martin van bruinessen - kürtlük,türklük,alevilik cs - i̇letişim yay

8/9/2019 Martin Van Bruinessen - Krtlk,Trklk,Alevilik CS - letiim yay

1/214


2/214


3/214

RTIN VAN BRUINESSENrk Trkk k


4/214

1 Marn van Bruinsen

letiim Yayna 62 Arana-lnceeme Dizisi ISBN13: 77-470-74 20 leiim Yanck A .

1BASKI

2000-2011stanbu

10 BAKI 2013 sanbu

DZ TSMI t Kvan Fato GencosmanT SM "ac Bekta yen duvan zerinde.

Meme Yaman'n

(sanbu, 16 ad tabnan.G Hsn AbbasDZE Musa ahinBSK CT Ofset FK N Litros You 2. Matbaaar Sii B Bok 6. Kat No 4NB 7-11Topkap 34010 stanbu Te: 212613 03 21

m Yaan FK N


5/214

MTI V BUISS

Krtlk,TAlevilkEtnik ve Dinsel

Kimlk Mcadeeer

EVREN Hk k


6/214

VAN BRNSSN ivite fk ve loj okdu. 1974-76yan da Ira, k, Trye ve urye Kteri a ha ara yap978 da "Aa eyh ve Det: Kta' oya ve ya Yap bk

dokto tez Ucht veit'e udu Bu gzce ke,Ke ve Faaya ei K aar 12), Aa D (203) ie Eiya li Diyakr 203) adl tapan eim Ya

yar a Bs'i er taplar Wher mit vd ieyd Trk n C En Sol Poliik n Ecomc Analy 192) veohe Bahke e derledii Polk n Tr (1984). 19294 y-an a Edoezyaa a a ya a Bi i u ke di-ide yad ta ulumakta , hale Ucht vrt Mo-de Mma opumar Karama amaan Bm bakayekt.


7/214

NELER

K Toplumu, Milyetk ve Etnste

Mtec SorunarK Myeti ve atan Etnk mker

Alev Kern Ek Km zene Tama:Asn nkr Eden Haramzdr!

Tkye'de Ke Ter ve Alev Uyan

uzey rak'ta Bir zba Toumu abak

Hac Bea, Sultan Sahak, ah Mna Sahbve K oan Duvarn Farkl Hkyeer

Hac ekta utan aak Olarak DounGuan li Ehl-i Hak nan ne Nla


8/214

Bu kitaptaki makalelern ojinallenin yead! kaynakla unlad:

"K toplumu, milliyeilik ve enisie, leci snlar "Kudsh soiety, ethniity nationalsm and efugee poblems" Philip

G. Keyenboek ve Stefan Spe (de.) The Kurds: ContemporaOveiew inde Routledge Londa ve New Yok 99 K milliyeilii ve aJan ik kimlikler Kudish nati

onalism and competng ethni loyaties" "ationalisme kude et ethnis intra-kudes" Puples Mteanen no. 89 s.

Alev Klein nik kimlii zeine. aa: Asln inken haair!"/ Nsan 995 taihle aasnda Belin'degeekletilen "Alevism and Sima Synetc Goups in the MiddleEas" balkl konfeansta sunulan tebli![Bu ktaptaki makae Birikim no. 88 99 degisinden alnmt]

"Tiye' Kle Tle ve Alev uyan "Kuds Tuks andthe Aei eviva i Tkey", Mle East e, no Summe99 s.

"Kuze lak'a bi Kzlba oplumu: abak" / "The Shabakncopedi of /sm in yazlan maddenn genletilmi vesiyonu.

"Hac Be, Sun Sahak ah Mi hib ve kn danfal hiyel"/ Haji Bektash Soltan Sahak Shah Mna Sahib, andvaious avatas of a unning wal" Tuc,XX 99 s 559

"Hac a Sulan Sahak olaak dunca: Guan lgesindekiEhli Hak inan ine nla" / "Wen aji Bektas stil boe

the name of Sutan Sahak otes on the Ahli Haqq o the Guan disit" Aexande Popovi ve Gies Veinstein (de } Bektchi tudes


9/214

K Toplumu. Milliyilik ve Etnisite.Mlteci Sorunlar

Son yllarda ok sayd insann Krdistan'dan kaa ahitolduk. Krfez Sava ve Irak ve ran Kristam'ndaki siahKr syanlar (veya daa dor bir deyile otonomi iseyenKr arekenin ser bir eilde basrl), yz binlerceKr'n g emesiyle sonuland. Uluslararas snrla ge

meyi baaranlar siyas mlteci oarak grnr hale geldiler;daha az grnrlk kazanan lke iinde g etmek zorndakanlarn says ise muhtemelen ok da yksek 199'inbu drama olayla dna medyann arll olara zerinde durdu e Kr g rak'm 988'de Kuzey Ira'a

ki Krlere kar dzenledi kimyasl sald sonucunda yaanm Bu imyasal sald on binlee Krt'n Triye'yekamasna yol amt Son irka yl ierisinde ok dahafaza sayda Kr, ran'a ka Her ne kadar bu insanlarnbyk bir smn yrlernden edilen kyller oluuuysa

da er olayd da mlcilern iinde siyas eylemciler ve

gerialar da bulunmakayd Bu esnada n ve Trkiye Kr


10/214

ava ve devlet terr, isnlarn kamalarnn tek nedeni deildir. Bat Avrupa lkelerinden siyas snma talepeden onbinlerce Trkiyeli Krtn byk bir ounluugenellkle politk baskdan amayan ama daha iy bir yaam standard isteyen 'ekonomik mlteciler olarak grlrz konusu btn lkelerde Krdistann ekonomik azgelimiliinin ve yksek nfs art hznn Krdistandanbyk bir ii gne yolat dorudu Bununla birlikteekonomik etken bu g srecine yol aan ktrlerden sa

dece bir tanesidir ve birok yerde de bir lde politik durumun bir sonucudur u zelkle Mslman komularndanzulm grdklerini savuun Yezidler ve uriye Hristiyana, veya Snn ounluun tehdidiyle kar karya olduunu dnen Aeler gib din aznlklar iin geerlidir

Fakat bunlara ilaveten ok sayda Snn Kt de yerel basve politik atmann rkl biimleri nedeniyle kamayazorlanmtr

Her ne kadar taraflarn kuland retorik yle bir izlenim verse de Krt sorununu, Krtlerle Araplar veya Trk

ler arasnda ya da Krter e merez hmeer arasndabir atma olarak grmek doru deildir Krdistan pekok i atma ve rekaben bulunduu kamak bir toplumdur; bu sorunlar devlet dzeyindeki ekonomik deiiklikler ve politik amalarla daha da arar Yerel iliklerve atmlar devlet dzeyindeki ve devletler aras dzeydeki atmalarla balantl hale gelmitir ve yerel iktidarsahipler ve devlet aygt (veya bir baka devlet benzeri aktr olan Krt hareketi) arasnda youn ibirliinin rkl bimler gelmtr tn bunar, devle basks e yerel dzeydeki bask iimlei arasda kesin bir a yapmay

gletirmektedir


11/214

K topuu Heteojen,tabaaaa ve azna

En andan son ka yyld Ktle lgede yaayankl Hstyan toluluklaan olduu kada Fasladan

kleen ve Aaladan da ay b halk olduklann genel olaak lncndedle n andan okumulan kmnKt olu kmn olmad ve Ktlen neede yaadkla

hakknda somut fkle vad Bu kmlk ve lk lnc Ktle bnden ayan unsula dnldnde atc Bok Kt n dl ve d/mehe kmlk

lenn asl unsulad kat tn Ktle ayn dnden/meheten deldle ve ayn dl konumala Kt

tolumunda elgn taakalama vad aet eltyelek kylle ende ahakkm sahd Aetleaasndak atmala ve hkmeden ve hkmedlen tolumsal abakala aasndak sm lkle Kt tolu

munu uun b amandan be blmekted Bell b lgedek Ktle n le atan kala kolektf eylem heaman engellemt Buna laveten Ktlen aasna ok Kt olmayan anlk yaamaktad ve sosyal ve ekonomk lklen olutuduu kamak alala Ktlelebalanmlad

Dl etl

Ktle ok sayda kl lehe kullanla u lehelekonuanlan ou tek lehele anlamala k temel lehe kyee konuulan Kumanc (kuey Ktes le

ak ve an Kdstanna konuulan oand (gney l h l d d b k l kl l


12/214

Krdistan'da Iran kkenli iki dil daha konuulur; kuzeyba-tda ve Diyarbakr'n kuzey ve batsndaki bk bir blgede Zazaca ve gney Kistan'n rkl lgelerinde Guni.

Zazaca ve Gurani konuanlar, Krte konuanlarla aralanaki kk kltrel rklara amen kendileri (ve dieleri)tarafndan Krt olarak kabul edilmektedir1 Ayca bask yo-luyla veya gnll asimilasyonun bir sonucu olarak Krtebilmeyen ya da ok az bilen bunun eine Trke Arapaveya Farsa konuan ok az sayda Krt bulunmaktadr. Veyukarda ikredilen lkelein herbirinde konuulan Krtekelime hazinesi ve hatta szdizimi bakmndan resm dilden derin bir ekilde etkilenmitir

evletlerin Krdistanm kl blgelerindeki etkileri bu-nunla snrl deildir. Bu lkelerdeki rkl eitim sistemle kitle iletii aralar ve a siyas kltrlerin de kanl-maz olarak Krt kltr zerinde derin etkileri olmuturrak rtleri Krt olduklar kadar rakldrlar ve rakllarlarkiyeli Krtlerle kurduklarndan daha kolay iliki kurmaktadrlar Krdistann herbir parasndaki siyas sylem

ve siyas eylem biimleri rkldr.

Krtler asa ve Gualan dahl edlmesi, mode Kt miyet b buuu ded 6 z Kt yazan ef H Btl u toplulukantlei alt guplan oaak tama; 7. yzl Tk gezgi Evliya eleb dea e sylemekted 4 zda yaam ola mutasav (kedis A apayazm, kz C Bockelma, Gshiht arah tar Ek 2 cit s62) Cealeddi i Ysu el-Kuai etTamici elKud gibi daha ceki kayakada da uralan kedlei t olarak kabul etti gstee ee

aslar bulmak mmkd. Birok Krt millyets Zazaa ve uai' aslda ayn dller olduu geei grmezkte geme ve rklkan e az

dzeye dimeyi teih etmekted. So zamaarda B Avupa'da yaymlaa te dei ve gazetelede umai va Soai lehesii yasa


13/214

Dn etllk

Nasl dil Krtlerin etnik brlinin gerek bir temeli say

lamazsa an eklde dn de birletric bir ktr deldir.Ktlein yk bir ounluu a mezhebne bal SnnMslmalardr, kat de dnlerden/mezheplerden oksayda Kt de vardr Dahas Snn Krtler dndarlk ve din trenler asndan byk bi etllk gsteriler edre

seledek geleneksel din etm bu yzyln bana kadaryaygn olaak srdrlyordu ve bu Ktlein kmlk blncnn oluumuna katkda bulunmu olablr Medeseledeencler Aapa ve Farsa klask metnlen yasra,"mil Ahmed Hani ve mstk olla Ahmed Cazi'nn(el Ciz) de inde olduu Kt yazarlarn eserlerini deokumaktayd Bu 7 yzyl arlei sonrak dnemlerdemllyet entelektellece nc olaak kabul edlm veeserlei ml guur kayna olmutur.

Snn ounluk aasnda bata Naklk ve Kadlk olmak zere taikatlarn yaygl ve bu tarikatlarn eyhleri

nn kyller ve kentsel alt snardan gdklei itba dkat ekcidi van Brunessen 97: 249-339 Baz eyhlerin ou aret resnden daha byk br ekonomk ve olitk gle vardr. Kt millyetlinn lk dnemnde, yankabaca 0-930 aasnda bu taikatlar toplumun sefer

ber edilmesnde kitk br rol oadlar Tarikatlar etlekabetlein ve an davalarnn kayna oan airet yasndan bamszd ve bu nedenle de gelenesel aklerin blehareketlen koodne edeblmledr Bu dnemde Krtisyanclan bel bal lderlerinn ou taikat eyhleiyd

Kemalst Trkyede, modeizasyon ve Batllamann d k ll l k l d l k t ld


14/214

Krtk ve Snni lsam rsndk br gendrdMedreseer ve trktr, dh dr ek omk brkteyeen gz ork srdrder. Krdstn'm drt br

ynnd k etm bk de geenese dni etmnyern d lrn ve Irkt kptmmrn rmen med

reseer rtk mn br e grmekedrer Krdstn'nrk bgeernde haa nem br sysi nfuz shp eyheer os d, trktr bu srete gern nem

de ytrder.Kb br thmne Krtern sdece % 80' Snnidr Krdstnn gney bmerndek Hnkn Mnd ve Ker

menh Krter rsnd Onk lmm i en yygnmeheptr Bun Bdt yn Fy Krter de dhdr lrnn kueydousundk orsn eyetnde ok sd Krt yerem yer vrdr ve burd yynrn hepslsn Aer ierd (n Brnessen 1978: 215-20) GneyKrdstndk rn ersne bunr Krt hrekene h

br mn ktmrdr.

Bun veten Krter rsnd ok syd heterodoks

nk ve mehep buunmktdr (dh gen br kmn bkz Mer 1967) Trkye Krdst'ndk nembr nk Aevierdr Aek A'y yceten lsam ncesrk ve lrn kkener buunn ve ok sd me

hep n kunn gen br termdr Meko 1982) Krt

Aeviernn nem br t grubu Dersmdekerdr Tunce ve Zc konuurr Fk bunun nnd ok sdKurmnc vey Trke konun Aei de vrdr (rc Zzrn nem br ksm Snnidr) Osmn lmprtoru

u'nd Aevier heerodoks nn e lrn semptn

omndn kuumm nedenye km urmrdr ou Aevinn Snni komundn uzk um


15/214

etmi ve nnlerle birarada yaamaya balamlardr Bu tarihten itibaren birok ehirde Alevler ve nnler arasndaaynlarn aada grecen kanl atmalar yaanm

r Aleler hakkda resm isasikler yokur ka mAlelerin (rk ve Krt Aleleri en az 4 veya 5 milyoncivarnda olduklar tahmin edilmektedir on zamanlardakitahminlere gre bu rakam 45 milyonla 18 milyon arasndademektedr (Andrews 1989 57

Bener bir mezhep de gney Krdistandaki Ehl-i Hak veya Kakaliktir2 Bu mezhep mensuplar orani veya Guranilehelerini konuulr ayca Irakta rkmen Kaaler bulunduu da iddia edimektedir Bu inanta Ali kusal enkaasyonlardan sadece birisidir ve bu enkaasyonlar arasnda en nemli olan mezhebin kurucusu olan ultan ahaktr Bu mezhep Guran mezhep mensuplarnn arasndadomu ve ardndan ran ve Iraka yaylm Artk Krtlermezhep mensuplarnn ounluunu outurmamaktadrAleler gibi Ehl-i Halarn da ortodoks nn ve i Mslman komularyla gerilimli ilikileri vardr ah ynetimi

bu mezhep atmasndan yararlanm Ehl-i Hak Halkaniairetinin birok yesini paramiliter snr polisi yapmtrBylelikle nn Krt airetleriyle ortak bir harekete girimeleri nlenmi oldu

Ortodoks slma daha uzak bir baka senkretistik mez

hep Yezidliktir3 Yezidlere genellikle yanl olarak eytanatapanlar denir Yezidlik muhemelen nceleri heterodoksbir nn mezhebiydi daha sonra eski ran ve Anadolu dinlerinden gnee tapnma ve eenkaasyon inan da dahilbirok unsuu bnyesinde birletirdi aptklr Melek a

2 Ehl i Hak inanlar iin b Minorky 920 92; Edmond 99; Mokri


16/214

vus, eytan olarak tanmlanabilir kat Yezidlere gre oMsman ve Hrstiyan inanlarndaki ktlklern kayna deildir. Yezidler Kurmani lehesini konuurlar an

cak baz dindar Mslmanar inanlarndan dolay onlarKrt oarak kabu etmey reddetmektedirler. 7 yzydaYezid nsu kaabalkt, kat nsar ziki bask, zoradin detirme ve gle azad Halihazrda d nemli Yezid topluuu bulunmaktadr; Halep'in kuzeyndeki KrtDa blgesinde, Surye-Irak snrndaki Sincar dalarndaMusulun kuzeyndeki eyhhan bgesnde ve gneybatKakaslarda. Trkiye Krdistamnda zelikle Ur, Mardinve Sr'te sayda Yezd yamaktadr Trkyede ok sayda Yezid, Msman komularna taiz edidiini vedevlet tarafndan korunmadn hssederek son birka on

iinde Bat Almanyaya g etmitir (Shneider 84;Andrews 8: 18-20) Sovyet Transkakasya umhuryeterindeki Yezid topuuklar zlda bat ve orta Krdistandan g etmi oanrn torunardr ve byk ihtimale bu bgedeki Klern ounuunu outurmaktadr

( Guest 187).

K olmyn zklr

Krlerin arasnda yaayan rk di ve mezhepere sahip

birok Hristiyan topluluk bulunmaktadr Bu Hrsyanlan geenese olarak kendi Gregoryen kiliseler vard kat zyn sonanda bk bir blm Avupal msyo

nerern abaa ve Avrupa devletlernin verdikler koumaszlerye Katolikii veya Protestanl benimsedier Ermeniern en kaabalk oduklar yer Byk Ermentand, buras bugnk Trkiye'nin dousuna (veya kuzey Krdis


17/214

Krter ve Ermeniler arasda potik ada her zamaneitsiz bir ilki olagelmtir; Ermenler genellikle ekoomik adan smrlm ve Krt airet liderleri tarafndan

ek ok kyma uratlmadr. Bu baskda kamak iibimeye sayda Ermei 19 yzyda Msma omu

ve Krt kimiin beimsemitir. 20. yzy balarndaDersim (bugnk Tuceli) blgesi ziyaret ede bir Avrupal, birok Ale'nin son zamalarda Ermeilikten dnmolduunu kaydeder (Molyneux-Seel 114)

1915'tek (baz Krtleri katld, baz Krtlerin de Erme komuar hayatar kurtarmaya alt) toplu

srgei ve kymar soucuda bugnk Krdstan'da sayda Ermeni kamtr Katliamda kurtua Ermeierin byk bir ounluu ya bir Ermeni cumhuriyetinin ku

rulduu Kakaslara ya da Avrpa veya Ameika'ya g etmitir Dyarbakr ve (Mardn yaknlarnda bulunan) De

rikte hl kk Ermei topulukar yaamakta, birka Er

mei ky buumaktadr (Adrews 1989: 127-8) AycaSirti geyideki kyerde ya Krtemi kk Ermei

gruplarna rastladm Krte konuuyorlard ve Erme kkelerni gizlemeye gerek duymadan kendilerin Krt olarak tamyorard

Daha kk Hristiya topulukar, her kisi de Aram

eheer kulana Mardinin dousuda buua Tur Adin

blgesdeki Sryailer (Asctz 1984) ve Orta Krdistandaki Asulerdr Josep 161 Cevalier 15) Ermenileri durumlarnda olduu gibi bu topluluklarn ok sayda yesi kendi (Yakub ve Nastur) kiiseleri terkederek

Protestana veya Katoliklie gemierdr ounluu Mu

sul'u kuzeydeki bgelede yaayan Uiate AsurereKeldnler denir Nasturer Hakkarnin bugnk Trk


18/214

leine ka Kt aietleiyle politik ittikla kualadNastulein tounlann ounluu Badat, Tahan veya

Ameika Bileik Devletleine g ettle 0 yzyln balana kada Tu Adin blgesindeki Syanile de Kt ai

et ittikla sisteminde baz aietlen mttei bazlann

da akibi olaak ye aldla ve bu ekilde valkla koudula Bununla bilikte Dnya Svanda bk zaagdle ve daha sona Fansa'n igali altndaki Suiye'yeg ettile bulmak ve daha gvenli bi hayat iin nce s

tanbula 60ladan itibaen de Bat Avpa lkelene getmelei, Tu Abdin'deki nslan iyiden iyye azaltt

Bu ana blgelen dnda Kdistandaki tm ehiledeeitli mezhepleden (hatta Rum Otodoks Kilisesine bal)az sayda Hstiyan yaamakad Kdistan'da ou ehi

de yaayan kk Yahudi aznlkla da vad kat bunlanhemen tamam sail'e g etmiti Geen yzyl boyunca

Kdistan'daki Mslman olmayan tm topluluklan n

su, katliamla gle ve ksmen d din deitmele nedeniyle byk lde azald Kdistanda kalan gayims

limle de kendileini tehlikede hissdiyolad ve en azndan Tkiyedeki Syani ve Yezid cemaalei bu blgedegelecekleinin olmadna kaa vedile ve btn cemaat

mensuplann Bat Avupaya g etmesini salamak iin

byk aba safediyola Tm bunlan sonucu olaak

Kdistan daha homojenleti ve Kt etnisitesine dayal biulus devletin kuulailecei dnlmeye baland Bununla bilikte bu ki yeni potansiyel atmala da beabeinde getiiyo

Son olaak Kdistan'da eitli yelede Kt olmayan

Mslmanla yaamaktad ak Kdistam'nda, Kekk

de kapsayan (kuzey Iak zeindeki Tk iedantist iddi


19/214

kiye Krdistan'nda Mardin ve Siirtte nemi miktardaArap yereim bgeeri ve birok kasabada (ounuuAer diyalektler konuan eitli eski rk topluluklar

buunmaktadr Ayrca beirli yreerde Kafkasya ve OrtaAsya gmeneri yaamaktadr bunarn en eskier Kara

papakar ve erkeerdir En yenileri ise 1980'erde bgeyeyerletirien Afganistan gmeni rkmen ve Krglardr(srasyla Diyarbakr ve Van civarna yeremilerdir) Buankar ve Krt komuar arasndaki ilikier aman aman gerginlemitir eike bir tehdit oarak agladkarKrt miiyetiliinin yksei dnemlerinde gerginlik art

mtr 1959da Kerkk'te bir politik anlamak sonucu

Krtler ve rkmenler arasnda 99'da da beer bir e

kilde ran sm Cumhuryetinde (i) Nakade Karapapak

lar ve komuar (Snn) Krter arasnda kan atmaarmeydana gemitir

Toplumsal tabakalama, ait nfusu ve aimensubu olmayan nfus

Burada ancak kabatasak atarn gsterebieceim girftbir topumsa ve poitik tabakaama bu etnikdin moaii

daha da karmakatrr (kar Barth 1953 van Bruinessen

198 1989b) Merke hkmetlerin tm Krdistan' etkin

bir eklde denetim ana amasndan ne gebe ve yagebe airetler aske ve politik adan baat sosyal kategoriyi oluturuyorlard Aireter airet ekinde rgtenmemi yereik ky cemaatleri ernde tahakkm kur

mutu kimisi Hristiyan kimisi de Mslman Krt olan bu

kyler genelike airet reisernin ien sereri haine ge

mierdi Bir airet ne kadar byk ve gyse i yaps o


20/214

Histyan kyen tamam tb konumda ded OKrdstan'dak Asuer ve en azndan Tur Adn bgesndek baz Sryaer nem ssnaar outuruyorard Bu

topuukar aenen sah tayorar (bu Msman br devette sk rastanan bir ey dedir) ve iderer bir Krt aretresye et sayyordu Bu Hrstyanar e Msman Krte arasnda eve nadren rastanrd kat krvek4 gbtrese ntek brkteker gerekeyou: br Krt babaHrsyan br arkadandan ounun kres omasn steyebyordu. Buna aveten kk br gebe Ermen aretson zamanara dein bir Kt aret konfederasyonunun brparasyd.5 Der tarafta btn Krter aret mensubu ded6 Gerer muhtemeen hbr zaman Krtern kk

br kesm omaktan teye gememer. Aretern ou

ya gebeyd ve h da yeer (yan ka tarm ve hayvank ayeterye kyerde gerrer yaza ise kyernden birka saat ya da gn uzakktaki daara gerer).Bunarn yansra her zaman aret eknde rgtenmemve ounuu br aret etne tb oan tamamen yerek

br hayat sren ve Krte konuan kyer de omuturAreter ve aret mensubu omayanar neredeyse k kastgbyd; bu ki kategori arasnda ge ok seyrek ouyorduBu airet kast'nn iinde aa aeeri ay bir atkast ouruyorar ve sradan aret mensuparya ok nadren evenir

4 Krler'de krvelk gelene hakknda k. Kuda 97. re ve ur dnlgelerinde aire Krleri ve ritiyanar aranda u p kielk iliklerninodunu duymuum.

5 Kla Silopi yanlanda gein ErmeniVaro airei 950'lele irlike edricen Kr airei eyyana kam ve artk adece Kre konuuyorlard(eh 959 57).

6 "Kr avramyla 16. ve 7. yzyldan eri kendilerine "K denenleri


21/214

er 20 yzyn orrn kdr Krer rsnd ynzc eernden onr mode em mrd

Merkezi devletn toplumsal tabakalama

ve atmalar zerndek etks

Kr opumunun bkms merkezi hkmeer rfndn korundu h gendrd. smn e rn m

prorukr e heer on deeer hbr zmn bn Krdsn' dorudn yneecek kdr g omdr

Frk doy ynem yp gerd frme sdk

e sembok erger krnd gen oprkrn konrore reserne brkd ey re enn mensupr brokrk e ske greere gerder

unun n br e Hmdye Ayr d. HmdyeAyr Abdhmd (187610) rfndn neredeyseync Kr reernden ouurumu (e onn dn

yn ms kueeryd. Seen re reser ed krs bgede sy smk zere shndr

d e hkrndk kayeern dkke nmycn drsz erd yeke bu re reser hem kend remenspr hem de rkp re reser krsnd byk br

g kzndr 184 Ermen km nedenye Hmdye

Ayr Arup'd k br n kznd nck burd der

Krern de Ermener kdr bu yrn zumne e kmrn urd nrndn zrr gd unuummdr Ayc Ermenern dh gen p gere zornd e kmr urd 115 oyrnd Kr re

7 960'lada artc br elde arl olmu olan Trye i Partsnn mllet-

vekl aday ble aa tabaasndand 970lern sonunda Krt hareket Trk-'d k b k d k b l d l k


22/214


23/214

ler. Devletin kard airet reislerinin rakiplerinin isyancolmak ya da baka yerlerdeki glerle politik ittiklar oluturmaktan baka seenekleri yok gibiydi Gemite ran

mparatorluu her zaman itik kurulmas mmkn birkomuydu; 20. zla ise Krt hareketi, isyanclar biraraya getirebilecek devlet benzeri bir aktr haline geldi Bunun asine Krt isyanlarna katlan airet reislerinin geleneksel rakipleri bu isyanlarn bastrlmasnda genellikle

hkmetin yannda yer aldla1920 ve 1930'larda Trkiye'de Aatrk ve randa da ahRza aalarn oluturdu bu ara katman ortadan kaldrmaya ve blge zerinde etin bir dorudan yneim kurma

ya altlar. Pek ok airet reisini ve bazen de airetleriniblgeden sler ve lkenin baka yerlerine yeletirildiler(Beiki 1972 Salzman 1971) lkenin dier blgelerindeninsanlarla olutrlmu janarma kuvvetleri ve mode sivl brokrasi kyllerin dordan devletle kar karya gelmesini salad. Bu politikalar ksmen baarl olabildi ve blgedeki sivil ve aske otoriteler grevleini yerine getirebil

meleri iin blgedeki yel nz sahipleiyle birlii kurmaya ihtiya duydular Bu dnemin ardndan birok airetresi blgeye geri dnd ve eski glerinin bk bir ksna yeniden kavutu. 1960 ve 1970lerde kylerde okullarnkurlmas ve ran ve Irak toprak rermlar aalarn gc

n daha da azaltt oprak reru bu airet reisleinin ekonomik gcn ciddi ekilde azalrken mode eitim ve istihdam imknlar snrl dzeyde de olsa kylerdeki genneslin airet reslerine daha az bal olmasn mmkn ldrkiyede ise toprak aaa toprak reru yapmas ko

nusunda tm ciddi denemelere baaryla direndilerkinci Dnya Savandan sonra rkiye ok partili de


24/214

byk partiyle ittklar kurdular Kmn partis iktdardaysa o aret reisi kanak akn kontrol etti ve tabatyla dabunu kend yerel otoritesn ve ekonomk pozsyonunu

glendrmek n kulland Brokrasnin byk lde poltize olmas nedenyle muhalefet partisiyle ittik kurmuolan aret reisleri brokrasideki muhalf parti mensuplarsayesinde mtevaz llerde de olsa kollamaclktan ydalandlar Dahas byk parterden biri ile birli yapmak

aret reislerine yasal kovuturmalara kar poltk korunmamkn verd n politik paronaj mekanizmas toprak rermunun gerekletirilememesine neden oldu

Aalar ve yerel dzeydek sl ve aske otoriteler arasndak bu sembiyotk lk bugn de srmektedr Blgeye tayn eilen brok resm grevli yerel liderlerle yi lkilerkurmadan grevlerin yerine getiremeyeceklerin rkettilerve ok gemeden airet yapsna ve bu yapdan doan etliatmalara mdahale etmeken vazgetler Bu suretle bazairet reslerinn geleneksel rakplerine kar olduu kadarhalka kar da glerni artrdlar8 Kaakln snr blge

lerinde neml bir ekonomik aalyet olmas bu ereve dahlnde dkkat ekcdr Kaaklk yeteri kadar cesaretolan herkesin katlabilece bir alyetti kaaklkla uraan sradan nsanlar da ek gelir elde edyorlard Her ay bk koyun srleri ve etli mallar kanund yollaan s

nrlardan gerildi Snrlar oru tarandan daha etkin bireklde korunmaya balanca sadece gmrk grevllerinnamrleryle veya blgedeki aske glern komutanlarylalikileri olanlar kaakla devam edebildiler Kaaklk

mt aftaolu belgesel roma de bu drm arp br e-

klde alalr. Yazar 0larda Ma Derk kasabasa retme larakl k ld l l l A l l hl l


25/214

gelirlerinin bir ksmn devlet grevlilerine vet olaak ve-ren baz airet resleri bu kr aliyeti tekellerine aldlar.

Bir baka ek de arazilere tapu tahsis edilmesiydi. Ge-

leneksel larak iftilein tpakla zeindeki hakla akbir ekilde tanmlanmamt. Devlet tarafndan arazilere ta-

pu veilmeye 19 yzylda baland, ancak bu sre hl ta-mamlanmam. Ayn toprak paras zeinde birden fazlainsann hak iddia etmesi ska astlanan bir olaydr. Airet

reislei devlet memurlayla ibirlii yaparak bazen de on-laa vet vererek geni arazilein apularn bu toprakla

ekip bienler zeine deil de kendi zerleine geirmeyi

baardlar, hatta baz yerlerde arazi zeinde hibir iddiala

yokken bunu baardlar Bu ekilde ounluunu siyas himayeden yoksun aznlk mesuplarnn oluturduu birok

kylnn toprakla gaspedildi

Baka konularda da devlet memurlar airet reislerinin

kylleri srekli olarak ezmesine ve smrmesine gz

ymdular hatta zaman zaman buna doudan katldlar -

birliine yanamayan devlet memurlar tehditlele yola geti-

rildi ya da aire reislerinin brokrasideki ilikileri araclyla blgeden tayin ettiildi. Airet reisleri k bir ekilde

bokrasiyi karlana almadka feodal gleini kouya-

bilmekte, hatta gelitirebilmekediler.

Etni imli ve milliyetiliin do

1975 ylnda kuzeybat ran'da bir kasaba kahvehanesinderasladm bir delikanlya K m Azei olduunu sr

mutm. Ktler ve Trke onuan Azeiler o blgenn ba-

lca eik gupla olutuyoard. Cevab beni hayl a- r: "H m Krtm h m A ri h m d ranl Al ngirli bir


26/214

dece Krte konuuyordu, kat baasyla hem Krte hemde Trke konuuyou, aen de Faa. Daha ce sylediklerinin alam zmekte sevin duyarak "Demek an

nen Kr, baban a Azeri dedim "Har, har ded, "Babam da hem Kr, hem Azeri hem de ral. Ona gre uterimer tamamen dille ilgiliydi, etnik kimlikleri benim anladm ekide anlamyoru Snn mi yosa i olduuusorak aklma gemedi (zeriler geneikle i ve Krer de

Snndir), ka yle ir sorya da ak ir cevap vereceinden kukuuyum, o blgedeki gener pek dindar deildi

Benim sorduum soru tabii ki etisiteni nesnel ir varl oduu youndaki inancm yanstyordu Gerekte derastladm kiilerin ou hatta etnik kkenleri kark olan

lar ie kendilerini kesin ir ekilde Krt, Trk ya da Arapolarak tanmlyordu akat bu gen gi tek ir etnik kimike tamlanmaya yaamayanlar da vard zelikle Trki

ye'de irok dindar yal, dili nemsz olduunu syleyerek kendierini sadece Snn olarak tanmlyou Ar ilinde "nesnel oarak Krt oduklarn dndm ancak srarla Trk olduklar syeyen kier vard, u kiier heriki dili de kullanyorlard Son iki grup kukusuz e -enandan ksmen Trkiyenin zorla asimilasyon polikasnve Krtlerin maalesef dillerii saln yitirmi Trkler oldunu saunan resm doktrinin rnleridir. akat gede

u poitikann uygulanmasndan nce de etnik kimii kesinir ekilde elli olmayan irok kii oldu anlayor

Geri muhtemelen ou isan tek bir ana dii vardama, kendierni u dile tanmlamyorlard. Osmanl mparatoruu'ndaki elit de kendsini ir etnik kimlikle deil

(nk "Trk ve "Krt kelimeerinin kaa, ky' ar d "O l di d K l h


27/214

yade toplumsal bir snf belirtmeye yarayan 'guran, misken, kelawspi ve kman kelmeler kullanlrd.

Kendilerni tek bi etnik mlikle tanmlayanlarn duru

munda bile etnisite sabit ir nitelik deil Trk aireti olarak ananlar sonradan Krt aireti salmlardr ya da unun tersi szkonusudur (van Bruinessen 1989b: 618-9)Bireyler etnik kimliklerni zaman ierisinde deitirebiliyorlard Bir desnda (Krt) Yezid olarak doan ve birok

Yezid gibi din baskdan kurtulmak iin Sryani olan biradamla tanmtm Sryni toplumu zayflaynca ve bunun sonucu olarak basklara maruz kalnca Mslman olmu ve "yeniden bir Krt omutu

Dersimde Zazaca konuan Aleler ve Siirtte de SnnKrtlee dnm olan Emenilerden yukarda sz edilmiti Hakkaride karlatm baz Krtler kken olarakNastur olduklarn sylemilerdi ve Kumkapda yaayanHristiyanardan bzimkier diye bahsediyorlard Bazlargizli Hristiyan olarak adlandrlabilecek yakn dnemdeMslman olmu kiiler asl Krtlerdan hl rkl gr

lr ancak Krtlerle evlenebilirler ve isterlerse entegre olmalar son derece kolaydr 970lerde politik teihlerinden dola kendilerini Krt olarak yeniden tanmlayan oksaydaki Alev Trk gencinin durumu ise biraz rkldrSz konusu genler Krt kimliini kolaylkla benimsemi

lerdi nk rke, Krte ve Zazaca konuan Aleler arasnda evlilik zaten uzun zamandr yaygnd ve epsi iin deTrke din trenlerin ortak diliydi orla TrkletirilenKrtlerin durumunda olduu gibi tm bu rneklerde etnikkimliin deimesinde temel ktr politikti.

Krt milliyeti hareketinin dou (ve Ermenilerin, Araplarn ve Trklerin daa nceki milliyeti hareketleri) insan


28/214

etnik kimik ile etnik miiyeti harekete kam arasndakibant son derece zayftr Dnya Savanda ve Trkiyenin Kurtulu Sava srasnda ehiri Krt entelekteerKrt aireterinin milliyeti mesajayla hi igilenmediklerini grder Krt aireter nce padiahn cihat ve ardndan Atatrkn Msman mieti kutara asyla seferber edildier Ancak Atatrkn yeni Trkiyeyi bir Trkdevleti olarak tanmamasndan ve halfeii lavetmesindensonra ok sada Krt devete kar bir Krt patrmunda

seferber edebildler (van Bruinessen 985) Airet dmanlka ve dier baka nedenlere ou Krt miliyeti isyanna Krt kimiklerinin isyana katanar kadar bilincindeolan baka Ktler kar kt hatta bunlara kar devletinyannda apt atta 970lerde Trkiyedeki baz Ktler

ist ve pan-Trk Miiyeti areket Patisine ye oduDier taraftan 960ardan itibaren kuzey Iraktaki Keld

nive Nastur ristiyanar (her ne kadar Krter bu topuluklar ristiyan Krtler olarak adlandrsa da) frkkimliklerini bir yana brakmadan Krt hareketine aktif ola

rak katdlar Trkiyedeki en radika Krt rgt PKKnnkuuculandan bazla etnik olarak Trkter Ermenierde dier baz Krt rgterinde aktif olarak altar SolcuTrk ve Krt rgteri arasnda bir seim yapmakta bocaa

yan zaman zaman birne ya da tekine katan Ermeni kkenli bir arkadam politik duuma gre kendini bir Ermeni bir Krt veya bir Trk vatanda olarak tanmyorduBir cinayete kurban gittii zaman hem Ermeniler hem deTrk so rgler onu kendi ehiter olarak ian etmilerdi

zetersek etnisite akkandr ve en azndan bir dereceyekadar kiisel tercihere badr; doutan kazanlan dei

mez bir kimlik deidir ve br kimsenin yalnzca tek bir et


29/214

ne karaca hanglerini geri plana itecei duruma baldr. Zazaca konuan bir Snn azadr, Krttr Snn Mslmandr ve Trkiye vatandadr Bu ki ayn zamanda be

lirli bir sosyal sn ve muhtemelen de bir airete mensutur belirl br kyden ya da kasabadandr ve belki de aynanda br eyhin midi veya oltik bir rgtn aktif yesidi Bu kimliklein herbirinin kullanlaca anlar vardr Bugn azalarn ounluu kendlerini er eyden nce Krtolarak tanmlamaktadr ka toplumsal ve politik davranlar ou zaman daha dar aidyet evreleryle tanmlan

maktadr nn-Ale atmalarnn ska yaand blge

lerde insanlar kendlerni Tk veya Krtten zyade nnveya Ale olarak tanmlamaktadrlar Kr milliyetliininnemli bir olitik g olarak ortaya kmas brok nsan

kesn br etnk kmlii terci etmeye zorlad. Araplamveya rklemi olan birok ki Krt etnk kmliklerini ye

niden vurulamaya baladlar Krtler ve ran devleti arasndaki silahl atmalardan on ldan daha uzun bir sregetkten sonra sk sk o delkanly harlyorum; acaba

kendin hem Krt hem rk hem de ranl olarak tanmlayan o gence ne oldu? Bu l kmliini hl koruyor mu?

etisitesi ve milyetiii

Millyetlk mode bir gelimedir ve yukardak eklerKrt etnisitesine yaplan vurgunun grece yen br fenomenolduunu gstermektedr Anderson (193) ve Gellner(193) ibi yazarlan ulusun grece yeni teknolojk ve ekonomik gelimelerin bir rn olduu eklndek argmanlar akknda sylenecek ok ey var. Gellner'n "okuryazartamsal tolumlardak elitler ile krsal blgedek reticler


30/214

Gellnern mllyetl yaratn temel ktrler sayd sosyal ve ekonomk dnmler ve krdan kente yle domamr ama ktlesellemesnde kukusuz bu ktr

lern de pay vardr. Mode etm aralar matbaa radyove tep Krt "ulusunun muhayyel br emaat olarak kurulmasnda byk br rol oynad muhayyel br emaat derken knn hbr zaman yzyze lkye rmed ama varolduunu ve kendsne benzeyen klerden kurulu olduunu bld br emaati kastedyoruz Anderson 93) Fakat Krt etnstes Krt mllyetlnden ok daha eskdr.Muhayel br Krt emaat snrla bell br Krt etns

yzyllardr mevuttu anak bu emaatn tanm bunkkadar poplst deld daha dar kapsamlyd.

1597de Bls emr eref Han Krt hanedanlarnn tar

hn anlatt nl sn tamamlad KtabndaKrtler Osmanllardan Rum) ranllardan Aem) Araplardan Ermenlerden ve Asurlerden ayrr eref Han'nKrtler' "asl Krte konuanlarn yansra Zazalar veGuranler de kapsar ve Snnern yansra Alevler ve Ye

zdler de ne alr Bununla brlkte zkretti btn Krtler ehrl arstokratlar veya aret mensuplardr dnler vedlleri ne olursa olsun reayaya asla Krt demez 17 zylda btn Krdstan ezm olan Evlya eleb de Krtlerden ayr br halk olarak bahseder ve brok aret ve arala

rnda yine Zazalan Alevlern ve Yezdlerin de bulunduu lehe gruplarm sayar (van Brunessen 19b)ar ve alm Ahmed Hannn 50-170) Kre desan

9 Guran" ismi bu kylleri uran aiet konfedere yapsna ve uani dlinebal, acak btyle ay bi toplumsal grup olaa kabul edilirle. Kuzey

Kdistan'dak iet mesubu olmaya kylle i kullanla kmn temi gey Kdistad aet elit br blm i ullalyodu "M-


31/214

M Zde mode millietilik dcesie bezeeideler buluruz. szde geleee kar karak kitabFarsa deil Krte azd belirtir; "blelikle isalarKrtleri irfada ve kltrde oksu olduuu tm top

lumlar kedi kitapara saip olmalara rame Krtler vecek tek bir kitaplar dahi olmad artk sleemeecekler dir.10 Hai Krtler arasdaki politik arlkarda zle baseder, bu arlklarda dola Krtleri Osmal ve Ira akimieti altda kald sler.

Gl bir kmdar idaresi altda birlemi olsalardiim ve saat gelieceii ve bt Osmallar Acemlerive Araplar akimieteri alta alacakar belirtir

ai'i gl kmdar hibir zama ortaa kmadkat kitab kedisii belirttii amaca hizmet etti E az

da 20. zlda Krtleri kltrel gururuu aa kaaklarda biri halie geldi. Cezire Bota emirlerii so

uda gele ve 20. zl balardaki de gele miietilerde ola Bedirha aiesi M Zi ilk kez rtulusal desta olarak kabul etti. M Z Cezire Botada

geiordu ve emirlik sarala ilgilidi dolasla Bediralar stlemek istedikleri Krt ulusuu cleri rol merulatrmak ii de kullalabilirdi. Kitap bir saraedebiat rd ve Haii Krtleri kller deil "feodal eitti. Aca ekleri 7 zla uzaa bir Krthalk edebiat da vardr kat eref a Amed Hai veEvlia elebii aristokrat Krt kaaklar aksie buedebiatta bir Krt muael cemaati bilici greiz

Demek ki Krt etisitesi bilici e azda 6. lda

0 M Zn M B Rudenko taandan eleil basm (Akademja Nauk SSCBMoskova 1962) s 335 Bu asaj yle mode bi anlama sah ki daha


32/214

(muhtemelen ok ncesinden) beri Krt emirleri ve aireteliti arasnda mevcuttu. Bu etnisite kavram, reaya ve kentsel alt snla iine almyor sadece sarayllar ve airetleri

kapsyordu Dolasyla bu aamada Krtler Smith'in 9867683) terimiyle bir "yanal-aistokratik etni oluturyorlard (Smith bu terimi, ortak snf karlarna deil gl birktre, elike dnse brlik duygsna dayanan "dikeydemotik etninin karsna koyar) Her ne kadar asl Krt

e konuan Snnler bu etninin ana ekieini oluturduysalar da bu aamada dil ve din kesinlikle temel belirleici

deildi. zellikle mehep ok nemli deildi; birok hane

dan ailesi, Osmanllar vea Safevilerden hangisiyle ittikkurduklarna gre sk sk Snnlikten ilie ve iliktenSnnlie gemilerdi (ekler iin bk van rinessen

98). Bu birlik duygusu, yerleim snrla (Zagros sradala ve Anadolu'nun dosundaki ksek dalar) ortak bir

airet kltr ve ethosu ortak bir tarih deneyim temeldebener emirliklerin entegre edici rol ve komu Arap veTrk airetleriyle aralarndaki dil ve dier kltrel rklara

dayanyordu Evlilikler ynetici aileler arasndaki balaglendiriyordu ve ortak kken mitleri de vard

ununla birlikte bu birlik bilinci hibir aman etnininpolitik entegrasonunu salamad Aree arasndai atmalar aralks devam etti Emirlikler airet atmala

bir dereceye kadar kontrol altnda tutabiliyorlard, kat 8.ve 9 zylda emirlikler ortadan kaldrlnca Krt etnisidaha da paraland. Dna Sava'n hemen ertesindeorta Krdistanda grev apm ve Krtlerin riyeye kar

birlemesiyle ilgilenen bir ngili devlet grevlisi unlar

glemlemitir:


33/214

airetler yn halindeler Dalardaki yerlerinde yaamay tercih ediyorlar ve hangi ynetim balarndaysa,bu ynetim ibandaki hkmet diye adnn ge

mesinden baka pek br otoritesahibi olmad srece ona bal kalyorlar (Hay 92, s 36)

Ha birok meslekta gibi Krtlere romantik bir hayranlk besliyordu ve Ahmed Haniyi duymu gibi ngrlerdebulunuyordu Krtler ulusal bilince eriip birletikleri za

man, Trk ran ve Arap devletleri Krtlerin karsnda parampara olacaklar Ogn henz ok uzak ag...Bununla brlkte daha Hayn zamannda entegrasyona

doru br sre balamt Bata Nakendilik olmak zere tarikatlar 9 yzylda byk nz kazandlar u tari

katlara yelik airet snrlarm ayordu eyhler airet atmalarnda hakemler ve arabulucular haline geldler ve nceleri rakp olan aretleri kapsaya ortak eylemler koordne ettiler eyhler hep birlikte Krdistanm gen blgelernkapsayan bir mritmrit a oluturdular Yukarda grld gi 8893 arasndaki Krt isyanlarnn ounluu bu nedenle tarikat eyhlerinin nderliinde baladeyhler tarafndan oluturulan bu birlik, ksa mrl bircokunun tesin pek gemedi kat tarkatlar dl ve mezhep rkllklarn aan genel br etnik brlk bilinci yarattlar Daha da nemlisi tarikat mensuplar arasnda airet

mensuplar kadar kyllerin ve ehirli zanaatlarn da olmasyd Bu nedenle toplumun alt katmanlarnn Krt etnisine tedricen entegre olmasnda nemli bir rol oyadlarlbette n br baka yn de vard, Krt etis artan oranda Snnle ve ler, Alevler ve Yezdler manallet Bu

gelime rmeni ve Nastu katliamlarna Krtlern de katld k kl


34/214

politik rgtleri kuruldu11 Bu rgtlerde birbirinden akbir ekilde ayrlm iki kanat ard bir kanad Bedirhanlarn, dieri de saygdeer bir eyhler ailesinden gelen eyh

Seyid Abdlkadir'in liderlii altnda birlemiti Bedirhanaksiyonu mode laik eitmden gemi eirlemi aristokratlar kapsyordu bunlarn arasnda Kurmanci e Sorani lehelerini konuanlar kadar Zaaca konuanlar da, Snnler kadar Aleler de ard. Bu aksiyon daha sonra geni

lde Yeid dininden etkilenecek e e Yeid dinini saih Krt dini olarak idealie edecekti. Ayn ekilde aristok

ratik nitelik tayan eyh Adlkadir aksiyonu ise dindar

Snn Mslmanlar ats altnda toplamt Kaydadeerbir baka nokta da yeleri ky e airet kkenli kir gmenler olan stanbul'un Krt loncalarnn kendi adlarnakonuacak tek kii olarak Seyyid Abdlkadiri grdkleriniilan etmeleridir ki aksiyona da mensup olmayan din re

rmist e lml milliyeti Said Krdi'nin (Said Nursi)

aliyeleri de laik milliyetilerinkinden daha la alt snlara ynelikti

Otonomi, hatta Osmanl Deletinden tamamen kopmaikri ehirli milliyetiler arasnda destek bulunca (yani corai snrla belli bir Krt uusu tasarlamaya baladklarn

da), toplumun alt kesimlerini ok daha ak bir ekildeKrt muhayel camaatine dahil etmeye baladlar ncele

ri bu dikey toplumsal entegrasyon, bir dereceye kadar Snn e Ale Krtler arasnda yabanclamaya neden oldu920 e 92de bat Dersim'in Ale airet liderleri, mehepleri skonusu etmeden nce tm Krdistan, ardndan

da kendi blgeleri iin idari otonomi talep eden dilekeleri

ni Trkiye Bk Millet Meclisi'ne erdiler 925te Diyar


35/214

bakr bgesnde byk br Krt syan baad. syan miyeti sbayar ve aydnarca panlanmt bgede yalnzcaNakben eyheri byk br nz sahib old n lder onlara braktar syana katlanlarn hemen hementamam Snn Zazalard lernde hem aret menspahem de ehr krer blnyord Dersm Aevleri s

yandan zak drdar hatta blgedeki birka kk evareti isyann Snn karakterinin kendern tehdt etmesnden doa syana kar savatlar (Frat 1970 van Br

nessen 95. 1937'de Dersmn Ae airetleri Krt mlyetiinden esnlenm bir isyan baattlar b sefer dehibr Snn Krt onlar destekemed.

ran ve Irak'ta da Krt mlyetii nceler kiteeri ancak dn adamarnn deri atnda seferber edebd ve bir

Snn hareketne dnt. Irak'taki mlyet syanarda kr kyeri ve aret mensplarn da ngizere ve sonrada kralyet hkmetne kar seferber eden Seymanye'lKadr eyh Mahmd Berzenci ve Nakbendi eyh Ahmed Barzan'ydi (Mola Msta'nn aabeyi Ksa mr

Mahabad Krt Chryet'nde (1946 Kad Mhammed'in dn otoritesi aireter kadar etl kentse snarn katlmn da salayan as nsrd. Gney Krdistanmi Krtleri Snnlern nderndeki Krt syanarndanzak drdar. Iraktaki Krt hareketnin dn otoriteler ta

rafndan de ak br part tarandan ynetdi 960'arakadar Krtler hareket nde ro amadlar.Tarmda makinaama endstrleme krdan kente g

rekabeti part potkaarnda syas moblizasyon eitmnve kte letm araann yaygnlamas gibi 1950erdebalayan ya da hzanan sosyo-ekonomk deklkler Kr

dstan'm geenekse topmsa yapsn temeden detird.


36/214

d. snbu Anr Bd ve Thrn gb byk ehrerde ve Krdsndk ehrerde Kr nsu hz r. lve kynkr n srdren rekbe gmenern ou

nun reere de bgee dy pronj rnbnmsy sonund e e ndn bz gmenernKr km e enk dynm bnern gendrd.rk gb Kr rgernn vrkr haa srdrdker

yererde bu rgern yeernn ss hz r. Kredr her eyn bsk nd uuduu Trkyede 1960'r

d ne snbu ve Ankr'd sonr d Krdsn'd frme e nrme Kr rger kurudu.

Kemzm pnArbm e e so dnce kmrnn deook eker sosyoekonomk dekkere brke k ve pops br Kr ense nynn gemes

n sd bu ny rsokrk ve dni ykmrn bk de yern d. Dh ne kuzey Krdsn'dk a

b kyer nmmk n kunn "krmn erm"Kre n nm gemeye bd. Ger rgern der kdrosunu ouurn ydnrn neredeyse mm

snfndn geyordu m bu nsnr Kr opumunun kesmerne yneder ve onrn krrnn szcs o

dur. Bu ydnrn Kr uusunun dkey enegrsyonunu

sm grmer nck ksmen br odu. Kr rgernn mm bn snr dn hreke e h Kr

kyer ve ere zde vuud nck kyernounuu uzun sre Kr hekene gsz kd. Aremensubu omyn kyern yermd rk Kr hreke

nde uun ger sv nedenye reer yenden krkroer sender. Are mensubu omyn kyer oprk

refrmu ypn merkezi hkmen krrn dh yhzme en grder Br dereceye kdr yn durum


37/214

hirlerdeki fkirler arasda etkin olabildi12 Bata PKK olmak zere buradaki hareketi bir blm, (zama zamabaz airet reisleryle ibirliie gitseler de) bir sf olarakaala kar mcadeleye balad

970'lerde bu yaa Krt milliyetileri di azlklarKrt ulusua etegre edilmeside daha baarl oldular.Trkiyedeki Alev, Irak'tak Yezid i ve hatta Hristiyaazlklar siyas Krt rgleride aktif rol oyadlar veemli mevkilere geldiler. Sadece ra'da gey Krdis

ta'daki iler Krt milliyeti hareketie uzak kaldlar vehatta kar ktlar So yirmi-otuz ylda birok mezhep atmas kt, kat Krt rgtleri bu atmalarda srekliolarak uzlatrc bir tuum sergilemeye altlar

Tabii ki bt Krtler kedilerii Krt ulusu diye bir

ulusu paras saymyorlar Her eyde ce Krt soyuda gelseler de tamame rklemi veya Araplam veyadaha seyrek olarak Farslam) kiiler var Bu kiiler pekok bakmda rk rap ya da Fars halie gelmilerdirAma so zamalarda Krt milliyetiliii gelimesi ile

ride bazlar Krt kimliklerii yeide beimsemelerie yol amtr Buu dda Krt kltrel kimlikleriitamame terketmemi, acak Krt ayrlkl btbiimleride uzak durarak esas politik aidiyetii rkiyera veya Irak ile tamlayalar var zellikle rkiyede bu

isalar zeride Krt kimliklerii reddetmeleri ii glbir bask vardr. Gee yirmi yl sresice birok isa aidiyetlerii lkelerie ve "ulusal kltrlerie gre tamlamakla, daha di etik veya Krt milliyetisi bir izgi beimsemek arasda gidip gelmektedirle13

12 1970 ve 1980'le byunca Tkiyede t aeketinin geimesi iin bk van


38/214

Nihaye kendilerni birincil olarak slmla anmlayanlarvar Bunlarn ou kendilerini Mslman olduklar kadarKr olarak da grrler ancak laik Kr rlerine ok a

sempai beslerler. ran devrimi hem an hem da rak'abirok kk siyas slm Kr rgn domasna ilhamkana oldu van Brinessen 986: 224) rkiyede lkeapda yaygnlk kaanm ba slm harekeler Krlerarasnda byk desek grd. Kr ulusal duyarll 970ve 98lerde su yne k rkiyedeki ek slmc par-i olan ill Selame Paisi de 98'de kapald sonra Re-h Parisi'ne dn) rkiyedeki Kr blgelerinden oyalabilmek iin blgesel ve enik sorunlara denmek orun-da kald. oliik bir g olarak slm Krdisan'da oknemli deildir ve slm yneli nadiren Kr enisiesini

olumsulamakadr. Faka hem rkiye hem de randakigelimelerin ekisiyle yakn geleceke daha la saydaKr'n enik kimliklerini geri plana iip slman kimliklerini ne karmalar mmkndr.

an atmaar. ge zorama ve nmacar

Burada rak rkiye ve randaki Kr harekeinin ya das konusu devlelerin bu hareke basrmak amacyla ald- nlemlerin ayrnl bir dkmn karmay amalam

yorum Kronolojik ve deayl bilgi dier kaynaklardan al-nabilir Bu blmde sadece insanlarn blgeyi ge orla-narak veya kaarak) erkemek orunda kalmalaryla so-nulanan gelimeler erinde younlaaak birka glemyapmak isiyorum.

n k an Binesn 8 e 86 e Le e iin


39/214

Sah myet mcadee

Iak Kistan'nda bi ei otonomi elde emek amacyla

devlete ka geilla sava 19'de balad ve ksa aalklala198e kadar sd Bu aite balayan geler sonunda

1970'e bi ba antlamas yapld Ktle an ve AmeikaBilik evletleini destek vaadlende etklenek kmetn tand snl otonoiyle yenmedile ve 1974e ogne kada glmemi byklkte yeni bi sava balad

Ei yl a an leine nemli s deiikliklei kalnda Ktlere dteini keek Ik'la bi antlama imzalad

Antlamann ardndan bika afta iinde aeket kt veon binlece pemee (Kt geilla savas) ran snm geeek blgede sasz sivil mlteciye kald 97 gibi e

ken bir taie snl dzeyde de olsa kuzey ak'ta yeni geilla aketleinin balad abelei geldi ki nemli Irak

Krt millyei parsi Kdistan tsevele Bili veKdistan emoat Pasi (KDP) ncelei kme gleinden ok bibirleiyle apla anIak ava Iak o

dusunun an snna ylmasn zonlu klnca K gtleri aliyetlerini atdla KDP balangtan itibaen

an'n sl kmetiyle yan ilikler kuu KDPve Iak brlikleinn yan sa bir de kasnda n ousunu

bulunca 1983te Badat'la gme na oturdu Bu g

mele yada kesildi ve 198da Tan kl Iak Kt iziplei aasnda bi aske bilii pak olutdu

4 Molla Musta Barzani'nin bakan olduu DP 975teki kne kadarKrt harekene nclk ett Yenilye birikte part dald ve esk lderleyei dierleriyle rekabet eden politik oluumlar yarattlar rana yerlembulunan Bazaninn oulla e Mesud KDP'yi KP Geici Liderlii ad

alnda canandrmaya ala, bu oluum akn en kuzeyndek urmanciini kulanan ait unsua taanan desteklend Barzaninin uzun s


40/214

Krt milliyetileri ve devlet gleri arasdaki atma,Krtler arasdaki i atmalar rekabet ve ra ve rak ordular arasdaki sava ok sayda Krt kyls yerleride edilmesie yol at 970'lerde bombardmalar vegei ap aske operasyoar yzde obierce isaKrtleri hakimiyetideki ulalmas zor dalk blgelereveya ra'a belki de ok daha zla sayda isa da greceemiyetli ehirlere katlar. ra-rak Sava balad980de obilerce rakl Kt hl ra' eitli yerleride

yayordu; bu isalar KD'i temel gerilla kayaoluturdu 980ler boyuca kylerie geri de veya hlkyleride yaaya ok sayda Irak Krt' blgede taraszkalma mmk olmad grd Krler arasdakiatmada ve Krtlerle devlet arasdaki atmalarda tara

olmak zorudaydlar B seim zorululuda kamakii birou ehirlere ve Krleri hakim olduu kuzeydekivadilere ya da ra'a g etti yie ok sayda Krt de ayrtlar aada belirttiimiz gibi hkmet taradayaadklar yerleri terketmeye zorlad Bua ilavete bir

ok ge Krt askerlik yapmamak ii yurtda kat.rarak ava' 988 atekesi ile soa ermesii ardda rak askeri gc Krdisaa yeltti. rak zehirligaz kullamas zerie obilerce pemerge ve sivil, Trkiye sr geti. Trkiye bu smaclara ce kucak at

acak daha sora pek dostae davramad.15 Uluslararasrgtleri bu gmelere isai yardm salamas ledi.Arta bask olar bir tercihle kar karya getirdi rak'admek veya ra'a gitmek

ra Devrimi'de sora a Krtlerii heme hemetamam bir eit otoomi talep ettiler. Sadece Kermaahtaki Krtler geel milliyeti rzgra kaplmad ve


41/214

bunlardan bazlar isyanclara kar savamak zere hkmet tarafndan silah altna alnd Birok karizmatik ldersvrildi ve birok politik rgt kitlese destek almak iin

birbrye mcadele etti, kat hkmet gle ve Krtlerarasndak k atmalarda sadece k part etknlk azanabldi. Mahabad evresinde yonlaan ve liderliin Abdurrahman Kasmlo'nun yrtt ran rdistan DemokratikPartisi (DP-ran) bu iki rtn daha nemli olanyd.Dier rgt ise daha gneyde etkin olan omala (KrdistanDevrmci rt) id. Her ki rtte de lderlk eitiml ehrl snfarn elndeyd ve rgt yeleri arasndahem kyller hem de ehirliler vard ama airet mensubupek bulunmuyordu Her iki rgt de rak'tan bir ldemal ve lojstik destek alyor, ancak politik bamszlklarn

dikkate koruyorlar.1979 yl boyunca hem i aznlklar ve Krt komular

arasnda, em de ah'n toprak rermuyla kaybettikler feodal hakla yeniden ele geimek isteyen toprak aala vekyller arasnda kanl atmalar yaand (van Brinessen

1981. sl hkmet tarafndan silahlandrlan ve desteklenen Barzanler, ran Krdistan'nda neml br poltk galne geldiler ve zman zman ran Krtlerye attlar.1979 yaznda ran ordusu Krtlere kar taarruza get vemerkez otortey yeniden tesis etmeye alt. Bu uzun br

gerilla savann balangcy ve Krtler byle bir savatailk kez artc lde baal oldular rtler 1980'lerinsonlana kar nemli eilern kontllerini ellerinde tuttular; gen krsa alanlardak kontroer se 1983e kadarsrd bu tarite ran ordusu devrim muhafzlar ve ran'ngvenilir mttei haline gelen Barzani KDPsinin ortak saldrsyla Irak snna srldler Bu tarihten sonra da bu ik


42/214

i srdrdler. ki rgt rsdki ilikiler giderek ktleti Koml r KDPsii sf dm il etti buuzerie r KDPsi Komly sldrlrd buludu

Her e kdr yerel mlr ve rk Hv Kuvvetleriibombrdmlr birok ky geici olrk boltlmsede olduys d r Kistmm krsl su bu durumd Irktki komulr kdr etkilemedi r Krtere kr misillemeleri zellike ehirdeki Krtleri etkilediKrt eyleci sklr lelcele idm edilmeleri bir terr

hvs yrtt ve Krt tlerii birok yesi ve semptiz ce r ilerideki "kurtrlm blgeler ol ehirlere sor d Irk sr esie klr. Tm sys bilimeye birok r Krt bug Irkt ymktdr sdece kk bir zlk burd Avrpy geebilmitir.

r-KDPsi llr boyu hkmetle dorud grmeleryprk br bir zm retmeye lt. Liderleri Ksmlou 989 Temmuzud Viyd grme mssdldrlmesi bir sre ii gmeler yoluyl zme ulm ihtimlii kukusuz byk lde zltmtr.16 Prti,

Irk Krdistdki merkezi zeride br ihtimlifzl olmy dk youlut gerill liyelerii hlsrdrmektedir 99 Krfez Sv ve r ve rk yklmy blms prii oumuu dh d hsssltrmtr.

970lerde Trkiye grlmemi bir politik kutuplmyd kpsml politi idde olylr she oldu . Sol ves rgtler ehirlerdeki gecekodu llr ve rdd

6 Abdurhman Kasmlo ve KDP-ran'm dier temsilsi, ran hkmet temscieryle mzakere mandayken drldler. ran teler pl tara

ndan dru rt rguanmadan key terkeererken kaern kimber kad. n ukatle gii lak Irak uad, fkat ranl kim


43/214

da krsal blgelerin kontrol iin kyasya bir mcadeleyegirtle. Sa gterde de, sol rgtlerde de Krtlere rastla

mak mmknd, kat 970'lerin otasndan itibaen Kt

gtlerine kaulmla artmaya balad. Kt entelektelleve politikaclar taafndan rmle edilen talepler balang

ta son derece lmlyd; Krtlern kendi kltrlerne sahipay bir halk olarak valklarnn resmen annmasn ve (daha ok Krt nsn blnd) Trkiye'nin zn sedir

ihmal edilmi do blgelernn ekonomik olaak kalknma

sn talep ediyolad B taleplerin ilki ok hassas bi kon

gndeme getiryord Cmhryetin krlmasnan beriaske ve sivl ei lkenin toprak btnlne ynelik tehditlere kar zel bir hassasiyet gelitirmiti ve Trk olmayan en labalk etnik gb otran Ktler en nemli

potansiyel tehlike salyord. Krt kltel kimliinin hetrl ide edilii yasaklanmu ve iddetle cezalandlyor

d. Balangta bi sol Trk partisinin destekledii b tann

ma talebi bk bir tepki yaat ve devlet iddetli basklalakarlk verdi. Krtler, Trk partlerinin ve tlernin des

teni kaybedince ay olarak lenmeye baladla. Aktaleple politk arkla do kayod otonomi ve

hatta Tkiye Kdistammn bamszl

Kiisel dmanlkla ve ideolojik anlaazlkla Krt ha

rekenin ok sayda parti ve deee blnmesine yol a.

Bnlarn herbir kentsel ve krsal alanlaa kk merkezlere sahipti. 970lern sonlarnda Kistann birok parasakip sol kanat sa kanat ve Kt milliyetisi) tle aa

sndaki amalaa sahne old ve ornn set haeketleri

b aalar nleyemedi B blgede yaayanla iin taraf

sz kalmak fiilen imknszd, nk taafszlk onlar tmtaalarn gznde pheli bir drma sokyord. B ne


44/214

hangi bir tara bal, ancak daa fazla radikalemeyi istemeyen ya da devetin misillemeerinden korkan baka im

seler de blgeden ayrld En azndan onbinlerle ide edlen

bu gmenlerin blgeden arlmasna yo aan ekonomik vepolitik nedenler neredeyse ayrlmaz bir btndr.

12 Ey 1980 darbesini Krdistan'da geni ap askeoperasyonar ve kitle tutuklamalar takip etti. Sadece eyemcier ve sempatzanar dei siyas aiyetere hibir za

man karmam olan kyller de bu durumdan bk l

de etkiendi ve politik ve "ekonomik gmenlerin sas

katland. Krt rgterinin bk bir ksmnn Trkiye

toprakarndaki varlklar ilen sona erdi Bununla birliktearaarnda en radikal rgt oan PKK yurtdnda kendisinigendirdi ve yelerine (anlalan Lbnan topraklarnda)

aske eitim verdi1984'e PKK ase rejimin ibirlikileri olarak kabul

edilen Krtere ve aske hedeere sadrar dzenleyere

Trkiyenin iinde bir gerila hareketi baatt k yllardasaa birka y gemiyordu bu gerila hareketi Trk

ordusunu ciddi de rahas etmeye balad OrdununTrkiye iindeki bu ve ima et operasyonlar ve ran ve

Irak'ta PKK kamplar olarak kabul edien yerlere dzenle

nen ava sadrla PKK'y durdurmada baarl olamad.

Bunun zerine hkmet PKK geriala ile daa etkin sava

aca umuduya "sadk Krtleri ya-aske ky korucuar yapt Daha nce belirtildii gibi bu ky korucular ok

gemeden nz sahibi kiilerin silahl adamlar haline gel

di ve bu kiilerin rakiplerine ve hasmlarna kar tehdi

olarak kulanldar Korucuar ve aieeri de PKKnn en

kanl eylemlerinin hedefi oldu. PKK gerillalarnn ky korucuarnn kaarn ve ocukarn vahice katlettii ba


45/214

afta da ok sada masum nsann kuan edlmesyle sonuland ok Kt lgesnden toplu gle oldu ugle zellkle PKKnn ve odunun alyetlen youn

lad Iak snna yakn lgele etkledPKK kanl ddet eylemleyle pek destek toplayamad

kat gellann gzpekl ve pevaszl ve mahkeme vehapshaneledek tutuklu patzanlann gstedkle cesaet sayesnde ok Ktn hayanln gdeek kazanma

ya alad (ka van Bunessen 988a Hench 988)990 ylnn sonlana gelndnde kye'nn dousundaglmem poplate kazand ama ok az k haeketeaktf olaak katld Svllee ka ddet kulland yolundadaha sulama vad PKK hkmetle mzakee masasna otumay neeek ve "gec ksm zmle den ahsedeek daha lml poltk zgye dou ynelm g

nyodu PKK k odusunun Kdstan'dak akmyetne meydan okuyalm tek Kt td kye syaseltn lkenn nk edlmes del zlmes geekl Kt sounu olduunu kaul etmeye zolayan da daha

lml ya da demokatk gtle del PKK oldu Ama al zm yolunda lk admlan atlmas temel kltelhaklan tannmas ve Kt soununun valnn kaul

edlmes hl ok uzak gnmektedKylle PKK gella alyete ve odunun haektla

aasnda skp kalmt Kylle n taafsz kalmak gttke daha da zo olmaktad u nedenle pek ou kyle tekedp gece emnyetl ehlee gtt Statejk neme

haz lgelede devlet ky oaltaak u ka hzlandd

7 Qda P Krt kyerine ynelik iki iddet eylemiyle uland, u eylem

lerde onlaa maum iil ldrlmt aha nce "ky korculaa d


46/214

(aa bz.) Irak'n Kuveyti igal etmesi ve ardndan Tr

iyenin ra'a ar tand tutum zerine, savan Tr

topralarna syaca endiesi dodu, bu yzden Tri

yenin gneydousundan batsna nemli bir g yaand

Ge zorlama

Bu devet Krt miliyetiiine ar oya abalarnda

zaman zaman itlese ge zorlama yntemne bavuular.

1920 ve 930larai isyanan ardnan Triye onbinlee,

hatta muhtemelen yzbinee Krt enin dier blgele

rine yeretirdi ayn esnada ran'da R ah da bira airetive o sayda etili aieyi enin baa yelerine s. bir sre nce Triye gerila aiyetlerini nleme amacyla

ra snr boyunca bir gvenli ordonu oluturduunualad (Ale Krterin yaad ve uzun zamandan beri

muhalefet haetlerinin merezi olan) Tuncelide yllereii teretmeeri iin bas yapd. Tunceide bir aaanra

aaiyeti yirmi kyn daha boalmas iin bir bahane ola

ra uand (Lber ve Whiman 1988: 35-40) Bgedenzelile Siirt ve Haari ilerinden uzey raa gler,

1990a by bir orana ula Olaanst Hal Vasine ba

sma sansr uygulama ve gvenli nedenleriyle yleri bo

atma yetieri veren bir arame, bu ge zoraalar iin

yasa zemini hazrad ve blgedei gelimeerin neredeysehi duyurulmamasm mmn d (ar. itman 1990;

van Bruinessen 1990) ram Kuveyi gal eesinden son

ra ordu blgede o adar s dzenlemeler getirdi i zora

yaptrlan bu glerin byl handa anca tahmin

rtebir. Yaynlanan az sada haber gerin itleseldzeyde oduunu gstermetedir Bu blgede yaayan y


47/214

kaplar azmin eildi (van Brinessen 1990).Son zamanlarn en byk g dalgasnn yaand lke

Irak oldu. 970'lerin banda ounlu adat'tan olmak

zere onbinlerce Fayli Krt', kuaklard burada yayorolmalarna ramen) Irak atandala olmadkla bahane

siyle ran'a srldler. Kuzey Irakaki Goyan aireindendaha sada kii de bezer bir ekilde Trkiye'ye srldPeol zengini Kerkk ve Hanikin blgelerindeki Krler se

lkenin dier blgelerine gnderildi, boalan yerlerine de

Araplar yereridi. Hassas Suriye snrnda yeralan Sincar

dalarnda yaayan Krerin bana da ayn ey geldi; blge

benzer ekilde Araplald'. Bu nlemler 974'e uyglanmas ngrlen Kr ounlun yaa blgeye oonomiverilmesi plan ereesinde deerlendirilmelidir

Barzani arekeinin 975'e yenilmesinden sonra hkmet ran desekli yeni bir Kr gerilla savann balamas

n nlemek amacyla snr bounca bo bir tampon blgeyara. Yeniden yerleimi engellemek iin 0-15 geniliinde bir erite yeralan btn kyler yok edildi meva

aala kesildi ve su kuyular dolduruldu Trk sn boyunca daa geni bir blge de ayn amala insanszlarld.

Bge halk, ordunun daa koay konrol edebilecei i b

gelerdeki kamplara ve byk "straejik kylere yerletirildi Ayca bu gvenlik nlemleri geni apl armsal kal

nma planlaryla brleirildi;18 bu straejik kyler annmakinalamasna ve rasyonellemesine uygundu Maddanlamda yeniden yerleirilmi bu insanlarn ounluu

beki de daha iyi haya arlarna auu. Hak, bo blge

lere girmelerinin hayalarna mal olabilecei konusunda

18 Bu geme prjelernde am lnya anpn gemer n


48/214

uyarld. Bununa birlikte beklenmeyen bir ekilde B veKDP tam da bu blgelerde slerini kurdular. 1980'lerdeblgenin byk bir ksmn "urtarlm alan ilan ettiler vedevletin konrol ettii blgelerden kaan kiiler zellikle snra yakn yerlere gelerek bu partilere kaldlar

1980lerin ortalarnda devlet, gerillalar ile toplumsal taban arasndaki balanty kesmek iin ktleleri yeni bir gezorlad lkenin i kesimlerinde yer alan ok sada (Krtkaynaklarna gre binlerce) Krt ky yerle bir edildi ve

kyller ehirlerin yaknlarnda kurulu kamplara ya dalkenin gneyine srld Bu sre ran-Irak Sava'nn sonuna kadar aralks devam etti. 1988de Krdistana ynelik olarak gerekletirilen geni al saldrlar hem Krtgerillann imha edilmesini, hem de dalarda yaayan ky

llerin oralardan karlmasn salad Kylleri "ikna etmek iin kiyasal silahlar kullanld Snr boyunca amamen boaltlmas gereken blgenin genilii 30 km'ye karld ve sadece o blgedeki kyler deil Rania gibi kasabalar ve Halepe'den geride kalanlar da tamamen yerle bir

edildi. Blgeyi son amanlarda iyaret edenler, snrdanuzakl 30 km'yi aan birok kn de yok edildiini bildirmektedir Sadece son llarda kurulan yeni yerleim birimlerinde ya milyon civarnda gmen yaamaktadr.Baka pek ok Krt de gney Irak'a yerletirilmitir Krtlern yapt hesaplamalara gre 1970'lerin oralarndan itibaren (yaklak toplam seki bin kyden yaklak drt biniyok edilmi ve halk baka blgelere yerletirilmitir (ool 1990; Mdc Inn 1990).

Dn mezhep tmal


49/214

geyi terketi. 19 yzylda ve 20 yzl balarnda Nastulerin, Ermenilerin ve Sryanilerin topluca katledilmeleri vesrlmelerinin ardndan bu aznlklara mensup birok kii

blgeyi terkei, bundan dolay Krdistan'daki Hristiyancemaan nsu byk lde azald Bu dum komularnn basklarna dayanma yeteneklerini de byk lde zalatt Irak ve ran Krdistan'nda Keldni, astu ve Ermeni toplumlaryla Krtler arasndaki son yrmi otuz yldagenellikle dostane ilkiler yaanmt ran'da Hristiyanlarsl devrimden sonra ikinci snf vatandalar haline geldiler ve ma uramadlarsa da eitli biimlerde tacze uradlar Son zamanlarda Hrstiyanlarla Mslmanlar arasndaki en nemli sornlar Trkiye Krdisam'nda yaand, zellile Sryaniler byk basklarla kar kaya kaldlar

rkiyede resm olarak Histiyanlara kar bir ayrmclk uyglanmamaktadr. Hatta rkiye'nin izalad uluslararas antlamalar Krlere ve dier Mslman aznlklaratannmayan kltrel haklarn garanti altna almaktadrBununla birlikte pratikte durum hayl rkldr Orduda ve

brokraside Ermeni kartl yaygndr ve dier Hrstiyantoplumlar da armcla maruz kalmaktadr. Trkiye,("Kuulu Savanda misilleme yapan Emenilerin ldrd Trklerden saygyla szediliyorsa da) Ermeni katliamlar yapldn hibir zaman kaul etmemitir Eski Er

meni yerleimcilerine ait birka ortaa kilisesi dndabtn izlerin gizlenmesine veya yok edilmesine gsterilenhassasiyet bir kolekif sululuk duygusuna iaret emektedir bu duygu Ermeni manlnda da kendini gstermektedir Yurtdnda Trk dplomatlarna ynelik Ermeni

terr ve bu kaliamlarn yapld kabl etmesi in Trkiye'ye yneltlen uluslararas bask bu duyguy olsa olsa


50/214

bask veya kymara girmesine yol amtr, ka on-uka yerel nz sahibi kierin yapt baskarn gzen-

mesine veya gzard edilmesine neden olmuur.

Gerlerin, Trkye'nin gneydousuna yeretilmelei

ve geen krk yl ierisinde armsal retimde grlen byk deimler, blgede byk bir toprak sknts yaramve arazi tasarr ve mlkiyeti konusunda pek ok atmann kmasna neden olmuur Eskden rkiyedeki Sr

yanierin ounuunun yaad Mardin ilindeki Krt ve

Arap airet reisleri e dier nz sahiplei, genelike fiziksel zor kulanarak kyllerin arazilerini gaspettiler ire

mensupa rakip airetern ecavzerne kar kendilerinikoryabiliyordu; Mslman kyler (genelik sonu al-masalar da) de arazigasparna kar devlee bavurabiiyor-

lard ama Hristiyan opumar aresizdi. 1960'larda Hrsti-yan cemaatinin salk yetikin erkekeinin bir o Bat

Avrpa'ya gmen ii olarak giti, cemaatin blgede kaanensuplar daha gszd. Hristyan cemaati ne kadar za-yladysa zerlerindeki bask da o kadar ar Toprakla vebaka mlkleri zor kullanlaak gaspedildi, kzla karld,erkekleri dvd Hrisiyan Midya e di kasabaar,

Arap ve Krtere dodu, bu yeni gelenler eski Hristiyan

aaiye evlerini boatmaa iin bask yaptlar.Yredeki devet grevlilei, bu eyleleri gerekleien

airet resleriyle gizi ibirlii iindeydi. Bu anlamda Hrsi

yan cemaate ynelik basknn devle tarandan uygulandsyenebiir eki de artc bir ekide Syaniere ek

yardm, 1970lerin sonunda "ibirliki aire reserini ba

dman ilan eden PKK'dan geldi. Airet reisernin bazadamlarna "devrimci adalet uygland Ancak bu Sryani

oplumunun genel durmunu pek deirmedi. Sryaniler,b l d ( k h b d ) k d l


51/214

tamam yurt dna g etmek istyor.Yezidlerin durmu da aa yukar Sryanerinkye ay

ndr Onar da kornmadan yoksundurlar ve yere nz

sahiperinin basarna maruz arar ve mala mlklergaspeilir Yezier devetin daa oays baskarndan daikyetidirer. Yezid erkelerin askerdeyken zora snnetettridileri sylenmektedir, aca kendi inanarna grebramalar gereken uzun byklarn askere andklarnda

kesmek zorunda kamaktadrlar Ancak daha kts Msman komuarndan grdkeri basklardr Burada dn

natizm e mklerine gz dikilmesi iie gemektedirTrkiye Yeziderinin byk bir bm nceler sradangmen ier oarak Ba Amanya'ya g etmitir sonrala pek ok Yezid poitk snma ak istemitr LiderleriYezier iin sadece Avrupa'da geecek oduna inanmak

tadr (a Scneider 984)Son dnemde en kan mezhep atmas orta ve dou

Trkiyede Snnler ve Aeer arasnda yaanmr aner 1985 Eskiden Aever, Snner'den ay bgeerde

yaarken pek sorun myordu ama kyden kente g iikilerini artrd ve byk bir ekonomik rekabet ortamna

irder Heterojen gmen nslara saip en byk eir

erde amalar snr kad kat Alevlerin yeni geenerin oununu outurduu Sivas, Eaz, Malaya, Ka

ramanmara ve orum gbi kk eirerde durum rklyd Yerli Snn ns zeile gelenekse orta ve at snfar geim kaynaklarnn artan ns tarafndan tedit

edildiin hissetti Bu ehirler Snn ve Aev mahalelerne

bnd. Bu bnmede etniste hemen emen hi ro oy

namad; er ii meep mensuplar arasnda da em Trker em de Krtler buunu ordu


52/214

karken, gen Aeverin ezici ounluu sol rgtler destekedi Baz radika sol rgtern yeer neredeyse tamamen Aeverden oluuyordu. Bu ehirerdeki yerel devet

gevie (Snner tarafndan genelike "komnst oarak kabu edien) Alevlere kar son derece nyargydarve h da yedirer. 1970'lerin ortaarnda, Trkiyenindouda bir Krt deveti, ortada bi Alev deveti ve batdahayi ktm bir Trk deveti yer aacak ekide bnmesini ngren (gizi bir komnist rgte atfedilen ancak muhtemelen istihbarat sersinin rn oan) bir pann "kefedimesi, en aznan beiri asker evreen Alev kimliini potansiyel olarak blc saydn gstermektedir. Bu bege ve poitik ajitatrlerin ynelttii benersuamaar, Trk miliyetierini ve muhafazakr nnler

Aevere kar biretrdi.97ern iknci yasnda bu ehirlee Snner ve Ae

vler arasnda kanl amaar yaand bunarn byk birksm Ae katiamarna yo at hayata kalanlar ise bu ehiler bk de terkettier. Bu atmalarn en ciddier

provokasyonara balam gibi grnmekedir. Bk leki idde oaya, polit ajitasyonun nemi lde yasakland 98er bounca ynelenmedi kat ikier hok hassastr ve kk ap iddet oaya devam emektedir. Daha nce bgei terkeden ve geri dnmeye korkan

Alelern birou kenlene nnerin olumsuz baknn ve devet grevieinin gvensizinin rkndadr. Potik iklim det aman, yeniden mehep atmala kabiir birok Alev daha bgeyi terketmek ounda kaabiir

Sonu


53/214

tiim olanakla, milliyeti mcadele ve hatta devlet baskssayesinde Krtler gemile karlatrlmayaak lde birulus nitelii kazanmaktadrlar. Anlalan Iak, Krt toplu

munun radikal soso-ekonomik dnm ile zor ve sonderece iddetli bask politiklarnn bir bileimiyle sounuzebileceine inanmaktadr. ran'n Humeni sonras dnemde Krt olitikala henz netik kazanmamtr Krtliderlerinin suikastlere kurban gitmesi (Kasmlo ve yanda

larnn yansra bir Komala lideri de yrtdna ldrld)rann ynetiilernde le r inan bulunduu zlenimini vermektedir: Krt halk, kaizmatik liderler ortadan kaldrlnca milliyeti politikalardan uzaklaacak ve toprakdnleri olmakszn snrl kltrel haklarla yetinecekKrtlerin bugnk temel taleplerinin yerine getirilmesi yani otonoinin tannmas pek ola gzkmor.

Trkye komularna kyasa Avrann insan hakla konusundaki basklarna kar ok daha hassastr kat Krtlerin kendi kltrlerine sahi a bir etnik gr olarak tannmasnn nnde byk ideolojik engeller var ve bundan

daha geni dnlei dnmek neredeyse imknsdr Aralarnda asimile olmu Krtlen de bulunduu aske ve sivilelitler Trkiye oplumunun ek bir homojen ulus olduueklindeki Kemalist dogmaya derinden baldrlar ve abir halkn varln kabul edilmesini devletin beksna y

nelik bir tehdit olarak alglamaktadrlar.Krt toplumu son yan ldr ok nemli deiiklik

ler geirdi En nemli deiikliklerden bifii ok sadaKrtn gmen i (sava nedenile) erlernden edilmisrgn vea siyas mltei oarak Krdistan terketmi ol

masdr Bu ns hareketi Krt milliyetiliinin bir kilehareketi olarak ortaya knda nemli rol oynad Krt


54/214

terketmesine neden oldu. u anda belki de tm Krtlerindrtte biri veya te biri Krdistan'm dnda yaamaktadrve bunlarn ok bk bir ksm dnecek gibi grnmyor

Bu durmun Kt hareketi iin nemli snua vardr:siyas basz amalayan beli bir toprak paras temeindeki miliyetilik gittike gerekliini ytirmektedir. Gerekte btn Kr liderer, mevut deveterin erevesinde

zmler aramakadr klrel tannma, Krdistanda yaayanlar iin sr bir bgese otonomi ve devetin merkezkurumarnda eit haklar ve nslarna orantl temsi edime. Ne var ki bugne kadr sadce Irak Krtlere odukasnr bir otonomi ve kendi dilerinde eitim yapma ve yank aiyeteri rme hakk verdi anak bu haklar dason ylarda bk de kstland. Dier tarafta Trkiye

Krtere -Krt kimlikerini ne srmedike- eit poitikhaklar ve tm kurumlara girme hakk veren tek lkedirDolasyla birok Krt aydnna gre Krt ktrnn korunmas ve geitirlmesi baslk ve otonomi taleperine gre nelik tamakadr.

Avrupadaki Kr siyas mlteiler Krt ktrnn gelitirimesinde nemi bir grev stenmierdir 960lardanberi Trkiye den geen ok ada Krt gmen Bat Avpakeernde amaktadr (bu say 970'ern sonunda zbineri bumutu) Daha sonra Krt iilerinin yan sra

"ekonomik ve siyas mtecier de gelmeye balamtr Bumteier arasndaki siyas eyemiler Krt iieri rgtlemeye ve onlarda milliyetilik dncesi uyandaya baad; aydnlar onar eitmeye ve Krt edebiyatn ve akademik aiyeterini gelitirmeye atar Basn zg ve

devletin gmenlerin kltrel faliyetlerine mal desekvermesi aydnlarn Krte dergier karmasn ve kiapar


55/214

br edebi dl halne getrld. (Bu dln gelmemesnde Tr-

kye'dek baskn da br pay vard). Mode br Kur-manc teratr hzl br ekde Avrupada gelmektedr

ve bu edeyat rner Trkye'ye grme yolan da bulmaktadr. Paradoksa br ekde rt ktre falyeter

nn ve bu falyetlere grenlern bask grmes bugnkcanlanmaya zemn hazrlamtr

Avrupadak syasi mltecler ve der gmenler br ba-

ka grev de yerne getrmektedr. On yl ncesne kadar

brka romantk dnda yurtdnda h kmse rtlere l-

glenmezd Bu durum bugn tamamen demtr; Krterve sorunlar, Avrupa ve Amerka kamuoylanca blnmek-tedr. Krt lob almalar balamtr ve bunun sonucun

da, hl mulak ve etksz br eklde de osa Trkye ve

Irak zernde Krtlere daha ancl davranlmas yndebask yaplmaktadr. Bu d destek "edek Krtler te-

mel hakla n mcadeelern srdrmeer konusunda

yreklendrmektedr. Krdstan zora veya gnll olarakterketm olanlar, Krt hareketne belk de Krdstanda

kam olsalard yapacaklarndan daha fza katkda uun-maktadrlar.


56/214


57/214

illiyeilii veaan Enik imlikle

Son onbe yl nde Krt mllyetl ksek br bedelkarlnda baz neml syas baarlar elde ett Fakat 20yzyln daha ncek blm n ayn ey sylemek zor;bu uzun zaman dlmnde Krt mllyetl sadece srlbr eltn lgsn ekebld Bu grup zaman zaman aret

aala ve dn lderlerle ksa srel ttklar kurarak snrlbr blgede ksa srel syanlarn patlak vermesnde barolstlend Bununla brlkte Krt mllyetl son yllardaKrdstann her yernde lke snrlar ve blgesel rkllklar ama ddasnda br ktle hareketne dnt

Krt mllyetl br tarata kend yern salamlatrportak kmln gen ktlelerce rkedlmesn salarken der tarafta da Krt toplumu ersnde esksnden daha zlablc br rol onad 1994 ylnda Irak Krdsta kuzeydeKurmanc lehesn konuan Krtler ve gneyde Soranlehesn konuan Krtler arasnda kye blnm grnmektedr Bu blnme k neml Krt parts olan KD


58/214

dr; ortada da tarafsz br bge vardr. rana baktmzda

mllyet partiler olan KDP- ve Komala'nm en byk des

te Maabad ve Sanandaj arasna yerlemi arlkla e

rli stan oluan kuzeyde Kurmani lees konuanairetler ve gneydeki i Krtlerle 980'lerde savamolan ve Soran lees konuan Krtlerden aldn grmekteyz. Trkyede se teden ber Krt kabul edilegelen ve

kendilernin de Krt olduklarn syleyegelen Zazalar rk

l kimlikler sadee Trk devleti tarafndan deil Krt areket tarafndan da nkr edlen ay br alk olduklarn

sylemeye balamlardr Her iksi de byk lde laiklem olmalarna ramen Ortodoks Snn Mslmanlarlaeterodoks Alevler ayran attn nemi son zamanlarda

artmtr Krt miliyetiler Trkiyenin 980'den bu yanaat olduu Ale kimliinin yeniden douuyla kendler

ne bir rakp ktn ve bu kiml Krt mllyet areke

tine bir tedit oluturduunu rketmlerdrBazlarnn Ktl-aa kavramna tiraz edeblee l

de iddi bir al alan Krler aras bu blnmeler eer

daa geni bir syas balam Krt milliyeti areketinin gelmesn srdrmesne mkn verse dai zamanla slne

ek bir "gemi bakiyesi deldr Krt kimlinin uyan

na neden olan ayn ktrler bir lde daa dar blgeseldlsel ve dnsel topluluk kmlklern de glendrmler

dr Ve basedlen bu blnmeern en azndan bir ksmKrt areketnin bymesine bir tepki olarak keskine

milerdir

Br kmdr?

Krtlern yaadklar lkelerdek nslar konusunda g


59/214

nun gerekeri yznden bu hkmeter snrla iinde ya-ayan rl di ve din gruparnn saymya ilgilenmemekte, veya bunu yapsalar da saym sonula kamuoyuna

aklamaya pek istekli olmamaktadrla. Bir baka nedende kiinin kendini Krt olarak tanmlayp tanmamamasnm siyas ve toplumsal koulara bal omasdr

Trkiye'de 1965 ns am insana ana dierinin vekllandkar dier dilerin sorldu son ns saymdr;

yak .000000 insan ya da bir baka dee o zamankinsun %1si kendilerii Krte konuanlar olarak tanmlam ve bu grbun iinde yer alan o zamanki nsun%7'ini oluturan ir grp Krteyi birinci dil oarak konutukarn belirtmierdir 1 Bu rakamlar kendierini Krtoarak tanmlayan insanlarn toplam says hakknda olduk kaba bir fikir vermektedir Krte'yi iknci diler oarakbeirten insanlar, Krtenin ortak dil olarak kuland etnik adan karma blgelerde yaayan etnik Trker AraplarErmenier ve dier Hrstiyan toplulukladan ouuyor olma Dierleri ise ebevenerinden biri Krt oan insanar ve

Trkei de Krte kadar akc olarak konuabilen Krtlerolmal %7'lik bir dilim kendilerini gerekten Krt oarakdnen isanlarn topam nldnde ok dktrBu samda nemli sayda insan Krt kimlikerini belirtmede istesz davranm ve ns saym memurlanm bir s

da siyas adan kabul edilebiir sonuara ulaak iineerindeki bigileri "dzeltm olabilirler2

165'te Trkiyede yaayan ne kadar insann kendisini

1 2.9.547 insan rte'i (urmanci ehesini) ana dilleri olarak, dier 753 6 isan da ikinci dieri olarak tanmlamlardr kinci rakam Zazaca

konuanlan bk bir bmn kasor olabilir. 150644 insan Zazaca dilleri olarak 1 70 in da ikinci dilleri olak tanmamlar


60/214

Krt olarak dndn bilemesek de bu nsun geenotuz yl iinde hissedilir oranda arttn sylemek yanlolmayacaktr. Bu artn sadece kk bir ksm Trkiye'nin dou blgelerinin bat blgelerine kyasla daha yksek

bir ns art hzna sahip omasna balanabilir Artakiasl neden, 1965te kendilerini Trk olarak gren insanlarnbugnlerde kendilerini ncelikle Krt olarak tanmlamalargereidir. Bu insanlarn iinde ebeveynleri ya da bykbaba veya bykanneleri gnll olarak ya da zorla Trk kl

trne asimile olmu birok gen insan bulunmaktadr.Ksmen bu grupla birlikte zikredilebilecek bir baka grupda kark evlilikler sonucu dnyaya gelmi ve dolaysylaetnik yapJa da mulak bir karakter arzeden insanlardr.Trkiye'de yeteri kadar griye giden hemen herkes en azn

dan bir Krt ataya sahip olduunu bulabilir En azndan birKrt ataya sahip olan bu insanlar (ki bunlarn iinde eskicumhurbakanla smet nn ve Turgut zal da bulunmaktadr) nemli bir potansiyel Krt grbu oluturmaktadr Bu durum ran ve rak'a yaayan Krtler iin de geerlidir

Krtlerin arasnda (dier etnik gruplarn arasnda olduugibi) etnik kimlii kukusuz Krt olan bir ekirdek vardr;e bunlar Krt dnda da bir ey olan ve duruma bal olarak Krt kimliini vurgulayabilen ya da nemsiz grebilen"Krtlk dereceleri rkl bir kitleyle evrilidirler. Bununla

birlikte daha detayl bir aratrma bu etnik ekirdein bilebyle kesin bir ekilde tanmlanamaz olduunu gsterir Buekirdein her bir yesi tpk daha evresel "potansiyelKrtler gibi bir ksm Krt kimliinden daha gl sadakat duygula uyandrabilen baz st kimliklere sahiptir. Bir

ye bir kye ve belki de belirli bir ne sahip nemli bir ai


61/214

ka ortak ktre zeike tanmanmas imknsz genibir ktre eitiik de buunmaktadr

Bununa beraber en azndan 6 yzdan beri douu

yazarar arasnda kimere Krt denecei hususunda beirginbir uzama mevcuttur Krdstan'm byk bir bmnnOsman mparatoruu snra iine and 16 yznbandan beri Osman tarihieri arasnda bu uzamaygrmek mmkndr; Bitis emiri oan ve bu yzn sonu

na kadar Krdistan'm btn ynetici aieerinin detay birtarihini yazan eref Han 17 zyda Krdistan'n deiikbgeerinde birka y buunan Trk seyah Eviya eebive daha birok Osman tarihisi bge nsunu tanmarken "Krt keimesini kuanmardr Keza Osman veran yneticier Trkiye'de "Krt keimesinin kabu edi

emez bir keime oduu 930'an baarna kadar ayn keimeyi kuanrar. Bahsedien Krter Dou Anadou veZagros'daki gebe ya da yereik Trke Arapa veyaFarsa konumayan airet insanarn kapsar. Bu grp azaca kuzeybatda) veya Gurani gneyde daha ok bugn

k Irak Krdistam'mn ierine doru tecrit omu yererde)konuanar kadar bgedeki Krte konuanar ier kadar Snneri ve bgedeki dier heterodoks mezhep yeerini de iermekteydi. Yanz Krterin oduu bgeerin gneydousunda yaayan ve baz otoriteerin Krt bazarnn

da baka topuukar oarak kabu ettikeri Lurar ve Bahtiyarier hakknda bir phe vardr. Ayn phe bugn de enazndan Lur'un bir ksmnn kendi kendisini tanmamasnda mevcudiyetini srdrmektedir Bu noktada Krterin iine dahi yo grndkeri grupar da beirtmek gere

kir: ayn bgede yaayan Hristiyanar kadar Msmana


62/214

n da kapsaya ve byk bir ouluu birici dil olarakKrt lehelerii (veya Gurai veya Zazacay) kullaa airetsiz kyller ve ehirliler. Bu airetsi gruplara aada ge

ri deceim.

e aasnda ii ve fa

yk doubilimci ve Krt uzma Vladimir Miorskzellikle Pamirler gbi dier bir dalk blgei yelileri ta

rafda kouula birbirlerde ok rkl ra dilleriizegi eitliliiyle kyasladda, (Zaza ve Gurai dillerihari tutulmak kaydyla eiti Krte diyalektlerii birbirleride belirgi rkllkar altda kaydadeer birbirlik olduuu iddia eder Burada yola karak Krt dili

i temeldeki biriii byk ve emli bir topluluk tarafda kouula tek bir dlde geldii soucua varr vebu toluluu da (aslda Krt milliyetilerii de atalanolarak grdklei) edler olabileceii syler.4

D. N acKezie Krte dyalektlerii a sayda da osa

ortak kimi zelliklerii olduuu kabul eder acak dierra dillerle de ortak kimi zelliklerii buluduuu belirterek iorsky'i g eletirir MacKezieye greKrte'i temel zellikleiyle dier ra diller arasdasistematik bir karlatrma, Krtei bir dizi emli rkda dolay ed dilide ayrld gstermektedir.Krte de gl bir geybat ra dil etkisi grlmektediroysa ed dili zellikle bir kuzeybat ra ilidir. Krdista' kuzeybat ve geydou ulada kouula iki akraba ra dil ola Zaaca ve Gurai kesi bir ekilde kuzeybat ra dil ailesidedr ve Krtei kuzey ("Kur

maci ve gey ("Sorai diyalektleri arasdaki rkl-


63/214

lklan o Guraninin Sorani diyakti zrindki kaydadr tkisin baldr.5 MacKnzinin Minorskyyi oldukadar rt miliyti idologarn da hdf aan msajrrn ortak kknlr v tml kltr birliin sahipomadkardr Etnisit v uusa kimlik konusunda son zamanarda ya

pan akadmik amaarda (szd) ortak tarih v ortakkr dayanmann tnik vya ulusal hislr sfrbr tmdki byk nmin ramn kltrl birlik v rk

n bizatihi blirlyci oguar olmad klind gn biruzla mvcuttur. Ulusuuk ann ik Avrupa ulus dvtri ktr bir homoni sahip dirdi. l 89daFranszarn yanzca yas Franszca konuuyorard vyanzca %23k bir bm Franszcay doru oarak

konuabiliyordu; gri kaanarsa rk dir pao konuuyorard tayan birliinin kurulduu 860ta nsunsadc %2i tayancay gnlk ihtiyaarnda kulanyordu; hatta nd gln miiyti lidrlrdn bi ksm"uusal dili akc bir biimd konuamyorard6 Krtrin

durmunda is ulusuuk andan uzun bir zaman ncbil kltrlr "nsnl olara oduka rkl olan airtlrarasnda ortak bir kimlik duygusunun varlna ahit olmak oduka iginir.

Miliytirin Krt uusu olarak adandrdklar nsuniind byk ktr rkklara rastlamak zor omayacaktr Baz miliytir akraba dillr konuan Lur v Bahtiyarir d bu nsun iin dahi tmktdirlr. Bu grupar g

5 DN Mani, T orgins of uis, ranation of the Phioogia Soe 96 68-86, Mani, (Mios'nin asin) tm bir dimiydi, t soua, bird ika iogo (onumala kl oan glbirirndn aan ig) dayanmatadr v u oorn rl bir kild s


64/214

mt zaman zaman Krt olarak tanmlanm olsalar bl uana knlrn Krt olarak kabul tmmktrlr Dr

tarafta Guran v Zazaca onuanlar yzyllar boyunca kn

lrn Krt say v Krt konuan komular v rkAra v yabanc otortlr arafnan Krt olarak kabullmlrr Hm llrnn (Zazacay rnmk nkayar br aba satm olanlar na) ana l Krt olan komular tarafnan anlalamamasna ramn7

Krtnn ana yalkt grular olan Kurmanc v oranyalktlrn konuanlar br yalkt konuann rnkolaylkla rnblmsn ramn karlkl olarak brbrlrn anlayamazlar Grkt bu ana yalktlr byk rkllklar var yl k rk blglrn glnlrrlrnn Krtsn ksksz br bm anlayamakla

r n brbrlryl rk Farsa vya Araa konumaytrc blmktrlr Krtlrn yaa lklrn tamamna Krt yalktl bu yzyl n zllkl klmazns, br ly kaar a sntaks asnan nmlorana rsm ln tks altna kalmlarr Bu yzn s

nrlarn k ay tarafna kulanlan brbrn yakn akrabayalktlr gttk brbrlrnn uzaklamlarr

Kltrn br baka tml unsuru olan n Krtlrbrltrmktn zya ayryor gb grnmktr Dnykmllklrnn taylar ususuna mzbn

bal olan nn Mslmanar ounluktar Fakat (ranv Irakm br ksmn rn gny v gnyou Krs

tana a byk mktara Onk mam ln bnmsmMslman (Caf yaamakar Bu Krtlr kuzybatKrstann lv Krtl karrlmamalr lvlr

7 Baen Kunci diyaleini konunla Zaza dilini heangi i a aemeden anlayaildileini iddia eekile Muhemelen i kelimelei


65/214

de Ali'ye ve dier onbir imama sayg gsterseler de, genelolarak ortodoks slm'daki din esaslara ait ykmllklerikabul etmezler. Alevler Snnlernki kadar ilerinkine deuzak kendilerine zg din ritellere sahiptirler Trki

ye'deki Alelerin iinde Alev Krtler sadece bir aznlktrve kendilerini Snn Krtlere deil Trke konuan dindalarna daha yakn hissederler Alevlie benzer bir baka dinde Ehl-i Hak din veya (Irak'ta adlandrld ekliyle) Kaka'dir Ehl-i Hak inancna sahip olanlarn ounluu bu

inanc i slm iindeki ezoterk bir mezhep olarak grmektedir, kat bu inana sahip olanlarn bir ksmna grede bu inan apar bir dindir Ayrca Ortodoks slm'dandaha da uzak olan Yezid dini vardr; bu din bir zamanlarorta ve kuzeybat Krdistan'da hayli yalm ancak u an

da Irak ve Ermenistan Cumhuriyeti'ndeki kk alanardave Suriye ve Trkiye'de daha kk blgelerde skm durumdadr.8 Blgenin sayla gn getke azalan Hristyanve Yahudi cemaatleri, bazla ilk dil olarak Krte'yi kullansalar da Krt olarak kabul edilmemektedirler

Krte konuan Snnler arasnda madd kltr yaplaolduka rkl gruplar vardr. Sosyolog Rudolph Trkiye'nin gneydousunda olduka kk bir alan iinde yaayan bu grplarn tana veya havancla ballk derecelerinde olduu kadar ev tipleri gibi madd kltrn dierynlerinde de birbirlerinden rkl olduklarna dikkat eke

rek iki a enik grubu temsil ettikleri hipotezini ne srer Bununla birlikte amaar an blgede srdrmolan coraac Htteroth madd kltrdeki bu rkllkla-

Kriandak rk ine n Man van Bruneen Regon n Kurtan Kus mes Brookyn NY ct. 4 no 2 99 57 Meraa Kus A Cse Ho Wangton: Tayor & Franc nte

k


66/214

rn basite frkl evre artarna bal olduunu syler.9Htteroth'un aklamas, oun makalesinden birka ylsonra yaymlanan, Fredrk Barth, kuramsal olarak zerinde daha k allm makalesindeki grle temeldeayndr Bartn yazs, aralarnda geni ltre frkkargzlemlemi olduu Pathan airetlleri hakkndadr Kltrel rkllklarna ramen bu gruplar ortak Pathan kimliklerinin kesnlikle rkndaydlar 10

Bununla birikte Krtlern durumunda kltrel rkllkla

rn br km airet mensupla ile aret ba yllerarasdaki ayrmla ilikilidir. Krdistan'm birok ksmndayanyana var olan bu tip plar buluruz. Airet mensuplarkendilerini tek "gerek Krtler olak addeeye edrler ve aret d kyllerin kendilerinden (aretten, Krtten)

rklln tanmlamak iin eik veya "kast terimler ryaguran, sken, kelawspi, krman) kullanrlar. Blgenn tar reayann olduka heterjen kkenler olmas gerekni veglerin yirm airet mesuplar kadar blgenn daa alklarnn toru da ierdini akla geir.

Yukarda belirtilen ltrel rkllklarn bir ksm, geenbirka on yl boyunca yaanan toplu g ve kentleme sreci snucu nemlerini yitirmilerdir Byk ehirlerde birnin atalarnn gebe mi yoksa kk kyller m olduu

9 Wolng Rudolph, "Einige hypothetische ushrungen ur Kultur der Kurden Socioogus 9 (1959) s 150-2 Wolgang Htteroth "Beobachtungenur Soialstruktur kurdisher Stamme im stlichen aurus, Zeitscrt rEtnooge 8 (91) s. 2-42

0 Fredrik B " Pathan ideni and its mainnance, Fredrik B (der),Etnic Groups nd Boundries iinde, (Boston ttle Brown & o. 1969), s.174 Bu ve bener glemlee dayanan, Barth'n eik grplarn kimlikleikendi kltrleri tarandan deil kendileini dierlerinden ayran snrlar tara

ndan elilenir eklinde gr aada daha geni ekilde ele alnacakr.


67/214

ya da evde hangi dili konutuunun bir nemi yotur. Kamusal aland kii daha ok nde kulland dili deil,resm devlet dlini -Trke Arapa veya Fara- konumak

tadr. Bu durum bir tarafta ayn lkede yaayan ve rklblgesel orijinlerden gelen insanlar arasnda ortak bir Krtlk bilincini beslemi, ancak dier tarafta d Trkiye, Irakve ran Krtleri arasnda gitgde artan bir kltrel rkllaneden olmutur Zorunlu eitim ve askerlik eitli eillerdei politik hareketlilikler (seimler, oplu gsteriler), ekonomik gelime ve ardndan gelen i g ve zellikle 'ulusalradyo ve televizyon, en uzakta kylerin bile, devletlerininulusal ayatna entegre olmsna yol amtr En azndanyetmibe yllk birbirinden ayr tarihleri ve yaadklarrkl toplumallama releri her bir lkenin Krtlerini

o eeneren de rrmr

Uusuuk, uus oma ve uusa haka

Krt milliyetileri bu kltrel blnmelerden her zaman en

e eerr. aa ye ya da ye end kadertyin had (elf determinasyon) ve bu ama da kesin birekilde birlii gerektirmektedr Krt milliyetileri hal olarak sk sk Trk Irak ve ran hkmetlerinin Krler aramevcut rllklar kasten glendirdiklernden phelen

milerdir. en ah ran ve Cumhurye ra

martin van bruinessen - kürtlük,türklük,alevilik cs - i̇letişim yay

Documents