malkovro de la planedo neptuno
DESCRIPTION
Mallonga prezentado pri la malkovro de Neptuno, eldonita ĉe NASK 2014 en Viktorio, BK, Kanado.TRANSCRIPT
![Page 1: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/1.jpg)
la malkovro de la planedo neptuno
ben speakmon nask 2014, vikorio, bk, kanado
![Page 2: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/2.jpg)
Antaŭ ol mi komenciĝos:
• Se vi havas demandojn, vi rajtas interrompi min
• Ĉu vi havas dekcendon (10-cenda monero)? Prenu ĝin el via poŝo; ni uzos ĝin poste
![Page 3: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/3.jpg)
Temoj
• Antikva komprenado de planedoj
• La malkovro de Urano kaj sekvintaj problemoj
• La malkovro de Neptuno (kaj la metodoj uzitaj por atingi ĝin)
• Internacia disputo
![Page 4: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/4.jpg)
Iom da antikva astronomio
![Page 5: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/5.jpg)
La antikvuloj koniskvin planedojn:
![Page 6: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/6.jpg)
Merkuro
![Page 7: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/7.jpg)
Venuso
![Page 8: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/8.jpg)
Marso
![Page 9: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/9.jpg)
Jupitero
![Page 10: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/10.jpg)
Saturno
![Page 11: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/11.jpg)
Antikva komprenado
• Malsimile al la steloj, planedo ŝanĝas sian pozicion (rilate unu al la alia) de nokto al nokto
• Ili nomis ilin “planedoj” — la Esperanta vorto devenas el la helena vorto “πλανήτης”, kiu signifas “vagisto”
• Pro tio la antikvuloj konsideris la sunon kaj lunon kiel planedojn
![Page 12: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/12.jpg)
Malkovro de Urano
![Page 13: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/13.jpg)
William Herschel (Vilhelmo Herŝelo)
• Brita astronomo
• Naskiĝis 1738.11.15, mortis 1822.08.25
• Fama por: Malkovro de Urano, unua moderna katalogo de steloj, muzikisto
![Page 14: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/14.jpg)
La malkovro
• Unu el liaj projektoj estas stela katalogo, enhavanta ĉiun stelon videblan per la tiutempaj teleskopoj
• Dum la nokto de 13 marto 1781, li rimarkis nekutiman aferon: verdan diskon inter la steloj
![Page 15: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/15.jpg)
Kio do?
• Ĉiu efektiva stelo, kiam oni vidas ĝin per teleskopo, aspektas kiel punkto
• Tiuj punktoj nek pligrandiĝas nek malpligrandiĝas kiam la povo de la teleskopaj optikoj estas pligrandigita aŭ malpligrandigita
• Tamen la planedoj (kaj kometoj) aspektas kiel diskoj, kaj havas difinitan koloron
![Page 16: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/16.jpg)
Zomita 10x Zomita 45x
![Page 17: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/17.jpg)
Anonco kaj akcepto• Herŝelo observis, dum la sekvantaj noktoj, ke la disko ŝanĝis sian pozicion rilate al la steloj, kaj eventuale la naturo de la nova objekto iĝis klara
• Li proponis la latinan nomon “Georgium Sidus” por tio (“Georga Stelo” aŭ “Georga Planedo”), por la tiutempa reĝo de Britio, Georgo la 3a
• Tiu ideo ne plaĉis al la nebritoj pro ia kialo
• Oni sugestis “Herŝelo” kaj “Neptuno”, sed la nomo “Urano” fine akceptiĝis
![Page 18: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/18.jpg)
Kio gravas pri tiu malkovro?
• Herŝelo ne antaŭe sciis ke Urano ekzistas
• Do li malkovris ĝin hazarde:
• Li simple ĝuste direktis sian teleskopon
• Oni ne facile ripetos tian malkovron
![Page 19: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/19.jpg)
Post la malkovro
• Dum la sekvantaj jardekoj, astronomoj notis la procesion de Urano en la ĉielo
• Uzinte la teoriojn de Neŭtono kaj Keplero, ili klopodis kalkuli ĝian orbiton kaj antaŭdiri ĝian estontan pozicion
• Sed la efektiva pozicio neniam absolute kongruis kun la prognozoj, pro nekonataj kialoj
![Page 20: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/20.jpg)
1a nokto 4a nokto 7a nokto 10a nokto
Antaŭdirita
Efektiva
![Page 21: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/21.jpg)
Kial la poziciojne tute akordis?
![Page 22: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/22.jpg)
Astronomoj konjektis kvin eblajn hipotezojn.
![Page 23: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/23.jpg)
1. Rezistanta etero
• Tiutempe, oni kredis, ke la lumo moviĝis per ondoj en fluida travidebla afero, kiu nomiĝis “etero”
• Nuntempe la etera hipotezo forlasiĝis
• Sed oni supozis, ke la etero ekzistas, kaj ke ĝi povas malhelpi la movadon de afero
![Page 24: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/24.jpg)
2. Nekonata satelito
• Se ekzistus grandega, nekonata satelito de Urano, ĝi povus klarigi la kuriozan movadon de la patra planedo
![Page 25: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/25.jpg)
3. Kolizio kun kometo
• Se iu kometo frapus Uranon, ĝi igus “voblon” en la planeda orbito
![Page 26: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/26.jpg)
4. Malsama gravito
• La gravito eble ne same funkcias je tiaj grandaj distancoj
• Oni malhavis konon de la gravito tiutempe, kaj la leĝoj de Neŭtono ankoraŭ ne estis preter ĉiaj duboj
![Page 27: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/27.jpg)
5. Nekonata planedo
• Alia, nemalkovrita planedo, povus influi ĝin
![Page 28: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/28.jpg)
Nenio okazis…
• La kvin hipotezoj estis tiel, ke oni ne povas demonstri (aŭ ekskludi) iun el ili
• Astronomoj simple esperis ke la afero klariĝos mem iam
• Sed en 1844 unu homo ne kontentis atendi plue…
![Page 29: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/29.jpg)
Malkovro de Neptuno
![Page 30: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/30.jpg)
La historio komenciĝasper unu sciencisto:
![Page 31: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/31.jpg)
Urbain Le Verrier (Urbano Le Veriero)
• Franca astronomo kaj matematikisto
• Naskiĝis 1811.03.11, mortis 1877.09.23
• Malkovrinto de Neptuno (ŝŝŝ!)
• En 1846 li turnis sin al la problemo de Urano
![Page 32: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/32.jpg)
Vi sendube rememoras, ke oni havis kvin teoriojn pri la orbito de Uranio
kiam Le Verrier komencis sian serĉon.
![Page 33: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/33.jpg)
Ĉu rezistanta etero?
• Ne: Kial ĝi estus pli dika aŭ rezistanta ĉe Urano kaj ne ĉe la aliaj planedoj?
• Ne eblas pruvi ĉiaokaze, ĉar oni ne povas pruvi eĉ la ekziston de etero! (Ĉar ĝi ja ne ekziatas, sed li ne sciis tion!)
![Page 34: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/34.jpg)
Ĉu nekonata satelito de Urano?
• Ne: Satelito (aŭ ia ajn proksima afero) sufiĉe granda por influi Uranon certe estus videbla — neniu troviĝis ĉe Urano.
![Page 35: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/35.jpg)
Ĉu frapinta kometo?
• Ne: Nenia kolizio povas akceligi kaj malakceligi samtempe
• Preskaŭ neniu astronomo kredis ke gravito funkciis tiel
![Page 36: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/36.jpg)
–Urbain Le Verrier
“[Por mi tio] estas lasta rimedo, al kiu mi ne turnos min ĝis ĉiuj aliaj eblaj kaŭzoj por la
ekartoj estis esploritaj kaj forlasitaj”.
Ĉu malsama gravito ĉe Urano?
![Page 37: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/37.jpg)
Nekonata planedo
• Do Le Verrier komencis serĉi la planedon kiu, li sciis, devas ekzisti
• Li estis unu el la pioniroj: plene fidinta je la scienco — kaj sciencistoj — kiuj antaŭis lin
![Page 38: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/38.jpg)
Ĉefaj demandoj
• Ĉu la planedo devas orbiti preter Urano ău inter Urano kaj Saturno?
• Kiom granda, kaj kie en la ĉielo, devas esti la planedo por kaŭzi la observaĵojn?
• Ĉu eblas antaŭdiri ĝian pozicion nun?
![Page 39: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/39.jpg)
Urano
Nekonato
![Page 40: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/40.jpg)
La metodoj
• La nekonata planedo havas mason, do graviton
• La kvanto, de kio Urano maltrafis sian pozicion, devus esti rilata al la maso de la nekonato
• Per la leĝoj de Neŭtono kaj Keplero, kaj la observaĵoj de Urano, Le Verrier ripete kalkulis eblajn poziciojn kaj masojn
• Liniginte la poziciojn, li montris eblan orbiton kaj rapidecon
![Page 41: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/41.jpg)
Anonco
• En decembro 1845 Le Verrier anoncis, ke nova planedo estis la plej verŝajna kaŭzo de la stranga orbito de Urano
• Li klarigis siajn metodojn, forlasis la kvar aliajn hipotezojn, kaj antaŭdiris la mason — sed ne la pozicion — de la nekonato
• Plej grave, li diris, ke la planedo devus aspekti kiel disko en la pli povaj teleskopoj
![Page 42: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/42.jpg)
Malkovro, 24.9.1846
• Per afabla letero, Le Verrier sukcesis konvinki germanan astronomon, Johann Gottfried Galle, serĉi en la antaŭdirita pozicio
• Dum la unua nokto de serĉado, Galle, kaj lia asistanto Heinrich Louis d’Arrest, post malpli ol unu horo, trovis stelon kiu ne estas sur ilia mapo
• Kiam ili zomis pli, ili rimarkis, ke la disko pligrandiĝis!
![Page 43: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/43.jpg)
Antaŭdiritapozicion
Efektiva
![Page 44: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/44.jpg)
Antaŭdirita
EfektivaDistanco inter ili:
10-cenda kanada monero
![Page 45: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/45.jpg)
–Johann Gottfried Galle
Sinjoro, la planedo, de kiu vi antaŭdiris la pozicion, vere ekzistas.
![Page 46: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/46.jpg)
–Urbain Le Verrier
Mi dankas vin por la avido, kun kiu vi agis laŭ miaj instrukcioj. Ni nun, dank’al vi, certe
ekhavas novan mondon.
![Page 47: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/47.jpg)
Internacia disputo
![Page 48: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/48.jpg)
Scienca naciismo
• La triumfo estis rapide asertata per francaj sciencistoj kiel pruvo de la supereco de ilia nacio
• Anglaj sciencistoj ege embarasiĝis, ĉar ankaŭ ili havis multe da ŝancoj por malkovri la novan planedon
• La historio de la brita preskaŭ-malkovro temas pri unu homo:
![Page 49: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/49.jpg)
John Couch Adams (Johano Kuĉo Adamso)
• Brita matematikisto
• Naskiĝis 1819.06.05, mortis 1892.01.21
![Page 50: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/50.jpg)
• En 1841, ankoraŭ studante, Adams alvenis al la ideo, ke la orbito de Urano estis perturbita per nekonata planedo (2 jarojn antaŭ ol Le Verrier atingis saman konkludon)
• Pro sia juneco kaj relativa malriĉeco, li nur sporade esploris Uranon
• Tamen, li ekatakis la problemon en 1843
![Page 51: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/51.jpg)
La malĝusta vojo
• Fakte Adams uzis preskaŭ la saman matematikon kiel Le Verrier
• Tamen Adams ne havis la saman memfidon pri siaj konkludoj, kiel Le Verrier havis pri la siaj
• Tial Adams ripete ŝanĝis siajn metodojn, fine eldoninte 7 aŭ 8 poziciojn por la planedo
Jes
Eble?
Ne
![Page 52: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/52.jpg)
Senkuraĝigita
• La oficialaj britaj astronomoj ne vere kredis Adams, ĉar li estis juna kaj (en iliaj okuloj) mallerta
• Kelkaj eĉ senkuraĝigis lin, pridubante liajn metodojn
• Adams mem ne insistis pri siaj rajtoj, kaj li ankoraŭ havis multe da aliaj okupoj
• Sed kiam la antaŭdiro de Le Verrier alvenis en Brition, ili rapide elterigis lian verkon kaj komencis serĉi
![Page 53: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/53.jpg)
Le Verrier
Efektiva
1a
2a
4a3a5a
6a
![Page 54: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/54.jpg)
Le Verrier post la malkovro
• Kompreneble, li iĝis tre fama en la 19a jarcento
• Li daŭre studis la sunsistemon, aparte la orbiton de Merkuro kaj ĝiajn nekutimaĵojn — supozante ke alia nekonata planedo ekzistas inter la suno kaj Merkuro
• Fakte, nenia planedo ekzistas, kaj Einstein poste klarigis la orbiton per la teorio de ĝenerala relativeco
![Page 55: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/55.jpg)
Adams post la malkovro
• En Britio, oni donis al li duonan krediton por la malkovro, kvankam li insistis ke Le Verrier meritis la plenan
• Li pasis honoritan, trankvilan vivon kiel estro de la Britaj astronomoj
• Li ne grave kontribuis al scienco poste
![Page 56: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/56.jpg)
Malgrau ĉio…• Adams prezentis la plej
altan premion en brita astronomio al Le Verrier
• Tiam ili forte amikiĝis, kaj korespondadis dum siaj vivoj
• Adams verkis tre afablan oracion por sia amiko kiam li mortis en 1877
![Page 57: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/57.jpg)
En la 20a jarcento…
• Neptuno, en sia vico, ne akordis kun la teorioj, do oni suspektis eĉ alian planedon…
• La serĉado finfine rezultis en la malkovro de Plutono, sed ĝi ne povis kaŭzi la perturbojn…
• Multe da aliaj malkovroj sekvis…
• Fine Plutono malplanediĝis…
• Sed tiuj rakontoj devas atendi iun estontan NASKon.
![Page 58: Malkovro de la planedo Neptuno](https://reader031.vdocuments.mx/reader031/viewer/2022013115/5599c98e1a28abde6e8b488a/html5/thumbnails/58.jpg)
Demandoj?
Dank’ al ĉiuj!