mantık ve anlam - wordpress.com...katılanlar ve yüklemler bir yüklem en fazla kaç tane katılan...

Mantık ve Anlam

Anlam Soğanı

Katılanlar ve yüklemler

• Katılan: Bir varlık veya varlık grubunu belirten öge

• Yüklem:

i. Katılanın belirttiği varlığın bir özelliği

ii. Katılanların belirttiği varlıkların arasındaki bir ilişki

ör. Can sıska(dır).

Can Ayşe’yi seviyor.

• Önerme = katılan1,2,…n + yüklem1

◦ Katılanların iç yapısı karmaşık olabilir. Bunda sınır yok!

ör. [Adam]1 [Can’ın Ayşe’yi sevmesine]2 şaşırdı.

Katılanlar ve yüklemler

◦ Bir yüklem en fazla kaç tane katılan alabilir?

? Dört, ör. Ayşe1 Can’a2 araba3 için 10.000 TL4 ödedi.

◦ Katılan sayısına göre yüklemler (bir katılanlı yüklem vs.)

ör. Cem1 fakir(dir).

Can1 Ayşe’ye2 Moğolca3 öğretti.

◦ Bir yüklemin katılan sayısını nasıl tayin ederiz?

ör. Can okuyor. Can akşamları kitap okuyor.

Can kitap okuyor. Can Ayşe’ye kitap okuyor.

Can mutfakta kitap okuyor. Can Ayşe’ye mutfakta kitap okuyor.

? Olmazsa olmaz ögeler Ayırt edici ögeler

Kaplam ve içlem

• Dil; dünyadaki şeyler, olaylar, haller hakkında iletişim kurmak için

◦ Dilsel ifadelerle dünyanın farklı yönleri arasındaki bağıntı → anlam araştırması

→Kaplam odaklı yaklaşım

Bir ifadenin işaret ettiği şey → gönderge

ör. Bu kedi aç. (şey+hal)

Bir sözcüğün potansiyel göndergelerinin kümesi → kaplam/gönderim

? «Kedi» neden bir porsuğa işaret etmek için kullanılmıyor?

• Sözcükler işaret edebilecekleri şeylerin zihinsel temsilleriyle ilişkili

Bir ifadenin ilişkili olduğu zihinsel temsil → içlem

→İçlem odaklı yaklaşım

Dil zihinsel temsil (≡ kavram) içlem kaplam/gönderim

Cümle, ifade, önerme, sözce

• İletişimde kullanılan en temel dilsel öge cümle.

ör. A: Kim geldi?

B: Cem geldi.

◦ Ancak…

ör. Kedi mindere oturdu.

? Hangi kedi? Hangi minder? Doğru bir ifade mı? Bunlar belli değil.

! Bu cümle bize bir şey söylemiyor. Ama anlamsız bir cümle değil!

• Cümle anlamı: Bir cümlenin sadece bir dildeki düzgün bir cümle olması hasebiyle taşıdığı anlam

× Kullanım, bağlam vs.

Sadece içerdiği sözcükler ve bunların dilbilgisine göre dizilimi

Cümlenin kullanımına kısıtlama getiriyor.

◦ Normal şartlarda ifadelerimizin doğru olması beklenir. ör. Kedi mindere oturdu. × Doğru mu, değil mi? Kullanım dışında doğruluk değeri yok.

Doğruluk koşulları: Cümlenin doğru bir ifadede bulunurken kullanılabilmesi için gerekli koşullar

ör. «Kedi mindere oturdu.» Cümle anlamının, ifadenin doğruluk değerini belirlemek için kullanılan yönleri: →Önermesel içerik ör. Polis hırsızı yakaladı. ≡ Hırsız polis tarafından yakalandı.



× Soru anlamı

× Emir anlamı

× Henüz, hâlâ, bile vs. gibi sözcüklerin anlamı

ör. Can gelmedi. ≡ Can henüz gelmedi.

× «Dışavurumsal» anlam

ör. Burası çok soğuk. ≡ Amma soğuk lan burası!

× Resmi dil/konuşma dili

ör. Adam dün vefat etmiş. ≡ Herif dün mortu çekmiş.


• İfade (= beyan vb.) anlamı

→«İfade etmek» ör. × «gidiyorum, gidiyorsun, gidiyor vs.»

i. Bir önerme dile getirilmeli.

ii. Önermenin doğruluğu taahhüt edilmeli.

Önerme

Bir varlığa bir özellik atfeder, ya da

İki ya da daha fazla varlık arasında bir ilişki kurar.

Doğrudur/yanlıştır. (?)

Dilsel bir öğe değildir. Aynı önerme çok sayıda cümle ile dile getirilebilir.

ör. Can Ayşe’yi gördü. ≡ Can kız kardeşini gördü. ≡ Ayşe Mehmet’in dayısı tarafından görüldü. ≡ vs.


→Kedi mindere oturdu cümlesi neden bir önerme değil?

◦ Şu haliyle ne doğru ne de yanlış. Belirli bir kedi vs. için iddia edilmeli.

◦ Belirsiz sayıda önermeyi dile getirmek için kullanılabilir, yani her seferinde farklı kediler ve minderler için.

Doğruluk taahhüdü

Doğruluk değerleri dikkate alınmadan önermeler üzerinde düşünülebilir.

ör. Tüm karınca yiyenler mordur.

! İletişimde kullanılabilmeleri için «eyleyici güç» taşımaları gerekir, ör. iddia etmek.

→Bir ifade doğruluğu taahhüt edilerek telaffuz edilmiş bir önermedir.


«Eksik» önerme

ör. Saat kaç?

Dört buçuk. (→ Saat dört buçuk.)

Önermenin tam hali ifadenin anlamının bir parçası.

İfade anlamı

1. Cümle anlamı

2. Belirli bir önerme

a. Önermedeki gönderimsel ifadelerin göndergeleri belirlenmeli.

b. Eksik önermeler tamamlanmalı.

3. Önerme doğruluk taahhüdüyle dile getirilmeli.


• Sözce anlamı

! En detaylı ifade bile göndericinin mesajını tam olarak

ifade etmeyebilir.

ör. A: Masayı toplayıp bulaşıkları yıkadın mı?

B: Masayı topladım.

ör. A: Yemeğe yetiştim mi?

B: Masayı topladım.

→İfade edilen önermenin ötesinde çıkarsanan gizli (≠ eksik) önermeler var.

→Konuşanın söylediğiyle iletmeye niyet ettiği şeylerin tamamı.

× Ad hoc kullanımlar

ör. «Silgi versene.» deyince «Hoca bakmıyor. Kopya çekebiliriz.» anla.

◦ Sözce anlamı = İfade anlamı (+ çıkarsananlar)


• Bildirme kipinde olmayan ibareler ◦ Sorular Soru anlamı (≡ ifade anlamı) Önermesel içerik var. × Doğruluk değeri yok. →S–C çiftinin «cevap değeri» sorunun + cevabın önermesel içeriği ör. A: Bugün günlerden ne? (Salı) A: En çok kimi seviyorsun? B: Pazartesi (yanlış cevap) B: Pazartesi (cevap değil) A: Bugün günlerden ne? (Pazartesi) B: Pazartesi (doğru cevap) Cevap koşulları (≡ doğruluk koşulları)


◦ Emirler

Emir anlamı (≡ ifade anlamı)

Önermesel içerik var. × Doğruluk değeri yok.

→«İtaat değeri» emirin önermesel içeriği

İtaat koşulları (≡ doğruluk koşulları) → doğru/yanlış/sıfır itaat

! Bildirme kipindeki cümleler bir şey ifade etmez.

! Soru cümleleri soru sormaz.

! Emir cümleleri emir vermez.

Bunları ancak bağlamsallaştırıldıklarında yapabilirler.

Önermesel içerikleri bunlarla hangi ifadelerin vs. mümkün olduğunu belirler.

Anlam ve Mantık İlişkileri

Cümlelerin mantıksal özellikleri

• Cümleler (önermeler) arasındaki mantıksal ilişkiler

◦ Gerektirme

ör. P Q

Bu bir köpektir. Bu bir hayvandır.

Can arıyı öldürdü. Arı öldü.

Tüm köpekler mordur. Köpeğim mor.

P’nin doğruluğundan Q’nun doğruluğu mantıken ve kaçınılmaz olarak çıkar.

Q’nun yanlışlığından da P’nin yanlışlığı mantıken ve kaçınılmaz olarak çıkar.

× Bu bir köpektir. Bu bir ev hayvanıdır.

Bu bir köpektir. Bu havlar.

→Mantıksal olarak kaçınılmaz ve bağlamdan bağımsız olmalı.


◦ Eşdeğerlik = karşılıklı gerektirme (yani aynı önermesel içerik) ör. Can arıyı öldürdü. Arı Can tarafından öldürüldü. Arı ölü. Arı yaşamıyor. Saat 10’da sonuçlandı. Saat 10’da neticelendi. ◦ Karşıtlık = aynı anda doğru olamama (aynı anda yanlış olabilir) ör. Can arıyı öldürdü. Arı yaşıyor. Can arıyı öldürdü. Ayşe arıyı öldürdü. Bu boya kırmızı. Bu boya yeşil. →P ~Q’yu gerektirir. ~Q P’yi gerektirmez.


◦ Çelişiklik = her durumda zıt doğruluk değeri taşıma ör. Arı ölü. Arı hayatta. Can hâlâ şarkı söylüyor. Can artık şarkı söylemiyor. Hiçbir köpek siyah değildir. Bazı köpekler siyahtır. →P ~Q’yu gerektirir. ~Q da P’yi gerektirir. →~P Q’yu gerektirir. Q da ~P’yi gerektirir. ◦ Bağımsızlık = doğruluk değerlerinin birbirinden bağımsız olması ör. Can yorgun. Ayşe evli. Bugün Çarşamba. Ramazan Bayramı bu yıl salıya denk geliyor.


• Analitik, paradoksal ve sentetik cümleler

◦ Analitiklik

Analitik cümleler her bağlamda otomatik olarak doğru önermeler dile getirir.

Barındırdıkların sözcüklerin anlamı ve bu sözcüklerin dizilişi sayesinde

ör. Bekârlar evli değildir.

Can’ın amcası bir erkek.

Bu önerme ya doğru ya da yanlış.

◦ Paradoks

Paradoksal cümleler otomatik olarak yanlış önermeler dile getirir.

ör. Bekârlar evlidir.

Can’ın kız kardeşi bir erkek. (!)

Bu kırmızı boya yeşil. (!)


◦ Sentetiklik

Sentetik cümleler bazı bağlamlarda doğru, bazılarında yanlış önermeler dile getirir.

İletişimde normal olarak kullanılan cümle türü

ör. Can’ın kız kardeşi evli.

Bu boya yeşil.

Tüm köpekler kahverengidir.

Mantık sınıfları

• Sınıf ilişkileri

◦ Özdeşlik: S1={a, b, c, d} S2={a, b, c, d}

ör. BABALAR sınıfı & ERKEK EBEVEYNLER sınıfı

◦ İçerme: S1={a, b, c, d} S2={c, d}

ör. HAYVANLAR sınıfı & KÖPEKLER, KARINCAYİYENLER vs. sınıfları

◦ Ayrıklık: S1={a, b, c, d} S2={e, f, g, h}

ör. MAVİ ŞEYLER & YEŞİL ŞEYLER sınıfları

◦ Kesişim: S1={a, b, c, d} S2={c, d, e, f}

ör. MAVİ ŞEYLER & YUVARLAK ŞEYLER sınıfları

◦ Birleşim: S3={a, b, c, d, e, f, g, h}

ör. MAVİ ŞEYLER & YUVARLAK ŞEYLER sınıfları

Mantık sınıfları

• Eşleştirme Bazen bir sınıfın üyeleri diğer paralel bir sınıfın üyelerine «denk gelir». ◦ bire bir ör. KİŞİLER PARMAK İZLERİ

◦ bire çok ör. ANNELER ÇOCUKLAR

◦ çoğa bir ör. ANNELER ÇOCUKLAR

◦ çoğa çok ör. SÖZCÜKLER ANLAMLAR

Mantık ilişkileri

Varlıklar arasındaki ilişkiler

• Geçişlilik:

◦ Geçişli – mantıksal olarak kaçınılmaz A → B, B → C

ör. DAHA UZUN BOYLU

◦ Geçişsiz – mantıksal olarak imkansız A → B, B → C

ör. ANNESI

◦ Geçişli olmayan – mantıksal sonuç yok A → B, B → C

ör. AYNI GRUPTA ÇALıYOR

Mantık ilişkileri

• Simetri

◦ Simetrik – mantıksal olarak kaçınılmaz A B

ör. YAKIN

◦ Asimetrik – mantıksal olarak imkansız A B

ör. DAHA UZUN BOYLU

◦ Simetrik olmayan – mantıksal sonuç yok A B

ör. ÂŞIK

Mantık ilişkileri

• Karşıtsallık – ilişkiler arasında bir ilişki

Katılanlar tersine çevrildiğinde aynı önermeyi veren iki ilişki

ör. ÜSTÜNDE/ALTINDA

A B’nin üstünde./B A’nın altında.

ör. EVLADI/EBEVEYNI

A B’nin evladı./B A’nın ebeveyni.

Niceleme

• Niceleyiciler – yüklemin katılanlara uygulanışını kısıtlayan öğeler

i. Varoluşsal niceleyici (∃) ii. Evrensel niceleyici (∀)

ör. «Biri hapşırdı.»

∃x(hapşır(x))

En az bir x var, öyle ki x hapşırdı.

ör. «Adam hapşırdı.»

∃x(adam(x) & hapşır(x))

En az bir x var, öyle ki x bir adam ve x hapşırdı.

ör. «Köpekler hayvandır.»

∀x(köpek(x) → havyan(x))

Tüm x’ler için, x bir köpek ise x bir hayvandır.

Niceleme

• Kapsam/açı

ör. Can Cem’i tekrar kucaklayıp öptü.

Bazı adamlarla kadınların polise kaydolması gerekiyor.

Kapsama dayalı anlam belirsizliği

ör. Beni çalış-tır-ma-dı-n.

kırmızı kalem kutusu

→Kapsamdaki farklılıklar sözdizimsel yapı ile yakından ilişkili.

Kullanım ve bahis

ör. Kar üç harflidir. Bahis

Kar bir addır.

Kar Türkçe bir sözcüktür.

ör. Kar beyazdır. Kullanım

Kar donmuş sudur.

→Dildeki bir sözcüğü teşhis edip ondan mı söz ediyoruz?

→Dünyadaki bir varlığı teşhis edip ondan mı söz ediyoruz?

Tırnak içine alınca anlamı etkiliyor mu?

«Kar» üç harflidir. «Kar» beyazdır.

Alıştırmalar

• Aşağıdaki yüklemler kaç katılanlıdır? esnemek çalmak teşekkür etmek borçlu uzun boylu daha uzun boylu buluşmak koymak hayal etmek tutmak (para) anlamak açıklamak • Cümle, ifade, sözce ve önermeler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? X işitilmezdi. X bilgilendirici değildi. X yanlış idi. X yabancı aksanla söylendi. X dilbilgisel değildi. X samimi değildi.

• Aşağıdaki cümle çiftlerinde önermesel içerikler aynı mıdır farklı mı?

i. Çek ellerini üstümden!

Çek şu pis ellerini üstümden!

ii. Yarış başladığında ordaydı.

Yarışın başında ordaydı.

iii. Can gelmedi.

Can gelmedi hâlâ.

iv. Telepati üzerine yazdığı şeyleri okudun mu?

Telepati üzerine yazdığı zırvalıkları okudun mu?

v. Adamın ağzını burnunu kırdım.

Adamı dövdüm.

Önerme doğru

Doğruluk taahhüdü var

Samimi

Doğruluk taahhüdü yok

Önerme yanlış

Samimi değil

• Aşağıdaki cümle çiftlerinden hangisinde ilk cümle ikicisini gerektirir?

i. X bir kedi. vii. X bir ev hayvanı.

X’in dört ayağı var. X canlı.

ii. X bir kedi. viii. X ölü değil.

X bir hayvan. X canlı.

iii. X bir kedi. ix. X sigarayı bıraktı.

X bir dörtayaklı. X artık sigara içmiyor.

iv. X bir dörtayaklı. x. X Y’ye Z öğretti.

X’in dört ayağı var. Y Z öğrendi.

v. X bir dörtayaklı. xi. X Y’yi öldürdü.

X bir hayvan. Y yaşamıyor.

vi. X bir ev hayvanı. xii. X Y’yi seyrediyor.

X bir hayvan. Y bir şeyler yapıyor.

• Aşağıdaki cümle çiftlerindeki ilişkileri eşdeğer, karşıt, çelişik, bağımsız ya da karşıtsal olarak sınıflandırın.

i. P önermesi doğru. iv. Ayşe kitabı Can’dan ödünç aldı.

P önermesi yanlış. Can kitabı Ayşe’ye ödünç verdi.

ii. Can Ayşe’yi seviyor. vi. Can evli değil.

Can Ayşe’yi sevmiyor. Can bekar.

iii. Ali bu ifadeye katılıyor.

Ali bu ifadeye katılmıyor.

• Aşağıdaki ilişkileri geçişlilik ve simetri açısından sınıflandırın.

EBEVEYNI ATASI KARDEŞI

SAĞINDA ERKEK KARDEŞI ARKADAŞI

UZAĞINDA AKRABASI YAKININDA

BENZIYOR

mantık ve anlam - wordpress.com...katılanlar ve yüklemler bir yüklem en fazla kaç tane katılan...

Documents