, 214, 216,

286, 361, 390, 433Tekvin 122, 125, 160-161, 376,

422Temmuz 61-63, 318, 429Teodora 289Tertullien 86, 94-95, 100-101, 103,

115Teslis 78, 95-96, 110, 163, 173,

180-181, 187, 189-193, 197-198, 202, 204-206, 246, 249,282, 334, 361, 390, 410, 433

Teslis akidesi 96, 181Tesniye 125-126, 159Tevhid 7, 23, 77, 93, 95, 112-113,

117, 139, 174, 178, 190, 192-193, 197-198, 205, 262, 333,353, 355, 372, 390, 410, 412

Tevhid inancý 139, 190, 353, 355Tevrat XIV, 11-12, 15, 19, 27-28,

30, 39-40, 50-51, 77, 122,125-126, 131, 158-159, 161-163, 188, 195-197, 207, 210,242-243, 246-249, 348, 357,376

Tevrat þeriatý 15, 242, 246Theodosius 105Théodosius II 288Theotokos 110, 287Thomas Ýncili 137Thomas, St. 199, 220, 309, 337,

352, 360Tiberius 3, 35, 85Time dergisi 180Timoteosa, II. 128Timothée 332Titus 128, 166Tobi 125Tolstoy 114Torquemada, Jean de 340Toulouse 275Tours 116tradition 139, 278, 292Trajan 35transsubtatiation 280Trente Konsili 124, 291, 303triade 198Troupeau, G. 200Tsefenya 125-126Türkiye XVIII, XX, 346, 369, 413

UU-ÜÜUgarit 122Uknûm 180, 191, 194, 196, 201,

203, 374, 390uniates 311Unitariens mezhebi 259Urbaine II 276uskuff 257Utah 261Uzak Doðu XIII, 326, 347Uzeyr 182


Üç gencin fýrýndaki duasý 126üç uknûm 191, 194, 196, 374Ürdün Nehri 28, 58, 96

VVvaftiz 29, 34-35, 47, 62, 67, 71, 79-

81, 88, 91, 94-95, 140, 190,217, 224-226, 230, 240, 259-261, 281, 306, 388

Vaganay, L. 142Vahiy 24, 92, 121, 127-128, 137,

165, 198, 218, 232, 260-261,327-328, 363-364, 371, 423,434-435

Vâiz 125, 127, 277Vâiz Siracide 127Valentinianus 105Vassy katliamý 281Vatikan XVII, 122-123, 147, 198,

203, 291-293, 300-304, 307-309, 312, 314-315, 319, 327,357, 368-369, 372, 380, 399,402, 404-405, 408, 429, 440

Vatikan I. Konsili 291, 300, 319Vatikan II. Konsili 147, 203, 292-

293, 327, 357, 368, 372Vatikan Konsili XVII, 369, 402,

405, 408Vaux, De 159Venedik 167, 425vepres 239vergi 14, 16, 30-31, 236, 245, 274,

302Vigile 289Villard, U. Monneret de 325virdler 239Viþna 192

Viyana 167-168, 337Viyana Konsili 337Viyana Kraliyet Sarayý 167-168Voltaire 343-344Vulgate 124

WW

Walton 124Waltz, James Calvin 325Watt, M. 419, 427, 438Welhausen 398Wellhausen, J. 142Wells 185, 192Wells, G. 185Wiles, Maurice 180Wilke 142Winer 263Wolfson, H. A. 199

YY

Yahova Þahitleri 260Yahuda 17, 34, 126, 158, 247Yahudiye 16, 140-141Yahve 28, 30, 40, 44-45, 48, 75-77,

158-159Yahvist belge 126, 159-160Yahya, Hz. 8, 29, 47, 132, 136, 177,

199-200, 226, 333Yahya Ýbn Adî 199, 333Yâkûb 32, 40, 58, 74, 121, 128,

207, 232, 242Yâkûbî 207Yâkûbîler 254, 258Ye’cûc 219Yedi þeâir 304

467Ýndeks

Yeni Ahid 2, 35, 65, 69, 76, 122-123, 126-127, 132, 136, 138-139, 184, 189, 197, 211, 218-219, 234, 260, 286, 335

yeni bir Âdem 77Yeni Eflâtuncu 84, 107, 109, 117-

118, 133, 186, 192-193Yeni Eflâtunculuk 107, 117-118Yeni Kudüs 220Yeni Pisagorcular 176Yeni Roma 288Yeremya 125-126Yeremya’nýn risalesi 126Yesû’ 33, 166Yesû’u’l-Mesîh 166yetmiþler 65Yoel 125, 127Young, B. 261Young, France 180, 212Yudah Makkabi 30Yuhanna 10, 31, 34, 42, 48, 50, 82,

87, 92, 127-128, 133-135,140, 145-146, 175-176, 183-184, 188, 221, 227-229, 232,287, 332

Yuhanna, III. 128Yuhanna (Jean) 287Yuhanna Ýncili 50, 82, 133-134,

140, 176, 183-184, 221, 228Yunan 3, 9, 11, 30, 43, 48, 52-63,

65-66, 68, 70, 72, 76-77, 79,

81-85, 87-88, 90-92, 94-96,99, 106-109, 111, 114, 116-117, 123-124, 128, 130-132,142, 154, 156, 164, 186-187,190, 192-193, 199, 204, 216,254-256, 273, 333, 347

Yunan felsefesi 9, 95, 164, 186,193, 333

Yunan zihniyeti 76, 82Yunus 125Yûsuf 32-34, 159-160, 194Yûsuf Post 194Yûþa 125Yüce Varlýk 52, 61, 63Yücenin oðlu 194

ZZ

Zafer tanrýsý 106Zakarias, Hanna 360Zakarya 127Zananiri, G. 325Zecrî helenleþtirme 30Zekeriyya, Hz. 8, 29, 47Zenon 55, 253Zeus 30, 63zimmî XVI, 367zina haddi 16Zwingli 277, 280
