YER KABUĞUNUN

GİZEMİ

YER KABUĞUNDA NELER VAR?

KAYAÇ NEDİR? Canlıların dünya üzerinde

yaşadığı tabakaya yer kabuğu denir. Yer kabuğunda dağlar, vadiler ve ovaların olduğu karasal bölgelere kara tabakası adı verilmektedir. Yeryüzünde yaşadığımız kara tabakası temel olarak kayaçlardan oluşur. Kayaçlar çok sayıda mineralin birikmesi ile oluşur.

Marketten aldığınız içme suları ve maden sularının ambalajlarında bazı mineral isimlerinin yer aldığını fark etmişsinizdir. Mineraller sadece içtiğimiz sularda değil; toprakta, tükettiğimiz besinlerde ve daha birçok yerde bulunur. Kayaçları birbirinden farklı yapan yapısındaki minerallerdir.

Minerallerin sertlik, ufalana bilirlik, boşluklu yapı, renk ve parlaklık gibi özellikleri kayaçların sınıflandırılmasını sağlamıştır

Kayaçlar, gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı veya rüzgâr gibi hava olaylarıyla parçalanır.

Böylece bazen küçük parçalar hâlinde doğrudan parçalanırken bazen de büyük kaya parçalarına, sonra taş, ufak çakıl parçalarına ve daha sonra kum taneciklerine kadar parçalanabilir.

Kayaçların ufalanması sonucunda ise toprak oluşur.

Kayaçlar oluşum şekillerine göre 3’e ayrılır:

a) Magmatik Kayaçlar: Erimiş hâlde bulunan magmanın yer kabuğunun derinliklerinde yavaş yavaş veya yeryüzünde aniden soğuyup katılaşmasıyla oluşur. Granit, bazalt, sünger taşı örnektir.

b) Tortul Kayaçlar: Farklı zamanlarda farklı şekillerde taşınan ufalanmış kayaçların üst üste birikmesiyle oluşmaktadır. Üst üste biriken kayaçlar tabakalar şeklinde sıralanmış bir yapı gösterir. Tortul kayaçlar canlı kalıntılarının çökelmesiyle de oluşabilir. Tebeşir ve alçı taşı bunlara örnektir.

c)Başkalaşım Kayaçları: Magmatik ve tortul kayaçların, yüksek sıcaklık, gerilme, kimyasal aktivitesi olan sıvıların ve basıncın etkisiyle değişime uğraması sonucunda başkalaşım kayaçları oluşur. Mermer, bir tortul kayaç olan kalkerin başkalaşıma uğraması sonucu oluşmuştur.

NOT: Yer kabuğunun yapısını inceleyen bilime jeoloji, bu bilimle uğraşan bilim adamlarına ise jeolog denir.

DÜNYA’MIZIN KATMANLARI

1-Gözlenebilir Katmanlar;  A- Hava Küre(Atmosfer)  B-Su Küre  C-Taş Küre (Yer Kabuğu) 2-Gözlenemeyen Katmanlar; A-Ateş Küre(Manto) B- Ağır Küre (Çekirdek)

1. Hava küre: Yerküre’yi saran hava tabakasıdır.2. Su küre: Yerküre de bulunan okyanus, deniz, göller, akarsular ve yeraltı suları su küreyi oluşturur.3. Taş küre: Üzerinde yaşadığımız kısmıdır. Yerküre kayaç (taş) oluşmuştur. Kalınlığı 6-40 km’dir.4. Ateş küre: Yerkabuğunun altında, kalınlığı 2900 km kadardır. Ateş küre erimiş kayaçlardan oluşur. Erimiş kayaçlara magma denir.5. Çekirdek: Çekirdeğin ortalama kalınlığı 3400 km’dir. Dünya’nın merkezini oluşturur. Ağır metaller bulunur.

Fosil Nasıl Oluşur?

Çok eski çağlarda yaşamış bitki ve hayvanların sertleşmiş kalıntı ve izlerine fosil denir.

Fosiller, geçmişte yaşayan canlılardan geriye kalan kemik, kabuk ve diş gibi sert kısımlar ya da bu kısımların taşlaşmış izleridir.

Fosilleri inceleyen bilim dalına paleontoloji, bu bilim dalı üzerinde araştırma yapan bilim insanlarına paleontolog denir.

Fosil çeşitleri 1. Vücut fosilleri: Bitki ve hayvanların

vücudunun korunması ile oluşur.2. İz fosilleri: Canlı kalıntılarının kayaçlar içinde sıkışarak izlerinin kaldığı fosillerdir.

Bitkilerin fosilleşmesi ile kömür oluşur.Bitki ve hayvanların fosilleşmesi ile de petrol oluşur.Kömür petrol doğalgaz gibi yakıtlara fosil yakıtlar denir.

Okyanuslar, denizler, göller ve akarsular yerüstü sularını; sıcak ve soğuk su kaynakları ise yer altı sularını oluşturur.

Yeraltında depolanan suların yeryüzüne kendiliğinden çıktığı yerlere kaynak denir. Bu sular insanlar tarafından açılan kuyularla da yeryüzüne çıkarılabilir. Bu kuyulara artezyen kuyular denir.

Yer Altı Ve Yerüstü Suları

İçme suyunun özellikleri;* Renksiz kokusuz ve tadı hoş olmalıdır.* İçinde gerekli madensel tuzlar bulunmalı. Ca ve Mg bileşikleri oranı normal olmalı, canlı atığı bulunmamalıdır.* Sıcaklığı 6–12 oC olmalıdır.Kaynak sularına çeşitli madensel tuzların karışmasıyla maden suları meydana gelir.Yerin çeşitli derinliklerinde değişik kimyasallar içeren sıcak su, buhar ve gazlara  jeotermal kaynak denir.

 Ilıca;Üzeri açık olan ve banyo yapmakta kullanılan sıcak sulara denir.

Kaplıca; Termal suların ve bunlara ait çamurların banyo, içme ve solunum gibi çeşitli yollarla kullanılması, ayrıca rehabilitasyon, fizik tedavi, psikoterapi, masaj gibi tedavilerin doktor kontrolünde yapıldığı sağlık tesisidir.

Yerkabuğunun oluşumu sürecinde ortaya çıkan yeryüzü şekillerine  doğal anıt  denir.

Yerkabuğunun oluşum sürecinde ortaya çıkan peri bacaları, travertenler, mağara, şelale vb. yeryüzü şekilleridir. Pamukkale travertenleri, Damlataş mağarası, peri bacaları ülkemizde bulunan doğal anıtlara örnektir.

DOĞAL ANITLAR

Peri bacaları; Havanın ve suların etkisiyle yerkabuğunun yumuşak kısımlarının aşınması ve sert kısımlarının kalmasıyla oluşmuştur.

Traverten; Travertenler, su içinde kimyasal yolla çözülebilen çeşitli minerallerin (özellikle kirecin), suyun buharlaşması sonucunda çökelmesiyle oluşmuştur. Yurdumuzdaki en tipik örneği Denizli yakınındaki Pamukkale travertenleridir.

Mağara; Mağaralar, yer altı sularının, kireç taşlarını çözerek oluşturduğu çeşitli büyüklükteki oyuklardır. Mağaraların tavanından damlayan kireçli sular buharlaşırsa çökelen kireç tavanda sarkıtlar, tabanda ise dikitleri oluşturur. Sarkıt ve dikitler zamanla büyüyerek birleşip mağara içerisinde damla taşı denilen yapıları oluşturur.

1. Üzerinde Yaşadığımız ToprakKayaçların parçalanıp ufalanması sonucu toprak oluşur. İçinde bulundurduğu maddelere ve özelliklerine göre 4’e ayrılır:

EROZYON VE HEYELANIN YER KABUĞUNA ETKİSİ

Kumlu Toprak

Killi Toprak Kireçli Toprak Humuslu Toprak

Kumlu Toprak: Kum oranı yüksek; su tutma özelliği olmayan toprak çeşididir. Karpuz, havuç ve pamuk gibi bitkilerin yetişmesi için uygundur.

Killi Toprak: Su tutma özelliği bulunan ısıya dayanıklı toprak çeşididir. Kiremit, tuğla, seramik ve çömlek yapımında kullanılır.

Humuslu Toprak: Bitki ve hayvanların atıklarının çürümesiyle oluşan koyu kahverengi-siyahımsı renkte ve su geçirgenliği yüksek olan toprak çeşididir. Tarım için oldukça elverişlidir.

2. Erozyon Nedir? Oluşumu yüzlerce yıl süren verimli toprak

örtüsünün su, rüzgâr vb. etkisi ile aşınıp taşınmasına erozyon denir. Yağmurun dışında, yeryüzünde oluşan seller ve akarsularda erozyona neden olabilir.

Erozyonun nedenleri; Ormanların tahrip

edilmesi, Tarlanın eğim

yönünde sürülmesi, Hayvanların fazla

otlatılması, Plansız kentleşme

Erozyon sebebiyle; Tarım alanları azalır. Tarımsal üretimin düşmesiyle ekonomi zarar

görür. Bitki örtüsü zayıflar, hayvancılık zarar görür. Göller ve barajlar toprak dolar ve sular

kirlenir. Doğal dengenin bozulmasıyla birçok bitki ve

hayvan zarar görür.

Erozyonu önlemek için; Nöbet ekimi uygulanmalı

( Tek tip ürün ekilmemeli) Tarım arazileri çevresine

ağaçlardan rüzgar perdesi oluşturulmalı

Tarlalar eğime dik olarak sürülmeli,

Eğimli arazilerde taraçalama (teraslama) yapılmalı,

Toplum erozyon ve zararları hakkında bilinçlendirilmelidir.

3. Heyelan Nedir?Eğimi fazla olan yamaçlarda zeminin çeşitli sebeplerle parçalanması sonucu toprağın büyük kütleler halinde sürüklenmesi olayı heyelan olarak adlandırılır. Ülkemizde heyelan fazla yağış aldığı için en çok Doğu Karadeniz Bölgesi’nde görülür.

HAVA, TOPRAK VE SU KİRLİLİĞİ1. Hava Kirliliği

Canlıların sağlığını olumsuz etkileyecek maddelerin havada normalden fala olmasına ve uzun süreli bulunmasına hava kirliliği denir. Motorlu taşıtlardan çıkan gazlar, sanayi ve evlerde kullanılan yakıtlar ve ormanlık alanların azalması hava kirliliğine neden olur.

Hava kirliliğini önlemek için; Özel araç yerine toplu taşıma araçları

kullanılmalı, Sanayi ve evlerde kaliteli yakıtlar

kullanılmalı, Sanayi bacalarına filtre takılmalı ve düzenli

olarak kontrol edilmeli, Fosil yakıtlar (kömür, petrol, doğalgaz)

yerine daha temiz enerji kaynakları (güneş enerjisi, rüzgar enerjisi vb.) kullanılmalı,

Ormanlık alanlar artırılmalıdır.

2. Toprak KirliliğiGelişigüzel atılan çöpler, evsel atıklar, sanayi atıkları, tarımda kullanılan gübreler ve tarım ilaçları toprak kirliliğinin önemli sebepleri arasındadır.

Toprak kirliliğini önlemek için;

Yerlere çöp atılmamalı, görülen çöpler alınıp çöpe atılmalı,

Evdeki çöpler cam, kağıt, plastik, pil vb. ayrıştırılarak atılmalı,

Tarım ilaçları ve gübreler bilinçli olarak kullanılmalıdır.

3. Su KirliliğiFabrika atıklarının arıtılmadan deniz ve akarsulara bırakılması ve topraktaki zararlı maddelerin süzülerek yer altına sularına karışması su kirliliğinin sebepleridir. Su kirliliği insanlar(tifo, kolera) ve suda yaşayan canlılar için önemli tehlike oluşturur.

Su kirliliğini önlemek için;

Yağ atıkları lavabolara dökülmemeli,

Fabrikalarda su arıtma sistemleri kullanılmalı,

Kanalizasyonlar için arıtma sistemleri kurulmalıdır.

HAZIRLAYAN:SEHER ÖNSEL FEN BİLGİSİ ÖĞRETMENLİĞİ-

100612043