mahabharata : ashwamegha parva · mahabharata - 2 - ashwamegha parva mahabharata : an introduction...

~) Avi(mniriyNi[ (vjyt[trim`

www.neelkanthvarni.com

mhiBirt

aVm[G

pv<

Mahabharata - 1 - Ashwamegha Parva

www.swargarohan.org

महिषर यास कत

महाभारत (अ मघ पवर)

Sanskrit text of Ved Vyas’s

Mahābhārat (14. Ashwamegha Parva)


www.swargarohan.org

MAHABHARATA : AN INTRODUCTION

Mahabharat, which literally means ‘the great story of Bharat dynasty’ is part of the

Hindu Itihās, i.e. ‘that which happened’. It is an extraordinary story of sibling rivalry, diplomatic maneuvering and shifting of human values culminating in a direct confrontation on the battlefield of Kurukshetra between five sons of King Pandu (Pandavas) and hundred sons of King Dhritarastra (Kauravas). It's a tale of tragic war which pitted brothers against brothers, sons against fathers and students against teachers. Exceptional characters, in-depth and complex set of interwoven relationships and dramatization on a grand scale makes this epic a memorable one. It's also a saga which marks the end of an era (dvapar Yuga) wherein characters lived up to morals, values and principles to the beginning of an era (Kali Yuga), wherein selfishness, deceit and immorality rules the reins.

Besides compelling drama and riveting plot, Mahabharata is unique in many ways. Larger than life characters including that of Lord Krishna, considered as an incarnation of Lord Vishnu; Bhisma - great grandfather of principle warriors, who pledged to serve the kingdom of Hastinapur and ended up being a silent witness of its fall; Arjuna - unparalleled archer of that time, who laid down his arms at the beginning of the war; Karna - son of Kunti who ended up on the enemy camp due to misfortune; Yudhisthir - an icon of truth who was compelled to lie to win over the battle; Duryodhan - son of blind king whose unending ambitions became the root cause of trouble; Dronacharya - accomplished teacher of that time, who was forced to fight against his favorite student Arjuna...all make this epic spectacular and fascinating.

Every single incident of Mahabharata is full of twists and turns - whether be it the game of dice between brothers or be it the 13 years exile of Pandavas in the forest with a condition of anonymity for the last year, or be it a mysterious fire in the house of wax and Pandava's miraculous escape thereof or be it the laying down of arms by dishearten Arjuna in the battlefield, which resulted in delivery of the message of Bhagavad-Gita (song of the supreme) by Lord Krishna or be it the deftness of Krishna in navigating Pandavas to victory and beyond. In a way, Ramayana and Mahabharata form the very basis of cultural consciousness that symbolize Hinduism. It's not a surprise that Mahabharata has attracted tremendous interest among literates and common man alike of India or East Asia but pundits and philosophers all over the world.

A timeless creation of Sage Ved Vyasa (who himself is one of the character of this epic) and one of the longest poem of all times, Mahabharata is divided into eighteen books or chapters (called Parvas) namely 01. Adi Parva; 02. Sabha Parva; 03. Aranyak Parva or Van Parva; 04. Virat Parva; 05. Udyog Parva; 06. Bhishma Parva; 07. Drona Parva; 08. Karna Parva; 09. Shalya Parva; 10. Sauptika Parva; 11. Stri Parva; 12. Shanti Parva; 13. Anushashana Parva; 14. Ashwamegha Parva; 15. Ashramvasik Parva; 16. Musala Parva; 17. Mahaprasthanika Parva and 18. Swargarohan Parva.

It is interesting to note that Bhagavad-Gita, most sacred text of Hindus having great philosophical impact, is part of Mahabharata (Bhishma Parva). Similarly, Vishnu Sahasranama, the most famous hymn of Lord Vishnu containing thousand names of the Supreme is part of Anusashana Parva. Other principal stories that are part of Mahabharata includes the life and works of Lord Krishna (Krishnavatar) woven throughout various chapters of Mahabharata, the love story of Nala and Damayanti as well as an abbreviated Ramayana in Aranyak Parva.

Here, you will find the Sanskrit text of Ashwamegha Parva, 14th chapter of Mahabharata. To read principal stories of Mahabharata in Gujarati, please visit www.swargarohan.org, where you will also find exclusive reference on Characters of Mahabharata [Glossary section].

☼ ☼ ☼ ☼ ☼


www.swargarohan.org

१. वशपायन उवाच

कतोदक त राजान धतरा यिधि रः । परःकतय महाबाहर ताराकलिनियः ॥१॥

उ ीयर च मह पालो बाप याकललोचनः । पपात तीर गङगाया याधिव इव ि पः ॥२॥

त सीदमान जमाह भीमः कणन चोिदतः । मविमतयवी चन कणः परबलादरनः ॥३॥

तमात पितत भमौ िन सनत पनः पनः । द शः पाणडवा राजनधमारतमान यिधि रम ॥४॥

त वा द नमनस गतस व जन रम । भयः शोकसमािव ाः पाणडवाः समपािवशन ॥५॥

राजा च धतरा ःतमपासीनो महाभजः । वा यमाह महाा ो महाशोकपीिडतम ॥६॥

उि करशादरल कर कायरमननतरम । कषऽधमण कौर य िजतयमविनःतवया ॥७॥

ता भङआव ातिभः साध स ि जन र । न शोिचत य पयािम तवया धमरभता वर ॥८॥

शोिचत य मया चव गानधायार च िवशा पत । पऽिवरह नो रा यन ःव नल धधनो यथा ॥९॥

अौतवा िहतकामःय िवदरःय महातमनः । वा यािन समहाथारिन प रत यािम दमरितः ॥१०॥

उ वानष मा पव धमारतमा िद यदशरनः । दय धनापराधन कल त िवनिशयित ॥११॥

ःविःत चिद छस राजनकलःयातमन एव च । वधयतामष द ातमा मनदो राजा सयोधनः ॥१२॥

कणर शकिन व मन पयत किहरिचत । तसपातम यषामम ो िनवारय ॥१३॥

अिभषचय राजान धमारतमान यिधि रम । स पालिययित वशी धमण पिथवीिममाम ॥१४॥

अथ न छिस राजान कनतीपऽ यिधि रम । मढ भतः ःवय रा य ितग व पािथरव ॥१५॥

सम सवष भतष वतरमान नरािधप ।


www.swargarohan.org

अनजीवनत सव तवा ातयो ाितवधरन ॥१६॥

एव वित कौनतय िवदर द घरदिशरिन । दय धनमह पापमनववत वथामितः ॥१७॥

अौतवा ःय वीरःय वा यािन मधराणयहम । फल ा य मह ःख िनमगनः शोकसागर ॥१८॥

व ौ िह त ःवः िपतरौ पयावा दःिखतौ नप । न शोिचत य भवता पयामीह जनािधप ॥१९॥

* * * २. वशपायन उवाच

एवम ःत रा ा स धतरा ण धीमता । तणी बभव मधावी तमवाचाथ कशवः ॥१॥

अतीव मनसा शोकः िबयमाणो जनािधप । सतापयित वतःय पवर तािनपतामहान ॥२॥

यजःव िविवधयर बरहिभः ःवा दिकषणः । दवाःतपरय सोमन ःवधया च िपतनिप ॥३॥

तवि धःय महाब नतद ोपप त । िविदत विदत य त कतर यमिप त कतम ॥४॥

ौता राजधमारःत भीमा ागीरथीसतात । कण पायना चव नारदाि दरा था ॥५॥

नमामहरिस मढाना वि तवमनवितरतम । िपतपतामह वि माःथाय धरम ह ॥६॥

य िह यशसा कषऽ ःवग ा मसशयम । न िह क न शराणा िनहतोऽऽ परा खः ॥७॥

तयज शोक महाराज भिवत य िह त था । न श याःत पनिर तवया िःमण हताः ॥८॥

एतावद तवा गोिवनदो धमरराज यिधि रम । िवरराम महातजाःतमवाच यिधि रः ॥९॥

गोिवनद मिय या ीितःतव सा िविदता मम । सौ दन तथा णा सदा मामनक पस ॥१०॥

िय त म ःयातसमहतकत चबगदाधर । ौीमनीतन मनसा सव यावदननदन ॥११॥

यिद मामनजानीया वानगनत तपोवनम ।


www.swargarohan.org

न िह शािनत पयािम घातियतवा िपतामहम । कण च परष याय समामवपलाियनम ॥१२॥

कमरणा यन म ययमःमातबराद रदम । कमरणःति धतःवह यन शधयित म मनः ॥१३॥

तमववािदन यासःततः ोवाच धमरिवत । सानतवयनसमहातजाः शभ वचनमथरवत ॥१४॥

अकता त मितःतात पनबारलयन म स । िकमाकाश वय सव लपाम महमरहः ॥१५॥

िविदताः कषऽधमारःत यषा य न जीिवका । यथा व ो नपितनारिधबनधन य यत ॥१६॥

मोकषधमार िनिखला याथात यन त ौताः । असक चव सदहािछननाःत कामजा मया ॥१७॥

अौ धानो दमधा ल ःमितरिस ीवम । मव भव न त य िमदम ानमी शम ॥१८॥

ायि ािन सवारिण िविदतािन च तऽनघ । य धमार त सव दानधमार त ौताः ॥१९॥

स कथ सवरधमर ः सवारगमिवशारदः । प रम िस भयःतवम ानािदव भारत ॥२०॥

* * * ३. यास उवाच

यिधि र तव ा न स यिगित म मितः । न िह कि तःवय मतयरः ःववशः करत िबयाः ॥१॥

ई रण िनय ोऽय साधवसाध च मानवः । करोित परषः कमर तऽ का प रदवना ॥२॥

आतमान मनयस चाथ पापकमारणमनततः । शण तऽ यथा पापमपकयत भारत ॥३॥

तपोिभः बतिभ व दानन च यिधि र । तरिनत िनतय परषा य ःम पापािन कवरत ॥४॥

य न तपसा चव दानन च नरािधप । पयनत राजशादरल नरा दकतकिमरणः ॥५॥

असरा सरा व पणयहतोमरखिबयाम । यतनत महातमानःतःमा ाः परायणम ॥६॥


www.swargarohan.org

य रव महातमानो बभवरिधकाः सराः । ततो दवाः िबयावनतो दानवान यधषरयन ॥७॥

राजसया मधौ च सवरमध च भारत । नरमध च नपत तवमाहर यिधि र ॥८॥

यजःव वािजमधन िविधव िकषणावता । बहकामाननिव न रामो दाशरिथयरथा ॥९॥

यथा च भरतो राजा दौःषिनतः पिथवीपितः । शाकनतलो महावीयरःतव पवरिपतामहः ॥१०॥

यिधि र उवाच

असशय वािजमधः पावयतपिथवीमिप । अिभायःत म कि तव ौोतिमहाहरिस ॥११॥

इम ाितवध कतवा समहानत ि जो म । दानमलप न श यािम दात िव च नािःत म ॥१२॥

न च बालािनमानद नानतसह वस यािचतम । तथवािरोणानक ल वतरमानाननपातमजान ॥१३॥

ःवय िवनाय पिथवी य ाथ ि जस म । करमाहारिययािम कथ शोकपरायणान ॥१४॥

दय धनापराधन वसधा वसधािधपाः । न ा योजियतवाःमानक तयार मिनस म ॥१५॥

दय धनन पिथवी कषियता िव कारणात । कोश ािप िवशीण ऽसौ धातररा ःय दमरतः ॥१६॥

पिथवी दिकषणा चाऽ िविधः थमकिलपकः । िव ि ः प र ोऽय िश ो िविधिवपयरयः ॥१७॥

न च ितिनिध कत िचक षारिम तपोधन । अऽ म भगवनस य सािच य कतरमहरिस ॥१८॥

वशपायन उवाच

एवम ःत पाथन कण पायनःतदा । महतरमनसिचनतय धमरराजानमवीत ॥१९॥

िव त ििवण पाथर िगरौ िहमवित िःथतम । उतस ा णयर मर ःय मह पतः । तदानयःव कौनतय पयार त िवयित ॥२०॥



www.swargarohan.org

कथ य मर ःय ििवण ततसमािचतम । किःम काल स नपो बभव वदता वर ॥२१॥

यास उवाच

यिद शौषस पाथर शण कारधम नपम । यिःमनकाल महावीयरः स राजासीनमहाधनः ॥२२॥

* * * ४. यिधि र उवाच

शौष तःय धमर राजषः प रक तरनम । पायन मर ःय कथा िह मऽनघ ॥१॥


आसीतकतयग पव मनदरणडधरः भः । तःय पऽो महवासः जाित रित िवौतः ॥२॥

जातरभवतपऽः कषप इतयिभिवौतः । कषपःय पऽिःतवआवाकमरह पालोऽभवतभः ॥३॥

तःय पऽशत राजननासीतपरमधािमरकम । ताःत सवारनमह पालािनआवाकरकरोतभः ॥४॥

तषा य ःत िवशोऽभतितमान धनमताम । िवशःय पऽः कलयाणो िविवशो नाम भारत ॥५॥

िविवशःय सता राजनबभवदरश प च च । सव धनिष िवबानता णयाः सतयवािदनः ॥६॥

दानधमररताः सनतः सतत ियवािदनः । तषा य ः खनीनऽः स तानसवारनपीडयत ॥७॥

खनीनऽःत िवबानतो िजतवा रा यमकणटकम । नाश नोििकषत रा य नानवर यनत त जाः ॥८॥

तमपाःय च तिा तःय पऽ सवचरसम । अ यिष चत राजनि मिदत चाभव दा ॥९॥

स िपतिवरिबया वा रा यािननरसन तथा । िनयतो वतरयामास जािहतिचक षरया ॥१०॥

णयः सतयवाद च शिचः शमदमािनवतः । जाःत चानवर यनत धमरिनतय मनिःवनम ॥११॥

तःय धमर व ःय यशीयरतकोशवाहनम । त कषीणकोश सामनताः समनतातपयरपीडयन ॥१२॥


www.swargarohan.org

स पी यमानो बहिभः कषीणकोशःतववाहनः । आितरमाछरतपरा राजा सह भतयः परण च ॥१३॥

न चन प रहत तऽश नवनप रसकषय । स यगव ो िह राजा स धमरिनतयो यिधि र ॥१४॥

यदा त परमामाित गतोऽसौ सपरो नपः । ततः दधमौ स कर ादरासी तो बलम ॥१५॥

ततःतानजयतसवारनाितसीमाननरािधपान । एतःमातकारणािाजिनवौतः स करधमः ॥१६॥

तःय कारधमः पऽ तायगमखऽभवत । इनिादनवरः ौीमानदवरिप सदजरयः ॥१७॥

तःय सव मह पाला वतरनत ःम वश तदा । स िह साडभ षा व न च बलन च ॥१८॥

अिविकषननाम धमारतमा शौयणनिसमोऽभवत । य शीलः कमररितधरितमानसयतिनियः ॥१९॥

तजसािदतयस शः कषमया पिथवीसमः । बहःपितसमो ब धया िहमवािनव सिःथरः ॥२०॥

कमरणा मनसा वाचा दमन शमन च । मनाःयाराधयामास जाना स मह पितः ॥२१॥

य ईज हयमधाना शतन िविधवतभः । याजयामास य िव ानःवयमवािङगराः भः ॥२२॥

तःय पऽोऽितचबाम िपतर गणव या । मर ो नाम धमर बवत महायशाः ॥२३॥

नागायतसमाणः साकषाि ण रवापरः । स यआयमाणो धमारतमा शातक भमयानयत । कारयामास शािण भाजनािन सहॐशः ॥२४॥

मर पवरतमासा िहमवतपा र उ र । का चनः समहानपादःतऽ कमर चकार सः ॥२५॥

ततः कणडािन पाऽी िपठराणयासनािन च । चबः सवणरकताररो यषा स या न िव त ॥२६॥

तःयव च समीप स य वाटो बभव ह । ईज तऽ स धमारतमा िविधवतपिथवीपितः । मर ः सिहतः सवः जापालनररािधपः ॥२७॥


www.swargarohan.org

* * * ५. यिधि र उवाच

कथवीयरः समभवतस राजा वदता वरः । कथ च जात पण समय यत स ि ज ॥१॥

व च ततसात ि य भगवननवित त । कथ च श यमःमािभःतदवा तपोधन ॥२॥


असरा व दवा दकषःयासनजापतः । अपतय बहल तात तऽःपधरनत परःपरम ॥३॥

तथवािङगरसः पऽौ ोततलयौ बभवतः । बहःपितबरह जाः सवतर तपोधनः ॥४॥

ताविप ःपिधरनौ राजनपथगाःता परःपरम । बहःपित सवत बाधत ःम पनः पनः ॥५॥

स बाधयमानः सतत ाऽा य न भारत । अथारनतस य िदगवासा वनवासमरोचयत ॥६॥

वासवोऽ यसरानसवारिननिजरतय च िनहतय च । इनितव ा य लोकष ततो वो परोिहतम । पऽमिङगरसो य िवौ बहःपितम ॥७॥

या यःतविङगरसः पवरमासीिाजा करधमः । वीयणाितमो लोक व न च बलन च । शतबत रवौजःवी धमारतमा सिशतोतः ॥८॥

वाहन यःय योधा ि यािण िविवधािन च । धयानादवाभविाजनमखवातन सवरशः ॥९॥

स गणः पािथरवानसवारनवश चब नरािधपः । सजी य कालिम च सशर रो िदव गतः ॥१०॥

बभव तःय पऽःत ययाित रव धमरिवत । अिविकषननाम शऽिकषतस वश कतवानमह म । िवबमण गण व िपतवासीतस पािथरवः ॥११॥

तःय वासवतलयोऽभनमर ो नाम वीयरवान । पऽःतमनर ाभतपिथवी सागरा बरा ॥१२॥

ःपधरत सतत स ःम दवराजन पािथरवः । वासवोऽिप मर न ःपधरत पाणडननदन ॥१३॥


www.swargarohan.org

शिचः स गणवानासीनमर ः पिथवीपितः । यतमानोऽिप य शबो न िवशषयित ःम ह ॥१४॥

सोऽश नविनवशषाय समाहय बहःपितम । उवाचद वचो दवः सिहतो ह रवाहनः ॥१५॥

बहःपत मर ःय मा ःम काष ः कथचन । दव कमारथ वा िप य कतारिस मम चितयम ॥१६॥

अह िह िऽष लोकष सराणा च बहःपत । इनितव ा वानको मर ःत मह पितः ॥१७॥

कथ मतय ःतव याजियतवा सरािधपम । याजयमरतयसय मर मिवशङकया ॥१८॥

मा वा वणीव भि त मर वा मह पितम । प रतय य मर वा यथाजोष भजःव माम ॥१९॥

एवम ः स कौर य दवरा ा बहःपितः । महतरिमव सिचनतय दवराजानमवीत ॥२०॥

तव भतानामिधपितःतविय लोकाः िति ताः । नमचिवर पःय िनहनता तव बलःय च ॥२१॥

तवमाजहथर दवानामको वीर िौय पराम । तव िबभिषर भव ा च सदव बलसदन ॥२२॥

पौरोिहतय कथ कतवा तव दवगण र । याजययमह मतय मर पाकशासन ॥२३॥

समा िसिह दवश नाह मतयारय किहरिचत । मह यािम ॐव य शण चद वचो मम ॥२४॥

िहरणयरतसोऽ भः ःयातप रवतत मिदनी । भास च न रिवः कयारनमतसतय िवचल िद ॥२५॥

बहःपितवचः ौतवा शबो िवगतमतसरः । शःयन िववशाथ ःवमव भवन तदा ॥२६॥

* * * ६. यास उवाच

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । बहःपत सवाद मर ःय च भारत ॥१॥

दवराजःय समय कतमािङगरसन ह । ौतवा मर ो नपितमरनयमाहारय दा ॥२॥


www.swargarohan.org

सकल य मनसा य करधमसतातमजः । बहःपितमपाग य वागमी वचनमवीत ॥३॥

भगवनयनमया पवरमिभग य तपोधन । कतोऽिभसिधयर ाय भवतो वचना रो ॥४॥

तमह य िम छािम सभाराः सभता म । या योऽिःम भवतः साधो तता निह िवधतःव च ॥५॥

बहःपितरवाच

न कामय याजियत तवामह पिथवीपत । वतोऽिःम दवराजन ित ात च तःय म ॥६॥

मर उवाच

िप यमिःम तव कषऽ बह मनय च त भशम । न चाः यया यता ा ो भजमान भजःव माम ॥७॥


अमतय याजियतवाह याजियय न मानषम । मर ग छ वा मा वा िनव ोऽः य याजनात ॥८॥

न तवा याजियताः य वण तव यिमह छिस । उपाधयाय महाबाहो यःत य क रयित ॥९॥


एवम ःत नपितमरर ो ोीिडतोऽभवत । तयाग छ च सिवगनो ददशर पिथ नारदम ॥१०॥

दविषरणा समाग य नारदन स पािथरवः । िविधवता जिलःतःथावथन नारदोऽवीत ॥११॥

राजष नाित ोऽिस कि चतकषम तवानघ । व गतोऽिस कतो वदमीितःथानमागतम ॥१२॥

ौोत य चनमया राजनिह म पािथरवषरभ । यपनयािम त मनय सवरय नररािधप ॥१३॥

एवम ो मर ःत नारदन महिषरणा । िवल भमपाधयायातसवरमव नयवदयत ॥१४॥

गतोऽः यिङगरसः पऽ दवाचाय बहःपितम । य ाथरमितवज ि स च मा ना यननदत ॥१५॥

तया यात तनाह जीिवत ना कामय । प रतय गरणा दिषत ािःम नारद ॥१६॥


www.swargarohan.org

एवम ःत रा ा स नारदः तयवाच ह । आिविकषत महाराज वाचा सजीवयिननव ॥१७॥

राजननिङगरसः पऽः सवत नाम धािमरकः । चङबमीित िदशः सवार िदगवासा मोहयनजाः ॥१८॥

त ग छ यिद या य तवा न वा छित बहःपितः । सननःतवा महाराज सवत याजिययित ॥१९॥

मर उवाच

सजीिवतोऽह भवता वा यनानन नारद । पयय व न सवत शस म वदता वर ॥२०॥

कथ च तःम वतय कथ मा न प रतयजत । तया यात तनािप नाह जीिवतमतसह ॥२१॥

नारद उवाच

उनम वष िबतस चङबमीित यथासखम । वाराणसी त नगर मभीआणमपसवत ॥२२॥

तःया ार समासा नयसथाः कणप विचत । त वा यो िनवतत स सवत मह पत ॥२३॥

त प तोऽनग छथा यऽ ग छतस वीयरवान । तमकानत समासा ा जिलः शरण ोजः ॥२४॥

प छ वा यिद कनाह तवा यात इित ःम ह । याःतव नारदनित सत इव शऽहन ॥२५॥

स च वामनय जीत ममािभगमन सया । शसथा वि मा ढ मामिप तवमशङकया ॥२६॥


स तथित ितौतय पजियतवा च नारदम । अ यन ाय राजिषरयरयौ वाराणसी पर म ॥२७॥

तऽ गतवा यथो स पयार ार महायशाः । कणप ःथापयामास नारदःय वचः ःमरन ॥२८॥

यौगप न िव स पर ारमािवशत । ततः स कणप वा सहसा स नयवतरत ॥२९॥

स त िनव मालआय ा जिलः प तोऽनवगात । आिविकषतो मह पालः सवतरमपिशिकषतम ॥३०॥

स एन िवजन वा पासिभः कदरमन च ।


www.swargarohan.org

मणा चािप राजान ीवन समािकरत ॥३१॥

स तथा बाधयमानोऽिप सवतन मह पितः । अनवगादव तमिष ा जिलः स सादयन ॥३२॥

ततो िनवतय सवतरः प रौानत उपािवशत । शीतल छायमासा नयमोध बहशािखनम ॥३३॥

* * * ७. सवतर उवाच

कथमिःम तवया ातः कन वा किथतोऽिःम त । एतदाचआव म त विम छस चितय मम ॥१॥

सतय त वतः सव सपतःयनत मनोरथाः । िम या त वतो मधार स धा त फिलयित ॥२॥

मर उवाच

नारदन भवानम मा यातो टता पिथ । गरपऽो ममित तव ततो म ीितर मा ॥३॥

सवतर उवाच

सतयमत वानाह स मा जानाित सिऽणम । कथयःवतदक म व न स ित नारदः ॥४॥

मर उवाच

भवनत कथियतवा त मम दविषरस मः । ततो माम यन ाय िव ो ह यवाहनम ॥५॥


ौतवा त पािथरवःयततसवतरः परया मदा । एतावदहम यन कयारिमित तदावीत ॥६॥

ततो मर मनम ो वाचा िनभरतसरयिननव । कषया ा णो राजनपनः पनरथावीत ॥७॥

वातधानन मया ःविच वशवितरना । एव िवकत पण कथ यािजतिम छिस ॥८॥

ाता मम समथर वासवन च सतकतः । वतरत याजन चव तन कमारिण कारय ॥९॥

गह ःव चव या या सवार ग ा दवताः । पवरजन ममािकष शर र विजरत ितवदम ॥१०॥

नाह तनानन ातःतवामािविकषत किहरिचत ।


www.swargarohan.org

याजयय कथिच स िह प यतमो मम ॥११॥

स तव बहःपित ग छ तमन ा य चाोज । ततोऽह याजियय तवा यिद य िमह छिस ॥१२॥

मर उवाच

बहःपित गतः पवरमह सवतर त छण । न मा कामयत या यमसौ वासववा रतः ॥१३॥

अमर या यमासा मामष मा ःम मानषम । याजयथा मर तव मतयरधमारणमातरम ॥१४॥

ःपधरत च मया िव सदा व स िह पािथरवः । एवमिःतवित चा य ो ाऽा त बलवऽहा ॥१५॥

स मामिभगत णा या यवनन बभषित । दवराजमपािौतय ति ि मिनपगव ॥१६॥

सोऽहिम छािम भवता सवरःवनािप यािजतम । कामय समितबानत वासव तवतकतगरणः ॥१७॥

न िह म वतरत बि गरनत नबहःपितम । तया यातो िह तनािःम तथानपकत सित ॥१८॥


िचक षरिस यथाकाम सवरमत विय ीवम । यिद सवारनिभायानकतारिस मम पािथरव ॥१९॥

या यमान मया िह तवा बहःपितपरदरौ । ि षता समिभब ावतदक समथरय ॥२०॥

ःथयरमऽ कथ त ःयातस तव िनःसशय कर । किपतःतवा न ह दानी भःम कया सबानधवम ॥२१॥

मर उवाच

याव पतसहॐाशिःत र ािप पवरताः । तावललोकानन लभय तयजय सगत यिद ॥२२॥

मा चािप शभबि तव लभयिमह किहरिचत । स यग ान वषय वा तयजय सगत यिद ॥२३॥


आिविकषत शभा बि ध यता तव कमरस । याजन िह ममा यव वतरत तविय पािथरव ॥२४॥

सिवधाःय च त राजननकषय ि यम मम ।


www.swargarohan.org

यन दवानसगनधवार शब चािभभिवयिस ॥२५॥

न त म वतरत बि धरन या यष वा पनः । िविय त िचक षारिम ात निःय चोभयोः ॥२६॥

गमिययािम चनिण समतामिप त ीवम । िय च त क रयािम सतयमत वीिम त ॥२७॥

* * * ८. सवतर उवाच

िगरिहरमवतः प म जवाननाम पवरतः । त यत यऽ भगवाःतपो िनतयममापितः ॥१॥

वनःपतीना मलष टङकष िशखरष च । गहास शलराजःय यथाकाम यथासखम ॥२॥

उमासहायो भगवानयऽ िनतय मह रः । आःत शली महातजा नानाभतगणावतः ॥३॥

तऽ रिा साधया िव ऽथ वसवःतथा । यम वरण व कबर सहानगः ॥४॥

भतािन च िपशाचा नासतयावि नाविप । गनधवार सरस व यकषा दवषरयःतथा ॥५॥

आिदतया मरत व यातधाना सवरशः । उपासनत महातमान बह पममापितम ॥६॥

रमत भगवाःतऽ कबरानचरः सह । िवकतिवरकताकारः ब डि ः पिथवीपत । िौया वलन यत व बालािदतयसम ितः ॥७॥

न प यत तःय सःथान वा कथचन । िनद ािणिभः कि ताकतमासलोचनः ॥८॥

नोण न िशिशर तऽ न वायनर च भाःकरः । न जरा कषितपपास वा न मतयनर भय नप ॥९॥

तःय शलःय पा ष सवष जयता वर । धातवो जात पःय रमयः सिवतयरथा ॥१०॥

रआयनत त कबरःय सहायर तायधः । िचक षरि ः िय राजनकबरःय महातमनः ॥११॥

तःम भगवत कतवा नमः शवारय वधस । रिाय िशितकणठाय स पाय सवचरस ॥१२॥


www.swargarohan.org

कपिदरन करालाय हयरआण वरदाय च । यआण पणो दनतिभद वामनाय िशवाय च ॥१३॥

या याया य कशाय स शकराय च । कष याय ह रनऽाय ःथाणव परषाय च ॥१४॥

ह रकशाय मणडाय कशायो ारणाय च । भाःकराय सतीथारय दवदवाय रहस ॥१५॥

उणीिषण सव ऽाय सहॐाकषाय मीढष । िग रशाय शानताय यतय चीरवासस ॥१६॥

िबलवदणडाय िस ाय सवरदणडधराय च । मग याधाय महत धिनवनऽथ भवाय च ॥१७॥

वराय सौ यव ऽाय पशहःताय विषरण । िहरणयबाहव राजननमाय पतय िदशाम ॥१८॥

पशना पतय चव भताना पतय तथा । वषाय मातभ ाय सनानय मधयमाय च ॥१९॥

ॐवहःताय पतय धिनवन भागरवाय च । अजाय कणनऽाय िव पाकषाय चव ह ॥२०॥

तीआणद ाय तीआणाय व ानरमखाय च । महा तयऽनङगाय सवारङगाय जावत ॥२१॥

तथा शबािधपतय पथव कि वासस । कपालमािलन िनतय सवणरमकटाय च ॥२२॥

महादवाय कणाय य बकायानघाय च । बोधनाय नशसाय मदव बाहशािलन ॥२३॥

दिणडन त तपस तथव बरकमरण । सहॐिशरस चव सहॐचरणाय च । नमः ःवधाःव पाय बह पाय दि ण ॥२४॥

िपनािकन महादव महायोिगनम ययम । िऽशलपािण वरद य बक भवन रम ॥२५॥

िऽपर न िऽनयन िऽलोकश महौजसम । भव सवरभताना धारण धरणीधरम ॥२६॥

ईशान शकर सव िशव िव र भवम । उमापित पशपित िव प मह रम ॥२७॥

िव पाकष दशभज ितयगोवषभधवजम ।


www.swargarohan.org

उम ःथाण िशव घोर शव गौर शमी रम ॥२८॥

िशितकणठमज शब पथ पथहर हरम । िव प िव पाकष बह पममापितम ॥२९॥

ण य िशरसा दवमनङगाङगहर हरम । शरणय शरण यािह महादव चतमरखम ॥३०॥

एव कतवा नमःतःम महादवाय रहस । महातमन िकषितपत ततसवणरमवा ःयिस । सवणरमाह रयनतःतऽ ग छनत त नराः ॥३१॥


इतय ः स वचःतःय चब कारधमातमजः । ततोऽितमानष सव चब य ःय सिविधम । सौवणारिन च भाणडािन सचबःतऽ िशिलपनः ॥३२॥

बहःपितःत ता ौतवा मर ःय मह पतः । समि मित दव यः सतापमकरो शम ॥३३॥

स त यमानो ववणय कशतव चागमतपरम । भिवयित िह म शऽः सवत वसमािनित ॥३४॥

त ौतवा भशसत दवराजो बहःपितम । अिभग यामरवतः ोवाचद वचःतदा ॥३५॥

* * * ९. इनि उवाच

कि चतसख ःविपिष तव बहःपत कि चनमनो ाः प रचारकाःत । कि च वाना सखकामोऽिस िव कि च वाःतवा प रपालयिनत ॥१॥


सख शयऽह शयन महनि तथा मनो ाः प रचारका म । तथा दवाना सखकामोऽिःम शब दवा मा सभश पालयिनत ॥२॥

इनि उवाच

कतो दःख मानस दहज वा पाणडिवरवणर कतःतवम । आचआव म ति ज यावदतािननहिनम सवाःतव दःखकतरन ॥३॥


मर माहमरघवनयआयमाण महाय नो मदिकषणन । त सवत याजियतित म ौत तिद छािम न स त याजयत ॥४॥



www.swargarohan.org

सवारनकामाननजातोऽिस िव यःतव दवाना मनऽयस परोधाः । उभौ च त जनममतय यतीतौ िक सवतरःतव कतार िव ॥५॥


दवः सह तवमसरानस ण िजघाससऽ ा यत सानबनधान । य य सम पयिस तऽ तऽ दःख सप ष सम भावः ॥६॥

अतोऽिःम दवनि िववणर पः सप ो म वधरत तिननश य । सव पायमरघवनसिनय छ सवत वा पािथरव वा मर म ॥७॥


एिह ग छ िहतो जातवदो बहःपित प रदात मर । अय व तवा याजियता बहःपितःतथामर चव क रयतीित ॥८॥

अिगनरवाच

अय ग छािम तव शबा दतो बहःपित प रदात मर । वाच सतया परहतःय कत बहःपत ापिचित िचक षरः ॥९॥


ततः ाया मकतमरहातमा वनःपतीनवीरध ावम न । कामाि मानत प रवतरमानः का ाितगो मात र व नदरन ॥१०॥

मर उवाच

आ यरम पयािम िपण वि मागतम । आसन सिलल पा गा चोपानय व मन ॥११॥


आसन सिलल पा ितननदािम तऽनघ । इनिण त समािद िवि मा दतमागतम ॥१२॥

मर उवाच

कि च ल मानदवराजः सखी च कि च चाःमानीयत धमकतो । कि च वा ाःय वश यथाव िह तव मम कातःनयन दव ॥१३॥


शबो भश ससखी पािथरवनि ीित च छतयजरा व तवया सः । दवा सव वशगाःतःय राजनसदश तव शण म दवरा ः ॥१४॥

यदथ मा ािहणो वतसकाश बहःपित प रदात मर । अय गरयारजियता नप तवा मतय सनतममर तवा करोत ॥१५॥

मर उवाच

सवत ऽय याजियता ि जो म बहःपतर जिलरष तःय ।


www.swargarohan.org

नासौ दव याजियतवा महनि मतय सनत याजयनन शोभत ॥१६॥


य व लोका दवलोक महानतः स ा ःयस तानदवराजसादात । तवा चदसौ याजय बहःपितनरन ःवग तव जयः क ितरय ः ॥१७॥

तथा लोका मानषा य च िद याः जापत ािप य व महानतः । त त िजता दवरा य च कतःन बहःपित ाजय वा नरनि ॥१८॥


माःमानव तव पनरागाः कथ िच हःपित प रदात मर । मा तवा धआय चकषषा दारणन सब ोऽह पावक तिननबोध ॥१९॥


ततो दवानगम मकतदारहा तो यिथतोऽ तथपणरवत । त व वा ाह शबो महातमा बहःपतः सिनधौ ह यवाहम ॥२०॥

य व गतः िहतो जातवदो बहःपित प रदात मर । तितक ाह स नपो यआयमाणः कि च चः ितग ाित त च ॥२१॥


न त वाच रोचयत मर ो बहःपतर जिल ािहणोतसः । सवत मा याजियततयभीआण पनः पनः स मया ो यमानः ॥२२॥

उवाचद मानषा य च िद याः जापतय च लोका महानतः । ता ललभय सिवद तन कतवा तथािप न छयिमित तीतः ॥२३॥


पनभरवानपािथरव त समतय वा य मद य ापय ःवाथरय म । पनयर ो न क रयत वचःततो वळ स हतारिःम तःम ॥२४॥


गनधवररा यातवय तऽ दतो िबभ यह वासव तऽ गनतम । सर धो मामवी ीआणरोषः सवत वा य च रत चयरः ॥२५॥

य ाग छः पनरव कथ िच हःपित प रदात मर । दहय तवा चकषषा दारणन सब इतयतदविह शब ॥२६॥


तवमवानयानदहस जातवदो न िह तवदनयो िव त भःमकतार । तवतसःपशारतसवरलोको िबभतयौ य वदस ह यवाह ॥२७॥


िदव दवनि पिथवी चव सवा सव यःतव ःवबलनव शब ।


www.swargarohan.org

एविवधःयह सतःतवासौ कथ वऽि िदव ागजहार ॥२८॥


न चिणडका जङगमा नो करणनर वा रसोम िपबािम व । न दबरल व िवसजािम वळ को मऽसखाय हरनमनयः ॥२९॥

ोाजयय कालकयानपिथ यामपाकष दानवाननत रकषात । िदवः ादमवसानमानय को मऽसखाय हरत मतयरः ॥३०॥


यऽ शयारित यवनो याजिययनसहाि या सोममग दकः । त तव ब ः तयषधीः परःता छयारितय ःमर त महनि ॥३१॥

वळ गह तवा च परदर तव स ाहाष यवनःयाितघोरम । स त िवः सह वळण बाहमपाग ा पसा जातमनयः ॥३२॥

ततो रोषातसवरतो घोर प सप त जनयामास भयः । मद नामासर िव प य तव वा चकषषी सनयमीलः ॥३३॥

हनरका जगतीःथा तथका िदव गता महतो दानवःय । सहॐ दनताना शतयोजनाना सतीआणाना घोर प बभव ॥३४॥

व ाः ःथला रजतःत भवणार द ा तॐो शत योजनानाम । स तवा दनतािनवदशनन यधावि जघासया शलम य घोरम ॥३५॥

अपयःतव त तदा घोर प सव तवनय द शदरशरनीयम । यःमा तः ा जिलःतव महिषरमाग छथाः शरण दानव न ॥३६॥

कषऽादव बल गर यो न तः िकिचदनय र यः । सोऽह जानन तजो यथावनन सवत गनतिम छािम शब ॥३७॥

* * * १०. इनि उवाच

एवमत बल गर यो न तः िकिचदनय र यः । आिविकषतःय त बल न म य वळमःम ह रयािम घोरम ॥१॥

धतरा िहतो ग छ मर सवतन सिहत त वदःव । बहःपित तवमपिशकषःव राजनवळ वा त ह रयािम घोरम ॥२॥


ततो गतवा धतरा ो नरनि ोवाचद वचन वासवःय । गनधव मा धतरा िनबोध तवामागत व काम नरनि ॥३॥

ऐनि वा य शण म राजिसह यताह लोकािधपितमरहातमा । बहःपित याजक तव वणीव वळ वा त ह रयािम घोरम ।


www.swargarohan.org

वच दतनन क रयस म ाहतदतावदिचनतयकमार ॥४॥

मर उवाच

तव चवत तथ परदर िव दवा वसव ाि नौ च । िमऽिोह िनकितव यथव नाःतीित लोकष सदव वादः ॥५॥

बहःपितयारजियता महनि दवौ वळभता व र म । सवत मा याजियता राजनन त वा य तःय वा रोचयािम ॥६॥

गनधवर उवाच

घोरो नादः ौयत वासवःय नभःतल गजरतो राजिसह । य वळ मोआयत त महनिः कषम राजि नतयतामष कालः ॥७॥


इतयवम ो धतरा ण राजा ौतवा नाद नदतो वासवःय । तपोिनतय धमरिवदा व र सवत त ापयामास कायरम ॥८॥

मर उवाच

इमममान लवमानमारादधवा दर तन न यतऽ । प ऽह शमर िवनि तव ः य छ तःमादभय िवम य ॥९॥

अयमायाित व वळी िदशो िव ोतयनदश । अमानषण घोरण सदःया ािसता िह नः ॥१०॥


भय शबा यत त राजिसह णोतःयऽह भयमततसघोरम । सःति भनया िव या िकषमव मा भःतवमःमा व चािप तीतः ॥११॥

अह सःत भिययािम मा भःतव शबतो नप । सवषामव दवाना कषिपतानयायधािन म ॥१२॥

िदशो वळ ोजता वायरत वष भतवा िनपतत काननष । आपः लवनतवनत रकष वथा च सौदािमनी यता मा िबभःतवम ॥१३॥

अथो वि ात वा सवरतःत काम वष वषरत वासवो वा । वळ तथा ःथापयता च वायमरहाघोर लवमान जलौघः ॥१४॥

मर उवाच

घोरः श दः ौयत व महाःवनो वळःयष सिहतो मारतन । आतमा िह म यथत महमरहनर म ःवाः य जायत चा िव ॥१५॥


वळादमा यत भय तवा वातो भतवा हिनम नरनि वळम । भय तय तवा वरमनय वणीव क त काम तपसा साधयािम ॥१६॥


www.swargarohan.org

मर उवाच

इनिः साकषातसहसा यत िव हिवयर ितग ात चव । ःव ःव िधणय चव जषनत दवाः सत सोम ितग नत चव ॥१७॥


अयिमनिो ह रिभरायाित राजनदवः सवः सिहतः सोमपीथी । मनऽाहतो य िमम मया पयःवन मनऽिवॐःतकायम ॥१८॥


ततो दवः सिहतो दवराजो रथ य तवा तानहर नवािजम यान । आया मिध रा ः िपपासरािविकषतःयामयःय सोमम ॥१९॥

तमायानत सिहत दवसघः तय यौ सपरोधा मर ः । चब पजा दवराजाय चा या यथाशा िविधवतीयमाणः ॥२०॥


ःवागत त परहतह िव नय ोऽ ाय सिनिहत तवयीनि । शोश यत बलवऽ न भयः िपबःव सोम सतम त मया ॥२१॥

मर उवाच

िशवन मा पय नम तऽःत ा ो य ः सफल जीिवत म । अय य करत म सरनि बहःपतरवरो जनमना यः ॥२२॥


जानािम त गरमन तपोधन बहःपतरनज ितगमतजसम । यःया ानादागतोऽह नरनि ीितमऽ तविय मनः न ः ॥२३॥


यिद ीतःतवमिस व दवराज तःमातःवय शािध य िवधानम । ःवय सवारनकर मागारनसरनि जानातवय सवरलोक दव ॥२४॥


एवम ःतवािङगरसन शबः समािददश ःवयमव दवान । सभाः िबयनतामावसथा म याः सहॐशि ऽभौमाः सम ाः ॥२५॥

ःथणाः करतारोहणािन गनधवारणाम सरसा च शीयम । यष नतयरनन सरसः सहॐशः ःवग शः िबयता य वाटः ॥२६॥

इतय ाःत चबराश तीता िदवौकसः शबवा याननरनि । ततो वा य ाह राजानिमनिः ीतो राजनपजयानो मर म ॥२७॥

एष तवयाहिमह राजनसमतय य चा यनय तव पव नरनिाः । सवार ानया दवताः ीयमाणा हिवःत य ितग नत राजन ॥२८॥


www.swargarohan.org

आगनय व लोिहतमालभनता व दव बह प िवराजन । नील चोकषाण मधयम यालभनता चलि छ मतिद ि जनिाः ॥२९॥

ततो य ो ववध तःय रा ो यऽ दवाः ःवयमननािन जः । यिःम शबो ा णः प यमानः सदःयोऽभ रमानदवराजः ॥३०॥

ततः सवतरि तयगतो महातमा यथा वि ः विलतो ि तीयः । हवीय चरा यनदवसघा जहावागनौ मनऽवतस तीतः ॥३१॥

ततः पीतवा बलिभतसोमम य य चा यनय सोमपा व िदवौकसः । सवऽन ाताः ययः पािथरवन यथाजोष तिपरताः ीितमनतः ॥३२॥

ततो राजा जात पःय राशीनपद पद कारयामास ः । ि जाित यो िवसजनभ र िव रराज िव श इवा रहनता ॥३३॥

ततो िव िविवध सिनधाय यथोतसाह कारियतवा च कोशम । अन ातो गरणा सिनवतय शशास गामिखला सागरानताम ॥३४॥

एवगणः सबभवह राजा यःय बतौ ततसवण भतम । त व समादाय नरनि िव यजःव दवाःतपरयानो िवधानः ॥३५॥


ततो राजा पाणडवो पः ौतवा वा य सतयवतयाः सतःय । मन ब तन िव न य ततोऽमातयमरनऽयामास भयः ॥३६॥

* * * ११. वशपायन उवाच

इतय नपतौ तिःमन यासना तकमरणा । वासदवो महातजाःततो वचनमादद ॥१॥

त नप द नमनस िनहत ाितबानधवम । उप लतिमवािदतय सधमिमव पावकम ॥२॥

िनिवरणणमनस पाथ ातवा विणकलो हः । आ ासयनधमरसत व मपचबम ॥३॥

वासदव उवाच

सव िज मतयपदमाजरव णः पदम । एतावा ानिवषयः िक लापः क रयित ॥४॥

नव त िनि त कमर नव त शऽवो िजताः । कथ शऽ शर रःथमातमान नावबधयस ॥५॥

अऽ त वतरिययािम यथाधम यथाौतम । इनिःय सह वऽण यथा य मवतरत ॥६॥


www.swargarohan.org

वऽण पिथवी या ा परा िकल नरािधप । वा स पिथवी या ा गनधःय िवषय त । धराहरणदगरनधो िवषयः समप त ॥७॥

शतबत कोपाथ गनधःय िवषय त । वऽःय स ततः ब ो वळ घोरमवासजत ॥८॥

स वधयमानो वळण पिथ या भ रतजसा । िववश सहसवापो जमाह िवषय ततः ॥९॥

या ाःवथा स वऽण रस च िवषय त । शतबतरिभब ःतास वळमवासजत ॥१०॥

स वधयमानो वळण सिलल भ रतजसा । िववश सहसा योितजरमाह िवषय ततः ॥११॥

या योितिष वऽण पऽथ िवषय त । शतबतरिभब ःतऽ वळमवासजत ॥१२॥

स वधयमानो वळण सभश भ रतजसा । िववश सहसा वाय जमाह िवषय ततः ॥१३॥

या वायौ त वऽण ःपशऽथ िवषय त । शतबतरिभब ःतऽ वळमवासजत ॥१४॥

स वधयमानो वळण तिःमननिमततजसा । आकाशमिभदिाव जमाह िवषय ततः ॥१५॥

आकाश वऽभत च श द च िवषय त । शतबतरिभब ःतऽ वळमवासजत ॥१६॥

स वधयमानो वळण तिःमननिमततजसा । िववश सहसा शब जमाह िवषय ततः ॥१७॥

तःय वऽगह तःय मोहः समभवनमहान । रथतरण त तात विस ः तयबोधयत ॥१८॥

ततो वऽ शर रःथ जघान भरतषरभ । शतबतर यन वळणतीह नः ौतम ॥१९॥

इद धमररहःय च शबणो महिषरष । ऋिषिभ मम ो तिननबोध नरािधप ॥२०॥

* * * १२. वासदव उवाच

ि िवधो जायत यािधः शार रो मानसःतथा ।


www.swargarohan.org

परःपर तयोजरनम िन नोपल यत ॥१॥

शर र जायत यािधः शार रो नाऽ सशयः । मानसो जायत यािधमरनःयवित िन यः ॥२॥

शीतोण चव वाय गणा राज शर रजाः । तषा गणाना सा य च दाहः ःवःथलकषणम । उणन बाधयत शीत शीतनोण च बाधयत ॥३॥

स व रजःतम ित ऽयःतवातमगणाः ःमताः । तषा गणाना सा य च दाहः ःवःथलकषणम । तषामनयतमोतसक िवधानमपिदयत ॥४॥

हषण बाधयत शोको हषरः शोकन बाधयत । कि ःख वतरमानः सखःय ःमतरिम छित । कि तसख वतरमानो दःखःय ःमतरिम छित ॥५॥

स तव न दःखी दःखःय न सखी ससखःय वा । ःमतरिम छिस कौनतय िद िह बलव रम ॥६॥

अथ वा त ःवभावोऽय यन पाथारवकयस । वा सभागता कणामकव ा रजःवलाम । िमषता पाणडवयाना न ततसःमतरिम छिस ॥७॥

ोाजन च नगरादिजन िववासनम । महारणयिनवास न तःय ःमतरिम छिस ॥८॥

जटासरातप र लशि ऽसनन चाहवः । सनधवा च प र लशो न तःय ःमतरिम छिस ॥९॥

पनर ातचयारया क चकन पदा वधः । या सनयाःतदा पाथर न तःय ःमतरिम छिस ॥१०॥

य च त िोणभीमा या य मासीद रदम । मनसकन यो य त य मपिःथतम । तःमाद यपगनत य य ाय भरतषरभ ॥११॥

परम य पःय पर म तवा ःवकमरिभः । यऽ नव शरः काय न भतयनर च बनधिभः । आतमनकन यो य त य मपिःथतम ॥१२॥

तिःमननिनिजरत य कामवःथा गिमयिस । एत ातवा त कौनतय कतकतयो भिवयिस ॥१३॥

एता बि िविनि तय भतानामागित गितम ।


www.swargarohan.org

िपतपतामह व शािध रा य यथोिचतम ॥१४॥ * * *

१३. वासदव उवाच

न बा ि यमतस य िसि भरवित भारत । शार र ि यमतस य िसि भरवित वा न वा ॥१॥

बा ि यिवम ःय शार रष च गधयतः । यो धम यतसख चव ि षतामःत त था ॥२॥

यकषरःत भवनमतय यकषर शा तम । ममित यकषरो मतयनर ममित च शा तम ॥३॥

मतय तौ राजननातमनयव यविःथतौ । अ यमानौ भतािन योधयतामसशयम ॥४॥

अिवनाशोऽःय स वःय िनयतो यिद भारत । िभ वा शर र भतानामिहसा ितप त ॥५॥

ल धवािप पिथवी सवा सहःथावरजङगमाम । ममतव यःय नव ःयाितक तया स क रयित ॥६॥

अथ वा वसतः पाथर वन वनयन जीवतः । ममता यःय ि यष मतयोराःय स वतरत ॥७॥

बा ानतराणा शऽणा ःवभाव पय भारत । यनन पयित त त म यत स महाभयात ॥८॥

कामातमान न शसिनत लोक न चाकामातकािचदिःत वि ः । दान िह वदाधययन तप कामन कमारिण च विदकािन ॥९॥

ोत य ािननयमानधयानयोगानकामन यो नारभत िविदतवा । य धयय कामयत स धम न यो धम िनयमःतःय मलम ॥१०॥

अऽ गाथाः कामगीताः क तरयिनत परािवदः । शण सक तयरमानाःता िनिखलन यिधि र ॥११॥

नाह श योऽनपायन हनत भतन कनिचत । यो मा यतत हनत ातवा हरण बलम । तःय तिःमनहरण पनः ादभरवा यहम ॥१२॥

यो मा यतत हनत य िवरिवधदिकषणः । जङगमिवव कमारतमा पनः ादभरवा यहम ॥१३॥

यो मा यतत हनत वदवदानतसाधनः । ःथावरिवव शानतातमा तःय ादभरवा यहम ॥१४॥


www.swargarohan.org

यो मा यतत हनत धतया सतयपराबमः । भावो भवािम तःयाह स च मा नावबधयत ॥१५॥

यो मा यतत हनत तपसा सिशतोतः । ततःतपिस तःयाथ पनः ादभरवा यहम ॥१६॥

यो मा यतत हनत मोकषमाःथाय पिणडतः । तःय मोकषरितःथःय नतयािम च हसािम च । अवधयः सवरभतानामहमकः सनातनः ॥१७॥

तःमा वमिप त काम य िवरिवधदिकषणः । धम कर महाराज तऽ त स भिवयित ॥१८॥

यजःव वािजमधन िविधव िकषणावता । अनय िविवधयर ः सम रा दिकषणः ॥१९॥

मा त यथाःत िनहतानबनधनवीआय पनः पनः । न श याःत पनिर य हतािःमणािजर ॥२०॥

स तविम वा महाय ः सम रा दिकषणः । लोक क ित परा ा य गितम या गिमयिस ॥२१॥

* * * १४. वशपायन उवाच

एव बहिवधवार यमरिनिभःतःतपोधनः । समा ःयत राजिषरहरतबनधयरिधि रः ॥१॥

सोऽननीतो भगवता िव रौवसा ःवयम । पायनन कणन दवःथानन चािभभः ॥२॥

नारदनाथ भीमन नकलन च पािथरवः । कणया सहदवन िवजयन च धीमता ॥३॥

अनय परष यायार णः शा ि िभः । यजहा छोकज दःख सताप चव मानसम ॥४॥

अचरयामास दवा ा णा यिधि रः । कतवाथ तकायारिण बनधना स पननरपः । अनवशासत धमारतमा पिथवी सागरा बराम ॥५॥

शानतचताः कौर यः ःवरा य ा य कवलम । यास च नारद चव ता ानयानवीननपः ॥६॥

आ ािसतोऽह ागव भरवि मरिनपगवः । न सआममिप म िकिच यलीकिमह िव त ॥७॥


www.swargarohan.org

अथर समहाना ो यन यआयािम दवताः । परःकतयह भवतः समानयामह मखम ॥८॥

िहमवनत तवया ग ा गिमयामः िपतामह । ब ा य िह दशः स ौयत ि जस म ॥९॥

तथा भगवता िचऽ कलयाण बह भािषतम । दविषरणा नारदन दवःथानन चव ह ॥१०॥

नाभागधयः परषः कि दविवधानग न । लभत यसन ा य स दः साधसमतान ॥११॥

एवम ाःत त रा ा सवर एव महषरयः । अ यन ा य राजान तथोभौ कणफलगनौ । पयतामव सवषा तऽवादशरन ययः ॥१२॥

ततो धमरसतो राजा तऽवोपािवशतभः । एव नाितमहानकालः स तषाम यवतरत ॥१३॥

कवरता शौचकमारिण भीमःय िनधन तदा । महादानािन िव यो ददतामौधवरदिहकम ॥१४॥

भीमकणरपरोगाणा क णा करननदन । सिहतो धतरा ण ददावौधवरदिहकम ॥१५॥

ततो द वा बह धन िव यः पाणडवषरभः । धतरा परःकतय िववश गजसा यम ॥१६॥

स समा ाःय िपतर ाचकषषमी रम । अनवशा स धमारतमा पिथवी ातिभः सह ॥१७॥

* * * १५. जनमजय उवाच

िविजत पाणडवयःत शानत च ि जो म । रा िक चबतव रौ वासदवधनजयौ ॥१॥


िविजत पाणडवयःत शानत च िवशा पत । रा बभवत र ौ वासदवधनजयौ ॥२॥

िवजात मदा य ौ िदिव दव रािवव । तौ वनष िविचऽष पवरताना च सानष ॥३॥

शलष रमणीयष पलवलष नद ष च । चङब यमाणौ स ावि नािवव ननदन ॥४॥


www.swargarohan.org

इनिःथ महातमानौ रमात कणपाणडवौ । िवय ता सभा र या िवजात च भारत ॥५॥

तऽ य कथाि ऽाः प र लशा पािथरव । कथायोग कथायोग कथयामासतःतदा ॥६॥

ऋषीणा दवताना च वशाःतावाहतःतदा । ीयमाणौ महातमानौ पराणाविषस मौ ॥७॥

मधराःत कथाि ऽाि ऽाथरपदिन याः । िन य ः स पाथारय कथयामास कशवः ॥८॥

पऽशोकािभसत ातीना च सहॐशः । कथािभः शमयामास पाथ शौ रजरनादरनः ॥९॥

स तमा ाःय िविधवि धान ो महातपाः । अप तयातमनो भार िवशौामव सातवतः ॥१०॥

ततः कथानत गोिवनदो गडाकशमवाच ह । सानतवय आणया वाचा हतय िमद वचः ॥११॥

िविजतय धरा कतःना स यसािचनपरतप । तव ाहबलमािौतय रा ा धमरसतन ह ॥१२॥

असप ा मह भङ धमरराजो यिधि रः । भीमसनभावन यमयो नरो म ॥१३॥

धमण रा ा धमर ा रा यमकणटकम । धमण िनहतः स य स च राजा सयोधनः ॥१४॥

अधमररचयो ल धाः सदा चाियवािदनः । धातररा ा दरातमानः सानबनधा िनपाितताः ॥१५॥

शानतामिखला पाथर पिथवी पिथवीपितः । भङ धमरसतो राजा तवया ग ः क ह ॥१६॥

रम चाह तवया साधरमरणयविप पाणडव । िकम यऽ जनोऽय व पथा चािमऽकशरन ॥१७॥

यऽ धमरसतो राजा यऽ भीमो महाबलः । यऽ मािवतीपऽौ रितःतऽ परा मम ॥१८॥

तथव ःवगरकलपष सभो शष भारत । रमणीयष पणयष सिहतःय तवयानघ ॥१९॥

कालो महाःतवतीतो म शरपऽमपयतः । बलदव च कौर य तथानयानविणपगवान ॥२०॥


www.swargarohan.org

सोऽह गनतमभी सािम पर ारवती ित । रोचता गमन म तवािप परषषरभ ॥२१॥

उ ो बहिवध राजा तऽ तऽ यिधि रः । स ह भीमण य मःमािभः शोकका रत ॥२२॥

िश ो यिधि रोऽःमािभः शाःता सननिप पाणडवः । तन त च वचः स यगगह त समहातमना ॥२३॥

धमरपऽ िह धमर कत सतयवािदिन । सतय धम मित ा या िःथित सतत िःथरा ॥२४॥

त तवा त महातमान यिद त रोचतऽजरन । अःम मनसय वचो िह जनािधपम ॥२५॥

न िह तःयािय कया ाणतयागऽ यपिःथत । कतो गनत महाबाहो पर ारवती ित ॥२६॥

सव ितवदमह पाथर तवतीितिहतका यया । वीिम सतय कौर य न िम यततकथचन ॥२७॥

योजन च िनवर िमह वास ममाजरन । धातररा ो हतो राजा सबलः सपदानगः ॥२८॥

पिथवी च वश तात धमरपऽःय धीमतः । िःथता समिवसना सशलवनकानना । िचता र बरहिवधः करराजःय पाणडव ॥२९॥

धमण राजा धमर ः पात सवा वसधराम । उपाःयमानो बहिभः िस ािप महातमिभः । ःतयमान सतत बिनदिभभररतषरभ ॥३०॥

तनमया सह गतवा राजान करवधरनम । आप छ करशादरल गमन ारका ित ॥३१॥

इद शर र वस य च म गह िनविदत पाथर सदा यिधि र । िय मानय िह म यिधि रः सदा क णामिधपो महामितः ॥३२॥

योजन चािप िनवासकारण न िव त म तव त महाभज । िःथता िह प वी तव पाथर शासन गरोः सव ःय यिधि रःय ह ॥३३॥

इतीदम स तदा महातमना जनादरननािमतिवबमोऽजरनः । तथित क लािदव वाचमीरय जनादरन स ितप य पािथरव ॥३४॥

* * * १६. जनमजय उवाच


www.swargarohan.org

सभाया वसतोःतःया िनहतयार नमहातमनोः । कशवाजरनयोः का न कथा समभवि ज ॥१॥


कणन सिहतः पाथरः ःवरा य ा य कवलम । तःया सभाया र याया िवजहार मदा यतः ॥२॥

ततः किचतसभो श ःवग शसम नप । य छया तौ मिदतौ जगमतः ःवजनावतौ ॥३॥

ततः तीतः कणन सिहतः पाणडवोऽजरनः । िनर आय ता सभा र यािमद वचनमवीत ॥४॥

िविदत त महाबाहो समाम समपिःथत । माहात य दवक मातःत च त पम रम ॥५॥

य त वता ो तदा कशव सौ दात । ततसव परष याय न म न चतसः ॥६॥

मम कौतहल तविःत तवथष पनः भो । भवा ारका गनता निचरािदव माधव ॥७॥

एवम ःततः कणः फलगन तयभाषत । प रव य महातजा वचन वदता वरः ॥८॥

ौािवतःतव मया ग ािपत सनातनम । धम ःव िपण पाथर सवरलोका शा तान ॥९॥

अब धवा यनन ग थाःतनम समहदियम । ननमौ धानोऽिस दमधा ािस पाणडव ॥१०॥

स िह धमरः सपयार ो णः पदवदन । न श य तनमया भयःतथा व मशषतः ॥११॥

पर िह किथत योगय न तनमया । इितहास त वआयािम तिःमननथ परातनम ॥१२॥

यथा ता बि माःथाय गितम या गिमयिस । शण धमरभता ौ गदतः सवरमव म ॥१३॥

आग छ ा णः कि तःवगरलोकाद रदम । लोका च दधरषरः सोऽःमािभः पिजतोऽभवत ॥१४॥

अःमािभः प रप यदाह भरतषरभ । िद यन िविधना पाथर त छण वािवचारयन ॥१५॥

ा ण उवाच


www.swargarohan.org

मोकषधम समािौतय कण यनमानप छिस । भतानामनक पाथ यनमोह छदन भो ॥१६॥

त ऽह स वआयािम यथावनमधसदन । शण वाविहतो भतवा गदतो मम माधव ॥१७॥

कि ि ःतपोय ः कायपो धमरिव मः । आससाद ि ज किच मारणामागतागमम ॥१८॥

गतागत सबहशो ानिव ानपारगम । लोकत वाथरकशल ातार सखदःखयोः ॥१९॥

जातीमरणत व कोिवद पणयपापयोः । ि ारम चनीचाना कमरिभदिहना गितम ॥२०॥

चरनत म वितस शानत सयतिनियम । द यमान िौया ाअ या बममाण च सवरशः ॥२१॥

अनतधारनगित च ौतवा त वन कायपः । तथवानतिहरतः िस यारनत चबधरः सह ॥२२॥

सभाषमाणमकानत समासीन च तः सह । य छया च ग छनतमस पवन यथा ॥२३॥

त समासा मधावी स तदा ि जस मः । चरणौ धमरकामो व तपःवी ससमािहतः । ितपद यथानयाय भ तया परमया यतः ॥२४॥

िविःमत ा त वा कायपःत ि जो मम । प रचारण महता गर व मतोषयत ॥२५॥

ीतातमा चोपपनन ौतचा रऽसयतः । भावन तोषय चन गरव या परतपः ॥२६॥

तःम त ः स िशयाय सननोऽथावी रः । िसि परामिभआय शण तनम जनादरन ॥२७॥

िविवधः कमरिभःतात पणययोग कवलः । ग छनतीह गित मतयार दवलोकऽिप च िःथितम ॥२८॥

न विचतसखमतयनत न विच छा ती िःथितः । ःथाना च महतो शो दःखल धातपनः पनः ॥२९॥

अशभा गतयः ा ाः क ा म पापसवनात । काममनयपर तन त णया मोिहतन च ॥३०॥

पनः पन मरण जनम चव पनः पनः ।


www.swargarohan.org

आहारा िविवधा भ ाः पीता नानािवधाः ःतनाः ॥३१॥

मातरो िविवधा ाः िपतर पथिगवधाः । सखािन च िविचऽािण दःखािन च मयानघ ॥३२॥

ियिवरवासो बहशः सवास ाियः सह । धननाश स ा ो ल धवा दःखन त नम ॥३३॥

अवमानाः सक ा परतः ःवजना था । शार रा मानसा ािप वदना भशदारणाः ॥३४॥

ा ा िवमानना ोमा वधबनधा दारणाः । पतन िनरय चव यातना यमकषय ॥३५॥

जरा रोगा सतत वासनािन च भ रशः । लोकऽिःमनननभतािन जािन भश मया ॥३६॥

ततः कदािचिननवदािननकारािननकतन च । लोकतनऽ प रतय दःखातन भश मया । ततः िसि रय ा ा सादादातमनो मया ॥३७॥

नाह पन रहागनता लोकानालोकया यहम । आ िस रा जासगारदातमनो म गितः शभा ॥३८॥

उपल धा ि जौ तथय िसि र मा । इतः पर गिमयािम ततः परतर पनः । णः पदम यम मा त भदऽ सशयः ॥३९॥

नाह पन रहागनता मतयरलोक परतप । ीतोऽिःम त महाा िह िक करवािण त ॥४०॥

यद सरपपननःतव तःय कालोऽयमागतः । अिभजान च तदह यदथ मा तवमागतः । अिचरा गिमयािम यनाह तवामचचदम ॥४१॥

भश ीतोऽिःम भवत ा रऽण िवचकषण । प रप छ याव वत भाषय य वि सतम ॥४२॥

बह मनय च त बि भश सपजयािम च । यनाह भवता ब ो मधावी िस कायप ॥४३॥

* * * १७. वासदव उवाच

ततःतःयोपसग पादौ ानसदवरचान । प छ ता सवारनस ाह धमरभता वरः ॥१॥


www.swargarohan.org

कायप उवाच

कथ शर र यवत कथ चवोपप त । कथ क ा च ससारातससरनप रम यत ॥२॥

आतमान वा कथ य तवा त छर र िवम चित । शर रत िनमर ः कथमनयतप त ॥३॥

कथ शभाशभ चाय कमरणी ःवकत नरः । उपभङ व वा कमर िवदहःयोपित ित ॥४॥


एव सचोिदतः िस ः ाःतानतयभाषत । आनप यण वाणय यथा तनम वचः शण ॥५॥

िस उवाच

आयःक ितरकराणीह यािन कमारिण सवत । शर रमहणऽनयिःमःतष कषीणष सवरशः ॥६॥

आयःकषयपर तातमा िवपर तािन सवत । बि यारवतरत चाःय िवनाश तयपिःथत ॥७॥

स व बल च काल चा यिविदतवातमनःतथा । अितवलमपा ाित तिवरर ानयनातमवान ॥८॥

यदायमितक ािन सवारणयपिनषवत । अतयथरमिप वा भङ न वा भङ कदाचन ॥९॥

द ानन िवषमानन च सोऽनयोनयन िवरोिध च । गर वािप सम भङ नाितजीणऽिप वा पनः ॥१०॥

यायाममितमाऽ वा यवाय चोपसवत । सतत कमरलोभा ा ा वगिवधारणम ॥११॥

रसाितय मनन वा िदवाःव न िनषवत । अप वानागत काल ःवय दोषानकोपयन ॥१२॥

ःवदोषकोपनािोग लभत मरणािनतकम । अथ चो नधनाद िन पर तािन यवःयित ॥१३॥

तःय तः कारणजरनतोः शर रा यवत यथा । जीिवत ो यमान त थावदपधारय ॥१४॥

ऊमा किपतः काय तीोवायसमी रतः । शर रमनपयित सवारनाणाणि व ॥१५॥

अतयथ बलवानमा शर र प रकोिपतः ।


www.swargarohan.org

िभनि जीवःथानािन तािन ममारिण िवि च ॥१६॥

ततः सवदनः स ो जीवः यवत कषरन । शर र तयजत जनतिछ मानष ममरस । वदनािभः पर तातमा ति ि ि जस म ॥१७॥

जातीमरणसिवगनाः सतत सवरजनतवः । यनत सतयजनत शर रािण ि जषरभ ॥१८॥

गभरसबमण चािप ममरणामितसपरण । ता शीमव लभत वदना मानवः पनः ॥१९॥

िभननसिधरथ लदमि ः स लभत नरः । यथा प चस भतष सिौततव िनग छित । शतयातकिपतः काय तीोवायसमी रतः ॥२०॥

यः स प चस भतष ाणापान यविःथतः । स ग छतयधवरगो वायः क लानम तवा शर रणम ॥२१॥

शर र च जहातयव िनर वास यत । िन मा स िनर वासो िनःौीको गतचतनः ॥२२॥

णा सप रतय ो मत इतय यत नरः । ॐोतोिभयिवरजानाित इिनियाथार शर रभत । तरव न िवजानाित ाणमाहारसभवम ॥२३॥

तऽव करत काय यः स जीवः सनातनः । तषा य व सिनपात विचत विचत । त नममर िवजानीिह शा िह त था ॥२४॥

तष ममरस िभननष ततः स समद रयन । आिवय दय जनतोः स व चाश रणि व । ततः स चतनो जनतनारिभजानाित िकचन ॥२५॥

तमसा सवत ानः सवतवथ ममरस । स जीवो िनरिध ान ा यत मात र ना ॥२६॥

ततः स त महो वास भशम वःय दारणम । िनबामनक पयतयाश त छर रमचतनम ॥२७॥

स जीवः यतः कायातकमरिभः ःवः समावतः । अिङकतः ःवः शभः पणयः पापवार यपप त ॥२८॥

ा णा ानसपनना यथाव तिन याः । इतर कतपणय वा त िवजानिनत लकषणः ॥२९॥


www.swargarohan.org

यथानधकार ख ोत लीयमान ततःततः । चकष मनतः पयिनत तथा त ानचकषषः ॥३०॥

पयनतयविवधाः िस ा जीव िद यन चकषषा । यवनत जायमान च योिन चानविशतम ॥३१॥

तःय ःथानािन ािन िऽिवधानीह शा तः । कमरभिम रय भिमयरऽ ित िनत जनतवः ॥३२॥

ततः शभाशभ कतवा लभनत सवरदिहनः । इहवो चावचानभोगाना नविनत ःवकमरिभः ॥३३॥

इहवाशभकमार त कमरिभिनररय गतः । अवा स िनरय पापो मानवः प यत भशम । तःमातसदलरभो मोकष आतमा रआयो भश ततः ॥३४॥

ऊधव त जनतवो गतवा यष ःथानवविःथताः । क तयरमानािन तानीह त वतः सिनबोध म । त तवा नि क बि बधयथाः कमरिन यात ॥३५॥

तारा पािण सवारिण य चत चनिमणडलम । य च िवाजत लोक ःवभासा सयरमणडलम । ःथानानयतािन जानीिह नराणा पणयकमरणाम ॥३६॥

कमरकषया च त सव यवनत व पनः पनः । तऽािप च िवशषोऽिःत िदिव नीचो चमधयमः ॥३७॥

न तऽा यिःत सतोषो वा द तरा िौयम । इतयता गतयः सवारः पथ तव समद रताः ॥३८॥

उपपि त गभरःय वआया यहमतः परम । यथाव ा िनगदतः शण वाविहतो ि ज ॥३९॥

* * * १८. ा ण उवाच

शभानामशभाना च नह नाशोऽिःत कमरणाम । ा य ा य त प यनत कषऽ कषऽ तथा तथा ॥१॥

यथा सयमानःत फली द ातफल बह । तथा ःयाि पल पणय श न मनसा कतम ॥२॥

पाप चािप तथव ःयातपापन मनसा कतम । परोधाय मनो ह ह कमरणयातमा वतरत ॥३॥

यथा कमरसमािद काममनयसमावतः ।


www.swargarohan.org

नरो गभ िवशित त चािप शण चो रम ॥४॥

शब शोिणतसस ि या गभारशय गतम । कषऽ कमरजमा नोित शभ वा यिद वाशभम ॥५॥

सौआ याद य भावा च न स वचन स जत । स ा य णः काय तःमा शा तम । त ज सवरभताना तन जीविनत जनतवः ॥६॥

स जीवः सवरगाऽािण गभरःयािवय भागशः । दधाित चतसा स ः ाणःथानवविःथतः । ततः ःपनदयतऽङगािन स गभर तनािनवतः ॥७॥

यथा िह लोहिनयनदो िनिष ो िब बिवमहम । उपित त जानीिह गभ जीववशनम ॥८॥

लोहिपणड यथा वि ः िवशतयिभतापयन । तथा तवमिप जानीिह गभ जीवोपपादनम ॥९॥

यथा च द पः शरण द यमानः काशयत । एवमव शर रािण काशयित चतना ॥१०॥

य च करत कमर शभ वा यिद वाशभम । पवरदहकत सवरमवयमपभ यत ॥११॥

ततःततकषीयत चव पन ानयतचीयत । याव नमोकषयोगःथ धम नवावबधयत ॥१२॥

तऽ धम वआयािम सखी भवित यन व । आवतरमानो जातीष तथानयोनयास स म ॥१३॥

दान ोत चय यथो ोतधारणम । दमः शानतता चव भताना चानक पनम ॥१४॥

सयम ानशःय च परःवादानवजरनम । यलीकानामकरण भताना यऽ सा भिव ॥१५॥

मातािपऽो शौषा दवताितिथपजनम । गरपजा घणा शौच िनतयिमिनियसयमः ॥१६॥

वतरन शभाना च ततसता व म यत । ततो धमरः भवित यः जाः पाित शा तीः ॥१७॥

एव सतस सदा पय ऽ षा ीवा िःथितः । आचारो धमरमाच यिःमनसनतो यविःथताः ॥१८॥

तष त मरिनिकष यः स धमरः सनातनः ।


www.swargarohan.org

यःत समिभप त न स दगरितमा नयात ॥१९॥

अतो िनय यत लोकः म धमरवतमरस । यःत योगी च म स एत यो िविशयत ॥२०॥

वतरमानःय धमण परषःय यथा तथा । ससारतारण ःय कालन महता भवत ॥२१॥

एव पवरकत कमर सव जनतिनरषवत । सव ततकारण यन िनकतोऽयिमहागतः ॥२२॥

शर रमहण चाःय कन पव किलपतम । इतयव सशयो लोक त च वआया यतः परम ॥२३॥

शर रमातमनः कतवा सवरभतिपतामहः । ऽलो यमसज ा कतःन ःथावरजङगमम ॥२४॥

ततः धानमसज चतना सा शर रणाम । यया सवरिमद या या लोक परमा िवदः ॥२५॥

इह ततकषरिमतय पर तवमतमकषरम । ऽयाणा िमथन सवरमककःय पथ पथक ॥२६॥

असजतसवरभतािन पवरस ः जापितः । ःथावरािण च भतािन इतयषा पौिवरक ौितः ॥२७॥

तःय कालपर माणमकरोतस िपतामहः । भतष प रवि च पनरावि मव च ॥२८॥

यथाऽ कि नमधावी ातमा पवरजनमिन । यतवआयािम ततसव यथावदपप त ॥२९॥

सखदःख सदा स यगिनतय यः पयित । काय चामधयसघात िवनाश कमरसिहतम ॥३०॥

य च िकिचतसख त च सव दःखिमित ःमरन । ससारसागर घोर त रयित सदःतरम ॥३१॥

जातीमरणरोग समािव ः धानिवत । चतनावतस चतनय सम भतष पयित ॥३२॥

िनिवर त ततः कतःन मागरमाणः पर पदम । तःयोपदश वआयािम याथात यन स म ॥३३॥

शा तःया ययःयाथ पदःय ानम मम । ो यमान मया िव िनबोधदमशषतः ॥३४॥

* * *


www.swargarohan.org

१९. ा ण उवाच

यः ःयादकायन लीनःतणी िकिचदिचनतयन । पव पव प रतय य स िनरार भको भवत ॥१॥

सवरिमऽः सवरसहः समर ो िजतिनियः । यपतभयमनय कामहा म यत नरः ॥२॥

आतमवतसवरभतष य रिननयतः शिचः । अमानी िनरभीमानः सवरतो म एव सः ॥३॥

जीिवत मरण चोभ सखदःख तथव च । लाभालाभ िय य यः समः स च म यत ॥४॥

न कःयिचतःपहयत नावजानाित िकचन । िन ो वीतरागातमा सवरतो म एव सः ॥५॥

अनिमऽोऽथ िनबरनधरनपतय यः विचत । तय धमारथरकाम िनराकाङकषी स म यत ॥६॥

नव धम न चाधम पव पिचतहा च यः । धातकषयशानतातमा िन ः स िवम यत ॥७॥

अकमार चािवकाङकष पय जगदशा तम । अःवःथमवश िनतय जनमससारमोिहतम ॥८॥

वरागयबि ः सतत तापदोष यपकषकः । आतमबनधिविनम कष स करोतयिचरािदव ॥९॥

अगनधरसमःपशरमश दमप रमहम । अ पमनिभ य वातमान िवम यत ॥१०॥

प चभतगणह नममितरमदलपकम । अगण गणभो ार यः पयित स म यत ॥११॥

िवहाय सवरसकलपानब धया शार रमानसान । शनिनरवारणमा नोित िन रनधन इवानलः ॥१२॥

िवम ः सवरसःकारःततो सनातनम । परमा नोित सशानतमचल िद यमकषरम ॥१३॥

अतः पर वआयािम योगशा मन मम । य ातवा िस मातमान लोक पयिनत योिगनः ॥१४॥

तःयोपदश पयािम यथाव िननबोध म । य ारर ारयिननतय पयतयातमानमातमिन ॥१५॥

इिनियािण त स तय मन आतमिन धारयत ।


www.swargarohan.org

तीो त वा तपः पव ततो यो मपबमत ॥१६॥

तपःवी तय सकलपो द भाहकारविजरतः । मनीषी मनसा िवः पयतयातमानमातमिन ॥१७॥

स च छ नोतयय साधय मातमानमातमिन । तत एकानतशीलः स पयतयातमानमातमिन ॥१८॥

सयतः सतत य आतमवािनविजतिनियः । तथायमातमनातमान साध य ः पयित ॥१९॥

यथा िह परषः ःव न वा पयतयसािवित । तथा पिमवातमान साध य ः पयित ॥२०॥

इषीका वा यथा म जातकि िनन रतय दशरयत । योगी िनक मातमान तथा सपयत तनौ ॥२१॥

म ज शर र तःयाह रषीकामातमिन िौताम । एतिननदशरन ो योगिवि रन मम ॥२२॥

यदा िह य मातमान स य पयित दहभत । तदाःय नशत कि तऽलो यःयािप यः भः ॥२३॥

अनयोनया व तनवो यथ ितप त । िविनवतय जरामतय न यित न शोचित ॥२४॥

दवानामिप दवतव य ः कारयत वशी । चा ययमा नोित िहतवा दहमशा तम ॥२५॥

िवनयतःविप लोकष न भय तःय जायत । ि लयमानष भतष न स ि लयित कनिचत ॥२६॥

दःखशोकमयघ रः सङगःनहसम वः । न िवचालयत य ातमा िनःःपहः शानतमानसः ॥२७॥

नन श ािण िवधयनत न मतय ाःय िव त । नातः सखतर िकिचललोक वचन िव त ॥२८॥

स यगय तवा यदातमानमातमनयव पयित । तदव न ःपहयत साकषादिप शतबतोः ॥२९॥

िनवदःत न गनत यो य जानन कथचन । योगमकानतशीलःत यथा य जीत त छण ॥३०॥

पवा िदश िचनतय यिःमनसिनवसतपर । परःया यनतर तःय मन ाय न बा तः ॥३१॥

परःया यनतर ित नयिःमननावसथ वसत ।


www.swargarohan.org

तिःमननावसथ धाय सबा ा यनतर मनः ॥३२॥

िचनतयावसथ कतःन यिःमनकायऽवित त । तिःमनकाय मन ाय न कथचन बा तः ॥३३॥

सिनय यिनियमाम िनघ ष िनजरन वन । कायम यनतर कतःनमकामः प रिचनतयत ॥३४॥

दनताःताल च िज ा च गल मीवा तथव च । दय िचनतय चािप तथा दयबनधनम ॥३५॥

इतय ः स मया िशयो मधावी मधसदन । प छ पनरवम मोकषधम सदवरचम ॥३६॥

भ भ कथिमदमनन को िवप यत । कथ रसतव ोजित शोिणत जायत कथम । तथा मास च मद ःना वःथीिन च पोषित ॥३७॥

कथमतािन सवारिण शर रािण शर रणाम । वधरनत वधरमानःय वधरत च कथ बलम । िनरोजसा िनबमण मलाना च पथ पथक ॥३८॥

कतो वाय िसित उ विसतयिप वा पनः । क च दशमिध ाय ित तयातमायमातमिन ॥३९॥

जीवः काय वहित च च यानः कलवरम । िकवण क श चव िनवशयित व मनः । याथात यन भगवनव महरिस मऽनघ ॥४०॥

इित सप रप ोऽह तन िवण माधव । तयव महाबाहो यथाौतम रदम ॥४१॥

यथा ःवको िकष य को भाणडमना भवत । तथा ःवकाय िकष य मनो ाररिन लः । आतमान तऽ मागत माद प रवजरयत ॥४२॥

एव सततम ः ीतातमा निचरािदव । आसादयित त य वा ःयातधानिवत ॥४३॥

न तवसौ चकषषा मा ो न च सवरपीिनियः । मनसव द पन महानातमिन यत ॥४४॥

सवरतःपािणपाद त सवरतोिकषिशरोमखम । जीवो िनबानतमातमान शर रातस पयित ॥४५॥

स तदतस य दह ःव धारयन कवलम ।


www.swargarohan.org

आतमानमालोकयित मनसा हसिननव ॥४६॥

इद सवररहःय त मयो ि जस म । आप छ साधिययािम ग छ िशय यथासखम ॥४७॥

इतय ः स तदा कण मया िशयो महातपाः । अग छत यथाकाम ा णिछननसशयः ॥४८॥


इतय तवा स तदा वा य मा पाथर ि जपगवः । मोकषधमारिौतः स य ऽवानतरधीयत ॥४९॥

कि चदत वया पाथर ौतमकामचतसा । तदािप िह रथःथःतव ौतवानतदव िह ॥५०॥

नततपाथर सिव य यािमौणित म मितः । नरणाकतस न िवदगधनाकतातमना ॥५१॥

सरहःयिमद ो दवाना भरतषरभ । कि चननद ौत पाथर मतयनानयन कनिचत ॥५२॥

न त लोतमह ऽनयो मनयःतवामतऽनघ । नतद सिव य यािमौणानतरातमना ॥५३॥

िबयावि िहर कौनतय दवलोकः समावतः । न चतिद दवाना मतय पिनवतरनम ॥५४॥

परा िह सा गितः पाथर य सनातनम । यऽामततव ा नोित तय तवा दःख सदा सखी ॥५५॥

एव िह धमरमाःथाय यऽिप ःयः पापयोनयः । ि यो वयाःतथा शिाःतऽिप यािनत परा गितम ॥५६॥

िक पनार णाः पाथर कषिऽया वा बहौताः । ःवधमररतयो िनतय लोकपरायणाः ॥५७॥

हतम चतदि मपाया ाःय साधन । िस ः फल च मोकष दःखःय च िविनणरयः । अतः पर सख तवनयितक न ःया रतषरभ ॥५८॥

ौतवा ौ धान पराबानत पाणडव । यः प रतयजत मतय लोकतनऽमसारवत । एतरपायः स िकष परा गितमवा नयात ॥५९॥

एतावदव व य नातो भयोऽिःत िकचन । षणमासािननतयय ःय योगः पाथर वतरत ॥६०॥


www.swargarohan.org

* * * २०. वासदव उवाच

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । दपतयोः पाथर सवादमभय नाम नामतः ॥१॥

ा णी ा ण किच ानिव ानपारगम । वा िविव आसीन भायार भताररमवीत ॥२॥

क न लोक गिमयािम तवामह पितमािौता । नयःतकमारणमासीन क नाशमिवचकषणम ॥३॥

भायारः पितकताललोकाना नवनतीित नः ौतम । तवामह पितमासा का गिमयािम व गितम ॥४॥

एवम ः स शानतातमा तामवाच हसिननव । सभग ना यसयािम वा यःयाःय तवानघ ॥५॥

मा य च ौा य च यिदद कमर िव त । एतदव यवःयिनत कमर कमित किमरणः ॥६॥

मोहमव िनय छिनत कमरणा ानविजरताः । नक य न च लोकऽिःमनमौतरिमतयपल यत ॥७॥

कमरणा मनसा वाचा शभ वा यिद वाशभम । जनमािदमितरभदाना कमर भतष वतरत ॥८॥

रकषोिभवरधयमानष यि यष कमरस । आतमःथमातमना तन मायतन मया ॥९॥

यऽ त िन यऽ सोमः सहािगनना । यवाय करत िनतय धीरो भतािन धारयन ॥१०॥

यऽ ादयो य ाःतदकषरमपासत । िव ासः सोता यऽ शानतातमानो िजतिनियाः ॥११॥

याणन न तदायय न तदा च िज या । ःपशन च न ततःप य मनसा तवव ग यत ॥१२॥

चकषषा न िवष च यितकिच लवणातपरम । अगनधमरसःपशरम पाश दम ययम ॥१३॥

यतः वतरत तनऽ यऽ च ितित ित । ाणोऽपानः समान यान ोदान एव च ॥१४॥

तत एव वतरनत तमव िवशिनत च । समान यानयोमरधय ाणापानौ िवचरतः ॥१५॥


www.swargarohan.org

तिःमनस लीयत समानो यान एव च । अपानाणयोमरधय उदानो या य ित ित । तःमा छयान परष ाणापानौ न म चतः ॥१६॥

ाणानाय यत यन तमदान चकषत । तःमा पो यवःयिनत त व वािदनः ॥१७॥

तषामनयोनयभकषाणा सवषा दहचा रणाम । अिगनव ानरो मधय स धा िविहतोऽनतरा ॥१८॥

याण िज ा च चकष तव च ौोऽ च प चमम । मनो बि स ता िज ा व ानरािचरषः ॥१९॥

यय पय च य च ःप य ौ य तथव च । मनत यमथ बो य ताः स सिमधो मम ॥२०॥

याता भकषियता ि ा ः ा ौोता च प चमः । मनता बो ा च स त भविनत परमितवरजः ॥२१॥

यय पय च य च ःप य ौ य तथव च । हवीयिगनष होतारः स धा स स स । स य िकष य िव ासो जनयिनत ःवयोिनष ॥२२॥

पिथवी वायराकाशमापो योित प चमम । मनो बि स त योिन रतयव शि दताः ॥२३॥

हिवभरता गणाः सव िवशनतयिगनज मखम । अनतवारसमिषतवा च जायनत ःवास योिनष । तऽव च िनरधयनत लय भतभावन ॥२४॥

ततः सजायत गनधःततः सजायत रसः । ततः सजायत प ततः ःपश ऽिभजायत ॥२५॥

ततः सजायत श दः सशयःतऽ जायत । ततः सजायत िन ा जनमततस धा िवदः ॥२६॥

अननव कारण गह त परातनः । पणारहितिभरापणारःतऽिभपयरिनत तजसा ॥२७॥

* * * २१. ा ण उवाच

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । िनबोध दशहोतणा िवधानिमह या शम ॥१॥

सवरमवाऽ िव य िच ानमवकषत ।


www.swargarohan.org

रतः शर रभतकाय िव ाता त शर रभत ॥२॥

शर रभ ाहरपतयःतःमादनयः णीयत । तत ाहवनीयःत तिःमनसिकष यत हिवः ॥३॥

ततो वाचःपितजर समानः पयरवकषत । प भवित व य तदनिवत मनः ॥४॥

ा णयवाच

कःमा ागभवतपव कःमातप ानमनोऽभवत । मनसा िचिनतत वा य यदा समिभप त ॥५॥

कन िव ानयोगन मिति समािःथता । समननीता नाधयग छतको वना ितषधित ॥६॥


तामपानः पितभरतवा तःमातयतयपानताम । ता मित मनसः ाहमरनःतःमादवकषत ॥७॥

त वा नसोमा यःमा वमनप छिस । तःमा वतरिययािम तयोरव समा यम ॥८॥

उभ वा नसी गतवा भतातमानमप छताम । आवयोः ौ माचआव िछिनध नौ सशय िवभो ॥९॥

मन इतयव भगवाःतदा ाह सरःवतीम । अह व कामध यिमित त ाह वागथ ॥१०॥

ःथावर जङगम चव िव धयभ मनसी मम । ःथावर मतसकाश व जङगम िवषय तव ॥११॥

यःत त िवषय ग छनमनऽो वणरः ःवरोऽिप वा । तनमनो जङगम नाम तःमादिस गर यसी ॥१२॥

यःमादिस च मा वोचः ःवयम यतय शोभन । तःमाद वासमासा न वआयिस सरःवित ॥१३॥

ाणापानानतर दवी वागव िनतय ःम ित ित । यरमाणा महाभाग िवना ाणमपानती । जापितमपाधावतसीद भगविननित ॥१४॥

ततः ाणः ादरभ ाचमा याययनपनः । तःमाद वासमासा न वागवदित किहरिचत ॥१५॥

घोिषणी जातिनघ षा िनतयमव वतरत । तयोरिप च घोिषणयोिनरघ षव गर यसी ॥१६॥


www.swargarohan.org

गौ रव ॐवतयषा रसम मशािलनी । सतत ःयनदत षा शा त वािदनी ॥१७॥

िद यािद यभावन भारती गौः शिचिःमत । एतयोरनतर पय सआमयोः ःयनदमानयोः ॥१८॥

अनतपननष वा यष चो माना िससकषया । िक न पव ततो दवी याजहार सरःवती ॥१९॥

ाणन या सभवत शर र ाणादपान ितप त च । उदानभता च िवस य दह यानन सव िदवमावणोित ॥२०॥

ततः समान ितित तीह इतयव पव जजलप चािप । तःमानमनः ःथावरतवाि िश तथा दवी जङगमतवाि िश ा ॥२१॥

* * * २२. ा ण उवाच

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । सभग स होतणा िवधानिमह या शम ॥१॥

याण चकष िज ा च तव ौोऽ चव प चमम । मनो बि स त होतारः पथगािौताः ॥२॥

सआमऽवकाश सनतःत न पयनतीतरतरम । एतानव स होतःतव ःवभावाि ि शोभन ॥३॥

ा णयवाच

सआमऽवकाश सनतःत कथ नानयोनयदिशरनः । कथःवभावा भगवननतदाचआव म िवभो ॥४॥


गणा ानमिव ान गिण ानमिभ ता । परःपरगणानत न िवजानिनत किहरिचत ॥५॥

िज ा चकषःतथा ौोऽ तव नो बि रव च । न गनधानिधग छिनत याणःतानिधग छित ॥६॥

याण चकषःतथा ौोऽ तव नो बि रव च । न रसानिधग छिनत िज ा तानिधग छित ॥७॥

याण िज ा तथा ौोऽ तव नो बि रव च । न पाणयिधग छिनत चकषःतानयिधग छित ॥८॥

याण िज ा च चकष ौोऽ बि मरनःतथा । न ःपशारनिधग छिनत तव च तानिधग छित ॥९॥


www.swargarohan.org

याण िज ा च चकष तव नो बि रव च । न श दानिधग छिनत ौोऽ तानिधग छित ॥१०॥

याण िज ा च चकष तव ौोऽ बि रव च । सशयाननािधग छिनत मनःतानिधग छित ॥११॥

याण िज ा च चकष तव ौोऽ मन एव च । न िन ामिधग छिनत बि ःतामिधग छित ॥१२॥

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । इिनियाणा च सवाद मनस व भािमिन ॥१३॥

मन उवाच

न याित मामत याण रस िज ा न बधयत । प चकषनर ग ाित तव ःपश नावबधयत ॥१४॥

न ौोऽ बधयत श द मया ह न कथचन । वर सवरभतानामहमिःम सनातनम ॥१५॥

अगाराणीव शनयािन शानतािचरष इवागनयः । इिनियािण न भासनत मया ह नािन िनतयशः ॥१६॥

का ानीवािरशकािण यतमानरपीिनियः । गणाथारननािधग छिनत मामत सवरजनतवः ॥१७॥

इिनियाणयचः एवमत वतसतय यथतनमनयत भवान । ऋतऽःमानःमदथाःत भोगानभङ भवानयिद ॥१८॥

य ःमास लीनष तपरण ाणधारणम । भोगानभङकष रसानभङकष यथतनमनयत तथा ॥१९॥

अथ वाःमास लीनष ित तस िवषयष च । यिद सकलपमाऽण भङ भोगानयथाथरवत ॥२०॥

अथ चनमनयस िसि मःमदथष िनतयदा । याणन पमादतःव रसमादतःव चकषषा ॥२१॥

ौोऽण गनधमादतःव िन ामादतःव िज या । तवचा च श दमादतःव ब धया ःपशरमथािप च ॥२२॥

बलवनतो िनयमा िनयमा दबरलीयसाम । भोगानपवारनादतःव नोि छ भो महरिस ॥२३॥

यथा िह िशयः शाःतार ौतयथरमिभधावित । ततः ौतमपादाय ौताथरमपित ित ॥२४॥


www.swargarohan.org

िवषयानवमःमािभदरिशरतानिभमनयस । अनागतानतीता ःव न जागरण तथा ॥२५॥

वमनःय गताना च जनतनामलपचतसाम । अःमदथ कत काय यत ाणधारणम ॥२६॥

बहनिप िह सकलपानमतवा ःव नानपाःय च । बभकषया पी यमानो िवषयानव धाविस ॥२७॥

अगारम ारिमव िवय सकलपभोगो िवषयानिवनदन । ाणकषय शािनतमपित िनतय दारकषयऽिगन वरिलतो यथव ॥२८॥

काम त नः ःवष गणष सङगः काम च नानयोनयगणोपलि धः । अःमानत नािःत तवोपलि धःतवाम यतऽःमानन भजत हषरः ॥२९॥

* * * २३. ा ण उवाच

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । सभग प चहोतणा िवधानिमह या शम ॥१॥

ाणापानावदान समानो यान एव च । प चहोतनथतानव पर भाव िवदबरधाः ॥२॥

ा णयवाच

ःवभावातस होतार इित त पिवरका मितः । यथा व प च होतारः परो भावःतथो यताम ॥३॥


ाणन सभतो वायरपानो जायत ततः । अपान सभतो वायःततो यानः वतरत ॥४॥

यानन सभतो वायःततोदानः वतरत । उदान सभतो वायः समानः स वतरत ॥५॥

तऽप छनत परा गतवा पवरजात जापितम । यो नो य ःतमाचआव स नः ौ ो भिवयित ॥६॥

ोवाच

यिःमनलीन लय ोजिनत सव ाणाः ाणभता शर र । यिःमनचीण च पन रिनत स व ौ ो ग छत यऽ कामः ॥७॥

ाण उवाच

मिय लीन लय ोजिनत सव ाणाः ाणभता शर र । मिय चीण च पन रिनत ौ ो ह पयत मा लीनम ॥८॥


www.swargarohan.org


ाणः लीयत ततः पन चचार ह । समान ा यदान वचोऽता ततः शभ ॥९॥

न तव सवरिमद या य ित सीह यथा वयम । न तव ौ ोऽिस नः ाण अपानो िह वश तव । चचार पनः ाणःतमपानोऽ यभाषत ॥१०॥

मिय लीन लय ोजिनत सव ाणाः ाणभता शर र । मिय चीण च पन रिनत ौ ो ह पयत मा लीनम ॥११॥

यान तमदान भाषमाणमथोचतः । अपान न तव ौ ोऽिस ाणो िह वशगःतव ॥१२॥

अपानः चचाराथ यानःत पनरवीत । ौ ोऽहमिःम सवषा ौयता यन हतना ॥१३॥

मिय लीन लय ोजिनत सव ाणाः ाणभता शर र । मिय चीण च पन रिनत ौ ो ह पयत मा लीनम ॥१४॥

ालीयत ततो यानः पन चचार ह । ाणापानावदान समान तमवन । न तव ौ ोऽिस नो यान समानो िह वश तव ॥१५॥

चचार पन यारनः समानः पनरवीत । ौ ोऽहमिःम सवषा ौयता यन हतना ॥१६॥

मिय लीन लय ोजिनत सव ाणाः ाणभता शर र । मिय चीण च पन रिनत ौ ो ह पयत मा लीनम ॥१७॥

ततः समानः ािललय पन चचार ह । ाणापानावदान यान व तमवन । समान न तव ौ ोऽिस यान एव वश तव ॥१८॥

समानः चचाराथ उदानःतमवाच ह । ौ ोऽहमिःम सवषा ौयता यन हतना ॥१९॥

मिय लीन लय ोजिनत सव ाणाः ाणभता शर र । मिय चीण च पन रिनत ौ ो ह पयत मा लीनम ॥२०॥

ततः ालीयतोदानः पन चचार ह । ाणापानौ समान यान व तमवन । उदान न तव ौ ोऽिस यान एव वश तव ॥२१॥

ततःतानवी ा समवतानजापितः ।


www.swargarohan.org

सव ौ ा न वा ौ ाः सव चानयोनयधिमरणः । सव ःविवषय ौ ाः सव चानयोनयरिकषणः ॥२२॥

एकः िःथर ािःथर िवशषातप च वायवः । एक एव ममवातमा बहधा यपचीयत ॥२३॥

परःपरःय स दो भावयनतः परःपरम । ःविःत ोजत भि वो धारयधव परःपरम ॥२४॥

* * * २४. ा ण उवाच

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । नारदःय च सवादमषदवमतःय च ॥१॥

दवमत उवाच

जनतोः सजायमानःय िक न पव वतरत । ाणोऽपानः समानो वा यानो वोदान एव च ॥२॥


यनाय स यत जनतःततोऽनयः पवरमित तम । ाण च िव य ितयरग चोधवरग च यत ॥३॥

दवमत उवाच

कनाय स यत जनतः क ानयः पवरमित तम । ाण च म िह ितयरगधव च िन यात ॥४॥


सकलपा जायत हषरः श दादिप च जायत । रसातसजायत चािप पादिप च जायत ॥५॥

ःपशारतसजायत चािप गनधादिप च जायत । एतिपमदानःय हष िमथनसभवः ॥६॥

कामातसजायत शब कामातसजायत रसः । समान यानजिनत सामानय शबशोिणत ॥७॥

शबा छोिणतसस ातपव ाणः वतरत । ाणन िवकत शब ततोऽपानः वतरत ॥८॥

ाणापानािवद मवा चोधव च ग छतः । यानः समान वोभौ ितयरग तवम यत ॥९॥

अिगनव दवताः सवार इित वदःय शासनम । सजायत ा णष ान बि समिनवतम ॥१०॥


www.swargarohan.org

तःय धमःतमो प रजो भःम सरतसः । स व सजायत तःय यऽ िकष यत हिवः ॥११॥

आघारौ समानो यान इित य िवदो िवदः । ाणापानावा यभागौ तयोमरधय हताशनः ॥१२॥

एतिपमदानःय परम ा णा िवदः । िन िमित य वत नम िनगदतः शण ॥१३॥

अहोराऽिमद तयोमरधय हताशनः । एतिपमदानःय परम ा णा िवदः ॥१४॥

उभ चवायन तयोमरधय हताशनः । एतिपमदानःय परम ा णा िवदः ॥१५॥

उभ सतयानत तयोमरधय हताशनः । एतिपमदानःय परम ा णा िवदः ॥१६॥

उभ शभाशभ तयोमरधय हताशनः । एतिपमदानःय परम ा णा िवदः ॥१७॥

स चास चव त तयोमरधय हताशनः । एतिपमदानःय परम ा णा िवदः ॥१८॥

थम समानो यानो यःयत कमर तन तत । ततीय त समानन पनरव यवःयत ॥१९॥

शानतयथ वामदव च शािनतर सनातनम । एतिपमदानःय परम ा णा िवदः ॥२०॥

* * * २५. ा ण उवाच

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । चातह ऽिवधानःय िवधानिमह या शम ॥१॥

तःय सवरःय िविधवि धानमपदआयत । शण म गदतो भि रहःयिमदम मम ॥२॥

करण कमर कतार च मोकष इतयव भािमिन । चतवार एत होतारो य रद जगदावतम ॥३॥

होतणा साधन चव शण सवरमशषतः । याण िज ा च चकष तव च ौोऽ च प चमम । मनो बि स त िव या गणहतवः ॥४॥

गनधो रस प च श दः ःपशर प चमः ।


www.swargarohan.org

मनत यमथ बो य स त कमरहतवः ॥५॥

याता भकषियता ि ा ः ा ौोता च प चमः । मनता बो ा च स त िव याः कतरहतवः ॥६॥

ःवगण भकषयनतयत गणवनतः शभाशभम । अह च िनगरणोऽऽित स त मोकषहतवः ॥७॥

िवदषा बधयमानाना ःव ःव ःथान यथािविध । गणाःत दवताभताः सतत भ जत हिवः ॥८॥

अदन िव ानननािन ममतवनोपप त । आतमाथ पाचयिननतय ममतवनोपहनयत ॥९॥

अभआयभकषण चव म पान च हिनत तम । स चानन हिनत त चानन स हतवा हनयत बधः ॥१०॥

अ ा ननिमद िव ानपनजरनयती रः । स चानना जायत तिःमनसआमो नाम यितबमः ॥११॥

मनसा ग यत य च य च वाचा िनर त । ौोऽण ौयत य च चकषषा य च यत ॥१२॥

ःपशन ःप यत य च याणन यायत च यत । मनःष ािन सय य हवीयतािन सवरशः ॥१३॥

गणवतपावको म द यत ह यवाहनः । योगय ः व ो म ान मनो वः । ाणःतोऽोऽपानश ः सवरतयागसदिकषणः ॥१४॥

कमारनमनता ा म कतारधवयरः कतःतितः । कतशाःता त छा मपवग ऽःय दिकषणा ॥१५॥

ऋच ा यऽ शसिनत नारायणिवदो जनाः । नारायणाय दवाय यदबधननपशनपरा ॥१६॥

तऽ सामािन गायिनत तािन चाहिनरदशरनम । दव नारायण भीर सवारतमान िनबोध म ॥१७॥

* * * २६. ा ण उवाच

एकः शाःता न ि तीयोऽिःत शाःता यथा िनय ोऽिःम तथा चरािम । ष ित नपरषः शािःत शाःता तनव य ः वणािदवोदकम ॥१॥

एको गरनारिःत ततो ि तीयो यो छयःतमहमनवीिम । तनानिश ा गरणा सदव पराभता दानवाः सवर एव ॥२॥


www.swargarohan.org

एको बनधनारिःत ततो ि तीयो यो छयःतमहमनवीिम । तनानिश ा बानधवा बनधमनतः स षरयः स िदिव भािनत ॥३॥

एकः ौोता नािःत ततो ि तीयो यो छयःतमहमनवीिम । तिःमनगरौ गरवास िनरय शबो गतः सवरलोकामरतवम ॥४॥

एको ा नािःत ततो ि तीयो यो छयःतमहमनवीिम । तनानिश ा गरणा सदव लोकि ाः पननगाः सवर एव ॥५॥

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । जापतौ पननगाना दवष णा च सिवदम ॥६॥

दवषरय नागा असरा जापितम । पयरप छननपासीनाः ौयो नः ो यतािमित ॥७॥

तषा ोवाच भगवा ौयः समनप छताम । ओिमतयकाकषर त ौतवा ािविनदशः ॥८॥

तषा ािवमाणानामपदशाथरमातमनः । सपारणा दशन भावः व ः पवरमव त ॥९॥

असराणा व ःत द भभावः ःवभावजः । दान दवा यविसता दममव महषरयः ॥१०॥

एक शाःतारमासा श दनकन सःकताः । नाना यविसताः सव सपरदविषरदानवाः ॥११॥

शणोतयय ो यमान ग ाित च यथातथम । प छतःतावतो भयो गररनयोऽनमनयत ॥१२॥

तःय चानमत कमर ततः प ातवतरत । गरब ा च शऽ ा च िद सिौतः ॥१३॥

पापन िवचरललोक पापचार भवतययम । शभन िवचरललोक शभचार भवतयत ॥१४॥

कामचार त कामन य इिनियसख रतः । ोतवार सदवष य इिनियजय रतः ॥१५॥

अपतोतकमार त कवल िण िौतः । भत रललोक चार भवतययम ॥१६॥

व सिमधःतःय ािगनर सःतरः । आपो गरर स िण समािहतः ॥१७॥

एतदता श सआम चय िवदबरधाः । िविदतवा चानवप नत कषऽ नानदिशरनः ॥१८॥


www.swargarohan.org

* * * २७. ा ण उवाच

सकलपदशमशक शोकहषरिहमातपम । मोहानधकारितिमर लोभ यालसर सपम ॥१॥

िवषयकातययाधवान कामबोधिवरोधकम । तदतीतय महादग िव ोऽिःम मह नम ॥२॥

ा णयवाच

व त न महाा क वकषाः स रत काः । िगरयः पवरता व िकयतयधविन त नम ॥३॥


न तदिःत पथगभाव िकिचदनय तः समम । न तदःतयपथगभाव िकिच रतर ततः ॥४॥

तःमा ीःवतर नािःत न ततोऽिःत बह रम । नािःत तःमा ःखतर नाःतयनय तसम सखम ॥५॥

न ततिवय शोचिनत न यिनत च ि जाः । न च िब यित कषािच यो िब यित क च न ॥६॥

तिःमनवन स महािमा फलािन स ाितथय स । स ाौमाः स समाधय द कषा स तदरणय पम ॥७॥

प चवणारिन िद यािन पपािण च फलािन च । सजनतः पादपाःतऽ या य ित िनत त नम ॥८॥

सवणारिन ि वणारिन पपािण च फलािन च । सजनतः पादपाःतऽ या य ित िनत त नम ॥९॥

चतवरणारिन िद यािन पपािण च फलािन च । सजनतः पादपाःतऽ या य ित िनत त नम ॥१०॥

शकरािण िऽवणारिन पपािण च फलािन च । सजनतः पादपाःतऽ या य ित िनत त नम ॥११॥

सरभीणयकवणारिन पपािण च फलािन च । सजनतः पादपाःतऽ या य ित िनत त नम ॥१२॥

बहनय य वणारिन पपािण च फलािन च । िवसजनतौ महावकषौ त न या य ित तः ॥१३॥

एको िगनः समना ा णोऽऽ प चिनियािण सिमध ाऽ सिनत । त यो मोकषाः स भविनत द कषा गणाः फलानयितथयः फलाशाः ॥१४॥


www.swargarohan.org

आित य ितग िनत तऽ स महषरयः । अिचरतष लीनष तवनयिोचत वनम ॥१५॥

ित ावकषमफल शािनत छायासमिनवतम । ानाौय ति तोयमनतःकषऽ भाःकरम ॥१६॥

यऽिधग छिनत ततसनतःतषा नािःत भय पनः । ऊधव चावा च ितयर च तःय नानतोऽिधग यत ॥१७॥

स ि यःतऽ वसिनत स ो अवा खा भानमतयो जिन यः । ऊधव रसाना ददत जा यः सवारनयथा सवरमिनतयता च ॥१८॥

तऽव ितित िनत पनःतऽोदयिनत च । स स षरयः िस ा विस मखाः सह ॥१९॥

यशो वच भग व िवजयः िसि तजसी । एवमवानवतरनत स योतीिष भाःकरम ॥२०॥

िगरयः पवरता व सिनत तऽ समासतः । न स रतो वा र वहनतयो सभवम ॥२१॥

नद ना सगमःतऽ वतानः समप र । ःवातमत ा यतो यािनत साकषा ानताः िपतामहम ॥२२॥

कशाशाः सोताशा तपसा दगधिकिलबषाः । आतमनयातमानमावय ाण समपासत ॥२३॥

ऋचम यऽ शसिनत िव ारणयिवदो जनाः । तदरणयमिभतय यथाधीरमजायत ॥२४॥

एतदता श िद यमरणय ा णा िवदः । िविदतवा चानवित नत कषऽ नानदिशरतम ॥२५॥

* * * २८. ा ण उवाच

गनधानन िजयािम रसानन वि प न पयािम न च ःपशािम । न चािप श दािनविवधा शणोिम न चािप सकलपमपिम िकिचत ॥१॥

अथारिन ानकामयत ःवभावः सवारन यानि षत ःवभावः । काम षाव वतः ःवभावाताणापानौ जनतदहािननवय ॥२॥

त य ानयाःतविनतया भावानभतातमान लकषयय शर र । तिःमिःत ननािःम श यः कथ िचतकामबोधा या जरया मतयना च ॥३॥

अकामयानःय च सवरकामानिवि षाणःय च सवरदोषान । न म ःवभावष भविनत लपाःतोयःय िबनदो रव पकरष ॥४॥


www.swargarohan.org

िनतयःय चतःय भविनत िनतया िनर कषमाणःय बहनःवभावान । न स जत कमरस भोगजाल िदवीव सयरःय मयखजालम ॥५॥

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । अधवयरयितसवाद त िनबोध यशिःविन ॥६॥

ोआयमाण पश वा य कमरणयथावीत । यितरधवयरमासीनो िहसयिमित कतसयन ॥७॥

तमधवयरः तयवाच नाय छागो िवनयित । ौयसा योआयत जनतयरिद ौित रय तथा ॥८॥

यो ःय पािथरवो भागः पिथवी स गिमयित । यदःय वा रज िकिचदपःततितप त ॥९॥

सय चकषिदरशः ौोऽ ाणोऽःय िदवमव च । आगम वतरमानःय न म दोषोऽिःत क न ॥१०॥

यितरवाच

ाणिवरयोग छागःय यिद ौयः पयिस । छागाथ वतरत य ो भवतः िक योजनम ॥११॥

अन तवा मनयता माता िपता ाता सखािप च । मनऽयःवनमननीय परवनत िवशषतः ॥१२॥

य एवमनमनयरःतानभवान महरित । तषामनमत ौतवा श या कत िवचारणा ॥१३॥

ाणा अ यःय छागःय ािपताःत ःवयोिनष । शर र कवल िश िन िमित म मितः ॥१४॥

इनधनःय त तलयन शर रण िवचतसा । िहसा िनव कामानािमनधन पशसि तम ॥१५॥

अिहसा सवरधमारणािमित व ानशासनम । यदिहॐ भवतकमर ततकायरिमित िव ह ॥१६॥

अिहसित ित य यिद वआया यतः परम । श य बहिवध व भवतः कायरदषणम ॥१७॥

अिहसा सवरभताना िनतयमःमास रोचत । तयकषतः साधयामो न परोकषमपाःमह ॥१८॥

अधवयररवाच

भमगरनधगणानभङकष िपबःयापोमयासान । योितषा पयस प ःपशःयिनलजानगणान ॥१९॥


www.swargarohan.org

शणोयाकाशज श द मनसा मनयस मितम । सवारणयतािन भतािन ाणा इित च मनयस ॥२०॥

ाणादान च िनतयोऽिस िहसाया वतरत भवान । नािःत च ा िवना िहसा िक वा तव मनयस ि ज ॥२१॥

यितरवाच

अकषर च कषर चव धीभावोऽयमातमनः । अकषर तऽ स ावः ःवभावः कषर उ यत ॥२२॥

ाणो िज ा मनः स व ःवभावो रजसा सह । भावरतिवरम ःय िन ःय िनरािशषः ॥२३॥

समःय सवरभतष िनमरमःय िजतातमनः । समनतातप रम ःय न भय िव त विचत ॥२४॥

अधवयररवाच

सि रवह सवासः काय मितमता वर । भवतो िह मत ौतवा ितभाित मितमरम ॥२५॥

भगवनभगव धया ितब ो वी यहम । मत मनत बत कत नापराधोऽिःत म ि ज ॥२६॥


उपप या यितःतणी वतरमानःततः परम । अधवयररिप िनम हः चचार महामख ॥२७॥

एवमता श मोकष ससआम ा णा िवदः । िविदतवा चानित िनत कषऽ नानदिशरना ॥२८॥

* * * २९. ा ण उवाच

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । कातरवीयरःय सवाद समिःय च भािमिन ॥१॥

कातरवीयारजरनो नाम राजा बाहसहॐवान । यन सागरपयरनता धनषा िनिजरता मह ॥२॥

स कदािचतसमिानत िवचरनबलदिपरतः । अवािकर छरशतः समििमित नः ौतम ॥३॥

त समिो नमःकतय कता जिलरवाच ह । मा म च वीर नाराचानिह िक करवािण त ॥४॥

मदाौयािण भतािन तवि स मरहषिभः ।


www.swargarohan.org

वधयनत राजशादरल त यो द भय िवभो ॥५॥

अजरन उवाच

मतसमो यिद समाम शरासनधरः विचत । िव त त ममाचआव यः समासीत मा मध ॥६॥

समि उवाच

महिषरजरमदिगनःत यिद राजनप रौतः । तःय पऽःतवाित य यथावतकतरमहरित ॥७॥

ततः स राजा ययौ बोधन महता वतः । स तमाौममाग य राममवानवप त ॥८॥

स रामितकलािन चकार सह बनधिभः । आयास जनयामास रामःय च महातमनः ॥९॥

ततःतजः ज वाल रामःयािमततजसः । दहििपसनयािन तदा कमललोचन ॥१०॥

ततः परशमादाय स त बाहसहिॐणम । िच छद सहसा रामो बाहशाखिमव िमम ॥११॥

त हत पितत वा समताः सवरबानधवाः । असीनादाय श भागरव पयरवारयन ॥१२॥

रामोऽिप धनरादाय रथमार सतवरः । िवसज शरवषारिण यधमतपािथरव बलम ॥१३॥

ततःत कषिऽयाः किच जमदिगन िनहतय च । िविवशिगर रदगारिण मगाः िसहािदरता इव ॥१४॥

तषा ःविविहत कमर त याननानित ताम । जा वषलता ा ा ा णानामदशरनात ॥१५॥

त एत ििमडाः काशाः पणसा शबरः सह । वषलतव प रगता यतथानातकषऽधमरतः ॥१६॥

ततःत हतवीरास कषिऽयास पनः पनः । ि जरतपािदत कषऽ जामदगनयो नयकनतत ॥१७॥

एकिवशितमधानत राम वागशर रणी । िद या ोवाच मधरा सवरलोकप रौता ॥१८॥

राम राम िनवतरःव क गण तात पयिस । कषऽबनधिनमानाणिवर यो य पनः पनः ॥१९॥

तथव त महातमानमचीकमखाःतदा ।


www.swargarohan.org

िपतामहा महाभाग िनवतरःवतयथावन ॥२०॥

िपतवरधमम यःत रामः ोवाच तानषीन । नाहरनतीह भवनतो मा िनवारियतिमतयत ॥२१॥

िपतर ऊचः नाहरस कषऽबनधःतव िनहनत जयता वर । न िह य तवया हनत ा णन सता नपान ॥२२॥

* * * ३०. िपतर ऊचः

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । ौतवा च त था काय भवता ि जस म ॥१॥

अलक नाम राजिषररभवतसमहातपाः । धमर ः सतयसध महातमा समहाोतः ॥२॥

स सागरानता धनषा िविनिजरतय मह िममाम । कतवा सदकर कमर मनः सआम समादध ॥३॥

िःथतःय वकषमलऽथ तःय िचनता बभव ह । उतस य समहिा य सआम ित महामत ॥४॥

अलकर उवाच

मनसो म बल जात मनो िजतवा ीवो जयः । अनयऽ बाणानःयािम शऽिभः प रवा रतः ॥५॥

यिदद चापलानमतः सवरमति चक षरित । मनः ित सतीआणामानह मोआयािम सायकान ॥६॥

मन उवाच

नम बाणाःत रयिनत मामलकर कथचन । तवव ममर भतःयिनत िभननममार म रयिस ॥७॥

अनयानबाणानसमीकषःव यःतव मा सदिययिस । त तवा स िविचनतयाथ ततो वचनमवीत ॥८॥


आयाय सबहनगनधाःतानव ितगधयित । तःमा याण ित शरानितमोआया यह िशतान ॥९॥

याण उवाच

नम बाणाःत रयिनत मामलकर कथचन । तवव ममर भतःयिनत िभननममार म रयिस ॥१०॥


www.swargarohan.org

अनयानबाणानसमीकषःव यःतव मा सदिययिस । त तवा स िविचनतयाथ ततो वचनमवीत ॥११॥


इय ःवादसानभ तवा तानव ितगधयित । तःमाि ज ा ित शरानितमोआया यह िशतान ॥१२॥

िज ोवाच

नम बाणाःत रयिनत मामलकर कथचन । तवव ममर भतःयिनत िभननममार म रयिस ॥१३॥

अनयानबाणानसमीकषःव यःतव मा सदिययिस । त तवा स िविचनतयाथ ततो वचनमवीत ॥१४॥


ःप वा तविगविवधानःपशाःतानव ितगधयित । तःमा वच पाटियय िविवधः कङकपिऽिभः ॥१५॥

तवगवाच

नम बाणाःत रयिनत मामलकर कथचन । तवव ममर भतःयिनत िभननममार म रयिस ॥१६॥

अनयानबाणानसमीकषःव यःतव मा सदिययिस । त तवा स िविचनतयाथ ततो वचनमवीत ॥१७॥


ौतवा व िविवधा श दाःतानव ितगधयित । तःमा लोऽ ित शरानितमोआया यह िशतान ॥१८॥

ौोऽ उवाच

नम बाणाःत रयिनत मामलकर कथचन । तवव ममर भतःयिनत ततो हाःयिस जीिवतम ॥१९॥

अनयानबाणानसमीकषःव यःतव मा सदिययिस । त तवा स िविचनतयाथ ततो वचनमवीत ॥२०॥


वा व िविवधानभावाःतानव ितगधयित । तःमा चकषः ित शरानितमोआया यह िशतान ॥२१॥

चकषरवाच

नम बाणाःत रयिनत मामलकर कथचन । तवव ममर भतःयिनत िभननममार म रयिस ॥२२॥


www.swargarohan.org

अनयानबाणानसमीकषःव यःतव मा सदिययिस । त तवा स िविचनतयाथ ततो वचनमवीत ॥२३॥


इय िन ा बहिवधा या तवधयवःयित । तःमा ि ित शरानितमोआया यह िशतान ॥२४॥

बि रवाच

नम बाणाःत रयिनत मामलकर कथचन । तवव ममर भतःयिनत िभननममार म रयिस ॥२५॥

िपतर ऊचः ततोऽलकर ःतपो घोरमाःथायाथ सदकरम । नाधयग छतपर श तया बाणमतष स स । ससमािहतचताःत ततोऽिचनतयत भः ॥२६॥

स िविचनतय िचर कालमलक ि जस म । नाधयग छतपर ौयो योगानमितमता वरः ॥२७॥

स एकाम मनः कतवा िन लो योगमािःथतः । इिनियािण जघानाश बाणनकन वीयरवान । योगनातमानमािवय सिसि परमा ययौ ॥२८॥

िविःमत ािप राजिषर रमा गाथा जगाद ह । अहो क यदःमािभः पव रा यमनि तम । इित प ानमया ात योगाननािःत पर सखम ॥२९॥

इित तवमिप जानीिह राम मा कषिऽया जिह । तपो घोरमपाित ततः ौयोऽिभपतःयस ॥३०॥


इतय ः स तपो घोर जामदगनयः िपतामहः । आिःथतः समहाभागो ययौ िसि च दगरमाम ॥३१॥

* * * ३१. ा ण उवाच

ऽयो व रपवो लोक नव व गणतः ःमताः । हषरः ःत भोऽिभमान ऽयःत साि वका गणाः ॥१॥

शोकः बोधोऽितसर भो राजसाःत गणाः ःमताः । ःव नःतनि च मोह ऽयःत तामसा गणाः ॥२॥

एतािननकतय धितमानबाणसघरतिनितः ।


www.swargarohan.org

जत परानतसहत शानतातमा िजतिनियः ॥३॥

अऽ गाथाः क तरयिनत पराकलपिवदो जनाः । अ बर षण या गीता रा ा रा य शासता ॥४॥

समद णष दोषष वधयमानष साधष । जमाह तरसा रा यम बर ष इित ौितः ॥५॥

स िनग महादोषानसाधनसमिभप य च । जगाम महती िसि गाथा चमा जगाद ह ॥६॥

भिय म िजता दोषा िनहताः सवरशऽवः । एको दोषोऽविश ःत वधयः स न हतो मया ॥७॥

यन य ो जनतरय वत णय नािधग छित । त णातर इव िन नािन धावमानो न बधयत ॥८॥

अकायरमिप यनह य ः सवत नरः । त लोभमिसिभःतीआणिनरकनतनत िनकनतत ॥९॥

लोभाि जायत त णा तति नता स यत । स िल समानो लभत भिय राजसानगणान ॥१०॥

स तगरणः सहतदहबनधनः पनः पनजारयित कमर चहत । जनमकषय िभननिवक णरदहः पनमरतय ग छित जनमिन ःव ॥११॥

तःमादन स यगवआय लोभ िनग धतयातमिन रा यिम छत । एतिा य नानयदःतीित िव ा ःतवऽ राजा िविजतो ममकः ॥१२॥

इित रा ा बर षण गाथा गीता यशिःवना । आिधरा य परःकतय लोभमक िनकनतता ॥१३॥

* * * ३२. ा ण उवाच

अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । ा णःय च सवाद जनकःय च भािमिन ॥१॥

ा ण जनको राजा सनन किःमि दागम । िवषय म न वःत यिमित िश यथरमवीत ॥२॥

इतय ः तयवाचाथ ा णो राजस मम । आचआव िवषय राजनयावाःतव वश िःथतः ॥३॥

सोऽनयःय िवषय रा ो वःतिम छा यह िवभो । वचःत कतरिम छािम यथाशा मह पत ॥४॥

इतय ः स तदा राजा ा णन यशिःवना ।


www.swargarohan.org

महरण च िनः ःय न स त तयभाषत ॥५॥

तमासीन धयायमान राजानमिमतौजसम । कमल सहसाग छ ानमनतिमव महः ॥६॥

समा ाःय ततो राजा यपत कमल तदा । ततो महतारिदव त ा ण वा यमवीत ॥७॥

िपतपतामह रा य वय जनपद सित । िवषय नािधग छािम िविचनवनपिथवीिममाम ॥८॥

नाधयग छ यदा प या िमिथला मािगरता मया । नाधयग छ यदा तःया ःवजा मािगरता मया ॥९॥

नाधयग छ यदा तास तदा म कमलोऽभवत । ततो म कमलःयानत मितः पनरपिःथता ॥१०॥

तया न िवषय मनय सव वा िवषयो मम । आतमािप चाय न मम सवार वा पिथवी मम । उयता यावदतसाहो भ यता याविदयत ॥११॥

िपतपतामह रा य वय जनपद सित । िह का बि माःथाय ममतव विजरत तवया ॥१२॥

का वा बि िविनि तय सव व िवषयःतव । नाविष िवषय यन सव वा िवषयःतव ॥१३॥

जनक उवाच

अनतवनत इहार भा िविदताः सवरकमरस । नाधयग छमह यःमानममदिमित य वत ॥१४॥

कःयदिमित कःय ःविमित वदवचःतथा । नाधयग छमह ब धया ममदिमित य वत ॥१५॥

एता बि िविनि तय ममतव विजरत मया । शण बि त या ातवा सवरऽ िवषयो मम ॥१६॥

नाहमातमाथरिम छािम गनधानयाणगतानिप । तःमानम िनिजरता भिमवरश ित ित िनतयदा ॥१७॥

नाहमातमाथरिम छािम रसानाःयऽिप वतरतः । आपो म िनिजरताःतःमा श ित िनत िनतयदा ॥१८॥

नाहमातमाथरिम छािम प योित चकषषा । तःमानम िनिजरत योितवरश ित ित िनतयदा ॥१९॥

नाहमातमाथरिम छािम ःपशाःतविच गता य ।


www.swargarohan.org

तःमानम िनिजरतो वायवरश ित ित िनतयदा ॥२०॥

नाहमातमाथरिम छािम श दा ौोऽगतानिप । तःमानम िनिजरताः श दा वश ित िनत िनतयदा ॥२१॥

नाहमातमाथरिम छािम मनो िनतय मनोनतर । मनो म िनिजरत तःमा श ित ित िनतयदा ॥२२॥

दव य िपत य भत योऽितिथिभः सह । इतयथ सवर एवम समार भा भविनत व ॥२३॥

ततः हःय जनक ा णः पनरवीत । तवि ज ासाथरम ह िवि मा धमरमागतम ॥२४॥

तवमःय नाभःय ब धयारःयािनवितरनः । स वनिमिनर ःय चबःयकः वतरकः ॥२५॥

* * * ३३. ा ण उवाच

नाह तथा भीर चरािम लोक तथा तव मा तकर यस ःवब धया । िवोऽिःम म ोऽिःम वनचरोऽिःम गहःथधमार चार तथािःम ॥१॥

नाहमिःम यथा मा तव पयस चकषषा शभ । मया या िमद सव यितकिच जगतीगतम ॥२॥

य किच जनतवो लोक जङगमाः ःथावरा ह । तषा मामनतक िवि दा णािमव पावकम ॥३॥

रा य पिथ या सवरःयामथ वािप िऽिव प । तथा बि रय वि बि रव धन मम ॥४॥

एकः पनथा ा णाना यन ग छिनत ति दः । गहष वनवासष गरवासष िभकषष । िलङगबरहिभर यमरका बि रपाःयत ॥५॥

नानािलङगाौमःथाना यषा बि ः शमाितमका । त भावमकमायािनत स रतः सागर यथा ॥६॥

ब धयाय ग यत मागरः शर रण न ग यत । आ नतविनत कमारिण शर र कमरबनधनम ॥७॥

तःमा सभग नािःत परलोककत भयम । म ावभाविनरता ममवातमानमयिस ॥८॥

* * * ३४. ा णयवाच


www.swargarohan.org

नदमलपातमना श य विदत नाकतातमना । बह चालप च सिकष िव लत च मत मम ॥१॥

उपाय त मम िह यनषा ल यत मितः । तनमनय कारणतम यत एषा वतरत ॥२॥


अरणी ा णी िवि गररःयो रारिणः । तपःौतऽिभम नीतो ानािगनजारयत ततः ॥३॥

ा णयवाच

यिदद णो िलङग कषऽ िमित सि तम । मह त यन त छ य लकषण तःय तत व न ॥४॥


अिलङगो िनगरण व कारण नाःय िव त । उपायमव वआयािम यन ग त वा न वा ॥५॥

स यग यपिद मर रव लआयत । कमरबि रबि तवा ानिलङग रवािौतम ॥६॥

इद कायरिमद नित न मोकषषपिदयत । पयतः शणवतो बि रातमनो यष जायत ॥७॥

यावनत इह श यरःतावत ऽशानकलपयत । य ान य पा शतशोऽथ सहॐशः ॥८॥

सवारननानातवय ा सवारनतयकषहतकान । यतः पर न िव त ततोऽ यास भिवयित ॥९॥


ततःत तःया ा णया मितः कषऽ सकषय । कषऽ ादव परतः कषऽ ोऽनयः वतरत ॥१०॥


व न सा ा णी कण व चासौ ा णषरभः । या या िसि रय ा ा तावभौ वद मऽ यत ॥११॥


मनो म ा ण िवि बि म िवि ा णीम । कषऽ इित य ो ः सोऽहमव धनजय ॥१२॥

* * * ३५. अजरन उवाच


www.swargarohan.org

यतपरम व तनम या यातमहरिस । भवतो िह सादन सआम म रमत मितः ॥१॥


अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । सवाद मोकषसय िशयःय गरणा सह ॥२॥

कि ा णमासीनमाचाय सिशतोतम । िशयः प छ मधावी िक िःव लयः परतप ॥३॥

भगवनत पननोऽह िनःौयसपरायणः । याच तवा िशरसा िव य या ति चआव म ॥४॥

तमववािदन पाथर िशय गररवाच ह । कथयःव वआयािम यऽ त सशयो ि ज ॥५॥

इतय ः स करौ गरणा गरवतसलः । ा जिलः प रप छ य छण महामत ॥६॥

िशय उवाच

कत ाह कत तव ततसतय िह यतपरम । कतो जातािन भतािन ःथावरािण चरािण च ॥७॥

कन जीविनत भतािन तषामायः िकमातमकम । िक सतय िक तपो िव क गणाः सि र रताः । क पनथानः िशवाः सिनत िक सख िक च दकतम ॥८॥

एतानम भगवन ानयाथात यन स म । व महरिस िवष यथाविदह त वतः ॥९॥


तःम स ितपननाय यथावतप रप छत । िशयाय गणय ाय शानताय गरवितरन । छायाभताय दानताय यतय चा रण ॥१०॥

तान ानवीतपाथर मधावी स धतोतः । गरः करकलौ स य सवारन रदम ॥११॥

ो िमद धमरमिषवरसिवतम । वदिव ासमावा य त वभताथरभावनम ॥१२॥

भतभ यभिवयािदधमरकामाथरिन यम । िस सघप र ात पराकलप सनातनम ॥१३॥

वआयऽह महाा पदम मम त ।


www.swargarohan.org

ब धवा यिदह सिस ा भवनतीह मनीिषणः ॥१४॥

उपग यषरयः पव िज ासनतः परःपरम । बहःपितभर ाजौ गौतमो भागरवःतथा ॥१५॥

विस ः कायप व िव ािमऽोऽिऽरव च । मागारनसवारनप रब य प रौानताः ःवकमरिभः ॥१६॥

ऋिषमािङगरस व परःकतय त त ि जाः । द शर भवन ाण वीतकलमषम ॥१७॥

त ण य महातमान सखासीन महषरयः । प छिवरनयोपता िनःौयसिमद परम ॥१८॥

कथ कमर िबयातसाध कथ म यत िकिलबषात । क नो मागारः िशवा ःयः िक सतय िक च दकतम ॥१९॥

कनोभौ कमरपनथानौ मह व कन िवनदित । लय चापवग च भताना भवा ययौ ॥२०॥

इतय ः स मिनौ यरदाह िपतामहः । त ऽह स वआयािम शण िशय यथागमम ॥२१॥

ोवाच

सतया तािन जातािन ःथावरािण चरािण च । तपसा तािन जीविनत इित ति सोताः ॥२२॥

ःवा योिन पनराग य वतरनत ःवन कमरणा । सतय िह गणसय िनयत प चलकषणम ॥२३॥

सतय तपः सतय सतय चव जापितः । सतया तािन जातािन भत सतयमय महत ॥२४॥

तःमातसतयाौया िवा िनतय योगपरायणाः । अतीतबोधसतापा िनयता धमरसतवः ॥२५॥

अनयोनयिनयतानव ानधमरसतवतरकान । तानह स वआयािम शा तानलोकभावनान ॥२६॥

चातिवर तथा वणा तर ाौमानपथक । धमरमक चतपाद िनतयमाहमरनीिषणः ॥२७॥

पनथान वः वआयािम िशव कषमकर ि जाः । िनयत भावाय यात पव मनीिषिभः ॥२८॥

गदतःत ममा ह पनथान दिवरद परम । िनबोधत महाभागा िनिखलन पर पदम ॥२९॥


www.swargarohan.org

चा रकमवाहराौम थम पदम । गाहरः य त ि तीय ःया ानःथमतः परम । ततः पर त िव यमधयातम परम पदम ॥३०॥

योितराकाशमािदतयो वाय रनिः जापितः । नोपित यावदधयातम तावदतानन पयित । तःयोपाय वआयािम परःता िनबोधत ॥३१॥

फलमलािनलभजा मनीना वसता वन । वानःथ ि जातीना ऽयाणामपिदयत ॥३२॥

सवषामव वणारना गाहरः य ति धीयत । ौ ालकषणिमतयव धम धीराः चकषत ॥३३॥

इतयत दवयाना वः पनथानः प रक ितरताः । सि रधयािसता धीरः कमरिभधरमरसतवः ॥३४॥

एतषा पथगधयाःत यो धम सिशतोतः । कालातपयित भताना सदव भवा ययौ ॥३५॥

अतःत वािन वआयािम याथात यन हतना । िवषयःथािन सवारिण वतरमानािन भागशः ॥३६॥

महानातमा तथा य महकारःतथव च । इिनियािण दशक च महाभतािन प च च ॥३७॥

िवशषाः प चभतानािमतयषा विदक ौितः । चतिवशितरषा वःत वाना स क ितरता ॥३८॥

त वानामथ यो वद सवषा भवा ययौ । स धीरः सवरभतष न मोहमिधग छित ॥३९॥

त वािन यो वदयत यथातथ गणा सवारनिखला दवताः । िवधतपा मा िवम य बनधन स सवरलोकानमलानसम त ॥४०॥

* * * ३६. ोवाच

तद य मनिि सवर यािप ीव िःथरम । नव ार पर िव ाितऽगण प चधातकम ॥१॥

एकादशप रकषप मनो याकरणातमकम । बि ःवािमकिमतयततपरमकादश भवत ॥२॥

ऽीिण ॐोतािस यानयिःमनना यायनत पनः पनः । णा यिःतॐ एवताः वतरनत गणाितमकाः ॥३॥


www.swargarohan.org

तमो रजःतथा स व गणानतानचकषत । अनयोनयिमथनाः सव तथानयोनयानजीिवनः ॥४॥

अनयोनयापाौया व तथानयोनयानवितरनः । अनयोनय यितष ा िऽगणाः प च धातवः ॥५॥

तमसो िमथन स व स वःय िमथन रजः । रजस ािप स व ःयातस वःय िमथन तमः ॥६॥

िनय यत तमो यऽ रजःतऽ वतरत । िनय यत रजो यऽ स व तऽ वतरत ॥७॥

नशातमक तमो िव ाितऽगण मोहसि तम । अधमरलकषण चव िनयत पापकमरस ॥८॥

व यातमकमवाह रजः पयारयकारकम । व सवरभतष यतोतपि लकषणम ॥९॥

काश सवरभतष लाघव ौ धानता । साि वक पमव त लाघव साधसिमतम ॥१०॥

एतषा गणत व िह वआयत हतवहतिभः । समास यासय ािन त वतःतािन िव म ॥११॥

समोहोऽ ानमतयागः कमरणामिविनणरयः । ःव नः ःत भो भय लोभः शोकः सकतदषणम ॥१२॥

अःमित ािवपाक नािःत य िभननवि ता । िनिवरशषतवमनधतव जघनयगणवि ता ॥१३॥

अकत कतमािनतवम ान ानमािनता । अमऽी िवकतो भावो अौ ा मढभावना ॥१४॥

अनाजरवमस तव कमर पापमचतना । गरतव सननभावतवमिसततवमवागगितः ॥१५॥

सवर एत गणा िवाःतामसाः स क ितरताः । य चानय िनयता भावा लोकऽिःमनमोहसि ताः ॥१६॥

तऽ तऽ िनय यनत सव त तामसा गणाः । प रवादकथा िनतय दवा णविदकाः ॥१७॥

अतयाग ािभमान मोहो मनयःतथाकषमा । मतसर व भतष तामस व िमयत ॥१८॥

वथार भा य किच थादानािन यािन च । वथाभकषणिमतयत ामस व िमयत ॥१९॥


www.swargarohan.org

अितवादोऽितितकषा च मातसयरमितमािनता । अौ धानता चव तामस व िमयत ॥२०॥

एविवधाःत य किचललोकऽिःमनपापकिमरणः । मनया िभननमयारदाः सव त तामसा जनाः ॥२१॥

तषा योिन वआयािम िनयता पापकमरणाम । अवािङनरयभावाय ितयरिङनरयगािमनः ॥२२॥

ःथावरािण च भतािन पशवो वाहनािन च । ब यादा दनदशका किमक टिवहगमाः ॥२३॥

अणडजा जनतवो य च सव चािप चतपदाः । उनम ा बिधरा मका य चानय पापरोिगणः ॥२४॥

मगनाःतमिस दवर ाः ःवकमरकतलकषणाः । अवा ॐोतस इतयत मगनाःतमिस तामसाः ॥२५॥

तषामतकषरमिक वआया यहमतः परम । यथा त सकताललोकाललभनत पणयकिमरणः ॥२६॥

अनयथा ितपननाःत िवव ा य च कमरस । ःवकमरिनरताना च ा णाना शभिषणाम ॥२७॥

सःकारणोधवरमायािनत यतमानाः सलोकताम । ःवग ग छिनत दवानािमतयषा विदक ौितः ॥२८॥

अनयथा ितपननाःत िवव ाः ःवष कमरस । पनरावि धमारणःत भवनतीह मानषाः ॥२९॥

पापयोिन समापनना णडाला मकचचकाः । वणारनपयारयश ािप ा नवनतय रो रम ॥३०॥

शियोिनमितब य य चानय तामसा गणाः । ॐोतोमधय समाग य वतरनत तामस गण ॥३१॥

अिभषङगःत कामष महामोह इित ःमतः । ऋषयो मनयो दवा म नतयऽ सख सवः ॥३२॥

तमो मोहो महामोहःतािमॐः बोधसि तः । मरण तवनधतािमॐ तािमॐ बोध उ यत ॥३३॥

भावतो गणत व योिनत व त वतः । सवरमत मो िवाः क ितरत वो यथािविध ॥३४॥

को नवत धयत साध को नवततसाध पयित । अत व त वदश यःतमसःत वलकषणम ॥३५॥


www.swargarohan.org

तमोगणा वो बहधा क ितरता यथावद च तमः परावरम । नरो िह यो वद गणािनमानसदा स तामसः सवरगणः म यत ॥३६॥

* * * ३७. ोवाच

रजोऽह वः वआयािम याथात यन स माः । िनबोधत महाभागा गणव च सवरशः ॥१॥

सघातो पमायासः सखदःख िहमातपौ । ऐ य िवमहः सिधहतवादोऽरितः कषमा ॥२॥

बल शौय मदो रोषो यायामकलहाविप । ईय सा पशन य ममतव प रपालनम ॥३॥

वधबनधप र लशाः बयो िवबय एव च । िनकनत िछिनध िभनधीित परममारवकतरनम ॥४॥

उम दारणमाबोशः परिव ानशासनम । लोकिचनता िविचनता च मतसरः प रभाषणम ॥५॥

मषावादो मषादान िवकलपः प रभाषणम । िननदा ःतितः शसा च तापः प रतपरणम ॥६॥

प रचयार च शौषा सवा त णा यपाौयः । यहोऽनयः माद प रतापः प रमहः ॥७॥

सःकारा य च लोकऽिःमनवतरनत पथ पथक । नष नार ष भतष ि यष शरणष च ॥८॥

सतापोऽतयय व ोतािन िनयमा य । दानमाशीयर च सतत म भवितवित ॥९॥

ःवधाकारो नमःकारः ःवाहाकारो वषि बया । याजनाधयापन चोभ तथवाहः प रमहम ॥१०॥

इद म ःयािदद म ःयातःनहो गणसम वः । अिभिोहःतथा माया िनकितमारन एव च ॥११॥

ःतनय िहसा पर वादः प रतापः जागरः । ःत भो द भोऽथ राग भि ः ीितः मोदनम ॥१२॥

त च जनवाद सबनधाः ीकता य । न वािदऽगीतािन सङगा य च कचन । सवर एत गणा िवा राजसाः स क ितरताः ॥१३॥

भतभ यभिवयाणा भावाना भिव भावनाः ।


www.swargarohan.org

िऽवगरिनरता िनतय धम ऽथरः काम इतयिप ॥१४॥

कामव ाः मोदनत सवरकामसमि िभः । अवार ॐोतस इतयत तजसा रजसावताः ॥१५॥

अिःमललोक मोदनत जायमानाः पनः पनः । तयभािवकमीहनत इह लौिककमव च । ददित ितग िनत जपनतयथ च ज ित ॥१६॥

रजोगणा वो बहधानक ितरता यथावद गणव मव च । नरो िह यो वद गणािनमानसदा स राजसः सवरगणिवरम यत ॥१७॥

* * * ३८. ोवाच

अतः पर वआयािम ततीय गणम मम । सवरभतिहत लोक सता धमरमिनिनदतम ॥१॥

आननदः ीितरिकः ाकाय सखमव च । अकापरणयमसर भः सतोषः ौ धानता ॥२॥

कषमा धितरिहसा च समता सतयमाजरवम । अबोध ानसया च शौच दाआय पराबमः ॥३॥

मधा ान मधा व मधा सवा मधा ौमः । एव यो य धमरः ःयातसोऽमऽाननतयम त ॥४॥

िनमरमो िनरहकारो िनराशीः सवरतः समः । अकामहत इतयष सता धमरः सनातनः ॥५॥

िवौ भो िःतितकषा च तयागः शौचमतिनिता । आनशःयमसमोहो दया भतवपशनम ॥६॥

हषरःति िवरःमय िवनयः साधव ता । शािनतकमर िवशि शभा बि िवरमोचनम ॥७॥

उपकषा चय च प रतयाग सवरशः । िनमरमतवमनाशीःतवमप रब तधमरता ॥८॥

मधा दान मधा य ो मधाधीत मधा ोतम । मधा ितमह व मधा धम मधा तपः ॥९॥

एवव ाःत य किचललोकऽिःमनस वसौयाः । ा णा योिनःथाःत धीराः साधदिशरनः ॥१०॥

िहतवा सवारिण पापािन िनःशोका जरामराः । िदव ा य त त धीराः कवरत व ततःततः ॥११॥


www.swargarohan.org

ईिशतव च विशतव च लघतव मनस त । िवकवरत महातमानो दवाि िदवगा इव ॥१२॥

ऊधवरॐोतस इतयत दवा वका रकाः ःमताः । िवकवरत कतया व िदव ा ाःततःततः । य िद छिनत ततसव भजनत िवभजिनत च ॥१३॥

इतयततसाि वक व किथत वो ि जषरभाः । एति ाय िविधवललभत य िद छित ॥१४॥

क ितरताः स वगणा िवशषतो यथावद गणव मव च । नरःत यो वद गणािनमानसदा गणानस भङ न गणः स भ यत ॥१५॥

* * * ३९. ोवाच

नव श या गणा व पथ तवनह सवरशः । अिवि छननािन यनत रजः स व तमःतथा ॥१॥

अनयोनयमनष जनत अनयोनय चानजीिवनः । अनयोनयापाौयाः सव तथानयोनयानवितरनः ॥२॥

यावतस व तमःताव तरत नाऽ सशयः । याव म स व च रजःताविदहो यत ॥३॥

सहतय कवरत याऽा सिहताः सघचा रणः । सघातव यो त वतरनत हतवहतिभः ॥४॥

उिक यितरकाणा तषामनयोनयवितरनाम । वतरत त थानयन यित र च सवरशः ॥५॥

यित र तमो यऽ ितयरगभावगत भवत । अलप तऽ रजो य स व चालपतर ततः ॥६॥

उिि च रजो यऽ मधयॐोतोगत भवत । अलप तऽ तमो य स व चालपतर ततः ॥७॥

उिि च यदा स वमधवरॐोतोगत भवत । अलप तऽ रजो य तम ालपतर ततः ॥८॥

स व वका रक योिन रिनियाणा कािशका । न िह स वातपरो भावः कि दनयो िवधीयत ॥९॥

ऊधव ग छिनत स वःथा मधय ित िनत राजसाः । जघनयगणसय ा यानतयधःतामसा जनाः ॥१०॥

तमः शि रजः कषऽ ा ण स वम मम ।


www.swargarohan.org

इतयव िऽष वणष िववतरनत गणा यः ॥११॥

दरादिप िह यनत सिहताः सघचा रणः । तमः स व रज व पथ तव नानशौम ॥१२॥

वा चािदतयम नत कचोराणा भय भवत । अधवगाः प रत यरःत णातार दःखभािगनः ॥१३॥

आिदतयः स वमि कचोराःत यथा तमः । प रतापोऽधवगाना च राजसो गण उ यत ॥१४॥

ाकाय स वमािदतय सतापो राजसो गणः । उप लवःत िव यःतामसःतःय पवरस ॥१५॥

एव योितःष सवष िववतरनत गणा यः । पयारयण च वतरनत तऽ तऽ तथा तथा ॥१६॥

ःथावरष च भतष ितयरगभावगत तमः । राजसाःत िववतरनत ःनहभावःत साि वकः ॥१७॥

अहि धा त िव य िऽधा रािऽिवरधीयत । मासाधरमासवषारिण ऋतवः सधयःतथा ॥१८॥

िऽधा दानािन द यनत िऽधा य ः वतरत । िऽधा लोकाि धा वदाि धा िव ाि धा गितः ॥१९॥

भत भ य भिवय च धम ऽथरः काम इतयिप । ाणापानावदान ा यत एव ऽयो गणाः ॥२०॥

यितकिचिदह व लोक सवरमवव तितऽष । ऽयो गणाः वतरनत अ य ा िनतयमव त । स व रजःतम व गणसगरः सनातनः ॥२१॥

तमोऽ य िशव िनतयमज योिनः सनातनः । कितिवरकारः लयः धान भवा ययौ ॥२२॥

अनिि मनन च क पमचल ीवम । सदस चव ततसवरम य िऽगण ःमतम । यािन नामधयािन नररधयातमिचनतकः ॥२३॥

अ य नामािन गणा त वतो यो वद सवारिण गती कवलाः । िवम दहः िवभागत विवतस म यत सवरगणिनररामयः ॥२४॥

* * * ४०. ोवाच

अ य ातपवरमतपननो महानातमा महामितः ।


www.swargarohan.org

आिदगरणाना सवषा थमः सगर उ यत ॥१॥

महानातमा मितिवर णिवर ः शभ वीयरवान । बि ः ोपलि ध तथा याितधरितः ःमितः ॥२॥

पयारयवाचकः श दमरहानातमा िवभा यत । त जानना णो िव ानन मोह िनग छित ॥३॥

सवरतःपािणपाद सवरतोिकषिशरोमखः । सवरतःौितमाललोक सव या य स ित ित ॥४॥

महाभािचरः परषः सवरःय िद िनिौतः । अिणमा लिघमा ाि र शानो योितर ययः ॥५॥

तऽ बि मता लोकाः सनयासिनरता य । धयािननो िनतययोगा सतयसधा िजतिनियाः ॥६॥

ानवनत य किचदल धा िजतमनयवः । सननमनसो धीरा िनमरमा िनरहकताः । िवम ाः सवर एवत मह वमपयािनत व ॥७॥

आतमनो महतो वद यः पणया गितम माम । स धीरः सवरलोकष न मोहमिधग छित । िवणरवािदसगष ःवयभभरवित भः ॥८॥

एव िह यो वद गहाशय भ नरः पराण परष िव पम । िहरणमय बि मता परा गित स बि मानबि मतीतय ित ित ॥९॥

* * * ४१. ोवाच

य उतपननो महानपवरमहकारः स उ यत । अहिमतयव सभतो ि तीयः सगर उ यत ॥१॥

अहकार भतािदवका रक इित ःमतः । तजस तना धातः जासगरः जापितः ॥२॥

दवाना भवो दवो मनस िऽलोककत । अहिमतयव ततसवरमिभमनता स उ यत ॥३॥

अधयातम ानिनतयाना मनीना भािवतातमनाम । ःवाधयायबतिस ानामष लोकः सनातनः ॥४॥

अहकारणाहरतो गणािनमानभतािदरव सजत स भतकत । वका रकः सवरिमद िवच त ःवतजसा र जयत जग था ॥५॥

* * *


www.swargarohan.org

४२. ोवाच

अहकारातसतािन महाभतािन प च व । पिथवी वायराकाशमापो योित प चमम ॥१॥

तष भतािन म नत महाभतष प चस । श दःपशरन पष रसगनधिबयास च ॥२॥

महाभतिवनाशानत लय तयपिःथत । सवर ाणभता धीरा महदतप त भयम ॥३॥

य ःमा जायत भत तऽ ततिवलीयत । लीयनत ितलोमािन जायनत चो रो रम ॥४॥

ततः लीन सवरिःमनभत ःथावरजङगम । ःमितमनतःतदा धीरा न लीयनत कदाचन ॥५॥

श दः ःपशरःतथा प रसो गनध प चमः । िबयाकारणय ाः ःयरिनतया मोहसि ताः ॥६॥

लोभजनसय ा िनिवरशषा िकचनाः । मासशोिणतसघाता अनयोनयःयोपजीिवनः ॥७॥

बिहरातमान इतयत द नाः कपणव यः । ाणापानावदान समानो यान एव च ॥८॥

अनतरातमित चा यत िनयताः प च वायवः । वा नोबि रतयिभः साधरम ातमक जगत ॥९॥

तवगयाणौोऽचकषिष रसन वा च सयता । िवश च मनो यःय बि ा यिभचा रणी ॥१०॥

अ ौ यःयागनयो त न दहनत मनः सदा । स त शभ याित यःमा यो न िव त ॥११॥

एकादश च यानयाह रिनियािण िवशषतः । अहकारसतािन तािन वआया यह ि जाः ॥१२॥

ौोऽ तव चकषषी िज ा नािसका चव प चमी । पादौ पायरपःथ च हःतौ वागदशमी भवत ॥१३॥

इिनियमाम इतयष मन एकादश भवत । एत माम जयतपव ततो काशत ॥१४॥

ब िनियािण प चाहः प च कमिनियािण च । ौोऽाद नयिप प चाहबरि य ािन त वतः ॥१५॥

अिवशषािण चानयािन कमरय ािन तािन त ।


www.swargarohan.org

उभयऽ मनो य बि ारदशमी भवत ॥१६॥

इतय ानीिनियाणीमानयकादश मया बमात । मनयनत कतिमतयव िविदतवतािन पिणडताः ॥१७॥

ऽीिण ःथानािन भताना चतथ नोपप त । ःथलमापःतथाकाश जनम चािप चतिवरधम ॥१८॥

अणडजोि जसःवदजरायजमथािप च । चतधार जनम इतयत तमामःय लआयत ॥१९॥

अचराणयिप भतािन खचरािण तथव च । अणडजािन िवजानीयातसवा व सर सपान ॥२०॥

सःवदाः कमयः ो ा जनतव तथािवधाः । जनम ि तीयिमतयत जघनयतरम यत ॥२१॥

िभ वा त पिथवी यािन जायनत कालपयरयात । उि जानीित तानयाहभरतािन ि जस माः ॥२२॥

ि पादबहपादािन ितयरगगितमतीिन च । जरायजािन भतािन िव तानयिप स माः ॥२३॥

ि िवधापीह िव या योिनः सनातना । तपः कमर च यतपणयिमतयष िवदषा नयः ॥२४॥

ि िवध कमर िव यिम या दान च यनमख । जातःयाधययन पणयिमित व ानशासनम ॥२५॥

एत ो वद िविधवतस म ः ःयाि जषरभाः । िवम ः सवरपाप य इित चव िनबोधत ॥२६॥

आकाश थम भत ौोऽमधयातमम यत । अिधभत तथा श दो िदशःतऽािधदवतम ॥२७॥

ि तीय मारतो भत तवगधयातम च िवौतम । ः यमिधभत च िव ऽािधदवतम ॥२८॥

ततीय योित रतयाह कषरधयातमम यत । अिधभत ततो प सयरःतऽािधदवतम ॥२९॥

चतथरमापो िव य िज ा चाधयातमिमयत । अिधभत रस ाऽ सोमःतऽािधदवतम ॥३०॥

पिथवी प चम भत याण ाधयातमिमयत । अिधभत तथा गनधो वायःतऽािधदवतम ॥३१॥

एष प चस भतष चत यिविधः ःमतः ।


www.swargarohan.org

अतः पर वआयािम सव िऽिवधिमिनियम ॥३२॥

पादावधयातमिमतयाहार णाःत वदिशरनः । अिधभत त गनत य िवणःतऽािधदवतम ॥३३॥

अवागगितरपान पायरधयातमिमयत । अिधभत िवसगर िमऽःतऽािधदवतम ॥३४॥

जनः सवरभतानामपःथोऽधयातमम यत । अिधभत तथा शब दवत च जापितः ॥३५॥

हःतावधयातमिमतयाहरधयातमिवदषो जनाः । अिधभत त कमारिण शबःतऽािधदवतम ॥३६॥

व दवी मनःपवार वागधयातमिमहो यत । व यमिधभत च वि ःतऽािधदवतम ॥३७॥

अधयातम मन इतयाहः प चभतानचारकम । अिधभत च मनत य चनिमा ािधदवतम ॥३८॥

अधयातम बि रतयाहः षिडिनियिवचा रणी । अिधभत त िव य ा तऽािधदवतम ॥३९॥

यथावदधयातमिविधरष वः क ितरतो मया । ानमःय िह धमर ाः ा बि मतािमह ॥४०॥

इिनियाणीिनियाथार महाभतािन प च च । सवारणयतािन सधाय मनसा स धारयत ॥४१॥

कषीण मनिस सवरिःमनन जनमसखिमयत । ानसपननस वाना ततसख िवदषा मतम ॥४२॥

अतः पर वआयािम सआमभावकर िशवाम । िनवि सवरभतष मदना दारणन वा ॥४३॥

गणागणमनासङगमकचयरमननतरम । एत ा णतो व माहरकपद सखम ॥४४॥

िव ानकमर इवाङगािन कामानस तय सवरशः । िवरजाः सवरतो म ो यो नरः स सखी सदा ॥४५॥

कामानातमिन सय य कषीणत णः समािहतः । सवरभतस नमऽो भय स ग छित ॥४६॥

इिनियाणा िनरोधन सवषा िवषयिषणाम । मनजरनपदतयागादधयातमािगनः सिमधयत ॥४७॥

यथािगन रनधन र ो महा योितः काशत ।


www.swargarohan.org

तथिनियिनरोधन महानातमा काशत ॥४८॥

यदा पयित भतािन सननातमातमनो िद । ःवययोिनःतदा सआमातसआममा नोतयन मम ॥४९॥

अगनी प पयः ॐोतो वायः ःपशरनमव च । मह पङकधर घोरमाकाश ौवण तथा ॥५०॥

रागशोकसमािव प चॐोतःसमावतम । प चभतसमाय नव ार ि दवतम ॥५१॥

रजःवलमथा य िऽगण च िऽधातकम । ससगारिभरत मढ शर रिमित धारणा ॥५२॥

द र जीवलोकऽिःमनस व ित समािौतम । एतदव िह लोकऽिःमनकालचब वतरत ॥५३॥

एतनमहाणरव घोरमगाध मोहसि तम । िवसजतसिकषप चव बोधयतसामर जगत ॥५४॥

कामबोधौ भय मोहमिभिोहमथानतम । इिनियाणा िनरोधन स ताःतयजित दःतयजान ॥५५॥

यःयत िनिजरता लोक िऽगणाः प च धातवः । योि न तःय पर ःथानमननतमथ लआयत ॥५६॥

कामकलामपारानता मनःॐोतोभयावहाम । नद दगर दा तीणरः कामबोधावभौ जयत ॥५७॥

स सवरदोषिनमर ःततः पयित यतपरम । मनो मनिस सधाय पयतयातमानमातमिन ॥५८॥

सवरिवतसवरभतष वीकषतयातमानमातमिन । एकधा बहधा चव िवकवारणःततःततः ॥५९॥

ीव पयित पािण द पा पशत यथा । स व िवण िमऽ वरणोऽिगनः जापितः ॥६०॥

स िह धाता िवधाता च स भः सवरतोमखः । दय सवरभताना महानातमा काशत ॥६१॥

त िवसघा सरासरा यकषाः िपशाचाः िपतरो वयािस । रकषोगणा भतगणा सव महषरय व सदा ःतविनत ॥६२॥

* * * ४३. ोवाच

मनयाणा त राजनयः कषिऽयो मधयमो गणः ।


www.swargarohan.org

क जरो वाहनाना च िसह ारणयवािसनाम ॥१॥

अिवः पशना सवषामाख िबलवािसनाम । गवा गोवषभ व ीणा परष एव च ॥२॥

नयमोधो ज बवकष िप पलः शालमिलःतथा । िशशपा मषशङग तथा क चकवणवः । एत िमाणा राजानो लोकऽिःमननाऽ सशयः ॥३॥

िहमवानपा रयाऽ स ो िवनधयि कटवान । तो नील भास का वा व पवरतः ॥४॥

शभःकनधो महनि मालयवानपवरतःतथा । एत पवरतराजानो गणाना मरतःतथा ॥५॥

सय महाणामिधपो नकषऽाणा च चनिमाः । यमः िपतणामिधपः स रतामथ सागरः ॥६॥

अ भसा वरणो राजा स वाना िमऽ उ यत । अक ऽिधपितरणाना योितषािमनदर यत ॥७॥

अिगनभरतपितिनरतय ा णाना बहःपितः । ओषधीना पितः सोमो िवणबरलवता वरः ॥८॥

तव ािधराजो पाणा पशनामी रः िशवः । दिकषणाना तथा य ो वदानामषयःतथा ॥९॥

िदशामद ची िवाणा सोमो राजा तापवान । कबरः सवरयकषाणा दवताना परदरः । एष भतािदकः सगरः जाना च जापितः ॥१०॥

सवषामव भतानामह मयो महान । भत परतर म ो िवणोवारिप न िव त ॥११॥

राजािधराजः सवारसा िवण र मयो महान । ई र त िवजानीमः स िवभः स जापितः ॥१२॥

नरिकनरयकषाणा गनधव रगरकषसाम । दवदानवनागाना सवषामी रो िह सः ॥१३॥

भगदवानयाताना सवारसा वामलोचना । माह र महादवी ो यत पावरतीित या ॥१४॥

उमा दवी िवजानीत नार णाम मा शभाम । रतीना वसमतयःत ीणाम सरसःतथा ॥१५॥

धमरकामा राजानो ा णा धमरलकषणाः ।


www.swargarohan.org

तःमािाजा ि जातीना यततह रकषण ॥१६॥

रा ा िह िवषय यषामवसीदिनत साधवः । ह नाःत ःवगणः सवः तयावा ागरगािमनः ॥१७॥

रा ा त िवषय यषा साधवः प ररिकषताः । तऽिःमललोक मोदनत तय चाननतयमव च । ा नविनत महातमान इित िव ि जषरभाः ॥१८॥

अत ऊधव वआयािम िनयत धमरलकषणम । अिहसालकषणो धम िहसा चाधमरलकषणा ॥१९॥

काशलकषणा दवा मनयाः कमरलकषणाः । श दलकषणमाकाश वायःत ःपशरलकषणः ॥२०॥

योितषा लकषण पमाप रसलकषणाः । धरणी सवरभताना पिथवी गनधलकषणा ॥२१॥

ःवर य जनसःकारा भारती सतयलकषणा । मनसो लकषण िचनता तथो ा बि रनवयात ॥२२॥

मनसा िचनतयानोऽथारनब धया चव यवःयित । बि िहर यवसायन लआयत नाऽ सशयः ॥२३॥

लकषण महतो धयानम य साधलकषणम । वि लकषणो योगो ान सनयासलकषणम ॥२४॥

तःमा ान परःकतय सनयसिदह बि मान । सनयासी ानसय ः ा नोित परमा गितम । अतीतोऽ म यित तमोमतयजराितगम ॥२५॥

धमरलकषणसय म वो िविधवनमया । गणाना महण स यगवआया यहमतः परम ॥२६॥

पािथरवो यःत गनधो व याणनह स ग त । याणःथ तथा वायगरनध ान िवधीयत ॥२७॥

अपा धातरसो िनतय िज या स त ग त । िज ाःथ तथा सोमो रस ान िवधीयत ॥२८॥

योितष गणो प चकषषा त च ग त । चकषःःथ तथािदतयो प ान िवधीयत ॥२९॥

वाय यःत तथा ःपशरःतवचा ायत च सः । तव ःथ व तथा वायः ःपशर ान िवधीयत ॥३०॥

आकाशःय गणो घोषः ौोऽण स त ग त ।


www.swargarohan.org

ौोऽःथा िदशः सवारः श द ान क ितरताः ॥३१॥

मनसःत गणि नता या स त ग त । िदःथचतनाधातमरनो ान िवधीयत ॥३२॥

बि रधयवसायन धयानन च महाःतथा । िनि तय महण िनतयम य नाऽ सशयः ॥३३॥

अिलङगमहणो िनतयः कषऽ ो िनगरणातमकः । तःमादिलङगः कषऽ ः कवल ानलकषणः ॥३४॥

अ य कषऽमि गणाना भवा ययम । सदा पया यह लीन िवजानािम शणोिम च ॥३५॥

परषःति जानीत तःमातकषऽ उ यत । गणव तथा कतःन कषऽ ः प रपयित ॥३६॥

आिदमधयावसानानत स यमानमचतनम । न गणा िवदरा तमान स यमान पनः पनः ॥३७॥

न सतय वद व कि तकषऽ ःतवव िवनदित । गणाना गणभताना यतपर परतो महत ॥३८॥

तःमा णा त व च प रतय यह त विवत । कषीणदोषो गणािनहतवा कषऽ िवशतयथ ॥३९॥

िन ो िननरमःकारो िनःःवधाकार एव च । अचल ािनकत कषऽ ः स परो िवभः ॥४०॥

* * * ४४. ोवाच

यदािदमधयपयरनत महणोपायमव च । नामलकषणसय सव वआयािम त वतः ॥१॥

अहः पव ततो रािऽमारसाः श लादयः ःमताः । ौिव ाद िन ऋकषािण ऋतवः िशिशरादयः ॥२॥

भिमरािदःत गनधाना रसानामाप एव च । पाणा योितरािदःत ःपशारिदवारयर यत । श दःयािदःतथाकाशमष भतकतो गणः ॥३॥

अतः पर वआयािम भतानामािदम मम । आिदतयो योितषामािदरिगनभरतािद रयत ॥४॥

सािवऽी सवरिव ाना दवताना जापितः । ओकारः सवरवदाना वचसा ाण एव च ।


www.swargarohan.org

य िःमिननयत लोक सव सािवऽम यत ॥५॥

गायऽी छनदसामािदः पशनामज उ यत । गाव तपदामािदमरनयाणा ि जातयः ॥६॥

यनः पतिऽणामािदयर ाना हतम मम । प रसिपरणा त सवषा य ः सप ि जो माः ॥७॥

कतमािदयरगाना च सवषा नाऽ सशयः । िहरणय सवरर ानामोषधीना यवाःतथा ॥८॥

सवषा भआयभो यानामनन परमम यत । िवाणा चव सवषा पयानामाप उ माः ॥९॥

ःथावराणा च भताना सवषामिवशषतः । कषऽ सदा पणय लकषः थमजः ःमतः ॥१०॥

अह जापतीना च सवषा नाऽ सशयः । मम िवणरिचनतयातमा ःवयभ रित स ःमतः ॥११॥

पवरताना महामरः सवषाममजः ःमतः । िदशा च िदशा चोधवार िदगजाता थम तथा ॥१२॥

तथा िऽपथगा गङगा नद नाममजा ःमता । तथा सरोदपानाना सवषा सागरोऽमजः ॥१३॥

दवदानवभताना िपशाचोरगरकषसाम । नरिकनरयकषाणा सवषामी रः भः ॥१४॥

आिदिवर ःय जगतो िवण र मयो महान । भत परतर तःमातऽलो य नह िव त ॥१५॥

आौमाणा च गाहरः य सवषा नाऽ सशयः । लोकानामािदर य सवरःयानतःतदव च ॥१६॥

अहानयःतमयानतािन उदयानता च शवरर । सखःयानतः सदा दःख दःखःयानतः सदा सखम ॥१७॥

सव कषयानता िनचयाः पतनानताः सम लयाः । सयोगा िवयोगानता मरणानत िह जीिवतम ॥१८॥

सव कत िवनाशानत जातःय मरण ीवम । अशा त िह लोकऽिःमनसव ःथावरजङगमम ॥१९॥

इ द तपोऽधीत ोतािन िनयमा य । सवरमति नाशानत ानःयानतो न िव त ॥२०॥

तःमा ानन श न सननातमा समािहतः ।


www.swargarohan.org

िनमरमो िनरहकारो म यत सवरपा मिभः ॥२१॥ * * *

४५. ोवाच

बि सार मनःत भिमिनियमामबनधनम । महाभतारिवक भ िनमषप रव नम ॥१॥

जराशोकसमािव यािध यसनसचरम । दशकालिवचार द ौम यायामिनःवनम ॥२॥

अहोराऽप रकषप शीतोणप रमणडलम । सखदःखानतस लश कषितपपासावक लनम ॥३॥

छायातपिवलख च िनमषोनमषिव लम । घोरमोहजनाक ण वतरमानमचतनम ॥४॥

मासाधरमासगिणत िवषम लोकसचरम । तमोिनचयपङक च रजोवगवतरकम ॥५॥

स वालकारद च गणसघातमणडलम । ःवरिवमहनाभीक शोकसघातवतरनम ॥६॥

िबयाकारणसय रागिवःतारमायतम । लोभ साप रस यात िविव ानसभवम ॥७॥

भयमोहपर वार भतसमोहकारकम । आननदीितधार च कामबोधप रमहम ॥८॥

महदािदिवशषानतमस भवा ययम । मनोजवनमौानत कालचब वतरत ॥९॥

एत समाय कालचबमचतनम । िवसजतसिकषप चािप बोधयतसामर जगत ॥१०॥

कालचबवि च िनवि चव त वतः । यःत वद नरो िनतय न स भतष म ित ॥११॥

िवम ः सवरस लशः सवर ाितगो मिनः । िवम ः सवरपाप यः ा नोित परमा गितम ॥१२॥

गहःथो चार च वानःथोऽथ िभकषकः । चतवार आौमाः ो ाः सव गाहरः यमलकाः ॥१३॥

यः कि िदह लोक च ागमः स क ितरतः । तःयानतगमन ौयः क ितररषा सनातनी ॥१४॥

सःकारः सःकतः पव यथाव च रतोतः ।


www.swargarohan.org

जातौ गणिविश ाया समावतत वदिवत ॥१५॥

ःवदारिनरतो दानतः िश ाचारो िजतिनियः । प चिभ महाय ः ौ धानो यजत ह ॥१६॥

दवताितिथिश ाशी िनरतो वदकमरस । इ यादानय यथाशि यथािविध ॥१७॥

न पािणपादचपलो न नऽचपलो मिनः । न च वागङगचपल इित िश ःय गोचरः ॥१८॥

िनतयय ोपवीती ःया छ लवासाः शिचोतः । िनयतो दमदाना या सदा िश सिवशत ॥१९॥

िजतिश ोदरो मऽः िश ाचारसमािहतः । वणवी धारय ि सोदक च कमणडलम ॥२०॥

अधीतयाधयापन कयार था यजनयाजन । दान ितमह चव ष गणा वि माचरत ॥२१॥

ऽीिण कमारिण यानीह ा णाना त जीिवका । याजनाधयापन चोभ श ा चािप ितमहः ॥२२॥

अवशषािण चानयािन ऽीिण कमारिण यािन त । दानमधययन य ो धमरय ािन तािन त ॥२३॥

तवमाद कव त िऽष कमरस धमरिवत । दानतो मऽः कषमाय ः सवरभतसमो मिनः ॥२४॥

सवरमत थाशि िवो िनवरतरय शिचः । एव य ो जयतःवग गहःथः सिशतोतः ॥२५॥

* * * ४६. ोवाच

एवमतन मागण पव न यथािविध । अधीतवानयथाशि तथव चयरवान ॥१॥

ःवधमरिनरतो िव ानसविनिययतो मिनः । गरोः ियिहत य ः सतयधमरपरः शिचः ॥२॥

गरणा समन ातो भ जीताननमकतसयन । हिवयभआयभ चािप ःथानासनिवहारवान ॥३॥

ि कालमिगन ज ानः शिचभरतवा समािहतः । धारयीत सदा दणड बलव पालाशमव वा ॥४॥

कषौम कापारिसक वािप मगािजनमथािप वा ।


www.swargarohan.org

सव काषायर ःया ासो वािप ि जःय ह ॥५॥

मखला च भवनमौ जी जट िनतयोदकःतथा । य ोपवीती ःवाधयायी अल िनयतोतः ॥६॥

पतािभ तथवाि ः सदा दवततपरणम । भावन िनयतः कवरन चार शःयत ॥७॥

एव य ो जयतःवगरमधवररताः समािहतः । न ससरित जातीष परम ःथानमािौतः ॥८॥

सःकतः सवरसःकारःतथव चयरवान । मामािननब य चारणय मिनः ोिजतो वसत ॥९॥

चमरवलकलसवीतः ःवय ातरपःपशत । अरणयगोचरो िनतय न माम िवशतपनः ॥१०॥

अचरयननितथीनकाल द ा चािप ितौयम । फलपऽावरमरलः यामाकन च वतरयन ॥११॥

व मदक वाय सव वानयमा तणात । ा ीयादानप यण यथाद कषमतिनितः ॥१२॥

आमलफलिभकषािभरचदितिथमागतम । य कषः ःया तो द ाि कषा िनतयमतिनितः ॥१३॥

दवताितिथपव च सदा भ जीत वागयतः । अःकिनदतमना व ल वाशी दवताौयः ॥१४॥

दानतो मऽः कषमाय ः कशमौ च धारयन । ज नःवाधयायशील सतयधमरपरायणः ॥१५॥

तय दहः सदा दकषो वनिनतयः समािहतः । एव य ो जयतःवग वानःथो िजतिनियः ॥१६॥

गहःथो चार च वानःथोऽथ वा पनः । य इ छनमोकषमाःथातम मा वि माौयत ॥१७॥

अभय सवरभत यो द वा नक यरमाचरत । सवरभतिहतो मऽः सविनिययतो मिनः ॥१८॥

अयािचतमस मपपनन य छया । जोषयत सदा भो य मासमागतमःपहः ॥१९॥

याऽामाऽ च भ जीत कवल ाणयािऽकम । धमरल ध तथा ीयानन काममनवतरयत ॥२०॥

मासादा छादना चानयनन ग यातकथचन ।


www.swargarohan.org

यावदाहारय ावतितग त नानयथा ॥२१॥

पर यो न ितमा न च दय कदाचन । दनयभावा च भताना सिवभ य सदा बधः ॥२२॥

नादद त परःवािन न ग यादयािचतम । न िकिचि षय भ तवा ःपहय ःय व पनः ॥२३॥

मदमापःतथामान पऽपपफलािन च । असवतािन ग यातव ानीह कायरवान ॥२४॥

न िशलपजीिवका जीवि रनन नोत कामयत । न ा नोपद ा च भवत िनरपःकतः । ौ ापतािन भ जीत िनिम ािन िववजरयत ॥२५॥

मधावि रस सवरभतरसिवदम । कतवा वि चर आय िवधम भ व जन ॥२६॥

व शरावसपात भआय िल सत मोकषिवत । लाभ न च यत नालाभ िवमना भवत ॥२७॥

माऽाशी कालमाकाङकष र आय समािहतः । लाभ साधारण न छनन भ जीतािभपिजतः । अिभपिजतलाभाि िवजग सत िभकषकः ॥२८॥

श ानय लािन ित ािन कषायकटकािन च । नाःवादयीत भ जानो रसा मधराःतथा । याऽामाऽ च भ जीत कवल ाणयािऽकम ॥२९॥

असरोधन भताना वि िल सत मोकषिवत । न चानयमनिभकषत िभकषमाणः कथचन ॥३०॥

न सिनकाशय म िविव िवरजा रत । शनयागारमरणय वा वकषमल नद तथा । ितौयाथ सवत पावरती वा पनगरहाम ॥३१॥

मामकरािऽको मीम वषारःवकऽ वा वसत । अधवा सयण िनिदर ः क टव च चरनमह म ॥३२॥

दयाथ चव भताना समीआय पिथवी चरत । सचया न कव त ःनहवास च वजरयत ॥३३॥

पतन चा भसा िनतय काय कव त मोकषिवत । उपःपशद तािभरि परषः सदा ॥३४॥

अिहसा चय च सतयमाजरवमव च ।


www.swargarohan.org

अबोध ानसया च दमो िनतयमपशनम ॥३५॥

अ ाःवतष य ः ःया ोतष िनयतिनियः । अपापमशठ व मिज िनतयमाचरत ॥३६॥

आशीयर ािन कमारिण िहसाय ािन यािन च । लोकसमहधम च नव कयारनन कारयत ॥३७॥

सवरभावानितब य लघमाऽः प रोजत । समः सवष भतष ःथावरष चरष च ॥३८॥

पर नो जयतकिचनन च कःयिचदि जत । िव ाःयः सवरभतानाम यो मोकषिवद यत ॥३९॥

अनागत च न धयायननातीतमनिचनतयत । वतरमानमपकषत कालाकाङकषी समािहतः ॥४०॥

न चकषषा न मनसा न वाचा दषयत विचत । न तयकष परोकष वा िकिच समाचरत ॥४१॥

इिनियाणयपस तय कम ऽङगानीव सवरशः । कषीणिनियमनोबि िनरर कषत िन रिनियः ॥४२॥

िन ो िननरमःकारो िनःःवाहाकार एव च । िनमरमो िनरहकारो िनय गकषम एव च ॥४३॥

िनराशीः सवरभतष िनरासङगो िनराौयः । सवर ः सवरतो म ो म यत नाऽ सशयः ॥४४॥

अपािणपादप तमिशरःकमनदरम । ह णगणकमारण कवल िवमल िःथरम ॥४५॥

अगनधरसमःपशरम पाश दमव च । अतवगः यथ वाम जममासमिप चव ह ॥४६॥

िनि नतम यय िनतय िदःथमिप िनतयदा । सवरभतःथमातमान य पयिनत न त मताः ॥४७॥

न तऽ बमत बि निनियािण न दवताः । वदा य ा लोका न तपो न पराबमः । यऽ ानवता ाि रिलङगमहणा ःमता ॥४८॥

तःमादिलङगो धमर ो धमरोतमनोतः । गढधमारिौतो िव ान ातच रत चरत ॥४९॥

अमढो मढ पण चर मरमदषयन । यथनमवमनयरनपर सततमव िह ॥५०॥


www.swargarohan.org

तथाव र म सता वतमारिवदषयन । यो व व सपननः स मिनः ौ उ यत ॥५१॥

इिनियाणीिनियाथा महाभतािन प च च । मनोबि रथातमानम य परष तथा ॥५२॥

सवरमततस याय स य सतय य िनमरलः । ततः ःवगरमवा नोित िवम ः सवरबनधनः ॥५३॥

एतदवानतवलाया प रस याय त विवत । धयायदकानतमाःथाय म यतऽथ िनराौयः ॥५४॥

िनमर ः सवरसङग यो वायराकाशगो यथा । कषीणकोशो िनरातङकः ा नोित परम पदम ॥५५॥

* * * ४७. ोवाच

सनयास तप इतयाहवर ा िनि तदिशरनः । ा णा योिनःथा ान पर िवदः ॥१॥

अिवदरातपर वदिव ा यपाौयम । िन िनगरण िनतयमिचनतय ग म मम ॥२॥

ानन तपसा चव धीराः पयिनत ततपदम । िनिणर तमसः पता यतबानतरजसोऽमलाः ॥३॥

तपसा कषममधवान ग छिनत परमिषणः । सनयासिनरता िनतय य िवदषो जनाः ॥४॥

तपः द प इतयाहराचारो धमरसाधकः । ान तवव पर िव सनयासःतप उ मम ॥५॥

यःत वद िनराबाध ान त विविन यात । सवरभतःथमातमान स सवरगित रयत ॥६॥

यो िव ानसहवास च िववास चव पयित । तथवकतवनानातव स दःखातप रम यत ॥७॥

यो न कामयत िकिचनन िकिचदवमनयत । इहलोकःथ एवष भयाय कलपत ॥८॥

धानगणत व ः सवरभतिवधानिवत । िनमरमो िनरहकारो म यत नाऽ सशयः ॥९॥

िन ो िननरमःकारो िनःःवधाकार एव च । िनगरण िनतयम शमनव ग छित ॥१०॥


www.swargarohan.org

िहतवा गणमय सव कमर जनतः शभाशभम । उभ सतयानत िहतवा म यत नाऽ सशयः ॥११॥

अ य बीजभवो बि ःकनधमयो महान । महाहकारिवटप इिनियानतरकोटरः ॥१२॥

महाभतिवशाख िवशषितशाखवान । सदापणरः सदापपः शभाशभफलोदयः । आजीवः सवरभताना वकषः सनातनः ॥१३॥

एति छ वा च िभ वा च ानन परमािसना । िहतवा चामरता ा य ज ा मतयजनमनी । िनमरमो िनरहकारो म यत नाऽ सशयः ॥१४॥

ावतौ पिकषणौ िनतयौ सखायौ चा यचतनौ । एता या त परो यःय चतनावािनित ःमतः ॥१५॥

अचतनः स वसघातय ः स वातपर चतयतऽनतरातमा । स कषऽ ः स वसघातबि गरणाितगो म यत मतयपाशात ॥१६॥

* * * ४८. ोवाच

किच मय वकष किच मय महत । किचतपरषम य किचतपरमनामयम । मनयनत सवरम यतद य भवा ययम ॥१॥

उ वासमाऽमिप च ोऽनतकाल समो भवत । आतमानमपसग य सोऽमततवाय कलपत ॥२॥

िनमषमाऽमिप चतसय यातमानमातमिन । ग छतयातमसादन िवदषा ाि म ययाम ॥३॥

ाणायामरथ ाणानसय य स पनः पनः । दश ादशिभवारिप चतिवशातपर ततः ॥४॥

एव पव सननातमा लभत य िद छित । अ य ातस वमिि ममततवाय कलपत ॥५॥

स वातपरतर नानयतशसनतीह ति दः । अनमानाि जानीमः परष स वसौयम । न श यमनयथा गनत परष तमथो ि जाः ॥६॥

कषमा धितरिहसा च समता सतयमाजरवम । ान तयागोऽथ सनयासः साि वक व िमयत ॥७॥


www.swargarohan.org

एतनवानमानन मनयनतऽथ मनीिषणः । स व च परष कःतऽ नािःत िवचारणा ॥८॥

आहरक च िव ासो य ान स िति ताः । कषऽ स वयोर यिमतयतननोपप त ॥९॥

पथगभतःततो िनतयिमतयतदिवचा रतम । पथगभाव िव यः सहज ािप त वतः ॥१०॥

तथवकतवनानातविमयत िवदषा नयः । मशकोद बर तव य पथ तवमिप यत ॥११॥

मतःयो यथानयः ःयाद स स योगःतथानयोः । सबनधःतोयिबनदना पण कोकनदःय च ॥१२॥

गररवाच

इतय वनत त िवाःतदा लोकिपतामहम । पनः सशयमापननाः प छि रजस माः ॥१३॥

ऋषय ऊचः िक िःवदवह धमारणामन यतम ःमतम । याहतािमव पयामो धमरःय िविवधा गितम ॥१४॥

ऊधव दहा दनतयक नतदःतीित चापर । किचतसशियत सव िनःसशयमथापर ॥१५॥

अिनतय िनतयिमतयक नाःतयःतीतयिप चापर । एक प ि धतयक यािमौिमित चापर । एकमक पथ चानय बहतविमित चापर ॥१६॥

मनयनत ा णा एव ा ाःत वाथरदिशरनः । जटािजनधरा ानय मणडाः किचदसवताः ॥१७॥

अःनान किचिद छिनत ःनानिमतयिप चापर । आहार किचिद छिनत किच चानशन रताः ॥१८॥

कमर किचतशसिनत शािनतमिप चापर । दशकालावभौ किचननतदःतीित चापर । किचनमोकष शसिनत किच ोगानपथिगवधान ॥१९॥

धनािन किचिद छिनत िनधरनतव तथापर । उपाःयसाधन तवक नतदःतीित चापर ॥२०॥

अिहसािनरता ानय किचि सापरायणाः । पणयन यशसतयक नतदःतीित चापर ॥२१॥


www.swargarohan.org

स ाविनरता ानय किचतसशियत िःथताः । दःखादनय सखादनय धयानिमतयपर िःथताः ॥२२॥

य िमतयपर धीराः दानिमित चापर । सवरमक शसिनत न सवरिमित चापर ॥२३॥

तपःतवनय शसिनत ःवाधयायमपर जनाः । ान सनयासिमतयक ःवभाव भतिचनतकाः ॥२४॥

एव यतथािपत धम बहधा िवधावित । िन य नािधग छामः समढाः सरस म ॥२५॥

इद ौय इद ौय इतयव िःथतो जनः । यो िह यिःमतो धम स त पजयत सदा ॥२६॥

तऽ नो िवहता ा मन बहलीकतम । एतदा यातिम छामः ौयः िकिमित स म ॥२७॥

अतः पर च य त वानव महरित । स वकषऽ यो व सबनधः कन हतना ॥२८॥

एवम ः स तिवर भरगवाललोकभावनः । त यः शशस धमारतमा याथात यन बि मान ॥२९॥

* * * ४९. ोवाच

हनत वः स वआयािम यनमा प छथ स माः । समःतिमह त तवा स यगवावधायरताम ॥१॥

अिहसा सवरभतानामततकतयतम मतम । एततपदमनि गन व र धमरलकषणम ॥२॥

ान िनःौय इतयाहवर ा िन यदिशरनः । तःमा ानन श न म यत सवरपातकः ॥३॥

िहसापरा य लोक य च नािःतकव यः । लोभमोहसमाय ाःत व िनरयगािमनः ॥४॥

आशीयर ािन कमारिण कवरत य तवतिनिताः । तऽिःमललोक मोदनत जायमानाः पनः पनः ॥५॥

कवरत य त कमारिण ौ धाना िवपि तः । अनाशीय गसय ाःत धीराः साधदिशरनः ॥६॥

अतः पर वआयािम स वकषऽ योयरथा । सयोगो िवयोग तिननबोधत स माः ॥७॥


www.swargarohan.org

िवषयो िवषियतव च सबनधोऽयिमहो यत । िवषयी परषो िनतय स व च िवषयः ःमतः ॥८॥

या यात पवरकलपन मशकोद बर यथा । भ यमान न जानीत िनतय स वमचतनम । यःतवव त िवजानीत यो भङ य भ यत ॥९॥

अिनतय सय स वमाहगरणातमकम । िन ो िनकलो िनतयः कषऽ ो िनगरणातमकः ॥१०॥

समः स ागतःतवव यदा सवरऽ यत । उपभङ सदा स वमापः पकरपणरवत ॥११॥

सवरिप गणिवर ान यितष ो न िल यत । जलिबनदयरथा लोलः पि नीपऽसिःथतः । एवमवा यसस ः परषः ःयानन सशयः ॥१२॥

ि यमाऽमभतस व परषःयित िन यः । यथा ि य च कतार च सयोगोऽ यनयोःतथा ॥१३॥

यथा द पमादाय कि मिस ग छित । तथा स वद पन ग छिनत परमिषणः ॥१४॥

याव ि यगणःतावतद पः स काशत । कषीणि यगण योितरनतधारनाय ग छित ॥१५॥

य ः स वगणःतवव परषोऽ य इयत । एति ा िवजानीत हनत भयो वीिम वः ॥१६॥

सहॐणािप दमधा न वि मिधग छित । चतथना यथाशन बि मानसखमधत ॥१७॥

एव धमरःय िव य ससाधनमपायतः । उपाय ो िह मधावी सखमतयनतम त ॥१८॥

यथाधवानमपाथयः पननो मानवः विचत । लशन याित महता िवनयतयनतरािप वा ॥१९॥

तथा कमरस िव य फल भवित वा न वा । परषःयातमिनःौयः शभाशभिनदशरनम ॥२०॥

यथा च द घरमधवान प यामव प त । अ पव सहसा त वदशरनविजरतः ॥२१॥

तमव च यथाधवान रथनहाशगािमना । यायाद य न तथा बि मता गितः ॥२२॥


www.swargarohan.org

उ च पवरतमार नानववकषत भगतम । रथन रिथन पयित लयमानमचतनम ॥२३॥

याविथपथःताविथन स त ग छित । कषीण रथपथ ा ो रथमतस य ग छित ॥२४॥

एव ग छित मधावी त वयोगिवधानिवत । समा ाय महाबि र राद रो रम ॥२५॥

यथा महाणरव घोरम लवः स गाहत । बाह यामव समोहा ध च छरतयसशयम ॥२६॥

नावा चािप यथा ा ो िवभाग ःत रऽया । अ लानतः सिलल गाहितकष सतरित ीवम ॥२७॥

तीण ग छतपर पार नावमतस य िनमरमः । या यात पवरकलपन यथा रिथपदाितनौ ॥२८॥

ःनहातसमोहमापननो नािव दाशो यथा तथा । ममतवनािभभतः स तऽव प रवतरत ॥२९॥

नाव न श यमार ःथल िवप रवितरतम । तथव रथमार ना स चयार िवधीयत ॥३०॥

एव कमर कत िचऽ िवषयःथ पथ पथक । यथा कमर कत लोक तथा तदपप त ॥३१॥

यननव गिनधनो रःय न पःपशरश दवत । मनयनत मनयो ब धया ततधान चकषत ॥३२॥

तऽ धानम य म य ःय गणो महान । महतः धानभतःय गणोऽहकार एव च ॥३३॥

अहकारधानःय महाभतकतो गणः । पथ तवन िह भताना िवषया व गणाः ःमताः ॥३४॥

बीजधम यथा य तथव सवातमकम । बीजधमार महानातमा सव ित नः ौतम ॥३५॥

बीजधमार तवहकारः सव पनः पनः । बीजसवधमारिण महाभतािन प च व ॥३६॥

बीजधिमरण इतयाहः सव च न कवरत । िवशषाः प चभताना तषा िव िवशषणम ॥३७॥

तऽकगणमाकाश ि गणो वायर यत । िऽगण योित रतयाहराप ािप चतगरणाः ॥३८॥


www.swargarohan.org

प वी प चगणा या ऽसःथावरसकला । सवरभतकर दवी शभाशभिनदशरना ॥३९॥

श दः ःपशरःतथा प रसो गनध प चमः । एत प च गणा भमिवर या ि जस माः ॥४०॥

पािथरव सदा गनधो गनध बहधा ःमतः । तःय गनधःय वआयािम िवःतरण बहनगणान ॥४१॥

इ ािन गनध मधरोऽ लः कटःतथा । िनहारर सहतः िःनगधो कषो िवशद एव च । एव दशिवधो यः पािथरवो गनध इतयत ॥४२॥

श दः ःपशरःतथा प रस ापा गणाः ःमताः । रस ान त वआयािम रसःत बहधा ःमतः ॥४३॥

मधरोऽ लः कटिःत ः कषायो लवणःतथा । एव षि वधिवःतारो रसो वा रमयः ःमतः ॥४४॥

श दः ःपशरःतथा प िऽगण योितर यत । योितष गणो प प च बहधा ःमतम ॥४५॥

श ल कण तथा र नील पीतारण तथा । ःव द घ तथा ःथल चतरॐाण व कम ॥४६॥

एव ादशिवःतार तजसो पम यत । िव य ा णिनरतय धमर ः सतयवािदिभः ॥४७॥

श दःपश च िव यौ ि गणो वायर यत । वायो ािप गणः ःपशरः ःपशर बहधा ःमतः ॥४८॥

उणः शीतः सखो दःखः िःनगधो िवशद एव च । किठनि कणः आणः िपि छलो दारणो मदः ॥४९॥

एव ादशिवःतारो वाय यो गण उ यत । िविधव णः िस धरमर ःत वदिशरिभः ॥५०॥

तऽकगणमाकाश श द इतयव च ःमतः । तःय श दःय वआयािम िवःतरण बहनगणान ॥५१॥

ष जषरभौ च गानधारो मधयमः प चमःतथा । अतः पर त िव यो िनषादो धवतःतथा ॥५२॥

इ ोऽिन श दःत सहतः िवभागवान । एव बहिवधो यः श द आकाशसभवः ॥५३॥

आकाशम म भतमहकारःततः परम ।


www.swargarohan.org

अहकारातपरा बि बर रातमा ततः परः ॥५४॥

तःमा परम य म य ातपरषः परः । परावर ो भताना य ा याननतयम त ॥५५॥

* * * ५०. ोवाच

भतानामथ प चाना यथषामी र मनः । िनयम च िवसग च भतातमा मन एव च ॥१॥

अिध ाता मनो िनतय भताना महता तथा । बि र यरमाच कषऽ ः सवर उ यत ॥२॥

इिनियािण मनो यङ सद ािनव सारिथः । इिनियािण मनो बि कषऽ ो य जत सदा ॥३॥

महाभतसमाय बि सयमन रथम । तमार स भतातमा समनतातप रधावित ॥४॥

इिनियमामसय ो मनःसारिथरव च । बि सयमनो िनतय महान मयो रथः ॥५॥

एव यो वि िव ानव सदा मय रथम । स धीरः सवरलोकष न मोहमिधग छित ॥६॥

अ य ािद िवशषानत ऽसःथावरसकलम । चनिसयर भालोक महनकषऽमिणडतम ॥७॥

नद पवरतजाल सवरतः प रभिषतम । िविवधािभःतथाि सतत समलकतम ॥८॥

आजीवः सवरभताना सवर ाणभता गितः । एत वन िनतय यिःम रित कषऽिवत ॥९॥

लोकऽिःमनयािन भतािन ःथावरािण चरािण च । तानयवाम लीयनत प ा तकता गणाः । गण यः प चभतािन एष भतसम लयः ॥१०॥

दवा मनया गनधवारः िपशाचासरराकषसाः । सव ःवभावतः स ा न िबया यो न कारणात ॥११॥

एत िव कतो िवा जायनत ह पनः पनः । त यः सताःतवव महाभतष प चस । लीयनत यथाकालममरयः सागर यथा ॥१२॥

िव सग यःत भत यो महाभतािन ग छित ।


www.swargarohan.org

भत य ािप प च यो म ो ग छतजापितम ॥१३॥

जापित रद सव तपसवासजतभः । तथव वदानषयःतपसा ितपिदर ॥१४॥

तपस ानप यण फलमलािशनःतथा । ऽलो य तपसा िस ाः पयनतीह समािहताः ॥१५॥

ओषधानयगदाद नी नानािव ा सवरशः । तपसव िसधयिनत तपोमल िह साधनम ॥१६॥

य राप दरा नाय दराधष दरनवयम । ततसव तपसा साधय तपो िह दरितबमम ॥१७॥

सरापो हा ःतयी णहा गरतलपगः । तपसव सत न म यनत िकिलबषा तः ॥१८॥

मनयाः िपतरो दवाः पशवो मगपिकषणः । यािन चानयािन भतािन ऽसािन ःथावरािण च ॥१९॥

तपःपरायणा िनतय िसधयनत तपसा सदा । तथव तपसा दवा महाभागा िदव गताः ॥२०॥

आशीयर ािन कमारिण कवरत य तवतिनिताः । अहकारसमाय ाःत सकाश जापतः ॥२१॥

धयानयोगन श न िनमरमा िनरहकताः । ा नविनत महातमानो महानत लोकम मम ॥२२॥

धयानयोगादपाग य सननमतयः सदा । सखोपचयम य िवशनतयातमव या ॥२३॥

धयानयोगादपाग य िनमरमा िनरहकताः । अ य िवशनतीह महानत लोकम मम ॥२४॥

अ य ादव सभतः समय ो गतः पनः । तमोरजो या िनमर ः स वमाःथाय कवलम ॥२५॥

िवम ः सवरपाप यः सव तयजित िनकलः । कषऽ इित त िव ा ःत वद स वदिवत ॥२६॥

िच िच ादपाग य मिनरासीत सयतः । यि च ःतनमना भतवा ग मततसनातनम ॥२७॥

अ य ािद िवशषानतमिव ालकषण ःमतम । िनबोधत यथा ह द गणलरकषणिमतयत ॥२८॥

यकषरःत भवनमतय यकषर शा तम ।


www.swargarohan.org

ममित च भवनमतयनर ममित च शा तम ॥२९॥

कमर किचतशसिनत मनदबि तरा नराः । य त ब ा महातमानो न शसिनत कमर त ॥३०॥

कमरणा जायत जनतमरितरमानषोडशातमकः । परष सजतऽिव ा अमा ममतािशनम ॥३१॥

तःमातकमरस िनःःनहा य किचतपारदिशरनः । िव ामयोऽय परषो न त कमरमयः ःमतः ॥३२॥

अपवरममत िनतय य एनमिवचा रणम । य एन िवनदतऽऽतमानममा ममतािशनम । अमा ोऽमतो भवित य एिभः कारणीरवः ॥३३॥

अपो सवरसकलपानसय यातमानमातमिन । स त शभ वि यःमा यो न िव त ॥३४॥

सादनव स वःय साद समवा नयात । लकषण िह सादःय यथा ःयातःव नदशरनम ॥३५॥

गितरषा त म ाना य ानप रिनि ताः । व य याः सवारः पयिनत प रणामजाः ॥३६॥

एषा गितरस ानामष धमरः सनातनः । एषा ानवता ाि रत मिनिनदतम ॥३७॥

समन सवरभतष िनःःपहण िनरािशषा । श या गित रय गनत सवरऽ समदिशरना ॥३८॥

एत ः सवरमा यात मया िविषरस माः । एवमाचरत िकष ततः िसि मवा ःयथ ॥३९॥

गररवाच

इतय ाःत त मनयो णा गरणा तथा । कतवनतो महातमानःततो लोकानवा नवन ॥४०॥

तवम यतनमहाभाग यथो णो वचः । स यगाचर श ातमःततः िसि मवा ःयिस ॥४१॥


इतय ः स तदा िशयो गरणा धमरम मम । चकार सव कौनतय ततो मोकषमवा वान ॥४२॥

कतकतय स तदा िशयः करकलो ह । ततपद समना ो यऽ गतवा न शोचित ॥४३॥


www.swargarohan.org


को नवसौ ा णः कण क िशयो जनादरन । ौोत य चनमयत त वमाचआव म िवभो ॥४४॥


अह गरमरहाबाहो मनः िशय च िवि म । तवतीतया ग मत च किथत म धनजय ॥४५॥

मिय चदिःत त ीितिनरतय करकलो ह । अधयातममत तवा तव स यगाचर सोत ॥४६॥

ततःतव स यगाचीण धमऽिःमनकरननदन । सवरपापिवश ातमा मोकष ा ःयिस कवलम ॥४७॥

पवरम यतदवो य काल उपिःथत । मया तव महाबाहो तःमादऽ मनः कर ॥४८॥

मया त भरतौ िचर ः िपता िवभो । तमह ि िम छािम समत तव फलगन ॥४९॥


इतय वचन कण तयवाच धनजयः । ग छावो नगर कण गजसा यम व ॥५०॥

समतय तऽ राजान धमारतमान यिधि रम । समन ा य दधरष ःवा पर यातमहरिस ॥५१॥

* * * ५१. वशपायन उवाच

ततोऽ यचोदयतकणो य यतािमित दारकम । महतारिदव चाच य िमतयव दारकः ॥१॥

तथव चानयाऽािण चोदयामास पाणडवः । स जयधव याःयामो नगर गजसा यम ॥२॥

इतय ाः सिनकाःत त स जीभता िवशा पत । आच यः स जिमतयव पाथारयािमततजस ॥३॥

ततःतौ रथमाःथाय यातौ कणपाणडवौ । िवकवारणौ कथाि ऽाः ीयमाणौ िवशा पत ॥४॥

रथःथ त महातजा वासदव धनजयः । पनरवावी ा यिमद भरतस म ॥५॥

तवतसादा जयः ा ो रा ा विणकलो ह ।


www.swargarohan.org

िनहताः शऽव ािप ा रा यमकणटकम ॥६॥

नाथवनत भवता पाणडवा मधसदन । भवनत लवमासा तीणारः ःम करसागरम ॥७॥

िव कमरननमःतऽःत िव ातमिनव सभव । यथाह तवा िवजानािम यथा चाह भवनमनाः ॥८॥

तव जःसभवो िनतय हताशो मधसदन । रितः ब डामयी त य माया त रोदसी िवभो ॥९॥

तविय सवरिमद िव यिदद ःथाणजङगमम । तव िह सव िवकरष भतमाम सनातनम ॥१०॥

पिथवी चानत रकष च तथा ःथावरजङगमम । हिसत तऽमला योतःना ऋतव िनियानवयाः ॥११॥

ाणो वायः सततगः बोधो मतयः सनातनः । साद चािप प ा ौीिनरतय तविय महामत ॥१२॥

रितःति धरितः कषािनतःतविय चद चराचरम । तवमवह यगानतष िनधन ो यसऽनघ ॥१३॥

सद घणािप कालन न त श या गणा मया । आतमा च परमो व नमःत निलनकषण ॥१४॥

िविदतो मऽिस दधरषर नारदा वला था । कण पायना चव तथा करिपतामहात ॥१५॥

तविय सव समास तवमवको जन रः । य चानमहसय मतद तवयानघ ॥१६॥

एततसवरमह स यगाच रय जनादरन । इद चा तमतयथ कतमःमितय सया ॥१७॥

यतपापो िनहतः स य कौर यो धतरा जः । तवया दगध िह ततसनय मया िविजतमाहव ॥१८॥

भवता ततकत कमर यनावा ो जयो मया । दय धनःय समाम तव बि पराबमः ॥१९॥

कणरःय च वधोपायो यथावतस दिशरतः । सनधवःय च पापःय भ रौवस एव च ॥२०॥

अह च ीयमाणन तवया दविकननदन । यद ःततक रयािम न िह मऽऽ िवचारणा ॥२१॥

राजान च समासा धमारतमान यिधि रम ।


www.swargarohan.org

चोदिययािम धमर गमनाथ तवानघ ॥२२॥

रिचत िह ममत ारकागमन भो । अिचरा चव ा तव मातल मधसदन । बलदव च दधरष तथानयानविणपगवान ॥२३॥

एव सभाषमाणौ तौ ा ौ वारणसा यम । तथा िविवशत ोभौ स नराकलम ॥२४॥

तौ गतवा धतरा ःय गह शबगहोपमम । द शात महाराज धतरा जन रम ॥२५॥

िवदर च महाबि राजान च यिधि रम । भीमसन च दधरष माि पऽौ च पाणडवौ । धतरा मपासीन ययतस चापरािजतम ॥२६॥

गानधार च महाा ा पथा कणा च भािमनीम । सभिा ा ताः सवार भरताना ि यःतथा । द शात िःथताः सवार गानधार प रवायर व ॥२७॥

ततः समतय राजान धतरा म रदमौ । िनव नामधय ःव तःय पादावग ताम ॥२८॥

गानधायार पथाया धमररा ःतथव च । भीमःय च महातमानौ तथा पादावग ताम ॥२९॥

कष ार चािप सप य प वा कशलम ययम । तः साध नपित व ततःत पयरपासताम ॥३०॥

ततो िनिश महाराज धतरा ः क हान । जनादरन च मधावी यसजरयत व गहान ॥३१॥

तऽन ाता नपितना ययः ःव ःव िनवशनम । धनजयगहानव ययौ कणःत वीयरवान ॥३२॥

तऽािचरतो यथानयाय सवरकामरपिःथतः । कणः स वाप मधावी धनजयसहायवान ॥३३॥

भाताया त शवरया कतपवारि किबयौ । धमरराजःय भवन जगमतः परमािचरतौ । यऽाःत स सहामातयो धमरराजो महामनाः ॥३४॥

ततःतौ ततिवयाथ द शात महाबलौ । धमरराजानमासीन दवराजिमवाि नौ ॥३५॥

तौ समासा राजान वाणयकरपगवौ ।


www.swargarohan.org

िनषीदतरन ातौ ीयमाणन तन व ॥३६॥

ततः स राजा मधावी िववकष आय तावभौ । ोवाच वदता ौ ो वचन राजस मः ॥३७॥

िववकष िह यवा मनय वीरौ यदक हौ । त कतारिःम सव वा न िचरानमा िवचायरताम ॥३८॥

इतय फलगनःतऽ धमरराजानमवीत । िवनीतवदपाग य वा य वा यिवशारदः ॥३९॥

अय िचरोिषतो राजनवासदवः तापवान । भवनत समन ा य िपतर ि िम छित ॥४०॥

स ग छद यन ातो भवता यिद मनयस । आनतरनगर वीरःतदन ातमहरिस ॥४१॥


पणडर काकष भि त ग छ तव मधसदन । पर ारवतीम ि शरसत भम ॥४२॥

रोचत म महाबाहो गमन तव कशव । मातलि र ो म तवया दवी च दवक ॥४३॥

मातल वसदव तव बलदव च माधव । पजयथा महाा म ा यन यथाहरतः ॥४४॥

ःमरथा ािप मा िनतय भीम च बिलना वरम । फलगन नकल चव सहदव च माधव ॥४५॥

आनतारनवलो य तव िपतर च महाभज । व णी पनराग छहरयमध ममानघ ॥४६॥

स ग छ र ानयादाय िविवधािन वसिन च । य चा यनयनमनो त तद यादतःव सातवत ॥४७॥

इय िह वसधा सवार सादा व माधव । अःमानपगता वीर िनहता ािप शऽवः ॥४८॥

एव वित कौर य धमरराज यिधि र । वासदवो वरः पसािमद वचनमवीत ॥४९॥

तवव र ािन धन च कवल धरा च कतःना त महाभजा व । यदिःत चानय ििवण गहष म तवमव तःय र िनतयमी रः ॥५०॥

तथतयथो ः ितपिजतःतदा गदामजो धमरसतन वीयरवान । िपत वसाम यवद थािविध सपिजत ा यगमतदिकषणम ॥५१॥


www.swargarohan.org

तया स स य ितनिनदतःतदा तथव सविवरदरािदिभःततः । िविनयरयौ नागपरा दामजो रथन िद यन चतयरजा ह रः ॥५२॥

रथ सभिामिधरो य भािमनी यिधि रःयानमत जनादरनः । िपत वसाया तथा महाभजो िविनयरयौ पौरजनािभसवतः ॥५३॥

तमनवगा ानरवयरकतनः ससातयिकमारिवतीसताविप । अगाधबि िवरदर माधव ःवय च भीमो गजराजिवबमः ॥५४॥

िनवतरियतवा कररा वधरनाःततः स सवारिनवदर च वीयरवान । जनादरनो दारकमाह सतवरः चोदया ािनित सातयिकःतदा ॥५५॥

ततो ययौ शऽगणमदरनः िशिनवीरानगतो जनादरनः । यथा िनहतया रगणा शतबतिदरव तथानतरपर तापवान ॥५६॥

* * * ५२. वशपायन उवाच

तथा यानत वाणय ारका भरतषरभाः । प रव य नयवतरनत सानयाऽाः परतपाः ॥१॥

पनः पन वाणय पयर वजत फलगनः । आ चकषिवरषया चन ददशर च पनः पनः ॥२॥

क लणव च ता पाथ गोिवनद िविनविशताम । सजहार तदा ि कण ा यपरािजतः ॥३॥

तःय याण यानयासिननिम ािन महातमनः । बहनय त पािण तािन म गदतः शण ॥४॥

वायवगन महता रथःय परतो ववौ । कवरिननःशकर र माग िवरजःकमकणटकम ॥५॥

ववषर वासव ािप तोय शिच सगिनध च । िद यािन चव पपािण परतः शाङगरधनवनः ॥६॥

स यातो महाबाहः समष मरधनवस । ददशारथ मिनौ म ङकमिमतौजसम ॥७॥

स त सप य तजःवी मिन पथललोचनः । पिजतःतन च तदा पयरप छदनामयम ॥८॥

स प ः कशल तन सप य मधसदनम । उ ङको ा णौ ःततः प छ माधवम ॥९॥

कि च छौर तवया गतवा करपाणडवस तत । कत सौाऽमचल तनम या यातमहरिस ॥१०॥


www.swargarohan.org

अिभसधाय तानवीरानपाव ोऽिस कशव । सबिनधनः सदियतानसतत विणपगव ॥११॥

कि चतपाणडसताः प च धतरा ःय चातमजाः । लोकष िवह रयिनत तवया सह परतप ॥१२॥

ःवरा ष च राजानः कि चता ःयिनत व सखम । कौरवष शानतष तवया नाथन माधव ॥१३॥

या म सभावना तात तविय िनतयमवतरत । अिप सा सफला कण कता त भरतानित ॥१४॥


कतो य ो मया नसौाऽ कौरवानित । न चाश यनत सधात तऽधमररचयो मया ॥१५॥

ततःत िनधन ा ाः सव ससतबानधवाः । न िद म यितबानत श य ब धया बलन वा । महष िविदत नन सवरमत वानघ ॥१६॥

तऽतयबामनमित म भीमःय िवदरःय च । ततो यमकषय जगमः समासा तरतरम ॥१७॥

प च व पाणडवाः िश ा हतिमऽा हतातमजाः । धातररा ा िनहताः सव ससतबानधवाः ॥१८॥

इतय वचन कण भश बोधसमिनवतः । उ ङकः तयवाचन रोषादतफालय लोचन ॥१९॥

यःमा छ न त कण न ऽाताः करपाणडवाः । सबिनधनः ियाःतःमा छ ःयऽह तवामसशयम ॥२०॥

न च त सभ यःमा िनग िनवितरताः । तःमानमनयपर तःतवा श ःयािम मधसदन ॥२१॥

तवया िह श न सता िम याचारण माधव । उपचीणारः करौ ा यःतवतानसमपकषथाः ॥२२॥


शण म िवःतरणद य आय भगननदन । गहाणाननय चािप तपःवी िस भागरव ॥२३॥

ौतवा तवमतदधयातम म चथाः शापम व । न च मा तपसालपन श ोऽिभभिवत पमान ॥२४॥

न च त तपसो नाशिम छािम जपता वर ।


www.swargarohan.org

तपःत समह गरव ािप तोिषताः ॥२५॥

कौमार चय त जानािम ि जस म । दःखािजरतःय तपसःतःमानन छािम त ययम ॥२६॥

* * * ५३. उ ङक उवाच

िह कशव त वन तवमधयातममिनिनदतम । ौतवा ौयोऽिभधाःयािम शाप वा त जनादरन ॥१॥


तमो रज स व च िवि भावानमदाौयान । तथा रिानवस ािप िवि मतभवािन ज ॥२॥

मिय सवारिण भतािन सवरभतष चा यहम । िःथत इतयिभजानीिह मा तऽभदऽ सशयः ॥३॥

तथा दतयगणानसवारनयकषराकषसपननगान । गनधवार सरस व िवि मतभवािन ज ॥४॥

सदस चव यताहर य य मव च । अकषर च कषर चव सवरमतनमदातमकम ॥५॥

य चाौमष व धमार तषर िविहता मन । दवािन चव कमारिण िवि सव मदातमकम ॥६॥

अस च सदस चव यि सदसतः परम । ततः पर नािःत चव दवदवातसनातनात ॥७॥

ओकारभवानवदािनवि मा तव भग ह । यप सोम तथवह िऽदशा यायन मख ॥८॥

होतारमिप ह य च िवि मा भगननदन । अधवयरः कलपक ािप हिवः परमसःकतम ॥९॥

उ ाता चािप मा ःतौित गीतघोषमरहाधवर । ायि ष मा शािनतमङगलवाचकाः । ःतविनत िव कमारण सतत ि जस माः ॥१०॥

िवि म सत धमरममज ि जस म । मानस दियत िव सवरभतदयातमकम ॥११॥

तऽाह वतरमान िनव व मानवः । ब ः ससरमाणो व योनीिहर ि जस म ॥१२॥

धमरसरकषणाथारय धमरसःथापनाय च ।


www.swargarohan.org

तःतवष प िऽष लोकष भागरव ॥१३॥

अह िवणरह ा शबोऽथ भवा ययः । भतमामःय सवरःय ॐ ा सहार एव च ॥१४॥

अधम वतरमानाना सवषामहम यत । धमरःय सत बधनािम चिलत चिलत यग । ताःता योनीः िवयाह जाना िहतका यया ॥१५॥

यदा तवह दवयोनौ वतारिम भगननदन । तदाह दववतसवरमाचरािम न सशयः ॥१६॥

यदा गनधवरयोनौ त वतारिम भगननदन । तदा गनधवरव च ाः सवार ािम भागरव ॥१७॥

नागयोनौ यदा चव तदा वतारिम नागवत । यकषराकषसयोनी यथावि चरा यहम ॥१८॥

मानय वतरमान त कपण यािचता मया । न च त जातसमोहा वचो ग िनत म िहतम ॥१९॥

भय च महदि य ऽािसताः करवो मया । ब व भतवा च पनयरथावदनदिशरताः ॥२०॥

तऽधमणह सय ाः पर ताः कालधमरणा । धमण िनहता य गताः ःवग न सशयः ॥२१॥

लोकष पाणडवा व गताः याित ि जो म । एत सवरमा यात यनमा तव प रप छिस ॥२२॥

* * * ५४. उ ङक उवाच

अिभजानािम जगतः कतारर तवा जनादरन । नन भवतसादोऽयिमित म नािःत सशयः ॥१॥

िच च स सनन म तव ावगतम यत । िविनव म कोप इित िवि परतप ॥२॥

यिद तवनमह किच व ोऽह ऽह जनादरन । ि िम छािम त पम र तिननदशरय ॥३॥


ततः स तःम ीतातमा दशरयामास त पः । शा त वणव धीमानद श य नजयः ॥४॥

स ददशर महातमान िव प महाभजम ।


www.swargarohan.org

िवःमय च ययौ िवःत वा पम रम ॥५॥

उ ङक उवाच

िव कमरननमःतऽःत यःय त पमी शम । प या त पिथवी या ा िशरसा चावत नभः ॥६॥

ावापिथ योयरनमधय जठरण तदावतम । भजा यामावता ाशाःतविमद सवरम यत ॥७॥

सहरःव पनदव पमकष यम मम । पनःतवा ःवन पण ि िम छािम शा तम ॥८॥


तमवाच सननातमा गोिवनदो जनमजय । वर वणीवित तदा तम ङकोऽवीिददम ॥९॥

पयार एष एवा वरःतव ो महा त । य पिमद कण पयािम भवा ययम ॥१०॥

तमवीतपनः कणो मा तवमऽ िवचारय । अवयमततकतर यममोघ दशरन मम ॥११॥


अवयकरणीय व य तनमनयस िवभो । तोयिम छािम यऽ मरवति दलर भम ॥१२॥


ततः स तय त जः ोवाचो ङकमी रः । ए य सित िचनतयोऽहिमतय तवा ारका ययौ ॥१३॥

ततः कदािच गवान ङकःतोयकाङकषया । तिषतः प रचबाम मरौ सःमार चा यतम ॥१४॥

ततो िदगवासस धीमानमातङग मलपिङकनम । अपयत मरौ तिःम यथप रवा रतम ॥१५॥

भीषण ब िनि श बाणकामरकधा रणम । तःयाधः ॐोतसोऽपय ा र भ र ि जो मः ॥१६॥

ःमरननव च त ाह मातङगः हसिननव । ए ङक ती छःव म ो वा र भग ह । कपा िह म समहती तवा वा त समाहतम ॥१७॥

इतय ःतन स मिनःत ोय ना यननदत । िचकषप च स त धीमानवािगभरमािभर यतम ॥१८॥


www.swargarohan.org

पनः पन मातङगः िपबःवित तमवीत । न चािपबतस सबोधः कषिभतनानतरातमना ॥१९॥

स तथा िन या न तया यातो महातमना । िभः सह महाराज तऽवानतरधीयत ॥२०॥

उ ङकःत तथा वा ततो ोीिडतमानसः । मन ल धमातमान कणनािमऽघाितना ॥२१॥

अथ तनव मागण शङखचबगदाधरः । आजगाम महाबाहर ङक नमवीत ॥२२॥

न य ता श दात तवया परषस म । सिलल िवम य यो मातङगॐोतसा िवभो ॥२३॥

इतय वचन धीमानमहाबि जरनादरनः । उ ङक आणया वाचा सानतवयिननदमवीत ॥२४॥

या शनह पण योगय दात वतन व । ता श खल म द तव त तननावबधयस ॥२५॥

मया तवदथरम ो िह वळपािणः परदरः । उ ङकायामत दिह तोय पिमित भः ॥२६॥

स मामवाच दवनिो न मतय ऽमतयरता ोजत । अनयमःम वर दह तयसक गननदन ॥२७॥

अमत दयिमतयव मयो ः स शचीपितः । स मा सा दवनिः पनरवदमवीत ॥२८॥

यिद दयमवय व मातङगोऽह महा त । भतवामत दाःयािम भागरवाय महातमन ॥२९॥

य व ितग ाित भागरवोऽमतम व । दातमष ग छािम भागरवायामत भो । तया यातःतवह तन न द ािमित भागरव ॥३०॥

स तथा समय कतवा तन पण वासवः । उपिःथतःतवया चािप तया यातोऽमत ददत । चणडाल पी भगवानसमहाःत यितबमः ॥३१॥

य श य मया कत भय एव तवि सतम । तोय सा तव दधरषर क रय सफलामहम ॥३२॥

यवहःस तव नसिलल छा भिवयित । तदा मरौ भिवयिनत जलपणारः पयोधराः ॥३३॥


www.swargarohan.org

रसव च दाःयिनत त तोय भगननदन । उ ङकमघा इतय ाः याित याःयिनत चािप त ॥३४॥

इतय ः ीितमािनवः कणन स बभव ह । अ ा य ङकमघा मरौ वषरिनत भारत ॥३५॥

* * * ५५. जनमजय उवाच

उ ङकः कन तपसा सय ः समहातपाः । यः शाप दातकामोऽभि णव भिवणव ॥१॥


उ ङको महता य ःतपसा जनमजय । गरभ ः स तजःवी नानय किचदपजयत ॥२॥

सवषामिषपऽाणामष चासीनमनोरथः । औ ङक गरवि व ा नयािमित भारत ॥३॥

गौतमःय त िशयाणा बहना जनमजय । उ ङकऽ यिधका ीितः ःनह वाभव दा ॥४॥

स तःय दमशौचा या िवबानतन च कमरणा । स य चवोपचारण गौतमः ीितमानभत ॥५॥

अथ िशयसहॐािण समन ाय गौतमः । उ ङक परया ीतया ना यन ातम छत ॥६॥

त बमण जरा तात ितपद महामिनम । न चानवबधयत तदा स मिनगररवतसलः ॥७॥

ततः कदािचिाजनि का ानयानियत ययौ । उ ङकः का भार च महानत समपानयत ॥८॥

स त भारािभभतातमा का भारम रदम । िनिपपष िकषतौ राजनप रौानतो बभिकषतः ॥९॥

तःय का िवलगनाभ जटा यसमभा । ततः का ः सह तदा पपात धरणीतल ॥१०॥

ततः स भारिनिप ः कषधािव भागरवः । वा ता वयसोऽवःथा ररोदातरःवर तदा ॥११॥

ततो गरसता तःय प पऽिनभकषणा । जमाहाौिण सौोणी करण पथलोचना । िपतिनरयोगा मर ा िशरसावनता तदा ॥१२॥


www.swargarohan.org

तःया िनपततदरगधौ करौ तरौिबनदिभः । न िह तानौपातानव श ा धारियत मह ॥१३॥

गौतमःतववीि म ङक ीतमानसः । कःमा ात तवा ह शोको रिमद मनः । स ःवर िह िवष ौोतिम छािम त वचः ॥१४॥


भव तन मनसा भवितयिचक षरया । भव ि गतनह भव ावानगन च ॥१५॥

जरय नावब ा म नािभ ात सख च म । शतवष िषत िह तव न माम यनजानथाः ॥१६॥

भवता यन ाताः िशयाः तयवरा मया । उपपनना ि जौ शतशोऽथ सहॐशः ॥१७॥

गौतम उवाच

तवतीितय न मया गरशौषया तव । यितबामनमहानकालो नावब ो ि जषरभ ॥१८॥

िक तव यिद त ौ ा गमन ित भागरव । अन ा ग म ःतव गहानग छःव मा िचरम ॥१९॥


गवरथ क य छािम िह तव ि जस म । तमपाकतय ग छयमन ातःतवया िवभो ॥२०॥

गौतम उवाच

दिकषणा प रतोषो व ग णा सि र यत । तव ाचरतो ःत ोऽह व न सशयः ॥२१॥

इतथ च प रत मा िवजानीिह भग ह । यवा षोडशवष िह यद भिवता भवान ॥२२॥

ददािम प ी कनया च ःवा त दिहतर ि ज । एतामत िह नानया व तव जोऽहरित सिवतम ॥२३॥

ततःता ितजमाह यवा भतवा यशिःवनीम । गरणा चा यन ातो गरप ीमथावीत ॥२४॥

िक भवतय य छािम गवरथ िविनयङआव माम । िय िह तव काङकषािम ाणरिप धनरिप ॥२५॥

य लरभ िह लोकऽिःम मतय त भवत ।


www.swargarohan.org

तदानयय तपसा न िह मऽऽािःत सशयः ॥२६॥

अहलयोवाच

प रत ािःम त पऽ िनतय भगवता सह । पयार य त ि त ग छ तात यथ छकम ॥२७॥


उ ङकःत महाराज पनरवावी चः । आ ापयःव मा मातः कतर य िह िय तव ॥२८॥


सौदासप या िविदत िद य व मिणकणडल । त समानय भि त गवरथरः सकतो भवत ॥२९॥

स तथित ितौतय जगाम जनमजय । गरप ीियाथ व त समानियत तदा ॥३०॥

स जगाम ततः शीयम ङको ा णषरभः । सौदास परषाद व िभिकषत मिणकणडल ॥३१॥

गौतमःतववीतप ीम ङको ना यत । इित प ा तमाच कणडलाथ गत त व ॥३२॥

ततः ोवाच प ी स न त स यिगद कतम । श ः स पािथरवो नन ा ण त विधयित ॥३३॥


अजाननतया िनय ः स भगवना णोऽ म । भवतसादानन भय िकिच ःय भिवयित ॥३४॥

इतय ः ाह ता प ीमवमिःतवित गौतमः । उ ङकोऽिप वन शनय राजान त ददशर ह ॥३५॥

* * * ५६. वशपायन उवाच

स त वा तथाभत राजान घोरदशरनम । द घर मौधर नणा शोिणतन समिकषतम ॥१॥

चकार न यथा िवो राजा तवनमथावीत । तयतथाय महातजा भयकतार यमोपमः ॥२॥

िद या तवमिस कलयाण ष काल ममािनतकम । भकष मगयमाणःय स ा ो ि जस म ॥३॥



www.swargarohan.org

राजनगवरिथरन िवि चरनत मािमहागतम । न च गवरथरम िहःयमाहमरनीिषणः ॥४॥

राजोवाच

ष काल ममाहारो िविहतो ि जस म । न च श यः समतॐ कषिधतन मया व ॥५॥


एवमःत महाराज समयः िबयता त म । गवरथरमिभिनवरतयर पनरयािम त वशम ॥६॥

सौत मया योऽथ गरव राजस म । तवदधीनः स राजनि त तवा िभकष नर र ॥७॥

ददािस िवम य यःतव िह र ािन सवरशः । दाता तव च नर याय पाऽभतः िकषतािवह । पाऽ ितमह चािप िवि मा नपस म ॥८॥

उपाकतय गरोरथ तवदाय म रदम । समयनह राजनि पनरयािम त वशम ॥९॥

सतय त ितजानािम नाऽ िम यािःत िकचन । अनत नो पव म ःवरविप कतोऽनयथा ॥१०॥

सौदास उवाच

यिद म ःतवदाय ो गवरथरः कत एव सः । यिद चािःम ितमा ः सात त वीिह म ॥११॥


ितमा ो मतो म तव सदव परषषरभ । सोऽह तवामनस ा ो िभिकषत मिणकणडल ॥१२॥


प याःत मम िवष रिचर मिणकणडल । वरयाथ तवमनय व त त दाःयािम सोत ॥१३॥


अल त यपदशन माण यिद त वयम । य छ कणडल म तव सतयवागभव पािथरव ॥१४॥


इतय ःतववीिाजा तम ङक पनवरचः । ग छ म चना वी िह दह ित स म ॥१५॥


www.swargarohan.org

सवम ा तवया नन म ा यन शिचिःमता । दाःयित ि जौ कणडल त न सशयः ॥१६॥


व प ी भवतः श या मया ि नर र । ःवय वािप भवानप ी िकमथ नोपसपरित ॥१७॥


िआयत ता भवान किःमि निनझरर । ष काल न िह मया सा श या ि म व ॥१८॥

उ ङकःत तथो ः स जगाम भरतषरभ । मदयनती च वा सोऽ ापयतःव योजनम ॥१९॥

सौदासवचन ौतवा ततः सा पथलोचना । तयवाच महाबि म ङक जनमजय ॥२०॥

एवमतनमहा ननानत वदसऽनघ । अिभ ान त िकिच व समानतिमहाहरिस ॥२१॥

इम िह िद य मिणकणडल म दवा यकषा महोरगा । तःतरपायः प रहतरकामािछिष िनतय प रतकर यिनत ॥२२॥

िनिकष मत िव पननगाःत र समासा परामषयः । यकषाःतथोि छ धत सरा िनिावश तवा प रधषरययः ॥२३॥

िछिवतष िह सदा ध यष ि जषरभ । दवराकषसनागानामम न धायरत ॥२४॥

ःयनदत िह िदवा र म राऽौ च ि जस म । न नकषऽताराणा भामािकष य वतरत ॥२५॥

एत ाम य भगवनकषितपपासाभय कतः । िवषािगन ापद य भय जात न िव त ॥२६॥

ःवन चत आम भवतो ःवक तदा । अन पण चाम ततमाण िह जायतः ॥२७॥

एविवध ममत व कणडल परमािचरत । िऽष लोकष िव यात तदिभ ानमानय ॥२८॥

* * * ५७. वशपायन उवाच

स िमऽसहमासा तविभ ानमयाचत । तःम ददाविभ ान स चआवाकवरःतदा ॥१॥


www.swargarohan.org


न चवषा गितः कष या न चानया िव त गितः । एतनम मतमा ाय य छ मिणकणडल ॥२॥


इतय ःताम ङकःत भतरवार यमथावीत । ौतवा च सा ततः ादा ःम त मिणकणडल ॥३॥

अवा य कणडल त त राजान पनरवीत । िकमत वचन ौोतिम छािम पािथरव ॥४॥


जा िनसगारि ानव कषिऽयाः पजयिनत ह । िव य ािप बहवो दोषाः ादभरविनत नः ॥५॥

सोऽह ि ज यः णतो िवा ोषमवा वान । गितमनया न पयािम मदयनतीसहायवान । ःवगर ारःय गमन ःथान चह ि जो म ॥६॥

न िह रा ा िवशषण िवर न ि जाितिभः । श य नलोक सःथात तय वा सखमिधतम ॥७॥

तिद त मयवत द ःव मिणकणडल । यः कतःतऽ समयः सफल त करव म ॥८॥


राजःतथह कतारिःम पनरयािम त वशम । त किचत तवा यविसय परतप ॥९॥


िह िव यथाकाम ितव ािःम त वचः । छ ािःम सशय तऽ न मऽऽािःत िवचारणा ॥१०॥


ाहवार सगत िमऽ धमरनपणयदिशरनः । िमऽष य िवषमः ःतन इतयव त िवदः ॥११॥

स भवािनमऽताम स ा ो मम पािथरव । स म बि य छःव समा बि मता वर ॥१२॥

अवा ाथ ऽहम ह भवा परषादकः । भवतसकाशमागनत कषम मम न वित वा ॥१३॥



www.swargarohan.org

कषम चिदह व य मया ि जवरो म । मतसमीप ि जौ नागनत य कथचन ॥१४॥

एव तव पयािम ौयो भगकलो ह । आग छतो िह त िव भवनमतयरसशयम ॥१५॥


इतय ः स तदा रा ा कषम बि मता िहतम । समन ा य राजानमहलया ित जिगमवान ॥१६॥

गह तवा कणडल िद य गरप याः ियकरः । जवन महता ाया ौतमःयाौम ित ॥१७॥

यथा तयो रकषण च मदयनतयािभभािषतम । तथा त कणडल ब धवा तथा कणािजनऽनयत ॥१८॥

स किःमि तकषधािव ः फलभारसमिनवतम । िबलव ददशर किःमि दाररोह कषधािनवतः ॥१९॥

शाखाःवास य तःयव कणािजनम रदम । यिःमःत कणडल ब तदा ि जवरण व ॥२०॥

िवशीणरबनधन तिःमनगत कणािजन मह म । अपय जगः कि तऽ मिणकणडल ॥२१॥

ऐरावतकलोतपननः शीयो भतवा तदा स व । िवदयाःयन वलमीक िववशाथ स कणडल ॥२२॥

ियमाण त वा स कणडल भजगन ह । पपात वकषातसो गो दःखातपरमकोपनः ॥२३॥

स दणडका मादाय वलमीकमखन दा । बोधामषारिभत ाङगःततो व ि जपगवः ॥२४॥

तःय वगमस तमसहनती वसधरा । दणडका ािभनननाङगी चचाल भशमातरा ॥२५॥

ततः खनत एवाथ िवषधररणीतलम । नागलोकःय पनथान कतरकामःय िन यात ॥२६॥

रथन ह रय न त दशमपजिगमवान । वळपािणमरहातजा ददशर च ि जो मम ॥२७॥

स त त ा णो भतवा तःय दःखन दःिखतः । उ ङकमवी ात नत छ य तवयित व ॥२८॥

इतो िह नागलोको व योजनािन सहॐशः ।


www.swargarohan.org

न दणडका साधय च मनय कायरिमद तव ॥२९॥


नागलोक यिद नन श य कणडल मया । ा ाणािनवमोआयािम पयतःत ि जो म ॥३०॥

यदा स नाशक ःय िन य कतरमनयथा । वळपािणःतदा दणड वळा ण ययोज ह ॥३१॥

ततो वळहारःतदारयरमाणा वसधरा । नागलोकःय पनथानमकरो जनमजय ॥३२॥

स तन मागण तदा नागलोक िववश ह । ददशर नागलोक च योजनािन सहॐशः ॥३३॥

ाकारिनचयिदर यमरिणम ा यलकतः । उपपनन महाभाग शातक भमयःतथा ॥३४॥

वापीः ःफिटकसोपाना नद िवमलोदकाः । ददशर वकषा बहननानाि जगणायतान ॥३५॥

तःय लोकःय च ार ददशर स भग हः । प चयोजनिवःतारमायत शतयोजनम ॥३६॥

नागलोकम ङकःत आय द नोऽभव दा । िनराश ाभव ात कणडलाहरण पनः ॥३७॥

तऽ ोवाच तरगःत कण तवालिधः । तााःयनऽः कौर य वलिननव तजसा ॥३८॥

धमःवापानमतनम ततःतव िव ल ःयस । ऐरावतसतनह तवानीत िह कणडल ॥३९॥

मा जग सा कथाः पऽ तवमऽाथ कथचन । तवयति समाचीण गौतमःयाौम तदा ॥४०॥


कथ भवनत जानीयामपाधयायाौम ित । यनमया चीणरपव च ौोतिम छािम त धयहम ॥४१॥

अ उवाच

गरोगरर मा जानीिह विलत जातवदसम । तवया ह सदा वतस गरोरथऽिभपिजतः ॥४२॥

सतत पिजतो िव शिचना भगननदन । तःमा लयो िवधाःयािम तवव कर मा िचरम ॥४३॥


www.swargarohan.org

इतय ः स तथाकाष द ङकि ऽभानना । घतािचरः ीितमा ािप ज वाल िदधकषया ॥४४॥

ततोऽःय रोमकप यो धमायमानःय भारत । घनः ादरभ मो नागलोकभयावहः ॥४५॥

तन धमन सहसा वधरमानन भारत । नागलोक महाराज न ायत िकचन ॥४६॥

हाहाकतमभतसवरमरावतिनवशनम । वासिकमखाना च नागाना जनमजय ॥४७॥

न काशनत वमािन धमर ािन भारत । नीहारसवतानीव वनािन िगरयःतथा ॥४८॥

त धमर नयना वि तजोिभतािपताः । आजगमिनर य ात भागरवःयािततजसः ॥४९॥

ौतवा च िन य तःय महषिःतगमतजसः । स ानतमनसः सव पजा चबयरथािविध ॥५०॥

सव ा जलयो नागा व बालपरोगमाः । िशरोिभः िणपतयोचः सीद भगविननित ॥५१॥

सा ा ण त त पा म य िनव च । ाय छनकणडल िद य पननगाः परमािचरत ॥५२॥

ततः सपिजतो नागःतऽो ङकः तापवान । अिगन दिकषण कतवा जगाम गरस तत ॥५३॥

स गतवा तव रतो राजनगौतमःय िनवशनम । ाय छतकणडल िद य गरप य तदानघ ॥५४॥

एव महातमना तन ऽीललोका जनमजय । प रब या त िद य ततःत मिणकणडल ॥५५॥

एवभावः स मिनर ङको भरतषरभ । परण तपसा य ो यनमा तव प रप छिस ॥५६॥

* * * ५८. जनमजय उवाच

उ ङकाय वर द वा गोिवनदो ि जस म । अत ऊधव महाबाहः िक चकार महायशाः ॥१॥


द वा वरम ङकाय ायातसातयिकना सह ।


www.swargarohan.org

ारकामव गोिवनदः शीयवगमरहाहयः ॥२॥

सरािस च नद व वनािन िविवधािन च । अितब य ससादाथ र या ारवती पर म ॥३॥

वतरमान महाराज मह रवतकःय च । उपायातपणडर काकषो ययधानानगःतदा ॥४॥

अलकतःत स िग रनारना पिविचिऽतः । बभौ र ममयः काशः सवरतः परषषरभ ॥५॥

का चनॐिगभर यािभः समनोिभःतथव च । वासोिभ महाशलः कलपवकष सवरशः ॥६॥

द पवकष सौवणरभीआणमपशोिभतः । गहािनझररदशष िदवाभतो बभव ह ॥७॥

पताकािभिवरिचऽािभः सघणटािभः समनततः । पिभः ीिभ सघ ः गीत इव चाभवत । अतीव कषणीयोऽभनमरमरिनगण रव ॥८॥

म ाना पाणा ीणा पसा च भारत । गायता पवरतनिःय िदवःपिगव िनःवनः ॥९॥

म म सम आविडतोतक सकला । तथा िकलिकलाश दभररभतसमनोहरा ॥१०॥

िवपणापणवा यो भआयभो यिवहारवान । व मालयोतकरयतो वीणावणमदङगवान ॥११॥

सरामरयिमौण भआयभो यन चव ह । द नानधकपणािद यो द यमानन चािनशम । बभौ परमकलयाणो महःतःय महािगरः ॥१२॥

पणयावसथवानवीर पणयकि िनरषिवतः । िवहारो विणवीराणा मह रवतकःय ह । स नगो वमसक ण दवलोक इवाबभौ ॥१३॥

तदा च कणसािनधयमासा भरतषरभ । शबस तीकाशो बभव स िह शलरा ॥१४॥

ततः सप यमानः स िववश भवन शभम । गोिवनदः सातयिक व जगाम भवन ःवकम ॥१५॥

िववश च स ातमा िचरकालवासकः । कतवा नसकर कमर दानविवव वासवः ॥१६॥


www.swargarohan.org

उपयात त वाणय भोजव णयनधकाःतदा । अ यग छनमहातमान दवा इव शतबतम ॥१७॥

स तान य यर मधावी प वा च कशल तदा । अ यवादयत ीतः िपतर मातर तथा ॥१८॥

ता या च सप रव ः सािनतवत महाभजः । उपोपिव ःतः सववरिणिभः प रवा रतः ॥१९॥

स िवौानतो महातजाः कतपादावसचनः । कथयामास त कणः प ः िपऽा महाहवम ॥२०॥

* * * ५९. वसदव उवाच

ौतवानिःम वाणय समाम परमा तम । नराणा वदता पऽ कथो ातष िनतयशः ॥१॥

तव त तयकषदश च कायर महाभज । तःमातिह समाम याथात यन मऽनघ ॥२॥

यथा तदभव पाणडवाना महातमनाम । भीमकणरकपिोणशलयािदिभरन मम ॥३॥

अनयषा कषिऽयाणा च कता ाणामनकशः । नानावषाकितमता नानादशिनवािसनाम ॥४॥

इतय ः पणडर काकषः िपऽा मातःतदिनतक । शशस करवीराणा समाम िनधन यथा ॥५॥


अतय तािन कमारिण कषिऽयाणा महातमनाम । बहलतवानन स यात श यानय दशतरिप ॥६॥

ाधानयतःत गदतः समासनव म शण । कमारिण पिथवीशाना यथावदमर त ॥७॥

भीमः सनापितरभदकादशचमपितः । कौर यः कौरवयाणा दवानािमव वासवः ॥८॥

िशखणड पाणडपऽाणा नता स चमपितः । बभव रिकषतो धीमानधीमता स यसािचना ॥९॥

तषा तदभव दशाहािन महातमनाम । क णा पाणडवाना च समहिोमहषरणम ॥१०॥

ततः िशखणड गाङगयमयधयनत महाहव ।


www.swargarohan.org

जघान बहिभबारणः सह गाणड वधनवना ॥११॥

अकरोतस ततः काल शरतलपगतो मिनः । अयन दिकषण िहतवा स ा चो रायण ॥१२॥

ततः सनापितरभ िोणोऽ िवदषा वरः । वीरः कौरवनिःय का यो दतयपत रव ॥१३॥

अकषौिहणीिभः िश ािभनरविभि रजस मः । सवतः समर ाघी ग ः कपवषािदिभः ॥१४॥

ध नःतवभननता पाणडवाना महा िवत । ग ो भीमन तजःवी िमऽण वरणो यथा ॥१५॥

प चसनाप रवतो िोण समरहामनाः । िपतिनरकारानसःमतय रण कमारकरोनमहत ॥१६॥

तिःमःत पिथवीपाला िोणपाषरतसगर । नानािदगागता वीराः ायशो िनधन गताः ॥१७॥

िदनािन प च त मभतपरमदारणम । ततो िोणः प रौानतो ध नवश गतः ॥१८॥

ततः सनापितरभतकण दौय धन बल । अकषौिहणीिभः िश ािभवरतः प चिभराहव ॥१९॥

ितॐःत पाणडपऽाणा च वो बीभतसपािलताः । हतवीरभिय ा बभवः समविःथताः ॥२०॥

ततः पाथ समासा पतग इव पावकम । प चतवमगमतसौिति रतीयऽहिन दारण ॥२१॥

हत कण त कौर या िनरतसाहा हतौजसः । अकषौिहणीिभिःतसिभमरिश पयरवारयन ॥२२॥

हतवाहनभिय ाः पाणडवाःत यिधि रम । अकषौिहणया िनरतसाहाः िश या पयरवारयन ॥२३॥

अवधीनमिराजान करराजो यिधि रः । तिःमःतथाधरिदवस कमर कतवा सदकरम ॥२४॥

हत शलय त शकिन सहदवो महामनाः । आहतारर कलःतःय जघानािमतिवबमः ॥२५॥

िनहत शकनौ राजा धातररा ः सदमरनाः । अपाबाम दापािणहरतभिय सिनकः ॥२६॥

तमनवधावतसब ो भीमसनः तापवान ।


www.swargarohan.org

द पायन चािप सिललःथ ददशर तम ॥२७॥

ततः िश न सनयन समनतातप रवायर तम । उपोपिविवश र ा दःथ प च पाणडवाः ॥२८॥

िवगा सिलल तवाश वागबाणभरशिवकषतः । उतथाय स गदापािणयर ाय समपिःथतः ॥२९॥

ततः स िनहतो राजा धातररा ो महामध । भीमसनन िवब य पयता पिथवीिकषताम ॥३०॥

ततःततपाणडव सनय सस िशिबर िनिश । िनहत िोणपऽण िपतवरधमम यता ॥३१॥

हतपऽा हतबला हतिमऽा मया सह । ययधानि तीयन प च िश ाः ःम पाणडवाः ॥३२॥

सहव कपभोजा या िौिणयर ादम यत । ययतस ािप कौर यो म ः पाणडवसौयात ॥३३॥

िनहत कौरवनि च सानबनध सयोधन । िवदरः सजय व धमरराजमपिःथतौ ॥३४॥

एव तदभव महानय ादश भो । यऽ त पिथवीपाला िनहताः ःवगरमावसन ॥३५॥


शणवता त महाराज कथा ता रोमहषरणीम । दःखहषरप र लशा व णीनामभवःतदा ॥३६॥

* * * ६०. वशपायन उवाच

कथयननव त तदा वासदवः तापवान । महाभारतय ततकथानत िपतरमतः ॥१॥

अिभमनयोवरध वीरः सोऽतयबामत भारत । अिय वसदवःय मा भिदित महामनाः ॥२॥

मा दौिहऽवध ौतवा वसदवो महातययम । दःखशोकािभसत ो भविदित महामितः ॥३॥

सभिा त तमतबानतमातमजःय वध रण । आचआव कण सौभिवधिमतयपत िव ॥४॥

तामपयिननपितता वसदवः िकषतौ तदा । वव च पपातो या सोऽिप दःखन मिछरतः ॥५॥


www.swargarohan.org

ततः स दौिहऽवधा ःखशोकसमिनवतः । वसदवो महाराज कण वा यमथावीत ॥६॥

नन तव पणडर काकष सतयवागभिव िवौतः । य ौिहऽवध मऽ न यापयिस शऽहन ॥७॥

त ािगनयिनधन त वनाचआव म िवभो । स शाकषःतव कथ शऽिभिनरहतो रण ॥८॥

दमरर बत वाणय कालऽा निभः सदा । यऽ म दय दःखा छतधा न िवद यरत ॥९॥

िकमवी वा समाम सभिा मातर ित । मा चािप पणडर काकष चपलाकषः ियो मम ॥१०॥

आहव प तः कतवा कि चनन िनहतः परः । कि चनमख न गोिवनद तनाजौ िवकत कतम ॥११॥

स िह कण महातजाः ाघिननव ममामतः । बालभावन िवजयमातमनोऽकथयतभः ॥१२॥

कि चनन िवकतो बालो िोणकणरकपािदिभः । धरणया िनहतः शत तनममाचआव कशव ॥१३॥

स िह िोण च भीम च कण च रिथना वरम । ःपधरत ःम रण िनतय दिहतः पऽको मम ॥१४॥

एविवध बह तदा िवलपनत सदःिखतम । िपतर दःिखततरो गोिवनदो वा यमवीत ॥१५॥

न तन िवकत व ऽ कत समाममधरिन । न प तः कत ािप समामःतन दःतरः ॥१६॥

िनहतय पिथवीपालानसहॐशतसघशः । खिदतो िोणकणार या दौःशासिनवश गतः ॥१७॥

एको कन सतत यधयमानो यिद भो । न स श यत समाम िनहनतमिप विळणा ॥१८॥

समाहत त समाम पाथ सश कःतदा । पयरवायरत सब ः स िोणािदिभराहव ॥१९॥

ततः शऽकषय कतवा समहानत रण िपतः । दौिहऽःतव वाणय दौःशासिनवश गतः ॥२०॥

नन च स गतः ःवग जिह शोक महामत । न िह यसनमासा सीदनत सननराः विचत ॥२१॥


www.swargarohan.org

िोणकणर भतयो यन ितसमािसताः । रण महनिितमाः स कथ ना नयाि वम ॥२२॥

स शोक जिह दधरषर मा च मनयवश गमः । श पता िह स गित गतः परपरजयः ॥२३॥

तिःमःत िनहत वीर सभिय ःवसा मम । दःखातारथो पथा ा य करर व ननाद ह ॥२४॥

िौपद च समासा पयरप छत दःिखता । आय व दारकाः सव ि िम छािम तानहम ॥२५॥

अःयाःत वचन ौतवा सवारःताः करयोिषतः । भजा या प रग ना चबशः परमातरवत ॥२६॥

उ रा चावी िा भि भतार व त गतः । िकषमागमन म तःम तव वदयःव ह ॥२७॥

नन नाम स वरािट ौतवा मम िगर परा । भवनािननपततयाश कःमानना यित त पितः ॥२८॥

अिभमनयो कशिलनो मातलाःत महारथाः । कशल चावनसव तवा ययतसिमहागतम ॥२९॥

आचआव मऽ समाम यथापवरम रदम । कःमादव िवलपती ना ह ितभाषस ॥३०॥

एवमािद त वाण याःतदःयाः प रदिवतम । ौतवा पथा सदःखातार शनवार यमथावीत ॥३१॥

सभि वासदवन तथा सातयिकना रण । िपऽा च पािलतो बालः स हतः कालधमरणा ॥३२॥

ई शो मतयरधम ऽय मा शचो यदनिनदिन । पऽो िह तव दधरषरः स ा ः परमा गितम ॥३३॥

कल महित जातािस कषिऽयाणा महातमनाम । मा शच पलाकष तव पणडर किनभकषण ॥३४॥

उ रा तवमवकषःव गिभरणी मा शचः शभ । पऽमषा िह तःयाश जनिययित भािमनी ॥३५॥

एवमा ासियतवना कनती यदकलो ह । िवहाय शोक दधरष ौा मःय कलपयत ॥३६॥

समन ा य धमर ा राजान भीममव च । यमौ यमोपमौ चव ददौ दानानयनकशः ॥३७॥


www.swargarohan.org

ततः दाय ब गार ा ण यो यद ह । सम यत वाणयी वराट चावीिददम ॥३८॥

वरािट नह सतापःतवया काय यशिःविन । भतारर ित सौोिण गभरःथ रकष म िशशम ॥३९॥

एवम तवा ततः कनती िवरराम महा त । तामन ा य चवमा सभिा समपानयम ॥४०॥

एव स िनधन ा ो दौिहऽःतव माधव । सताप जिह दधरषर मा च शोक मनः कथाः ॥४१॥

* * * ६१. वशपायन उवाच

एत तवा त पऽःय वचः शरातमजःतदा । िवहाय शोक धमारतमा ददौ ौा मन मम ॥१॥

तथव वासदवोऽिप ःवॐीयःय महातमनः । दियतःय िपतिनरतयमकरोदौधवरदिहकम ॥२॥

षि शतसहॐािण ा णाना महाभजः । िविधव ोजयामास भो य सवरगणािनवतम ॥३॥

आ छा च महाबाहधरनत णा मपानदत । ा णाना तदा कणःतदभिोमहषरणम ॥४॥

सवण चव गा व शयना छादन तथा । द यमान तदा िवाः भतिमित चावन ॥५॥

वासदवोऽथ दाशाह बलदवः ससातयिकः । अिभमनयोःतदा ौा मकवरनसतयकःतदा । अतीव दःखसत ा न शम चोपलिभर ॥६॥

तथव पाणडवा वीरा नगर नागसा य । नोपग छिनत व शािनतमिभमनयिवनाकताः ॥७॥

सबहिन च राजनि िदवसािन िवराटजा । नाभङ पितशोकातार तदभतकरण महत । किकषःथ एव तःयाःत स गभरः स लीयत ॥८॥

आजगाम ततो यासो ातवा िद यन चकषषा । आग य चावी मानपथा पथललोचनाम । उ रा च महातजाः शोकः सतय यतामयम ॥९॥

जिनयित महातजाः पऽःतव यशिःविन ।


www.swargarohan.org

भावा ासदवःय मम याहरणादिप । पाणडवानामय चानत पालिययित मिदनीम ॥१०॥

धनजय च स आय धमरराजःय पयतः । यासो वा यमवाचद हषरयिननव भारत ॥११॥

पौऽःतव महाबाहो जिनयित महामनाः । प वी सागरपयरनता पालिययित चव ह ॥१२॥

तःमा छोक करौ जिह तवम रकशरन । िवचायरमऽ न िह त सतयमत िवयित ॥१३॥

य चािप विणवीरण कणन करननदन । परो त था भािव मा तऽऽाःत िवचारणा ॥१४॥

िवबधाना गतो लोकानकषयानातमिनिजरतान । न स शो यःतवया तात न चानयः करिभःतथा ॥१५॥

एव िपतामहनो ो धमारतमा स धनजयः । तय तवा शोक महाराज पोऽभव दा ॥१६॥

िपतािप तव धमर गभ तिःमनमहामत । अवधरत यथाकाल श लपकष यथा शशी ॥१७॥

ततः सचोदयामास यासो धमारतमज नपम । अ मध ित तदा ततः सोऽनतिहरतोऽभवत ॥१८॥

धमरराजोऽिप मधावी ौतवा यासःय त चः । िव ोपनयन तात चकार गमन मितम ॥१९॥

* * * ६२. जनमजय उवाच

ौतवत चन न यासनो महातमना । अ मध ित तदा िक नपः चकार ह ॥१॥

र च यनमर न िनिहत पिथवीतल । तदवाप कथ चित तनम िह ि जो म ॥२॥


ौतवा पायनवचो धमरराजो यिधि रः । ातनसवारनसमाना य काल वचनमवीत । अजरन भीमसन च माि पऽौ यमाविप ॥३॥

ौत वो वचन वीराः सौ दा नमहातमना । क णा िहतकामन ो कणन धीमता ॥४॥


www.swargarohan.org

तपोव न महता स दा भितिम छता । गरणा धमरशीलन यासना तकमरणा ॥५॥

भीमण च महाा गोिवनदन च धीमता । सःमतय तदह स य कतरिम छािम पाणडवाः ॥६॥

आयतया च तदातव च सवषा ति नो िहतम । अनबनध च कलयाण य चो वािदनः ॥७॥

इय िह वसधा सवार कषीणर ा क हाः । त चाच बह यासो मर ःय धन नपाः ॥८॥

य त ो बहमत मनयधव वा कषम यिद । तदानयामह सव कथ वा भीम मनयस ॥९॥

इतय वा य नपतौ तदा करकलो ह । भीमसनो नपौ ा जिलवार यमवीत ॥१०॥

रोचत म महाबाहो यिदद भािषत तवया । यासा यातःय िव ःय समपानयन ित ॥११॥

यिद तता नयामह धनमािविकषत भो । कतमव महाराज भविदित मितमरम ॥१२॥

त वय िणपातन िगर शःय महातमनः । तदानयाम भि त सम य यर कपिदरनम ॥१३॥

त िवभ दवदवश तःयवानचरा तान । सा ाथरमवा ःयामो नन वागबि कमरिभः ॥१४॥

रकषनत य च त ि य िककरा रौिदशरनाः । त च वया भिवयिनत सनन वषभधवज ॥१५॥

ौतवव वदतःतःय वा य भीमःय भारत । ीतो धमारतमजो राजा बभवातीव भारत । अजरनमखा ािप तथतयवावनमदा ॥१६॥

कतवा त पाणडवाः सव र ाहरणिन यम । सनामा ापयामासनरकषऽऽहिन च ीव ॥१७॥

ततो ययः पाणडसता ा णानःविःत वा य च । अचरियतवा सरौ पवरमव मह रम ॥१८॥

मोदकः पायसनाथ मासापपःतथव च । आशाःय च महातमान ययमरिदता भशम ॥१९॥

तषा याःयता तऽ मङगलािन शभानयथ ।


www.swargarohan.org

ाहः मनसो ि जा या नागरा त ॥२०॥

ततः दिकषणीकतय िशरोिभः िणपतय च । ा णानिगनसिहतानययः पाणडननदनाः ॥२१॥

समन ा य राजान पऽशोकसमाहतम । धतरा सभाय व पथा पथललोचनाम ॥२२॥

मल िनिकष य कौर य ययतस धतरा जम । सप यमानाः पौर ा ण मनीिषिभः ॥२३॥

* * * ६३. वशपायन उवाच

ततःत यय र ाः नरवाहनाः । रथघोषण महता परयनतो वसधराम ॥१॥

सःतयमानाः ःतितिभः सतमागधबिनदिभः । ःवन सनयन सवीता यथािदतयाः ःवरिमिभः ॥२॥

पाणडरणातपऽण िीयमाणन मधरिन । बभौ यिधि रःतऽ पौणरमाःयािमवोडरा ॥३॥

जयािशषः ाना नराणा पिथ पाणडवः । तयग ा थानयाय यथावतपरषषरभः ॥४॥

तथव सिनका राजाजानमनयािनत य । तषा हलहलाश दो िदव ःत धवा यित त ॥५॥

स सरािस नद व वनानयपवनािन च । अतयबामनमहाराजो िग र चवानवप त ॥६॥

तिःमनदश च राजनि यऽ त ि यम मम । चब िनवशन राजा पाणडवः सह सिनकः । िशव दश सम चव तदा भरतस म ॥७॥

अमतो ा णानकतवा तपोिव ादमािनवतान । परोिहत च कौर य वदवदाङगपारगम ॥८॥

ािङनवशा राजान ा णाः सपरोधसः । कतवा शािनत यथानयाय सवरतः पयरवारयन ॥९॥

कतवा च मधय राजानममातया यथािविध । ष पथ नवसःथान िनवश चिबर ि जाः ॥१०॥

म ाना वारणनिाणा िनवश च यथािविध । कारियतवा स राजनिो ा णािनदमवीत ॥११॥


www.swargarohan.org

अिःमनकाय ि जौ ा नकषऽ िदवस शभ । यथा भवनतो मनयनत कतरमहरथ त था ॥१२॥

न नः कालातययो व ःयािदहव प रल बताम । इित िनि तय िवनिाः िबयता यदननतरम ॥१३॥

ौतवत चन रा ो ा णाः सपरोधसः । इदमचवरचो ा धमरराजिय सवः ॥१४॥

अ व नकषऽमह पणय यतामह ौ तम िबयास । अ भोिभर ह वसाम राजननपोयता चािप भवि र ॥१५॥

ौतवा त तषा ि जस माना कतोपवासा रजनी नरनिाः । ऊषः तीताः कशसःतरष यथाधवरष विलता ह यवाहाः ॥१६॥

ततो िनशा सा यगमनमहातमना सशणवता िवसमी रता िगरः । ततः भात िवमल ि जषरभा वचोऽवनधमरसत नरािधपम ॥१७॥

* * * ६४. ा णा ऊचः

िबयतामपहारोऽ य बकःय महातमनः । कतवोपहार नपत ततः ःवाथ यतामह ॥१॥


ौतवा त वचन तषा ा णाना यिधि रः । िगर शःय यथानयायमपहारमपाहरत ॥२॥

आ यन तपरियतवािगन िविधवतसःकतन ह । मनऽिस चर कतवा परोधाः ययौ तदा ॥३॥

स गह तवा समनसो मनऽपता जनािधप । मोदकः पायसनाथ मास ोपाहर िलम ॥४॥

समनोिभ िचऽािभलारजर चावचरिप । सव िःव कत कतवा िविधव दपारगः । िककराणा ततः प ा चकार बिलम मम ॥५॥

यकषनिाय कबराय मिणभिाय चव ह । तथानयषा च यकषाणा भतािधपतय य ॥६॥

कसरण समासन िनवापिःतलसयतः । शशभ ःथानमतयथ दवदवःय पािथरव ॥७॥

कतवा त पजा रिःय गणाना चव सवरशः । ययौ यास परःकतय नपो र िनिध ित ॥८॥


www.swargarohan.org

पजियतवा धनाधयकष िणपतयािभवा च । समनोिभिवरिचऽािभरपपः कसरण च ॥९॥

शङखाद िनधीनसवारिननिधपाला सवरशः । अचरियतवा ि जा यानस ःविःत वा य च वीयरवान ॥१०॥

तषा पणयाहघोषण तजसा समविःथतः । ीितमानस करौ ः खानयामास त िनिधम ॥११॥

ततः पा यः सकरकाः सामनतकमनोरमाः । भङगारािण कटाहािन कलशानवधरमानकान ॥१२॥

बहिन च िविचऽािण भाजनािन सहॐशः । उ ारयामास तदा धमरराजो यिधि रः ॥१३॥

तषा लकषणम यासीनमहानकरपटःतथा । िऽलकष भाजन राजःतलाधरमभवननप ॥१४॥

वाहन पाणडपऽःय तऽासी िवशा पत । षि र सहॐािण शतािन ि गणा हयाः ॥१५॥

वारणा महाराज सहॐशतसिमताः । शकटािन रथा व तावदव करणवः । खराणा परषाणा च प रस या न िव त ॥१६॥

एति तदभव द ी यिधि रः । षोडशा ौ चतिवशतसहॐ भारलकषणम ॥१७॥

एतवाधाय त ि य पनर य यर पाणडवः । महादव ित ययौ पर नागा य ित ॥१८॥

पायना यन ातः परःकतय परोिहतम । गोयत गोयत चव नयवसतपरषषरभः ॥१९॥

सा परािभमखी राज जगाम महती चमः । क ला ििवणभारातार हषरयनती क हान ॥२०॥

* * * ६५. वशपायन उवाच

एतिःमननव काल त वासदवोऽिप वीयरवान । उपाया िणिभः साध पर वारणसा यम ॥१॥

समय वािजमधःय िविदतवा परषषरभः । यथो ो धमरपऽण ोजनस ःवपर ित ॥२॥

रौि मणयन सिहतो ययधानन चव ह ।


www.swargarohan.org

चारदणन सा बन गदन कतवमरणा ॥३॥

सारणन च वीरण िनशठनोलमकन च । बलदव परःकतय सभिासिहतःतदा ॥४॥

िौपद म रा चव पथा चा यवलोककः । समा ासियत चािप कषिऽया िनहत राः ॥५॥

तानागतानसमीआयव धतरा ो मह पितः । तयग ा थानयाय िवदर महामनाः ॥६॥

तऽव नयवसतकणः ःविचरतः परषषरभः । िवदरण महातजाःतथव च ययतसना ॥७॥

वसतस विणवीरष तऽाथ जनमजय । ज तव िपता राजनप रिकषतपरवीरहा ॥८॥

स त राजा महाराज ा णािभपीिडतः । शवो बभव िन ो हषरशोकिववधरनः ॥९॥

ाना िसहनादन जनाना तऽ िनःवनः । आिवय िदशः सवारः पनरव यपारमत ॥१०॥

ततः सोऽिततवरः कणो िववशानतःपर तदा । ययधानि तीयो व यिथतिनियमानसः ॥११॥

ततःतव रतमायानती ददशर ःवा िपत वसाम । बोशनतीमिभधावित वासदव पनः पनः ॥१२॥

प तो िौपद चव सभिा च यशिःवनीम । सिवबोश सकरण बानधवाना ि यो नप ॥१३॥

ततः कण समासा कनती राजसता तदा । ोवाच राजशादरल बापग दया िगरा ॥१४॥

वासदव महाबाहो स जा दवक तवया । तव नो गितः ित ा च तवदाय िमद कलम ॥१५॥

यदवीर योऽय त ःवॐीयःयातमजः भो । अ तथा ना हतो जातःतम जीवय कशव ॥१६॥

तवया ततित ातमषीक यदननदन । अह सजीविययािम मत जातिमित भो ॥१७॥

सोऽय जातो मतःतात पयन परषषरभ । उ रा च सभिा च िौपद मा च माधव ॥१८॥

धमरपऽ च भीम च फलगन नकल तथा ।


www.swargarohan.org

सहदव च दधरषर सवारनन ातमहरिस ॥१९॥

अिःमनाणाः समाय ाः पाणडवाना ममव च । पाणडो िपणडो दाशाहर तथव शरःय म ॥२०॥

अिभमनयो भि त ियःय स शःय च । ियमतपादया तव तःयािप जनादरन ॥२१॥

उ रा िह ियो व कथयतय रसदन । अिभमनयोवरचः कण ियतवा न सशयः ॥२२॥

अवीितकल दाशाहर वराट माजरिनः परा । मातलःय कल भि तव पऽो गिमयित ॥२३॥

गतवा व णयनधककल धनवद मह यित । अ ािण च िविचऽािण नीितशा च कवलम ॥२४॥

इतयततणया ात सौभिः परवीरहा । कथयामास दधरषरःतथा चतनन सशयः ॥२५॥

ताःतवा वय ण यह याचामो मधसदन । कलःयाःय िहताथ तव कर कलयाणम मम ॥२६॥

एवम तवा त वाणय पथा पथललोचना । उि लतय बाह दःखातार ता ानयाः ापतनभिव ॥२७॥

अव महाराज सवारः साॐािवलकषणाः । ःवॐीयो वासदवःय मतो जात इित भो ॥२८॥

एवम ततः कनती तयग ा जनादरनः । भमौ िनपितता चना सानतवयामास भारत ॥२९॥

* * * ६६. वशपायन उवाच

उितथताया पथाया त सभिा ातर तदा । वा चबोश दःखातार वचन चदमवीत ॥१॥

पणडर काकष पयःव पौऽ पाथरःय धीमतः । प रकषीणष करष प रकषीण गतायषम ॥२॥

इषीका िोणपऽण भीमसनाथरम ता । सो राया िनपितता िवजय मिय चव ह ॥३॥

सय वलनती दय मिय ित ित कशव । यनन पयािम दधरषर मम पऽसत िवभो ॥४॥

िक न वआयित धमारतमा धमरराजो यिधि रः ।


www.swargarohan.org

भीमसनाजरनौ चािप मािवतयाः सतौ च तौ ॥५॥

ौतवािभमनयोःतनय जात च मतमव च । मिषता इव वाणय िोणपऽण पाणडवाः ॥६॥

अिभमनयः ियः कण िपतणा नाऽ सशयः । त ौतवा िक न वआयिनत िोणपऽा िनिजरताः ॥७॥

भिवतातः पर दःख िक न मनय जनादरन । अिभमनयोः सतातकण मता जाताद रदम ॥८॥

साह सादय कण तवाम िशरसा नता । पथय िौपद चव ताः पय परषो म ॥९॥

यदा िोणसतो गभारनपाणडना हिनत माधव । तदा िकल तवया िौिणः ब नो ोऽ रमदरन ॥१०॥

अकाम तवा क रयािम बनधो नराधम । अह सजीविययािम िकर िटतनयातमजम ॥११॥

इतयत चन ौतवा जानमाना बल तव । सादय तवा दधरषर जीवतामिभमनयजः ॥१२॥

य व तव ितौतय न करोिष वचः शभम । सफल विणशादरल मता मामपधारय ॥१३॥

अिभमनयोः सतो वीर न सजीवित य यम । जीवित तविय दधरषर िक क रया यह तवया ॥१४॥

सजीवयन दधरषर मत तवमिभमनयजम । स शाकषसत वीर सःय वषरिननवा बदः ॥१५॥

तव िह कशव धमारतमा सतयवानसतयिवबमः । स ता वाचमता कतरमहरिस तवम रदम ॥१६॥

इ छननिप िह लोका ी जीवयथा मतािनमान । िक पनदरियत जात ःवॐीयःयातमज मतम ॥१७॥

भाव ािःम त कण तःमादत वीिम त । करव पाणडपऽाणािमम परमनमहम ॥१८॥

ःवसित वा महाबाहो हतपऽित वा पनः । पनना मािमय वित दया कतरिमहाहरिस ॥१९॥

* * * ६७. वशपायन उवाच

एवम ःत राजनि किशहा दःखमिछरतः ।


www.swargarohan.org

तथित याजहारो च ारदयिननव त जनम ॥१॥

वा यन तन िह तदा त जन परषषरभः । ादयामास स िवभघरमारत सिलल रव ॥२॥

ततः स ािवश ण जनमवम िपतःतव । अिचरत परष याय िसतमारलययरथािविध ॥३॥

अपा क भः सपण िवनयःतः सवरतोिदशम । घतन ितनदकालातः सषरप महाभज ॥४॥

श िवमलनयरःतः पावक समनततः । व ािभ ािभरामािभः प रचाराथरम यतः ॥५॥

दकष प रतो वीर िभषिगभः कशलःतथा । ददशर च स तजःवी रकषो नानयिप सवरशः । ि यािण ःथािपतािन ःम िविधवतकशलजरनः ॥६॥

तथाय च त वा जनमवम िपतःतव । ोऽभव षीकशः साध सािधवित चावीत ॥७॥

तथा वित वाणय वदन तदा । िौपद तव रता गतवा वराट वा यमवीत ॥८॥

अयमायाित त भि शरो मधसदनः । पराणिषररिचनतयातमा समीपमपरािजतः ॥९॥

सािप बापकला वाच िनग ाौिण चव ह । ससवीताभव वी दववतकणमीकषती ॥१०॥

सा तथा दयमानन दयन तपिःवनी । वा गोिवनदमायानत कपण पयरदवयत ॥११॥

पणडर काकष पयःव बालािवह िवनाकतौ । अिभमनय च मा चव हतौ तलय जनादरन ॥१२॥

वाणय मधहनवीर िशरसा तवा सादय । िोणपऽा िनदरगध जीवयन ममातमजम ॥१३॥

यिद ःम धमररा ा वा भीमसनन वा पनः । तवया वा पणडर काकष वा यम िमद भवत ॥१४॥

अजानतीिमषीकय जिनऽी हिनतवित भो । अहमव िवन ा ःया नदमवगत भवत ॥१५॥

गभरःथःयाःय बालःय ा ण िनपातनम । कतवा नशस दबरि ि िणः िक फलम त ॥१६॥


www.swargarohan.org

सा तवा सा िशरसा याच शऽिनबहरण । ाणाःतयआयािम गोिवनद नाय सजीवत यिद ॥१७॥

अिःमिनह बहवः साधो य ममासनमनोरथाः । त िोणपऽण हताः िक न जीवािम कशव ॥१८॥

आसीनमम मितः कण पण तसङगा जनादरन । अिभवादियय िद यित तिदद िवतथीकतम ॥१९॥

चपलाकषःय दायाद मतऽिःमनपरषषरभ । िवफला म कताः कण िद सव मनोरथाः ॥२०॥

चपलाकषः िकलातीव ियःत मधसदन । सत पयःव तःयम ा ण िनपािततम ॥२१॥

कत नोऽय नशसोऽय यथाःय जनकःतथा । यः पाणडवी िौय तय तवा गतोऽ यमसादनम ॥२२॥

मया चततित ात रणमधरिन कशव । अिभमनयौ हत वीर तवामया यिचरािदित ॥२३॥

त च नाकरव कण नशसा जीिवतिया । इदानीमागता तऽ िक न वआयित फालगिनः ॥२४॥

* * * ६८. वशपायन उवाच

सव िवल य करण सोनमादव तपिःवनी । उ रा नयपत मौ कपणा पऽगि नी ॥१॥

ता त वा िनपितता हतबनधप र छदाम । चबोश कनती दःखातार सवार भरति यः ॥२॥

महतरिमव तिाजनपाणडवाना िनवशनम । अकषणीयमभवदातरःवरिननािदतम ॥३॥

सा महत च राजनि पऽशोकािभपीिडता । कमलािभहता वीर वराट तवभव दा ॥४॥

ितल य त सा स ाम रा भरतषरभ । अङकमारो य त पऽिमद वचनमवीत ॥५॥

धमर ःय सतः सःतवमधमरमवबधयस । यःतव विणवीरःय करष नािभवादनम ॥६॥

पऽ गतवा मम वचो याःतव िपतर तव । दमरर ािणना वीर काल ा कथचन ॥७॥


www.swargarohan.org

याह तवया िवह ना पतया पऽण चव ह । मतर य सित जीवािम हतःविःतरिकचना ॥८॥

अथ वा धमररा ाहमन ाता महाभज । भकषियय िवष तीआण वआय वा हताशनम ॥९॥

अथ वा दमरर तात यिदद म सहॐधा । पितपऽिवह नाया दय न िवद यरत ॥१०॥

उि पऽ पयमा दःिखता िपतामह म । आतारमप लता द ना िनमगना शोकसागर ॥११॥

आया च पय पा चाली सातवती च तपिःवनीम । मा च पय सदःखाता याधिव ा मगीिमव ॥१२॥

उि पय वदन लोकनाथःय धीमतः । पणडर कपलाशाकष परव चपलकषणम ॥१३॥

एव िवलपनती त वा िनपितता पनः । उ रा ताः ि यः सवारः पनरतथापयनतयत ॥१४॥

उतथाय त पनधयार दा मतःयपतः सता । ा जिलः पणडर काकष भमाववा यवादयत ॥१५॥

ौतवा स तःया िवपल िवलाप परषषरभः । उपःप य ततः कणो ा सजहार तत ॥१६॥

ितज च दाशाहरःतःय जीिवतम यतः । अवी च िवश ातमा सव िवौावय जगत ॥१७॥

न वी य र िम या सतयमत िवयित । एष सजीवया यन पयता सवरदिहनाम ॥१८॥

नो पव मया िम या ःवरविप कदाचन । न च य पराव ःतथा सजीवतामयम ॥१९॥

यथा म दियतो धम ा णा िवशषतः । अिभमनयोः सतो जातो मतो जीवतवय तथा ॥२०॥

यथाह नािभजानािम िवजयन कदाचन । िवरोध तन सतयन मतो जीवतवय िशशः ॥२१॥

यथा सतय च धमर मिय िनतय िति तौ । तथा मतः िशशरय जीवतामिभमनयजः ॥२२॥

यथा कस कशी च धमण िनहतौ मया । तन सतयन बालोऽय पनर जीवतािमह ॥२३॥


www.swargarohan.org

इतय ो वासदवन स बालो भरतषरभ । शनः शनमरहाराज ाःपनदत सचतनः ॥२४॥

* * * ६९. वशपायन उवाच

ा त यदा राजनकणन ितस तम । तदा त म त िपऽा तजसािभिवद िपतम ॥१॥

ततो रकषािस सवारिण नशःतय तवा गह त तत । अनत रकष च वागासीतसाध कशव सािधवित ॥२॥

तद विलत चािप िपतामहमगा दा । ततः ाणानपनलभ िपता तव जन र । यच त च बालोऽसौ यथोतसाह यथाबलम ॥३॥

बभवमरिदता राजःततःता भरति यः । ा णानवाचयामासग िवनदःय च शासनात ॥४॥

ततःता मिदताः सवारः शशसजरनादरनम । ि यो भरतिसहाना नाव ल धवव पारगाः ॥५॥

कनती िपदपऽी च सभिा चो रा तथा । ि य ानया निसहाना बभव र मानसाः ॥६॥

तऽ मलला नटा झलला मिनथकाः सौखशाियकाः । सतमागधसघा ा यःतवनव जनादरनम । करवशःतवा यािभराशीिभरभररतषरभ ॥७॥

उतथाय त यथाकालम रा यदननदनम । अ यवादयत ीता सह पऽण भारत । ततःतःय ददौ ीतो बहर िवशषतः ॥८॥

तथानय विणशादरला नाम चाःयाकरोतभः । िपतःतव महाराज सतयसधो जनादरनः ॥९॥

प रकषीण कल यःमा जातोऽयमिभमनयजः । प रिकषिदित नामाःय भवितवतयवी दा ॥१०॥

सोऽवधरत यथाकाल िपता तव नरािधप । मनः ादन ासीतसवरलोकःय भारत ॥११॥

मासजातःत त वीर िपता भवित भारत । अथाजगमः सबहल र मादाय पाणडवाः ॥१२॥

तानसमीपगता ौतवा िनयरयवरिणपगवाः ।


www.swargarohan.org

अलचब मालयौघः परषा नागसा यम ॥१३॥

पताकािभिवरिचऽािभधवरज िविवधरिप । वमािन समलचबः पौरा ािप जनािधप ॥१४॥

दवतायतनाना च पजा बहिवधाःतथा । सिददशाथ िवदरः पाणडपऽिय सया ॥१५॥

राजमागार तऽासनसमनोिभरलकताः । शशभ ततपर चािप समिौघिनभःवनम ॥१६॥

नतरक ािप नतयि गारयनाना च िनःवनः । आसी ौवणःयव िनवासःततपर तदा ॥१७॥

बिनदिभ नर राजन ीसहायः सहॐशः । तऽ तऽ िविव ष समनतादपशोिभतम ॥१८॥

पताका धयमाना सता मात र ना । अदशरयिननव तदा क नव दिकषणो रान ॥१९॥

अघोषय दा चािप परषो राजधगरतः । सवररािऽिवहारोऽ र ाभरणलकषणः ॥२०॥

* * * ७०. वशपायन उवाच

तानसमीपगता ौतवा पाणडवा शऽकशरनः । वासदवः सहामातयः तय ातो िद कषया ॥१॥

त समतय यथानयाय पाणडवा विणिभः सह । िविवशः सिहता राजनपर वारणसा यम ॥२॥

महतःतःय सनयःय खरनिमःवनन च । ावापिथ यौ ख चव श दनासीतसमावतम ॥३॥

त कोशममतः कतवा िविवशः ःवपर तदा । पाणडवाः ीतमनसः सामातयाः सस णाः ॥४॥

त समतय यथानयाय धतरा जनािधपम । क तरयनतः ःवनामािन तःय पादौ वविनदर ॥५॥

धतरा ादन च त गानधार सबलातमजाम । कनती च राजशादरल तदा भरतस माः ॥६॥

िवदर पजियतवा च वयापऽ समतय च । प यमानाः ःम त वीरा यराजनत िवशा पत ॥७॥

ततःततपरमा य िविचऽ महद तम ।


www.swargarohan.org

शौवःत तदा वीराः िपतःत जनम भारत ॥८॥

तदपौतय त कमर वासदवःय धीमतः । पजाह पजयामासः कण दविकननदनम ॥९॥

ततः कितपयाहःय यासः सतयवतीसतः । आजगाम महातजा नगर नागसा यम ॥१०॥

तःय सव यथानयाय पजा चबः क हाः । सह व णयनधक यायरपासा चिबर तदा ॥११॥

तऽ नानािवधाकाराः कथाः समनक तयर व । यिधि रो धमरसतो यास वचनमवीत ॥१२॥

भवतसादा गवनयिदद र मा तम । उपयो तिद छािम वािजमध महाबतौ ॥१३॥

तदन ातिम छािम भवता मिनस म । तवदधीना वय सव कणःय च महातमनः ॥१४॥


अनजानािम राजःतवा िबयता यदननतरम । यजःव वािजमधन िविधव िकषणावता ॥१५॥

अ मधो िह राजनि पावनः सवरपा मनाम । तन वा तव िवपा मा व भिवता नाऽ सशयः ॥१६॥


इतय ः स त धमारतमा करराजो यिधि रः । अ मधःय कौर य चकाराहरण मितम ॥१७॥

समन ा य त स त कण पायन नपः । वासदवमथामन य वागमी वचनमवीत ॥१८॥

दवक स जा दवी तवया परषस म । य या तवा महाबाहो ततकथाःतविमहा यत ॥१९॥

तवतभावािजरतानभोगान ीम यदननदन । पराबमण ब धया च तवयय िनिजरता मह ॥२०॥

द कषयःव तवमातमान तव नः परमको गरः । तवयी वित धमर िवपा मा ःयामह िवभो । तव िह य ोऽकषरः सवरःतव धमरःतव जापितः ॥२१॥


तवमवतनमहाबाहो व महरःय रदम ।


www.swargarohan.org

तव गितः सवरभतानािमित म िनि ता मितः ॥२२॥

तव चा करवीराणा धमणािभिवराजस । गणभताः ःम त राजःतव नो राजनमतो गरः ॥२३॥

यजःव मदन ातः ा एव बतमरया । यन नो भवानकाय यऽ वा छिस भारत । सतय त ितजानािम सव कतारिःम तऽनघ ॥२४॥

भीमसनाजरनौ चव तथा मािवतीसतौ । इ वनतो भिवयिनत तवयी वित भारत ॥२५॥

* * * ७१. वशपायन उवाच

एवम ःत कणन धमरपऽो यिधि रः । यासमामन य मधावी ततो वचनमवीत ॥१॥

यथा काल भवानवि हयमधःय त वतः । द कषयःव तदा मा तव तव याय ो िह म बतः ॥२॥


अह पलोऽथ कौनतय या वल यःतथव च । िवधान य थाकाल ततकताररो न सशयः ॥३॥

च या िह पौणरमाःया च तव द कषा भिवयित । सभाराः सियनता त य ाथ परषषरभ ॥४॥

अ िव ािवद व सता िवा ति दः । मधयम पर कषनता तव य ाथरिस य ॥५॥

तमतस य यथाशा पिथवी सागरा बराम । स पयत यशो ना ना तव पािथरव वधरयन ॥६॥


इतय ः स तथतय तवा पाणडवः पिथवीपितः । चकार सव राजनि यथो वािदना । सभारा व राजनि सव सकिलपताभवन ॥७॥

स सभारानसमा तय नपो धमारतमजःतदा । नयवदयदमयातमा कण पायनाय व ॥८॥

ततोऽवीनमहातजा यासो धमारतमज नपम । यथाकाल यथायोग स जाः ःम तव द कषण ॥९॥

ः य कचर सौवण य चानयदिप कौरव ।


www.swargarohan.org

तऽ योगय भवितकिच िौ म िबयतािमित ॥१०॥

अ ोतस यताम प यामथ यथाबमम । सग चरतवष यथाशा यिधि र ॥११॥


अयम ो मया ननतस ः पिथवीिममाम । च रयित यथाकाम तऽ व सिवधीयताम ॥१२॥

पिथवी पयरटनत िह तरग कामचा रणम । कः पालयिदित मन त वानव महरित ॥१३॥


इतय ः स त राजनि कण पायनोऽवीत । भीमसनादवरजः ौ ः सवरधनमताम ॥१४॥

िजणः सिहणधर ण स एन पालिययित । श ः स िह मह जत िनवातकवचानतकः ॥१५॥

तिःमन ािण िद यािन िद य सहनन तथा । िद य धन षधी च स एनमनयाःयित ॥१६॥

स िह धमारथरकशलः सवरिव ािवशारदः । यथाशा नपौ चारिययित त हयम ॥१७॥

राजपऽो महाबाहः यामो राजीवलोचनः । अिभमनयोः िपता वीरः स एनमनयाःयित ॥१८॥

भीमसनोऽिप तजःवी कौनतयोऽिमतिवबमः । समथ रिकषत रा नकल िवशा पत ॥१९॥

सहदवःत कौर य समाधाःयित बि मान । कट बतनऽ िविधवतसवरमव महायशाः ॥२०॥

त सव यथानयायम करकलो हः । चकार फलगन चािप सिददश हय ित ॥२१॥


ए जरन तवया वीर हयोऽय प रपालयताम । तवमह रिकषत न नानयः क न मानवः ॥२२॥

य चािप तवा महाबाहो तयद यनररािधपाः । तिवरमहो यथा न ःया था काय तवयानघ ॥२३॥

आ यात य भवता य ोऽय मम सवरशः । पािथरव यो महाबाहो समय ग यतािमित ॥२४॥


www.swargarohan.org

एवम तवा स धमारतमा ातर स यसािचनम । भीम च नकल चव परग ौ समादधत ॥२५॥

कट बतनऽ च तथा सहदव यधा पितम । अनमानय मह पाल धतरा यिधि रः ॥२६॥

* * * ७२. वशपायन उवाच

द कषाकाल त स ा ततःत समहितवरजः । िविधव कषयामासर मधाय पािथरवम ॥१॥

कतवा स पशबनधा द िकषतः पाणडननदनः । धमरराजो महातजाः सहितवरिगभ यररोचत ॥२॥

हय हयमधाथ ःवय स वािदना । उतस ः शा िविधना यासनािमततजसा ॥३॥

स राजा धमरजो राजनद िकषतो िवबभौ तदा । हममाली र मकणठः द इव पावकः ॥४॥

कणािजनी दणडपािणः कषौमवासाः स धमरजः । िवबभौ ितमानभयः जापित रवाधवर ॥५॥

तथवाःयितवरजः सव तलयवषा िवशा पत । बभवरजरन व द इव पावकः ॥६॥

ता ः कणसार त ससारा धनजयः । िविधवतपिथवीपाल धमरराजःय शासनात ॥७॥

िविकषपनगािणडव राजनब गोधाङगिलऽवान । तम पिथवीपाल मदा य ः ससार ह ॥८॥

आकमार तदा राजननागम तपर िवभो । ि काम करौ याःयनत धनजयम ॥९॥

तषामनयोनयसमदारदमव समजायत । िद कषणा हय त च त चव हयसा रणम ॥१०॥

ततः श दो महाराज दशाशाः ितपरयन । बभव कषता नणा कनतीपऽ धनजयम ॥११॥

एष ग छित कौनतयःतरग व द ि मान । यमनवित महाबाहः सःपशनधनर मम ॥१२॥

एव शौाव वदता िगरो िजणरदारधीः । ःविःत तऽःत ोजा र पन ह ित भारत ॥१३॥


www.swargarohan.org

अथापर मन यनि परषा वा यमवन । नन पयाम समद धनरतत यत ॥१४॥

एति भीमिनारद िवौत गािणडव धनः । ःविःत ग छतव र व पनथानमकतोभयम । िनव मन िआयामः पनरव च तऽवन ॥१५॥

एवमा ा मनयाणा ीणा च भरतषरभ । शौाव मधरा वाचः पनः पनरद रताः ॥१६॥

या वल यःय िशय कशलो य कमरिण । ायातपाथन सिहतः शानतयथ वदपारगः ॥१७॥

ा णा मह पाल बहवो वदपारगाः । अनजगममरहातमान कषिऽया िवशोऽिप च ॥१८॥

पाणडवः पिथवीम ो िनिजरताम तजसा । चचार स महाराज यथादश स स म ॥१९॥

तऽ य ािन व ािन यानयासनपाणडवःय ह । तािन वआयािम त वीर िविचऽािण महािनत च ॥२०॥

स हयः पिथवी राजनदिकषणम रदम । ससारो रतः पव तिननबोध मह पत ॥२१॥

अवम नस रा ािण पािथरवाना हयो मः । शनःतदा प रययौ ता महारथः ॥२२॥

तऽ सकलना नािःत रा ामयतशःतदा । यऽयधयनत महाराज कषिऽया हतबानधवाः ॥२३॥

िकराता िवकता राजनबहवोऽिसधनधरराः । ल छा ानय बहिवधाः पव िविनकता रण ॥२४॥

आयार पिथवीपालाः नरवाहनाः । समीयः पाणडपऽण बहवो य दमरदाः ॥२५॥

एव य ािन व ािन तऽ तऽ मह पत । अजरनःय मह पालनारनादशिनवािसिभः ॥२६॥

यािन तभयतो राजनत ािन महािनत च । तािन य ािन वआयािम कौनतयःय तवानघ ॥२७॥

* * * ७३. वशपायन उवाच

िऽगतरभव कतवरः िकर िटनः ।


www.swargarohan.org

महारथसमा ातहरताना पऽन िभः ॥१॥

त समा ाय स ा यि य तरगो मम । िवषयानत ततो वीरा दिशताः पयरवारयन ॥२॥

रिथनो ब तणीराः सद ः समलकतः । प रवायर हय राजनमह त स चबमः ॥३॥

ततः िकर ट सिचनतय तषा रा ा िचक िषरतम । वारयामास तानवीरानसानतवपवरम रदमः ॥४॥

तमना तय त सव शरर यहनःतदा । तमोरजो या सछननाःतािनकर ट नयवारयत ॥५॥

अवी च ततो िजणः हसिननव भारत । िनवतरधवमधमर ाः ौयो जीिवतमव वः ॥६॥

स िह वीरः याःयनव धमरराजन वा रतः । हतबानधवा न त पाथर हनत याः पािथरवा इित ॥७॥

स तदा त चः ौतवा धमरराजःय धीमतः । तािननवतरधविमतयाह न नयवतरनत चािप त ॥८॥

तति गतरराजान सयरवमारणमाहव । िवततय शरजालन जहास धनजयः ॥९॥

ततःत रथघोषण खरनिमःवनन च । परयनतो िदशः सवार धनजयमपािवन ॥१०॥

सयरवमार ततः पाथ शराणा नतपवरणाम । शतानयम चिाजनि ल व मिभदशरयन ॥११॥

तथवानय महवासा य तःयवानयाियनः । ममचः शरवषारिण धनजयवधिषणः ॥१२॥

स ता यापङखिनमर बरहिभः सबह श रान । िच छद पाणडवो राजःत भमौ नयपतःतदा ॥१३॥

कतवमार त तजःवी तःयवावरजो यवा । ययध ातरथारय पाणडवन महातमना ॥१४॥

तमापतनत स आय कतवमारणमाहव । अ य निननिशतबारणब भतसः परवीरहा ॥१५॥

कतवमरणयिभहत धतवमार महारथः । रथनाश समावतय शरिजर णमवािकरत ॥१६॥

तःय ता शीयतामीआय ततोषातीव वीयरवान ।


www.swargarohan.org

गडाकशो महातजा बालःय धतवमरणः ॥१७॥

न सदधान द श नाददान च त तदा । िकरनतमव स शरानद श पाकशासिनः ॥१८॥

स त त पजयामास धतवमारणमाहव । मनसा स महत व रण समिभहषरयन ॥१९॥

त पननगिमव ब करवीरः ःमयिननव । ीितपव महाराज ाणनर यपरोपयत ॥२०॥

स तथा रआयमाणो व पाथनािमततजसा । धतवमार शर तीआण ममोच िवजय तदा ॥२१॥

स तन िवजयःतणरमःयिनव ः कर भशम । ममोच गाणड व दःखा तपपाताथ भतल ॥२२॥

धनषः पततःतःय स यसािचकराि भो । इनिःयवायधःयासीिप भरतस म ॥२३॥

तिःमिननपितत िद य महाधनिष पािथरव । जहास सःवन हास धतवमार महाहव ॥२४॥

ततो रोषािनवतो िजणः म य रिधर करात । धनराद ति य शरवष ववषर च ॥२५॥

ततो हलहलाश दो िदवःपगभव दा । नानािवधाना भताना ततकमारतीव शसताम ॥२६॥

ततः स आय त ब कालानतकयमोपमम । िजण ऽगतरका योधाःतव रताः पयरवारयन ॥२७॥

अिभसतय पर साथ ततःत धतवमरणः । प रवोगरडाकश तऽाबधय नजयः ॥२८॥

ततो योधा जघानाश तषा स दश चा च । महनिवळितमरायसिनरिशतः शरः ॥२९॥

ताःत भगनानस आय तवरमाणो धनजयः । शरराशीिवषाकारजरघान ःवनव सन ॥३०॥

त भगनमनसः सव ऽगतरकमहारथाः । िदशो िवदिवः सवार धनजयशरािदरताः ॥३१॥

त ऊचः परष याय सश किनषदनम । तव ःम िककराः सव सव च वशगाःतव ॥३२॥

आ ापयःव नः पाथर ानयानविःथतान ।


www.swargarohan.org

क रयामः िय सव तव कौरवननदन ॥३३॥

एतदा ाय वचन सवाःतानवी दा । जीिवत रकषत नपाः शासन ग तािमित ॥३४॥

* * * ७४. वशपायन उवाच

ाग योितषमथा यतय यचरतस हयो मः । भगद ातमजःतऽ िनयरयौ रणककर शः ॥१॥

स हय पाणडपऽःय िवषयानतमपागतम । ययध भरतौ वळद ो मह पितः ॥२॥

सोऽिभिनयारय नगरा गद सतो नपः । अ मायानतमनम य नगरािभमखो ययौ ॥३॥

तमालआय महाबाहः क णामषभःतदा । गाणड व िविकषपःतण सहसा समपािवत ॥४॥

ततो गाणड विनमर रषिभम िहतो नपः । हयमतस य त वीरःततः पाथरमपािवत ॥५॥

पनः िवय नगर दिशतः स नपो मः । आर नागवर िनयरयौ य काङकषया ॥६॥

पाणडरणातपऽण िीयमाणन मधरिन । दोधयता चामरण तन च महारथः ॥७॥

ततः पाथ समासा पाणडवाना महारथम । आ यामास कौर य बालयानमोहा च सयग ॥८॥

स वारण नग य िभननकरटामखम । षयामास सब ःततः तहय ित ॥९॥

िवकषरनत यथा मघ परवारणवारणम । शा वतकिलपत स य िऽसाह य दमरदम ॥१०॥

चो मानः स गजःतन रा ा महाबलः । तदाङकशन िवबभावतपितयिननवा बरम ॥११॥

तमापतनत स आय ब ो राजनधनजयः । भिम ो वारणगत योधयामास भारत ॥१२॥

वळद ःत सब ो ममोचाश धनजय । तोमरानिगनसकाशा शलभािनव विगतान ॥१३॥

अजरनःतानस ा ानगाणड विषतः शरः ।


www.swargarohan.org

ि धा िऽधा च िच छद ख एव खगमःतदा ॥१४॥

स तान वा तथा िछननाःतोमरानभगद जः । इषनस ाःतव रतः ािहणोतपाणडव ित ॥१५॥

ततोऽजरनःतणरतर र मपङखानिज गान । षयामास सब ो भगद ातमज ित ॥१६॥

स तिवर ो महातजा वळद ो महाहव । भशाहतः पपातो या न तवनमजहातःमितः ॥१७॥

ततः स पनरार वारणवर रण । अ यमः षयामास जयाथ िवजय ित ॥१८॥

तःम बाणाःततो िजणिनरमर ाशीिवषोपमान । षयामास सब ो विलतािनव पावकान ॥१९॥

स तिवर ो महानागो िवॐविधर बभौ । िहमवािनव शलनिो बहॐवणःतदा ॥२०॥

* * * ७५. वशपायन उवाच

एव िऽराऽमभव भरतषरभ । अजरनःय नरनिण वऽणव शतबतोः ॥१॥

तत तथ िदवस वळद ो महाबलः । जहास सःवन हास वा य चदमथावीत ॥२॥

अजरनाजरन ित ःव न म जीविनवमोआयस । तवा िनहतय क रयािम िपतःतोय यथािविध ॥३॥

तवया व ो मम िपता भगद ः िपतः सखा । हतो व ोऽपचाियतवाि छश माम योधय ॥४॥

इतयवम तवा सब ो वळद ो नरािधपः । षयामास कौर य वारण पाणडव ित ॥५॥

स यमाणो नागनिो वळद न धीमता । उतपितयिननवाकाशमिभदिाव पाणडवम ॥६॥

अमहःतम न शीकरण स फलगनम । समकषत महाराज शल नील इवा बदः ॥७॥

स तन िषतो रा ा मघविनननदनमहः । मखाड बरघोषण समािवत फलगनम ॥८॥

स नतयिननव नागनिो वळद चोिदतः ।


www.swargarohan.org

आससाद ित राजनकौरवाणा महारथम ॥९॥

तमापतनत स आय वळद ःय वारणम । गाणड वमािौतय बली न यक पत शऽहा ॥१०॥

चबोध बलव चािप पाणडवःतःय भपतः । कायरिव नमनःमतय पवरवर च भारत ॥११॥

ततःत वारण ब ः शरजालन पाणडवः । िनवारयामास तदा वलव मकरालयम ॥१२॥

स नागवरो वीयारदजरनन िनवा रतः । तःथौ शरिवरतननाङगः ािव छलिलतो यथा ॥१३॥

िनवा रत गज वा भगद ातमजो नपः । उतससजर िशतानबाणानजरन बोधमिछरतः ॥१४॥

अजरनःत महाराज शरः शरिवघाितिभः । वारयामास तानःताःतद तिमवाभवत ॥१५॥

ततः पनरितब ो राजा ाग योितषािधपः । षयामास नागनि बलव वसनोपमम ॥१६॥

तमापतनत स आय बलवानपाकशासिनः । नाराचमिगनसकाश ािहणो ारण ित ॥१७॥

स तन वारणो राजनममरणयिभहतो भशम । पपात सहसा भमौ वळरगण इवाचलः ॥१८॥

स पत शशभ नागो धनजयशराहतः । िवशिननव महाशलो मह वळपीिडतः ॥१९॥

तिःमिननपितत नाग वळद ःय पाणडवः । त न भत यिमतयाह ततो भिमगत नपम ॥२०॥

अवीि महातजाः िःथत मा यिधि रः । राजानःत न हनत या धनजय कथचन ॥२१॥

सवरमतननर याय भवतवतावता कतम । योधा ािप न हनत या धनजय रण तवया ॥२२॥

व या ािप राजानः सवः सह स जनः । यिधि रःया मधो भवि रनभयताम ॥२३॥

इित ातवचः ौतवा न हिनम तवा जनािधप । उि न भय तऽिःत ःविःतमानग छ पािथरव ॥२४॥

आग छथा महाराज परा चऽीमपिःथताम ।


www.swargarohan.org

तदा मधो भिवता धमरराजःय धीमतः ॥२५॥

एवम ः स राजा त भगद ातमजःतदा । तथतयवावी ा य पाणडवनािभिनिजरतः ॥२६॥

* * * ७६. वशपायन उवाच

सनधवरभव ततःतःय िकर िटनः । हतशषमरहाराज हताना च सतरिप ॥१॥

तऽवतीणरमपौतय िवषय तवाहनम । तय यरम यनतो राजानः पाणडवषरभम ॥२॥

अ च त पराम य िवषयानत िवषोपमाः । न भय चिबर पाथार मसनादननतरात ॥३॥

तऽिवदरा न पािण यि यःय हयःय च । बीभतस तयप नत पदाितनमविःथतम ॥४॥

ततःत त महावीयार राजानः पयरवारयन । िजगीषनतो नर यायाः पव िविनकता यिध ॥५॥

त नामानयथ गोऽािण कमारिण िविवधािन च । क तरयनतःतदा पाथ शरवषरवािकरन ॥६॥

त िकरनतः शराःतीआणानवारणनििनवारणान । रण जयमभी सनतः कौनतय पयरवारयन ॥७॥

तऽसमीआयव त वीरममकमारणमाहव । सव ययिधर वीरा रथःथाःत पदाितनम ॥८॥

त तमाजि नर वीर िनवातकवचानतकम । सश किनहनतार हनतार सनधवःय च ॥९॥

ततो रथसहॐण हयानामयतन च । को क कतय कौनतय स मयोधयन ॥१०॥

सःमरनतो वध वीराः िसनधराजःय धीमतः । जयिथःय कौर य समर स यसािचना ॥११॥

ततः पजरनयवतसव शरवि मवासजन । तः क णरः शशभ पाथ रिवमघानतर यथा ॥१२॥

स शरः समव छननो द श पाणडवषरभः । प जरानतरसचार शकनत इव भारत ॥१३॥

ततो हाहाकत सव कौनतय शरपीिडत ।


www.swargarohan.org

ऽलो यमभविाजिव ासीिजोरणः ॥१४॥

ततो ववौ महाराज मारतो रोमहषरणः । राहरमसदािदतय यगपतसोममव च ॥१५॥

उलका जि नर सय िवक यरनतयः समनततः । वपथ ाभविाजनकलासःय महािगरः ॥१६॥

ममच ाॐमतयण दःखशोकसमिनवताः । स षरयो जातभयाःतथा दवषरयोऽिप च ॥१७॥

शश ाश िविनिभर मणडल शिशनोऽपतत । िवपर तःतदा राजःतिःमननतपातलकषण ॥१८॥

रासभारणसकाशा धनमनतः सिव तः । आवतय गगन मघा ममचमासशोिणतम ॥१९॥

एवमासी दा वीर शरवषारिभसवत । लोकऽिःमनभरतौ तद तिमवाभवत ॥२०॥

तःय तनावक णरःय शरजालन सवरशः । मोहातपपात गाणड वमावाप करादिप ॥२१॥

तिःमनमोहमना शरजाल मह रम । सनधवा ममचःतण गतस व महारथ ॥२२॥

ततो मोहसमापनन ातवा पाथ िदवौकसः । सव िवऽःतमनसःतःय शािनतपराभवन ॥२३॥

ततो दवषरयः सव तथा स षरयोऽिप च । षरय िवजय जपः पाथरःय धीमतः ॥२४॥

ततः द िपत दवः पाथरतजिस पािथरव । तःथावचलव मानसमाम परमा िवत ॥२५॥

िवचकषर धनिदर य ततः कौरवननदनः । यनऽःयवह श दोऽभनमहाःतःय पनः पनः ॥२६॥

ततः स शरवषारिण तयिमऽानित भः । ववषर धनषा पाथ वषारणीव सर रः ॥२७॥

ततःत सनधवा योधाः सवर एव सराजकाः । ना यनत शरः क णारः शलभ रव पावकाः ॥२८॥

तःय श दन िवऽसभरयातार िवदिवः । ममच ाौ शोकातारः सषप ािप सनधवाः ॥२९॥

ताःत सवारननरौ ः सवरतो िवचरनबली ।


www.swargarohan.org

अलातचबविाज शरजालः समपरयत ॥३०॥

तिदनिजालितम बाणजालमिमऽहा । यसजि कष सवारस महनि इव वळभत ॥३१॥

मघजालिनभ सनय िवदायर स रिवभः । िवबभौ कौरवौ ः शरद व िदवाकरः ॥३२॥

* * * ७७. वशपायन उवाच

ततो गाणड वभ छरो य ाय समविःथतः । िवबभौ यिध दधरष िहमवानचलो यथा ॥१॥

ततः सनधवयोधाःत पनरव यविःथताः । िवम चनतः ससर धाः शरवषारिण भारत ॥२॥

तानस महावीयरः पनरव यविःथतान । ततः ोवाच कौनतयो ममषर आणया िगरा ॥३॥

यधयधव परया श तया यतधव च वध मम । करधव सवरकायारिण मह ो भयमागतम ॥४॥

एष योतःयािम वः सवारिननवायर शरवागराम । ित धव य मनसो दप िवनियतािःम वः ॥५॥

एतावद तवा कौर यो रषा गाणड वभ दा । ततोऽथ वचन ःमतवा ात य ःय भारत ॥६॥

न हनत या रण तात कषिऽया िविजगीषवः । जत या ित यतो धमररा ा महातमना । िचनतयामास च तदा फलगनः परषषरभः ॥७॥

इतय ोऽह नरनिण न हनत या नपा इित । कथ तनन मषह ःया मरराजवचः शभम ॥८॥

न हनयर राजानो रा ा ा कता भवत । इित सिचनतय स तदा ातः ियिहत रतः । ोवाच वा य धमर ः सनधवानय दमरदान ॥९॥

बालािन यो वा य माक न हिनय यविःथतान । य वआयित समाम तवाःमीित परािजतः ॥१०॥

एत तवा वचो म करधव िहतमातमनः । अतोऽनयथा क लगता भिवयथ मयािदरताः ॥११॥

एवम तवा त तानवीरानययध करपगवः ।


www.swargarohan.org

अतवरावानसर धः सर धिवरिजगीषिभः ॥१२॥

ततः शतसहॐािण शराणा नतपवरणाम । ममचः सनधवा राजःतदा गाणड वधनविन ॥१३॥

स तानापततः बरानाशीिवषिवषोपमान । िच छद िनिशतबारणरनतरव धनजयः ॥१४॥

िछ वा त तानाशगमानकङकपऽाि शलािशतान । एककमष दशिभिबरभद समर शरः ॥१५॥

ततः ासा श पनरव धनजय । जयिथ हत ःमतवा िचिकषपः सनधवा नपाः ॥१६॥

तषा िकर ट सकलप मोघ चब महामनाः । सवाःताननतरा िछ वा मदा चबोश पाणडवः ॥१७॥

तथवापतता तषा योधाना जयगि नाम । िशरािस पातयामास भललः सनतपवरिभः ॥१८॥

तषा िवता चव पनरव च धावताम । िनवतरता च श दोऽभतपणरःयव महोदधः ॥१९॥

त वधयमानाःत तदा पाथनािमततजसा । यथााण यथोतसाह योधयामासरजरनम ॥२०॥

ततःत फलगननाजौ शरः सनतपवरिभः । कता िवस ा भिय ाः लानतवाहनसिनकाः ॥२१॥

ताःत सवारनप रगलानािनविदतवा धतरा जा । दःशला बालमादाय न ार ययौ तदा । सरथःय सत वीर रथनानागस तदा ॥२२॥

शानतयथ सवरयोधानाम यग छत पाणडवम । सा धनजयमासा ममोचातरःवर तदा । धनजयोऽिप ता वा धनिवरससज भः ॥२३॥

समतस धनः पाथ िविधव िगनी तदा । ाह िक करवाणीित सा च त वा यमवीत ॥२४॥

एष त भरतौ ःवॐीयःयातमजः िशशः । अिभवादयत वीर त पय परषषरभ ॥२५॥

इतय ःतःय िपतर स प छाजरनःतदा । वासािवित ततो राजनदःशला वा यमवीत ॥२६॥

िपतशोकािभसत ो िवषादात ऽःय व िपता ।


www.swargarohan.org

प चतवमगम र यथा तनम िनबोध ह ॥२७॥

स पव िपतर ौतवा हत य तवयानघ । तवामागत च सौतय य ाय हयसा रणम । िपत मतयदःखात ऽजहाताणानधनजय ॥२८॥

ा ो बीभतस रतयव नाम ौतवव तऽनघ । िवषादातरः पपातो या ममार च ममातमजः ॥२९॥

त त वा िनपितत ततःतःयातमज िवभो । गह तवा समना ा तवाम शरणिषणी ॥३०॥

इतय तवातरःवर सा त ममोच धतरा जा । द ना द न िःथत पाथरमवी चा यधोमखम ॥३१॥

ःवसार मामवकषःव ःवॐीयातमजमव च । कतरमहरिस धमर दया मिय क ह । िवःमतय करराजान त च मनद जयिथम ॥३२॥

अिभमनयोयरथा जातः प रिकषतपरवीरहा । तथाय सरथा जातो मम पौऽो महाभज ॥३३॥

तमादाय नर याय स ा ािःम तवािनतकम । शमाथ सवरयोधाना शण चद वचो मम ॥३४॥

आगतोऽय महाबाहो तःय मनदःय पौऽकः । सादमःय बालःय तःमा व कतरमहरिस ॥३५॥

एष सा िशरसा मया साधरम रदम । याचत तवा महाबाहो शम ग छ धनजय ॥३६॥

बालःय हतबनधो पाथर िकिचदजानतः । साद कर धमर मा मनयवशमनवगाः ॥३७॥

तमनाय नशस च िवःमतयाःय िपतामहम । आगःका रणमतयथ साद कतरमहरिस ॥३८॥

एव वतया करण दःशलाया धनजयः । सःमतय दवी गानधार धतरा च पािथरवम । ोवाच दःखशोकातरः कषऽधम िवगहरयन ॥३९॥

िध दय धन कषि रा यल ध च मािननम । यतकत बानधवाः सव मया नीता यमकषयम ॥४०॥

इतय तवा बह सानतवािद सादमकरो जयः । प रव य च ता ीतो िवससजर गहानित ॥४१॥


www.swargarohan.org

दःशला चािप तानयोधािननवायर महतो रणात । सप य पाथ ययौ गहानित शभानना ॥४२॥

ततः सनधवकानयोधािनविनिजरतय नरषरभः । पनरवानवधावतस त हय कामचा रणम ॥४३॥

ससार यि य वीरो िविधवतस िवशा पत । तारामगिमवाकाश दवदवः िपनाकधक ॥४४॥

स च वाजी यथ न ताःतानदशानयथासखम । िवचचार यथाकाम कमर पाथरःय वधरयन ॥४५॥

बमण स हयःतवव िवचरनभरतषरभ । मिणपरपतदशमपायातसहपाणडवः ॥४६॥

* * * ७८. वशपायन उवाच

ौतवा त नपितव र िपतर बवाहनः । िनयरयौ िवनयनाय ा णा यरपरःसरः ॥१॥

मिणपर र तववमपयात धनजयः । ना यननदत मधावी कषऽधमरमनःमरन ॥२॥

उवाच चन धमारतमा समनयः फलगनःतदा । िबयय न त य ा बिहःतव कषऽधमरतः ॥३॥

सरआयमाण तरग यौिधि रमपागतम । यि य िवषयानत मा नायोतसीः िक न पऽक ॥४॥

िध तवामःत सदबरि कषऽधमारिवशारदम । यो मा य ाय स ा सा नवाथो तवममह ः ॥५॥

न तवया परषाथर कि दःतीह जीवता । यःतव ीव धा ा सा ना मा तयग थाः ॥६॥

य ह नयःतश ःतवामाग छय सदमरत । िबयय ततो य ा भव व नराधम ॥७॥

तमवम भऽार त िविदतवा पननगातमजा । अम यमाणा िभ वोव मलपी तमपागमत ॥८॥

सा ददशर ततः पऽ िवमशनतमधोमखम । सत यरमानमसक ऽार य ािथरना िवभो ॥९॥

ततः सा चारसवारङगी तमपतयोरगातमजा । उलपी ाह वचन कषऽधमरिवशारदा ॥१०॥


www.swargarohan.org

उलपी मा िनबोध तव मातर पननगातमजाम । करव वचन पऽ धमरःत भिवता परः ॥११॥

यधयःवन करौ धनजयम रदम । एवमष िह त ीतो भिवयित न सशयः ॥१२॥

एवम िषरतो माऽा स राजा बवाहनः । मन ब महातजा य ाय भरतषरभ ॥१३॥

सन का चन वमर िशर ाण च भानमत । तणीरशतसबाधमाररोह महारथम ॥१४॥

सव पकरणयर य म मरनोजवः । सचबोपःकर धीमानहमभाणडप रकतम ॥१५॥

परमािचरतमि लतय धवज िसह िहरणमयम । ययौ पाथरमि य स राजा बवाहनः ॥१६॥

ततोऽ यतय हय वीरो यि य पाथररिकषतम । माहयामास परषहरयिशकषािवशारदः ॥१७॥

गह त वािजन वा ीतातमा स धनजयः । पऽ रथःथ भिम ः सनयवारयदाहव ॥१८॥

ततः स राजा त वीर शरोातः सहॐशः । अदरयामास िनिशतराशीिवषिवषोपमः ॥१९॥

तयोः समभव िपतः पऽःय चातलम । दवासररण यमभयोः ीयमाणयोः ॥२०॥

िकर िटन त िव याध शरण नतपवरणा । जऽदश नर यायः हसनबवाहनः ॥२१॥

सोऽ यगातसह पङखन वलमीकिमव पननगः । िविनिभर च कौनतय मह तलमथािवशत ॥२२॥

स गाढवदनो धीमानाल य धनर मम । िद य तजः समािवय मीत इव सबभौ ॥२३॥

स स ामपल याथ शःय परषषरभः । पऽ शबातमजो वा यिमदमाह मह पत ॥२४॥

साध साध महाबाहो वतस िचऽाङगदातमज । स श कमर त वा ीितमानिःम पऽक ॥२५॥

िवम चा यष बाणाःत पऽ य िःथरो भव । इतयवम तवा नाराचर यवषरदिमऽहा ॥२६॥


www.swargarohan.org

तानस गाणड विनमर ानवळाशिनसमभान । नाराचरि छनिाजा सवारनव िऽधा िऽधा ॥२७॥

तःय पाथरः शरिदर यधवरज हमप रकतम । सवणरतालितम कषरणापाहरिथात ॥२८॥

हया ाःय महाकायानमहावगपराबमान । चकार रा ो िनज वानहसनपाणडवषरभः ॥२९॥

स रथादवतीयारश राजा परमकोपनः । पदाितः िपतर कोपा ोधयामास पाणडवम ॥३०॥

स ीयमाणः पाणडनामषभः पऽिवबमात । नातयथ पीडयामास पऽ वळधरातमजः ॥३१॥

स हनयमानो िवमख िपतर बवाहनः । शरराशीिवषाकारः पनरवादरय ली ॥३२॥

ततः स बालयाितपतर िव याध िद पिऽणा । िनिशतन सपङखन बलव वाहनः ॥३३॥

स बाणःतजसा द ो वलिननव हताशनः । िववश पाणडव राजनममर िभ वाितदःखकत ॥३४॥

स तनाितभश िव ः पऽण करननदनः । मह जगाम मोहातरःततो राजनधनजयः ॥३५॥

तिःमिननपितत वीर कौरवाणा धरधर । सोऽिप मोह जगामाश तति ऽाङगदासतः ॥३६॥

याय य सयग राजा वा च िपतर हतम । पवरमव च बाणौघगारढिव ोऽजरनन सः ॥३७॥

भतारर िनहत वा पऽ च पितत भिव । िचऽाङगदा प रऽःता िववश रणािजरम ॥३८॥

शोकसत दया रदती सा ततः शभा । मिणपरपतमारता ददशर िनहत पितम ॥३९॥

* * * ७९. वशपायन उवाच

ततो बहिवध भीरिवरल य कमलकषणा । ममोह दःखा धरषार िनपपात च भतल ॥१॥

ितल य च सा स ा दवी िद यवपधररा । उलपी पननगसता वद वा यमवीत ॥२॥


www.swargarohan.org

उलिप पय भतारर शयान िनहत रण । तवतकत मम पऽण बालन सिमितजयम ॥३॥

नन तवमाय धमर ा नन चािस पितोता । य वतकतऽय पिततः पितःत िनहतो रण ॥४॥

िक त सवारपराधोऽय यिद तऽ धनजयः । कषमःव या यमाना म सजीवय धनजयम ॥५॥

नन तवमाय धमर ा ऽलो यिविदता शभ । य ातियतवा भतारर पऽणह न शोचिस ॥६॥

नाह शोचािम तनय िनहत पननगातमज । पितमव त शोचािम यःयाित यिमद कतम ॥७॥

इतय तवा सा तदा दवीमलपी पननगातमजाम । भताररमिभग यदिमतयवाच यशिःवनी ॥८॥

उि करम यःय ियकाम मम िय । अयम ो महाबाहो मया त प रमोिकषतः ॥९॥

नन नाम तवया वीर धमरराजःय यि यः । अयम ोऽनसतर यः स शष िक मह तल ॥१०॥

तविय ाणाः समाय ाः क णा करननदन । स कःमाताणदोऽनयषा ाणानसतय वानिस ॥११॥

उलिप साध सपय भतारर िनहत रण । पऽ चन समतसा घातियतवा न शोचिस ॥१२॥

काम ःविपत बालोऽय भमौ तगित गतः । लोिहताकषो गडाकशो िवजयः साध जीवत ॥१३॥

नापराधोऽिःत सभग नराणा बहभायरता । नार णा त भवतयतनमा त भ ि र शी ॥१४॥

स य ततकत धाऽा शा त चा यय च ह । स य समिभजानीिह सतय सगतमःत त ॥१५॥

पऽण घातियतवम पित यिद न मऽ व । जीवनत दशरयःय प रतयआयािम जीिवतम ॥१६॥

साह दःखािनवता भीर पितपऽिवनाकता । इहव ायमािशय कषनतयाःत न सशयः ॥१७॥

इतय तवा पननगसता सप ी चऽवािहनी । ततः ायमपासीना तणीमासी जनािधप ॥१८॥


www.swargarohan.org

* * * ८०. वशपायन उवाच

तथा िवल योपरता भतरः पादौ ग सा । उपिव ाभव वी सो वास पऽमीकषती ॥१॥

ततः स ा पनलर धवा स राजा बवाहनः । मातर तामथालो य रणभमावथावीत ॥२॥

इतो दःखतर िक न यनम माता सखिधता । भमौ िनपितत वीरमनशत मत पितम ॥३॥

िनहनतार रणऽर णा सवरश भता वरम । मया िविनहत स य कषत दमरर बत ॥४॥

अहोऽःया दय द या ढ यनन िवद यरत । यढोरःक महाबाह कषनतया िनहत पितम ॥५॥

दमरर परषणह मनय धवनयनागत । यऽ नाह न म माता िवय यत जीिवतात ॥६॥

अहो िध करवीरःय रःःथ का चन भिव । यपिव हतःयह मया पऽण पयत ॥७॥

भो भो पयत म वीर िपतर ा णा भिव । शयान वीरशयन मया पऽण पािततम ॥८॥

ा णाः करम यःय य ा हयसा रणः । कवरनत शािनतका तव रण योऽय मया हतः ॥९॥

यािदशनत च िक िवाः ायि िमहा म । सनशसःय पापःय िपतहनत रणािजर ॥१०॥

द रा ादश समा हतवा िपतरम व । ममह सनशसःय सवीतःयाःय चमरणा ॥११॥

िशरःकपाल चाःयव भ जतः िपतर म । ायि िह नाःतयनय तवा िपतर मम ॥१२॥

पय नागो मसत भतारर िनहत मया । कत िय मया तऽ िनहतय समरऽजरनम ॥१३॥

सोऽहम य याःयािम गित िपतिनषिवताम । न श नो यातमनातमानमह धारियत शभ ॥१४॥

सा तव मिय मत मातःतथा गाणड वधनविन । भव ीितमती दिव सतयनातमानमालभ ॥१५॥


www.swargarohan.org

इतय तवा स तदा राजा दःखशोकसमाहतः । उपःप य महाराज दःखा चनमवीत ॥१६॥

शणवनत सवरभतािन ःथावरािण चरािण च । तव च मातयरथा सतय वीिम भजगो म ॥१७॥

यिद नोि ित जयः िपता म भरतषरभः । अिःमननव रणो श शोषियय कलवरम ॥१८॥

न िह म िपतर हतवा िनकितिवर त विचत । नरक ितपतःयािम ीव गरवधािदरतः ॥१९॥

वीर िह कषिऽय हतवा गोशतन म यत । िपतर त िनहतयव दःतरा िनकितमरया ॥२०॥

एष को महातजाः पाणडपऽो धनजयः । िपता च मम धमारतमा तःय म िनकितः कतः ॥२१॥

इतयवम तवा नपत धनजयसतो नपः । उपःप याभव णी ायोपतो महामितः ॥२२॥

* * * ८१. वशपायन उवाच

ायोपिव नपतौ मिणपर र तदा । िपतशोकसमािव सह माऽा परतप ॥१॥

उलपी िचनतयामास तदा सजीवन मिणम । स चोपाित त तदा पननगाना परायणम ॥२॥

त गह तवा त कौर य नागराजपतः सता । मनः ादनी वाच सिनकानामथावीत ॥३॥

उि मा शचः पऽ नष िजणःतवया हतः । अजयः परषरष दववारिप सवासवः ॥४॥

मया त मोिहनी नाम मायषा स योिजता । ियाथ परषनिःय िपतःतऽ यशिःवनः ॥५॥

िज ास ष व पऽ बलःय तव कौरवः । समाम यधयतो राजननागतः परवीरहा ॥६॥

तःमादिस मया पऽ य ाथ प रचोिदतः । मा पापमातमनः पऽ शङकथाःतवणविप भो ॥७॥

ऋिषरष महातजाः परषः शा तोऽ ययः । नन श ो िह समाम जत शबोऽिप पऽक ॥८॥


www.swargarohan.org

अय त म मिणिदर यः समानीतो िवशा पत । मतानमतानपननगनिानयो जीवयित िनतयदा ॥९॥

एतमःयोरिस तव त ःथापयःव िपतः भो । सजीिवत पनः पऽ ततो ि ािस पाणडवम ॥१०॥

इतय ः ःथापयामास तःयोरिस मिण तदा । पाथरःयािमततजाः स िपतः ःनहादपापकत ॥११॥

तिःमननयःत मणौ वीर िजणर जीिवतः भः । स ोितथत इवो ःथौ म लोिहतलोचनः ॥१२॥

तमितथत महातमान ल धस मनिःवनम । समीआय िपतर ःवःथ ववनद बवाहनः ॥१३॥

उितथत परष याय पनलरआमीवित भो । िद याः समनसः पणया ववष पाकशासनः ॥१४॥

अनाहता दनदभयः णदमघिनःवनाः । साध सािधवित चाकाश बभव समहानःवनः ॥१५॥

उतथाय त महाबाहः पयार ःतो धनजयः । बवाहनमािलङगय समािजयत मधरिन ॥१६॥

ददशर चािवदरऽःय मातर शोककिशरताम । उल या सह ित नती ततोऽप छ नजयः ॥१७॥

िकिमद लआयत सव शोकिवःमयहषरवत । रणािजरमिमऽ न यिद जानािस शस म ॥१८॥

जननी च िकमथ त रणभिममपागता । नागनिदिहता चयमलपी िकिमहागता ॥१९॥

जाना यहिमद य तवया म चनातकतम । ीणामागमन हतमहिम छािम विदतम ॥२०॥

तमवाच ततः प ो मिणपरपितःतदा । सा िशरसा िव ानलपी प यतािमित ॥२१॥

* * * ८२. अजरन उवाच

िकमागमनकतय त कौर यकलनिनदिन । मिणपरपतमारतःतथव च रणािजर ॥१॥

कि चतकशलकामािस रा ोऽःय भजगातमज । मम वा च चलापाङग कि च व शभिम छिस ॥२॥


www.swargarohan.org

कि च पथलौोिण नािय शभदशरन । अकाषरमहम ानादय वा बवाहनः ॥३॥

कि च च राजपऽी त सप ी चऽवािहनी । िचऽाङगदा वरारोहा नापराधयित िकचन ॥४॥

तमवाचोरगपतदरिहता हसनतयथ । न म तवमपरा ोऽिस न नपो बवाहनः । न जिनऽी तथाःयय मम या यवितःथता ॥५॥

ौयता य था चद मया सव िवचि तम । न म कोपःतवया कायरः िशरसा तवा सादय ॥६॥

तवतीतयथ िह कौर य कतमतनमयानघ । य छण महाबाहो िनिखलन धनजय ॥७॥

महाभारतय य वया शातनवो नपः । अधमण हतः पाथर तःयषा िनकितः कता ॥८॥

न िह भीमःतवया वीर यधयमानो िनपािततः । िशखिणडना त सस ःतमािौतय हतःतवया ॥९॥

तःय शािनतमकतवा त तयजःतव यिद जीिवतम । कमरणा तन पापन पतथा िनरय ीवम ॥१०॥

एषा त िविहता शािनतः पऽा ा ा वानिस । वसिभवरसधापाल गङगया च महामत ॥११॥

परा िह ौतमत वसिभः किथत मया । गङगायाःतीरमाग य हत शातनव नप ॥१२॥

आ लतय दवा वसवः समतय च महानद म । इदमचवरचो घोर भागीर या मत तदा ॥१३॥

एष शातनवो भीमो िनहतः स यसािचना । अयधयमानः समाम सस ोऽनयन भािमिन ॥१४॥

तदननािभषङगण वयम यजरन शभ । शापन योजयामित तथािःतवित च सावीत ॥१५॥

तदह िपतराव भश यिथतिनिया । अभव स च त तवा िवषादमगमतपरम ॥१६॥

िपता त म वसनगतवा तवदथ समयाचत । पनः पनः सा नाःत एनिमदमवन ॥१७॥

पनःतःय महाभाग मिणपर रो यवा ।


www.swargarohan.org

स एन रणमधयःथ शरः पातियता भिव ॥१८॥

एव कत स नागनि म शापो भिवयित । ग छित वसिभ ो ो मम चद शशस सः ॥१९॥

त तवा तव मया तःमा छापादिस िवमोिकषतः । न िह तवा दवराजोऽिप समरष पराजयत ॥२०॥

आतमा पऽः ःमतःतःमा नहािस परािजतः । नाऽ दोषो मम मतः कथ वा मनयस िवभो ॥२१॥

इतयवम ो िवजयः सननातमावीिददम । सव म सिय दिव यदततकतवतयिस ॥२२॥

इतय तवाथावीतपऽ मिणपर र जयः । िचऽाङगदायाः शणवनतयाः कौर यदिहतःतथा ॥२३॥

यिधि रःया मधः परा चऽी भिवयित । तऽाग छः सहामातयो मात या सिहतो नप ॥२४॥

इतयवम ः पाथन स राजा बवाहनः । उवाच िपतर धीमािनदमॐािवलकषणः ॥२५॥

उपयाःयािम धमर भवतः शासनादहम । अ मध महाय ि जाितप रवषकः ॥२६॥

मम तवनमहाथारय िवशःव पर ःवकम । भायार या सह शऽ न मा भ ऽऽ िवचारणा ॥२७॥

उिषतवह िवशलयःतव सख ःव वमिन भो । पनर ानगमन कतारिस जयता वर ॥२८॥

इतय ः स त पऽण तदा वानरकतनः । ःमयनोवाच कौनतयःतदा िचऽाङगदासतम ॥२९॥

िविदत त महाबाहो यथा द कषा चरा यहम । न स तावतवआयािम पर त पथलोचन ॥३०॥

यथाकाम यातयष यि य तरगमः । ःविःत तऽःत गिमयािम न ःथान िव त मम ॥३१॥

स तऽ िविधव न पिजतः पाकशासिनः । भायार याम यन ातः ाया रतस मः ॥३२॥

* * * ८३. वशपायन उवाच

स त वाजी समिानता पयतय पिथवीिममाम ।


www.swargarohan.org

िनव ोऽिभमखो राजनयन नागा य परम ॥१॥

अनग छ तजःवी िनव ोऽथ िकर टभत । य छया समापद पर राजगह तदा ॥२॥

तम याशगत राजा जरासधातमजातमजः । कषऽधम िःथतो वीरः समरायाजहाव ह ॥३॥

ततः परातस िनब य रथी धनवी शर तली । मघसिधः पदाित त धनजयमपािवत ॥४॥

आसा च महातजा मघसिधधरनजयम । बालभावानमहाराज ोवाचद न कौशलात ॥५॥

िकमय चायरत वाजी ीमधय इव भारत । हयमन ह रयािम यतःव िवमोकषण ॥६॥

अद ाननयो य यिद तव िपतिभमरम । क रयािम तवाित य हर हरािम वा ॥७॥

इतय ः तयवाचन पाणडवः हसिननव । िव नकतार मया वायर इित म ोतमािहतम ॥८॥

ाऽा य न नपत तवािप िविदत ीवम । हरःव यथाशि न मनयिवर त मम ॥९॥

इतय ः ाहरतपव पाणडव मगध रः । िकर शरसहॐािण वषारणीव सहॐ क ॥१०॥

ततो गाणड वभ छरो गाणड विषतः शरः । चकार मोघाःतानबाणानय ा रतषरभ ॥११॥

स मोघ तःय बाणौघ कतवा वानरकतनः । शरानममोच विलतानद ाःयािनव पननगान ॥१२॥

धवज पताकादणडष रथयनऽ हयष च । अनयष च रथाङगष न शर र न सारथौ ॥१३॥

सरआयमाणः पाथन शर र फलगनःय ह । मनयमानः ःववीय तनमागधः ािहणो छरान ॥१४॥

ततो गाणड वभ छरो मागधन समाहतः । बभौ वासिनतक इव पलाशः पिपतो महान ॥१५॥

अवधयमानः सोऽ य ननमागधः पाणडवषरभम । तन तःथौ स कौर य लोकवीरःय दशरन ॥१६॥

स यसाची त सब ो िवकय बलव नः ।


www.swargarohan.org

हया कार िनदहानसारथ िशरोऽहरत ॥१७॥

धन ाःय महि चऽ कषरण चकतर ह । हःतावाप पताका च धवज चाःय नयपातयत ॥१८॥

स राजा यिथतो य ो िवधनहरतसारिथः । गदामादाय कौनतयमिभदिाव वगवान ॥१९॥

तःयापतत एवाश गदा हमप रकताम । शर कतर बहधा बहिभगरीवा िजतः ॥२०॥

सा गदा शकलीभता िवशीणरमिणबनधना । याली िनमर यमानव पपाताःय सहॐधा ॥२१॥

िवरथ त िवधनवान गदया प रविजरतम । न छ ाडियत धीमानजरनः समरामणीः ॥२२॥

तत एन िवमनस कषऽधम समािःथतम । सानतवपवरिमद वा यमवीतकिपकतनः ॥२३॥

पयार ः कषऽधम ऽय दिशरतः पऽ ग यताम । ब ततसमर कमर तव बालःय पािथरव ॥२४॥

यिधि रःय सदशो न हनत या नपा इित । तन जीविस राजःतवमपरा ोऽिप म रण ॥२५॥

इित मतवा स चातमान तयािद ःम मागधः । त यिमतयवग यन ा जिलः तयपजयत ॥२६॥

तमजरनः समा ाःय पनरवदमवीत । आगनत य परा चऽीम मध नपःय नः ॥२७॥

इतय ः स तथतय तवा पजयामास त हयम । फलगन च यधा ौ िविधवतसहदवजः ॥२८॥

ततो यथ मगमतपनरव स कसर । ततः समितीरण वङगानपणसानसकरलान ॥२९॥

तऽ तऽ च भर िण ल छसनयानयनकशः । िविजगय धनषा राजनगाणड वन धनजयः ॥३०॥

* * * ८४. वशपायन उवाच

मागधनािचरतो राजनपाणडवः तवाहनः । दिकषणा िदशमाःथाय चारयामास त हयम ॥१॥

ततः स पनरावतय हयः कामचरो बली ।


www.swargarohan.org

आससाद पर र या चद ना शि सा याम ॥२॥

शरभणािचरतःतऽ िशशपालातमजन सः । य पवण मानन पजया च महाबलः ॥३॥

तऽािचरतो ययौ राजःतदा स तरगो मः । काशीननीानकोसला िकरातानथ तङगणान ॥४॥

तऽ पजा यथानयाय ितग स पाणडवः । पनरावतय कौनतयो दशाणारनगम दा ॥५॥

तऽ िचऽाङगदो नाम बलवानवसधािधपः । तन य मभ ःय िवजयःयाितभरवम ॥६॥

त चािप वशमानीय िकर ट परषषरभः । िनषादरा ो िवषयमकल यःय जिगमवान ॥७॥

एकल यसत न य न जगह तदा । तत ब िनषादः स समाम रोमहषरणम ॥८॥

ततःतमिप कौनतयः समरवपरािजतः । िजगाय समर वीरो य िव नाथरम तम ॥९॥

स त िजतवा महाराज नषािद पाकशासिनः । अिचरतः ययौ भयो दिकषण सिललाणरवम ॥१०॥

तऽािप ििवडरनी रौिमारिहषकरिप । तथा कोललिगरय य मासीितकर िटनः ॥११॥

तरगःय वशनाथ सरा ानिभतो ययौ । गोकणरमिप चासा भासमिप जिगमवान ॥१२॥

ततो ारवती र या विणवीरािभरिकषताम । आससाद हयः ौीमानकरराजःय यि यः ॥१३॥

तमनम य हयौ यादवाना कमारकाः । ययःताःतदा राजननमसनो नयवारयत ॥१४॥

ततः पयार िविनब य व णयनधकपितःतदा । सिहतो वसदवन मातलन िकर िटनः ॥१५॥

तौ समतय करौ िविधवतीितपवरकम । परया भरतौ पजया समविःथतौ । ततःता यामन ातो ययौ यन हयो गतः ॥१६॥

ततः स पि म दश समिःय तदा हयः । बमण यचरतःफ त ततः प चनद ययौ ॥१७॥


www.swargarohan.org

तःमादिप स कौर य गानधारिवषय हयः । िवचचार यथाकाम कौनतयानगतःतदा ॥१८॥

तऽ गानधारराजन य मासीनमहातमनः । घोर शकिनपऽण पवरवरानसा रणा ॥१९॥

* * * ८५. वशपायन उवाच

शकनःत सतो वीरो गानधाराणा महारथः । तय यौ गडाकश सनयन महता वतः । हःतय रथपणन पताकाधवजमािलना ॥१॥

अम यमाणाःत योधा नपतः शकनवरधम । अ ययः सिहताः पाथ गह तशरासनाः ॥२॥

तानवाच स धमारतमा बीभतसरपरािजतः । यिधि रःय वचन न च त जगहिहरतम ॥३॥

वायरमाणाःत पाथन सानतवपवरममिषरताः । प रवायर हय जगमःतत बोध पाणडवः ॥४॥

ततः िशरािस द ामःतषा िच छद पाणडवः । कषरगारणड विनमर नारितय ािदवाजरनः ॥५॥

त वधयमानाः पाथन हयमतस य स मात । नयवतरनत महाराज शरवषारिदरता भशम ॥६॥

िवत मानःत ािप गानधारः पाणडवषरभः । आिदयािदय तजःवी िशराःयषा नयपातयत ॥७॥

वधयमानष तवाजौ गानधारष समनततः । स राजा शकनः पऽः पाणडव तयवारयत ॥८॥

त यधयमान राजान कषऽधम यविःथतम । पाथ ऽवीनन म वधया राजानो राजशासनात । अल य न त वीर न तऽःतय पराजयः ॥९॥

इतय ःतदना तय वा यम ानमोिहतः । स शबसमकमारणमवािकरत सायकः ॥१०॥

तःय पाथरः िशर ाणमधरचनिण पिऽणा । अपाहरदस ानतो जयिथिशरो यथा ॥११॥

त वा िवःमय जगमगारनधाराः सवर एव त । इ छता तन न हतो राजतयिप च त िवदः ॥१२॥


www.swargarohan.org

गानधारराजपऽःत पलायनकतकषणः । बभौ तरव सिहत ःतः कषिमग रव ॥१३॥

तषा त तरसा पाथरःतऽव प रधावताम । िवजहारो माङगािन भललः सनतपवरिभः ॥१४॥

उि लताःत भजानकिचननाबधयनत शर रतान । शरगारणड विनमर ः पथिभः पाथरचोिदतः ॥१५॥

स ानतनरनागा मथ ति ित बलम । हतिवधवःतभिय मावतरत महमरहः ॥१६॥

न यनत वीरःय किचदमऽ यकमरणः । रपवः पातयमाना व य सहयमरहाशरान ॥१७॥

ततो गानधारराजःय मिनऽव परःसरा । जननी िनयरयौ भीता परःकतया यरम मम ॥१८॥

सा नयवारयद यमा त पऽ य दमरदम । सादयामास च त िजणमि ल का रणम ॥१९॥

ता पजियतवा कौनतयः सादमकरो दा । शकन ािप तनय सानतवयिननदमवीत ॥२०॥

न म िय महाबाहो य बि रय कता । ितयो मिमऽ न ातव तव ममानघ ॥२१॥

गानधार मातर ःमतवा धतरा कतन च । तन जीविस राजःतव िनहताःतवनगाःतव ॥२२॥

मव भः शा यता वर मा त भ ि र शी । आगनत य परा चऽीम मध नपःय नः ॥२३॥

* * * ८६. वशपायन उवाच

इतय तवानययौ पाथ हय त कामचा रणम । नयवतरत ततो वाजी यन नागा य परम ॥१॥

त िनव त शौाव चारणव यिधि रः । ौतवाजरन कशिलन स च मनाभवत ॥२॥

िवजयःय च ततकमर गानधारिवषय तदा । ौतवानयष च दशष स स ीतोऽभवननपः ॥३॥

एतिःमननव काल त ादशी माघपािकषक म । इ गह तवा नकषऽ धमरराजो यिधि रः ॥४॥


www.swargarohan.org

समाना य महातजाः सवारनातनमहामनाः । भीम च नकल चव सहदव च कौरवः ॥५॥

ोवाचद वचः काल तदा धमरभता वरः । आमन य वदता ौ ो भीम भीमपराबमम ॥६॥

आयाित भीमसनासौ सहा न तवानजः । यथा म परषाः ाहय धनजयसा रणः ॥७॥

उपिःथत कालोऽयमिभतो वतरत हयः । माघी च पौणरमासीय मासः शषो वकोदर ॥८॥

ततःथा यनत िव ासो ा णा वदपारगाः । वािजमधाथरिस धयथ दश पयनत यि यम ॥९॥

इतय ः स त त चब भीमो नपितशासनम । ः ौतवा नरपतरायानत स यसािचनम ॥१०॥

ततो ययौ भीमसनः ा ः ःथपितिभः सह । ा णानमतः कतवा कशलानय कमरस ॥११॥

त सशालचयमाम स तोलीिवटिङकनम । मापयामास कौर यो य वाट यथािविध ॥१२॥

सदः सप ीसदन सागनीीमिप चो रम । कारयामास िविधवनमिणहमिवभिषतम ॥१३॥

ःत भानकनकिचऽा तोरणािन बहिनत च । य ायतनदशष द वा श च का चनम ॥१४॥

अनतःपरािण रा ा च नानादशिनवािसनाम । कारयामास धमारतमा तऽ तऽ यथािविध ॥१५॥

ा णाना च वमािन नानादशसमयषाम । कारयामास भीमः स िविवधािन नकशः ॥१६॥

तथा स षयामास दताननपितशासनात । भीमसनो महाराज रा ामि ल कमरणाम ॥१७॥

त ियाथ करपतराययनरपस माः । र ानयनकानयादाय ि योऽ ानायधािन च ॥१८॥

तषा िनिवशता तष िशिबरष सहॐशः । नदरतः सागरःयव श दो िदविमवाःपशत ॥१९॥

तषाम यागताना स राजा राजीवलोचनः । यािददशाननपानािन श या ा यितमानषाः ॥२०॥


www.swargarohan.org

वाहनाना च िविवधाः शालाः शालीकषगोरसः । उपताः परष याय यािददश स धमररा ॥२१॥

तथा तिःमनमहाय धमरराजःय धीमतः । समाजगममरिनगणा बहवो वािदनः ॥२२॥

य च ि जाितवराःतऽासनपिथवीपत । समाजगमः सिशयाःतानितजमाह कौरवः ॥२३॥

सवा ताननययौ यावदावसथािदित । ःवयमव महातजा द भ तय तवा यिधि रः ॥२४॥

ततः कतवा ःथपतयः िशिलपनोऽनय च य तदा । कतःन य िविध राजनधमररा नयवदयन ॥२५॥

त तवा धमरराजः स कत सवरमिनिनदतम । पोऽभविाजा सह ातिभर यतः ॥२६॥

* * * ८७. वशपायन उवाच

तिःमनय व त वािगमनो हतवािदनः । हतवादानबहनाहः परःपरिजगीषवः ॥१॥

द शःत नपतयो य ःय िविधम मम । दवनिःयव िविहत भीमन करननदन ॥२॥

द शःतोरणानयऽ शातक भमयािन त । श यासनिवहारा सबह भिषतान ॥३॥

घटानपाऽीः कटाहािन कलशानवधरमानकान । न िह िकिचदसौवणरमपयःतऽ पािथरवाः ॥४॥

यपा शा पिठतानदारवानहमभिषतान । उप ानयथाकाल िविधव रवचरसः ॥५॥

ःथलजा जलजा य च पशवः कचन भो । सवारनव समानीताःतानपयनत त नपाः ॥६॥

गा व मिहषी व तथा व ाः ि योऽिप च । औदकािन च स वािन ापदािन वयािस च ॥७॥

जरायजानयणडजािन ःवदजानयि दािन च । पवरतानपवनयािन भतािन द श त ॥८॥

एव मिदत सव पशगोधनधानयतः । य वाट नपा वा पर िवःमयमागमन ।


www.swargarohan.org

ा णाना िवशा चव बहम ाननमि मत ॥९॥

पण शतसहॐ त िवाणा तऽ भ जताम । दनदिभमघिनघ षो महमरहरता यत ॥१०॥

िवननादासकतसोऽथ िदवस िदवस तदा । एव स ववत य ो धमरराजःय धीमतः ॥११॥

अननःय बहवो राजननतसगारः पवरतोपमाः । दिधकलया द शः सिपरष दा जनाः ॥१२॥

ज ब पो िह सकलो नानाजनपदायतः । राजनन यतकःथो रा ःतिःमनमहाबतौ ॥१३॥

तऽ जाितसहॐािण परषाणा ततःततः । गह तवा धनमाजगमबरहिन भरतषरभ ॥१४॥

राजानः ॐिगवण ािप सम मिणकणडलाः । पयरवषिन जा याःता शतशोऽथ सहॐशः ॥१५॥

िविवधानयननपानािन परषा यऽनयाियनः । तषा नपोपभो यािन ा ण यो ददः ःम त ॥१६॥

* * * ८८. वशपायन उवाच

समागतानवदिवदो रा पिथवी रान । वा यिधि रो राजा भीमसनमथावीत ॥१॥

उपयाता नर याया य इम जगद राः । एतषा िबयता पजा पजाहार िह नर राः ॥२॥

इतय ः स तथा चब नरनिण यशिःवना । भीमसनो महातजा यमा या सह भारत ॥३॥

अथा यग छ ोिवनदो विणिभः सह धमरजम । बलदव परःकतय सवर ाणभता वरः ॥४॥

ययधानन सिहतः नन गदन च । िनशठनाथ सा बन तथव कतवमरणा ॥५॥

तषामिप परा पजा चब भीमो महाभजः । िविवशःत च वमािन र विनत नरषरभाः ॥६॥

यिधि रसमीप त कथानत मधसदनः । अजरन कथयामास बहसमामकिशरतम ॥७॥

स त प छ कौनतयः पनः पनर रदमम ।


www.swargarohan.org

धमररा ातर िजण समाच जगतपितः ॥८॥

आगम ारकावासी ममा ः परषो नप । योऽिाकषीतपाणडवौ बहसमामकिशरतम ॥९॥

समीप च महाबाहमाच च मम भो । कर कायारिण कौनतय हयमधाथरिस य ॥१०॥

इतय ः तयवाचन धमरराजो यिधि रः । िद या स कशली िजणरपयाित च माधव ॥११॥

तव यतसिददशासौ पाणडवाना बलामणीः । तदा यातिमह छािम भवता यदननदन ॥१२॥

इतय राजशादरल व णयनधकपितःतदा । ोवाचद वचो वागमी धमारतमान यिधि रम ॥१३॥

इदमाह महाराज पाथरवा य नरः स माम । वा यो यिधि रः कण काल वा यिमद मम ॥१४॥

आगिमयिनत राजानः सवरतः कौरवानित । तषामककशः पजा कायतयततकषम िह नः ॥१५॥

इतयत चनािाजा िव ा यो मम मानद । न तदातयियक िह ःया द यारनयन भवत ॥१६॥

कतरमहरित तिाजा भवा ा यनमनयताम । राज षाि नययनमा राजनजाः पनः ॥१७॥

इदमनय च कौनतय वचः स परषोऽवीत । धनजयःय नपत तनम िनगदतः शण ॥१८॥

उपयाःयित य नो मिणपरपितनरपः । पऽो मम महातजा दियतो बवाहनः ॥१९॥

त भवानमदपकषाथ िविधवतितपजयत । स िह भ ोऽनर मम िनतयिमित भो ॥२०॥

इतयत चन ौतवा धमरराजो यिधि रः । अिभनन ाःय त ा यिमद वचनमवीत ॥२१॥

* * * ८९. यिधि र उवाच

ौत ियिमद कण य वमहरिस भािषतम । तनमऽमतरस य मनो ादयत िवभो ॥१॥

बहिन िकल य ािन िवजयःय नरािधपः ।


www.swargarohan.org

पनरासन षीकश तऽ तऽित म ौतम ॥२॥

मिननिम िह स सदा पाथरः सखिवविजरतः । अतीव िवजयो धीमािनित म दयत मनः ॥३॥

सिचनतयािम वाणय सदा कनतीसत रहः । िक न तःय शर रऽिःत सवरलकषणपिजत । अिन लकषण कण यन दःखानयपा त ॥४॥

अतीव दःखभागी स सतत किनतननदनः । न च पयािम बीभतसोिनरन गाऽष िकचन । ौोत य चनमयत तनम या यातमहरिस ॥५॥

इतय ः स षीकशो धयातवा समहदनतरम । राजान भोजराजनयवधरनो िवणरवीत ॥६॥

न ःय नपत िकिचदिन मपलकषय । ऋत परषिसहःय िपिणडकऽःयाितकायतः ॥७॥

ता या स परष यायो िनतयमधवस य यत । न नयदनपयािम यनासौ दःखभागजयः ॥८॥

इतय ः स करौ ःत य कणन धीमता । ोवाच विणशादरलमवमतिदित भो ॥९॥

कणा त िौपद कण ितयर सासयमकषत । ितजमाह तःयाःत णय चािप किशहा । स यः सखा षीकशः साकषािदव धनजयः ॥१०॥

तऽ भीमादयःत त करवो यादवाःतथा । रमः ौतवा िविचऽाथार धनजयकथा िवभो ॥११॥

तथा कथयतामव तषामजरनसकथाः । उपाया चनानमतय िवजयःय महातमनः ॥१२॥

सोऽिभग य करौ नमःकतय च बि मान । उपायात नर यायमजरन तयवदयत ॥१३॥

त तवा नपितःतःय हषरबापाकलकषणः । िया यानिनिम व ददौ बह धन तदा ॥१४॥

ततो ि तीय िदवस महा श दो यवधरत । आयाित परष याय पाणडवाना धरधर ॥१५॥

ततो रणः सम तो िवबभौ तःय वािजनः । अिभतो वतरमानःय यथो चःौवसःतथा ॥१६॥


www.swargarohan.org

तऽ हषरकला वाचो नराणा शौवऽजरनः । िद यािस पाथर कशली धनयो राजा यिधि रः ॥१७॥

कोऽनयो िह पिथवी कतःनामविजतय सपािथरवाम । चारियतवा हयौ मपायाया तऽजरनम ॥१८॥

य यतीता महातमानो राजानः सगरादयः । तषामपी श कमर न िकिचदनशौम ॥१९॥

नतदनय क रयिनत भिवयाः पिथवीिकषतः । य व करकलौ दकर कतवािनह ॥२०॥

इतयव वदता तषा नणा ौितसखा िगरः । शणविनववश धमारतमा फलगनो य सःतरम ॥२१॥

ततो राजा सहामातयः कण यदननदनः । धतरा परःकतय त त तय यःतदा ॥२२॥

सोऽिभवा िपतः पादौ धमरराजःय धीमतः । भीमाद ािप सप य पयर वजत कशवम ॥२३॥

तः समतयािचरतःतानस तय यर च यथािविध । िवशौामाथ धमारतमा तीर ल धवव पारगः ॥२४॥

एतिःमननव काल त स राजा बवाहनः । मात या सिहतो धीमानक न याजगाम ह ॥२५॥

स समतय क नसवारनसवःतरिभनिनदतः । िववश िपताम ाः कनतया भवनम मम ॥२६॥

* * * ९०. वशपायन उवाच

स िवय यथानयाय पाणडवाना िनवशनम । िपतामह म यवदतसा ना परमवलगना ॥१॥

तथा िचऽाङगदा दवी कौर यःयातमजािप च । पथा कणा च सिहत िवनयनािभजगमतः । सभिा च यथानयाय या ानयाः करयोिषतः ॥२॥

ददौ कनती ततःता या र ािन िविवधािन च । िौपद च सभिा च या ा यनया ददः ि यः ॥३॥

ऊषतःतऽ त द यौ महाहरशयनासन । सपिजत ःवय कनतया पाथरःय ियका यया ॥४॥

स च राजा महावीयरः पिजतो बवाहनः ।


www.swargarohan.org

धतरा मह पालमपतःथ यथािविध ॥५॥

यिधि र च राजान भीमाद ािप पाणडवान । उपग य महातजा िवनयना यवादयत ॥६॥

स तः णा प रव ः पिजत यथािविध । धन चाःम ददभर र ीयमाणा महारथाः ॥७॥

तथव स मह पालः कण चबगदाधरम । न इव गोिवनद िवनयनोपतिःथवान ॥८॥

तःम कणो ददौ रा महाहरमिभपिजतम । रथ हमप रकार िद या यजम मम ॥९॥

धमरराज भीम यमजौ फलगनःतथा । पथ पथगतीवन मानाह समपजयन ॥१०॥

ततःततीय िदवस सतयवतयाः सतो मिनः । यिधि र सम यतय वागमी वचनमवीत ॥११॥

अ भित कौनतय यजःव समयो िह त । महत यि यः ा ोदयिनत च याजकाः ॥१२॥

अह नो नाम राजनि बतःतऽय िवकलपवान । बहतवातका चनःयाःय यातो बहसवणरकः ॥१३॥

एवमव महाराज दिकषणा िऽगणा कर । िऽतव ोजत त राजना णा ऽ कारणम ॥१४॥

ऽीन मधानऽ तव स ा य बहदिकषणान । ाितवधयाकत पाप हाःयिस नरािधप ॥१५॥

पिवऽ परम ततपावनाना च पावनम । यद मधावभथ ा ःयस करननदन ॥१६॥

इतय ः स त तजःवी यासनािमततजसा । द कषा िववश धमारतमा वािजमधा य तदा । नरािधपः ायजत वािजमध महाबतम ॥१७॥

तऽ वदिवदो राज बः कमारिण याजकाः । प रबमनतः शा ा िविधवतसाधिशिकषताः ॥१८॥

न तषा ःखिलत तऽ नासीदपहत तथा । बमय च य च चबःतऽ ि जषरभाः ॥१९॥

कतवा वगय धमर ा यथावि जस माः । चबःत िविधविाजःतथवािभषव ि जाः ॥२०॥


www.swargarohan.org

अिभषय ततो राजनसोम सोमपस माः । सवनानयानप यण चबः शा ानसा रणः ॥२१॥

न तऽ कपणः कि नन द रिो बभव ह । कषिधतो दःिखतो वािप ाकतो वािप मानवः ॥२२॥

भोजन भोजनािथर यो दापयामास िनतयदा । भीमसनो महातजाः सतत राजशासनात ॥२३॥

सःतर कशला ािप सवरकमारिण याजकाः । िदवस िदवस चबयरथाशा ाथरचकषषः ॥२४॥

नाषडङगिवदऽासीतसदःयःतःय धीमतः । नाोतो नानपाधयायो न च वादाकषमो ि जः ॥२५॥

ततो यपो लय ा ष बलवानभरतषरभ । खािदरािनबलवसिमताःतावतः सवरविणरनः ॥२६॥

दवदारमयौ ौ त यपौ करपतः बतौ । मातकमय चक याजकाः समकारयन ॥२७॥

शोभाथ चापरानयपानका चनानपरषषरभ । स भीमः कारयामास धमरराजःय शासनात ॥२८॥

त यराजनत राजष वासोिभरपशोिभताः । नरनिािभगता दवानयथा स षरयो िदिव ॥२९॥

इ काः का चनी ाऽ चयनाथ कताभवन । शशभ चयन तऽ दकषःयव जापतः ॥३०॥

चति तयः स तःयासीद ादशकरातमकः । स र मपकषो िनिचति गणो गरडाकितः ॥३१॥

ततो िनय ाः पशवो यथाशा मनीिषिभः । त त दव समि य पिकषणः पशव य ॥३२॥

ऋषभाः शा पिठताःतथा जलचरा य । सवाःतान यय जःत तऽािगनचयकमरिण ॥३३॥

यपष िनयत चासीतपशना िऽशत तथा । अ र ो र रा ः कौनतयःय महातमनः ॥३४॥

स य ः शशभ तःय साकषा विषरसकलः । गनधवरगणसक णरः शोिभतोऽ सरसा गणः ॥३५॥

स िकपरषगीत िकनररपशोिभतः । िस िविनवास समनतादिभसवतः ॥३६॥


www.swargarohan.org

तिःमनसदिस िनतयाःत यासिशया ि जो माः । सवरशा णतारः कशला य कमरस ॥३७॥

नारद बभवाऽ त बर महा ितः । िव ावसि ऽसनःतथानय गीतकोिवदाः ॥३८॥

गनधवार गीतकशला न ष च िवशारदाः । रमयिनत ःम तािनवानय कमारनतरवथ ॥३९॥

* * * ९१. वशपायन उवाच

शमियतवा पशननयािनविधवि जस माः । तरग त यथाशा मालभनत ि जातयः ॥१॥

ततः स ा य तरग िविधव ाजकषरभाः । उपसवशयाजःततःता िपदातमजाम । कलािभिःतसभी राजनयथािविध मनिःवनीम ॥२॥

उ तय त वपा तःय यथाशा ि जषरभाः । ौपयामासर यमाः शा व रतषरभ ॥३॥

त वपाधमगनध त धमरराजः सहानजः । उपािजय थानयाय सवरपा मापह तदा ॥४॥

िश ानयङगािन यानयासःतःया ःय नरािधप । तानयगनौ जहवध राः समःताः षोडशितवरजः ॥५॥

सःथा यव तःय रा ःत बत शबतजसः । यासः सिशयो भगवानवधरयामास त नपम ॥६॥

ततो यिधि रः ादातसदःय यो यथािविध । कोट सहॐ िनकाणा यासाय त वसधराम ॥७॥

ितग धरा राजन यासः सतयवतीसतः । अवी रतौ धमारतमान यिधि रम ॥८॥

पिथवी भवतःतवषा सनयःता राजस म । िनबयो द यता म ा णा िह धनािथरनः ॥९॥

यिधि रःत तािनवानतयवाच महामनाः । ातिभः सिहतो धीमानमधय रा ा महातमनाम ॥१०॥

अ मध महाय पिथवी दिकषणा ःमता । अजरनन िजता सयमितवग यः ािपता मया ॥११॥

वन वआय िवनिा िवभजधव मह िममाम ।


www.swargarohan.org

चतधार पिथवी कतवा चातह ऽमाणतः ॥१२॥

नाहमादातिम छािम ःव मिनस माः । इद िह म मत िनतय ातणा च ममानघाः ॥१३॥

इतय वित तिःमःत ातरो िौपद च सा । एवमतिदित ाहःतदभिोमहषरणम ॥१४॥

ततोऽनत रकष वागासीतसाध सािधवित भारत । तथव ि जसघाना शसता िवबभौ ःवनः ॥१५॥

पायनःतथो ःत पनरव यिधि रम । उवाच मधय िवाणािमद सपजयनमिनः ॥१६॥

द षा भवता म ता त ितददा यहम । िहरणय द यताम यो ि जाित यो धराःत त ॥१७॥

ततोऽवी ासदवो धमरराज यिधि रम । यथाह भगवान यासःतथा ततकतरमहरिस ॥१८॥

इतय ः स करौ ः ीतातमा ातिभः सह । कोिटकोिटकता ादा िकषणा िऽगणा बतोः ॥१९॥

न क रयित तललोक कि दनयो नरािधपः । यतकत करिसहन मर ःयानकवरता ॥२०॥

ितग त त ि य कण पायनः भः । ऋितवग यः ददौ िव ा तधार यभज त ॥२१॥

पिथ या िनबय द वा ति रणय यिधि रः । धतपा मा िजतःवग ममद ातिभः सह ॥२२॥

ऋितवजःतमपयरनत सवणरिनचय तदा । यभजनत ि जाित यो यथोतसाह यथाबलम ॥२३॥

य वाट त यितकिचि रणयमिप भषणम । तोरणािन च यपा घटाः पाऽीःतथ काः । यिधि रा यन ाताः सव त यभजिन जाः ॥२४॥

अननतर ा ण यः कषिऽया जिर वस । तथा िव शिसघा तथानय ल छजातयः । कालन महता जःततसवण ततःततः ॥२५॥

ततःत ा णाः सव मिदता जगमरालयान । तिपरता वसना तन धमररा ा महातमना ॥२६॥

ःवमश भगवान यासः कनतय पादािभवादनात ।


www.swargarohan.org

ददौ तःय महतो िहरणयःय महा ितः ॥२७॥

शरातीितदाय त ा य सा ीतमानसा । चकार पणय लोक त समहानत पथा तदा ॥२८॥

गतवा तववभथ राजा िवपा मा ातिभः सह । सभा यमानः शशभ महनिो दवत रव ॥२९॥

पाणडवा मह पालः समतः सवताःतदा । अशोभनत महाराज महाःतारागण रव ॥३०॥

राज योऽिप ततः ादाि ािन िविवधािन च । गजान ानलकारािन यो व ािण का चनम ॥३१॥

त नौघमपयरनत पाथरः पािथरवमणडल । िवसज शशभ राजा यथा वौवणःतथा ॥३२॥

आना य च तथा वीर राजान बवाहनम । दाय िवपल िव गहानाःथापय दा ॥३३॥

दःशलाया त पौऽ बालक पािथरवषरभ । ःवरा य िपतिभगर ीतया समिभषचयत ॥३४॥

रा वािप तानसवारनसिवभ ानसपिजतान । ःथापयामास वशी करराजो यिधि रः ॥३५॥

एव बभव य ः स धमरराजःय धीमतः । ब ननधनर ौघः सरामरयसागरः ॥३६॥

सिपरःपङका दा यऽ बहव ाननपवरताः । रसालाकदरमाः कलया बभवभररतषरभ ॥३७॥

भआयषाणडवरागाणा िबयता भ यतािमित । पशना वधयता चािप नानतःतऽ ःम यत ॥३८॥

म ोनम मिदत गीतयवतीजनम । मदङगशङखश द मनोरममभ दा ॥३९॥

द यता भ यता चित िदवाराऽमवा रतम । त महोतसवसकाशमित जनाकलम । कथयिनत ःम परषा नानादशिनवािसनः ॥४०॥

विषरतवा धनधारािभः काम र धरनःतथा । िवपा मा भरतौ ः कताथरः ािवशतपरम ॥४१॥

* * * ९२. जनमजय उवाच


www.swargarohan.org

िपतामहःय म य धमरपऽःय धीमतः । यदा यरमभितकिच वानव महरित ॥१॥


ौयता राजशादरल महदा यरम मम । अ मध महाय िनव यदभि भो ॥२॥

तिपरतष ि जा यष ाितसबिनधबनधष । द नानधकपण चािप तदा भरतस म ॥३॥

घयमाण महादान िदकष सवारस भारत । पततस पपवषष धमरराजःय मधरिन ॥४॥

िबलािननब य नकलो र मपा रःतदानघ । वळाशिनसम नादमम चत िवशा पत ॥५॥

सकदतस य त नाद ऽासयानो मगि जान । मानष वचन ाह ध ो िबलशयो महान ॥६॥

स ःथन वो नाय य ःतलयो नरािधपाः । उ छव वरदानयःय करकषऽिनवािसनः ॥७॥

तःय त चन ौतवा नकलःय िवशा पत । िवःमय परम जगमः सव त ा णषरभाः ॥८॥

ततः समतय नकल पयरप छनत त ि जाः । कतःतव समना ो य साधसमागमम ॥९॥

िक बल परम त य िक ौत िक परायणम । कथ भवनत िव ाम यो नो य िवगहरस ॥१०॥

अिवल यागम कतःन िविध यारजकः कतम । यथागम यथानयाय कतर य च यथाकतम ॥११॥

पजाहारः पिजता ाऽ िविधव छा चकषषा । मनऽपत हत ािगनदर दयममतसरम ॥१२॥

त ा ि जषरभा ाऽ दानबरहिवधरिप । कषिऽया सय न ौा रिप िपतामहाः ॥१३॥

पालनन िवशःत ाः कामःत ा वरि यः । अनबोशःतथा शिा दानशषः पथगजनाः ॥१४॥

ाितसबिनधनःत ाः शौचन च नपःय नः । दवा हिविभरः पणय रकषणः शरणागताः ॥१५॥

यदऽ त य त िह सतयसध ि जाितष ।


www.swargarohan.org

यथाौत यथा प ो ा णका यया ॥१६॥

ौ यवा यः ा ःतव िद य प िबभिषर च । समागत िवःतव त वतो व महरिस ॥१७॥

इित प ो ि जःतः स हःय नकलोऽवीत । नषानता मया वाणी ो ा दपण वा ि जाः ॥१८॥

यनमयो िमद िकिच मािभ ा यपौतम । स ःथन वो नाय य ःतलयो नरािधपाः । उ छव वरदानयःय करकषऽिनवािसनः ॥१९॥

इतयवय मयत ो व य ि जपगवाः । शणता यममनसः शसतो म ि जषरभाः ॥२०॥

अनभत च च यनमया तम मम । उ छव यरथाव करकषऽिनवािसनः ॥२१॥

ःवग यन ि जः ा ः सभायरः ससतःनषः । यथा चाध शर रःय ममद का चनीकतम ॥२२॥

* * * ९३. नकल उवाच

हनत वो वतरिययािम दानःय परम फलम । नयायल धःय सआमःय िवद ःय यि जाः ॥१॥

धमरकषऽ करकषऽ धमर बरहिभवरत । उ छवि ि रजः कि तकापोितरभवतपरा ॥२॥

सभायरः सह पऽण सःनषःतपिस िःथतः । वधचतथ व ः स धमारतमा िनयतिनियः ॥३॥

ष काल तदा िवो भङ तः सह सोतः । ष काल कदािच च तःयाहारो न िव त । भङ ऽनयिःमनकदािचतस ष काल ि जो मः ॥४॥

कपोतधिमरणःतःय दिभरकष सित दारण । नािव त तदा िवाः सचयःतािननबोधत । कषीणौषिधसमावायो ि यह नोऽभव दा ॥५॥

काल कालऽःय स ा नव िव त भोजनम । कषधाप रगताः सव ाित नत तदा त त ॥६॥

उ छःतदा श लपकष मधय तपित भाःकर । उणातर कषधातर स िवःतपिस िःथतः ।


www.swargarohan.org

उ छमा वानव साध प रजनन ह ॥७॥

स तथव कषधािव ः ःप वा तोय यथािविध । कषपयामास त काल क लाणो ि जो मः ॥८॥

अथ ष गत काल यवःथमपाजरयत । यवःथ च त स नकवरनत तपिःवनः ॥९॥

कतज याि काःत त हतवा वि यथािविध । कडव कडव सव यभजनत तपिःवनः ॥१०॥

अथाग छि जः कि दितिथभर जता तदा । त त वाितिथ तऽ मनसोऽभवन ॥११॥

तऽिभवा सख प वा तमितिथ तदा । िवश मनसो दानताः ौ ादमसमिनवताः ॥१२॥

अनसयवो गतबोधाः साधवो गतमतसराः । तय माना िजतबोधा धमर ा ि जस माः ॥१३॥

स चय ःव गोऽ समा याय परःपरम । कट वशयामासः कषधातरमितिथ तदा ॥१४॥

इदम य च पा च बसी चय तवानघ । शचयः स व म िनयमोपािजरताः भो । ितग व भि त मया द ा ि जो म ॥१५॥

इतय ः ितग ाथ स ना कडव ि जः । भकषयामास राजनि न च ति जगाम सः ॥१६॥

स उ छवि ः त आय कषधाप रगत ि जम । आहार िचनतयामास कथ त ो भविदित ॥१७॥

तःय भायार वीिाजनम ागो द यतािमित । ग छतवष यथाकाम सत ो ि जस मः ॥१८॥

इित वनती ता साधवी धमारतमा स ि जषरभः । कषधाप रगता ातवा स ःतानना यननदत ॥१९॥

जाननव ा कषधाता च ौानता गलाना तपिःवनीम । तवगिःथभता वपनती ततो भायारमवाच ताम ॥२०॥

अिप क टपतगाना मगाणा चव शोभन । ि यो रआया पोया नव तव व महरिस ॥२१॥

अनकि पतो नरो नायार प ो रिकषत एव च । पत शसो द ानन च लोकानवा नयात ॥२२॥


www.swargarohan.org

इतय ा सा ततः ाह धमारथ नौ समौ ि ज । स ःथचतभारग गहाणम सीद म ॥२३॥

सतय रित धमर ःवगर गणिनिजरतः । ीणा पितसमाधीन कािङकषत च ि जो म ॥२४॥

ऋतमारतः िपतब ज दवत परम पितः । भतरः सादात ीणा व रितः पऽफल तथा ॥२५॥

पालनाि पितःतव म भतारिस भरणानमम । पऽदाना रदःतःमातस नगहाण म ॥२६॥

जराप रगतो व ः कषधात दबरलो भशम । उपवासप रौानतो यदा तवमिप किशरतः ॥२७॥

इतय ः स तया स नग द वचोऽवीत । ि ज स िनमानभयः ितग व स म ॥२८॥

स तानग भ तवा च न ति मगमि जः । तम छवि रालआय तति नतापरोऽभवत ॥२९॥

पऽ उवाच

स िनमानग तव दिह िवाय स म । इतयव सकत मनय तःमादततकरो यहम ॥३०॥

भवािनह प रपालयो म सवरय ि रजो म । साधना कािङकषत तितपतवर ःय पोषणम ॥३१॥

पऽाथ िविहतो ष ःथािवय प रपालनम । ौितरषा िह िवष िऽष लोकष िवौता ॥३२॥

ाणधारणमाऽण श य कत तपःतवया । ाणो िह परमो धमरः िःथतो दहष दिहनाम ॥३३॥

िपतोवाच

अिप वषरसहॐी तव बाल एव मतो मम । उतपा पऽ िह िपता कतकतयो भवतयत ॥३४॥

बालाना कष लवती जाना यतदह िवभो । व ोऽह धारिययािम तव बली भव पऽक ॥३५॥

जीणन वयसा पऽ न मा कष ाधतऽिप च । द घरकाल तपःत न म मरणतो भयम ॥३६॥

पऽ उवाच

अपतयमिःम त पऽ ाणातपऽो िह िवौतः ।


www.swargarohan.org

आतमा पऽः ःमतःतःमातऽा ातमानिमहातमना ॥३७॥

िपतोवाच

पण स शःतव म शीलन च दमन च । पर िकषत बहधा स नादि त ततः ॥३८॥

इतय तवादाय तानस नीतातमा ि जस मः । हसिननव िवाय स तःम ददौ तदा ॥३९॥

भ तवा तानिप स नस नव त ो बभव ह । उ छवि ःत सोीडो बभव ि जस मः ॥४०॥

त व वधः िःथता साधवी ा णियका यया । स नादाय स ा गर त वा यमवीत ॥४१॥

सताना व सतान मम िव भिवयित । स िनमानितथय गह तवा तव य छ म ॥४२॥

तव सविनवरतया मम लोकाः िकलाकषयाः । पौऽण तानवा नोित यऽ गतवा न शोचित ॥४३॥

धमार ा िह यथा ऽता वि ऽता तथव च । तथव पऽपौऽाणा ःवग ऽता िकलाकषया ॥४४॥

िपत ाणा ारयित पऽ इतयनशौम । पऽपौऽ िनयत साधलोकानपा त ॥४५॥

शर उवाच

वातातपिवशीणारङगी तवा िववणा िनर आय व । किशरता सोताचार कषधािव लचतसम ॥४६॥

कथ स नमह यािम भतवा धम पघातकः । कलयाणव कलयािण नव तव व महरिस ॥४७॥

ष काल ोतवती शीलशौचसमिनवताम । क लवि िनराहारा िआयािम तवा कथ नवहम ॥४८॥

बाला कषधातार नार च रआया तव सतत मया । उपवासप रौानता तव िह बानधवनिनदनी ॥४९॥

ःनषोवाच

गरोमरम गरःतव व यतो दवतदवतम । दवाितदवःतःमा व स नादतःव म िवभो ॥५०॥

दहः ाण धमर शौषाथरिमद गरोः । तव िव सादन लोकाना ःया यभीि सतान ॥५१॥


www.swargarohan.org

अवआया इित कतवा तव ढभ तयित वा ि ज । िचनतया ममयिमित वा स नादातमहरिस ॥५२॥

शर उवाच

अनन िनतय साधवी तव शीलव न शोभस । या तव धमरोतोपता गरवि मवकषस ॥५३॥

तःमातस नमह यािम वधनारहरिस व चनाम । गणियतवा महाभाग तव िह धमरभता वरा ॥५४॥

इतय तवा तानपादाय स नादाि जातय । ततःत ोऽभवि ःतःय साधोमरहातमनः ॥५५॥

ीतातमा स त त वा यिमदमाह ि जषरभम । वागमी तदा ि जौ ो धमरः परषिवमहः ॥५६॥

श न तव दानन नयायोपा न य तः । यथाशि िवम न ीतोऽिःम ि जस म ॥५७॥

अहो दान घयत त ःवग ःवगरिनवािसिभः । गगनातपपवष च पयःव पितत भिव ॥५८॥

सरिषरदवगनधवार य च दवपरःसराः । ःतवनतो दवदता िःथता दानन िविःमताः ॥५९॥

षरयो िवमानःथा लोकगता य । काङकषनत दशरन त य िदव ग छ ि जषरभ ॥६०॥

िपतलोकगताः सव ता रताः िपतरःतवया । अनागता बहवः सबहिन यगािन च ॥६१॥

चयण य न दानन तपसा तथा । अग रण धमण तःमा छ िदव ि ज ॥६२॥

ौ या परया यःतव तप रिस सोत । तःमा वाःतवानन ीता ि जवरो म ॥६३॥

सवरःवमत ःमा तय श न चतसा । क लकाल ततः ःवग िजतोऽय तव कमरणा ॥६४॥

कषधा िनणरदित ा ध या बि यपोहित । कषधाप रगत ानो धित तयजित चव ह ॥६५॥

बभकषा जयत यःत स ःवग जयत ीवम । यदा दानरिचभरवित तदा धम न सीदित ॥६६॥

अनवआय सतःनह कलऽःनहमव च ।


www.swargarohan.org

धमरमव गर ातवा त णा न गिणता तवया ॥६७॥

ि यागमो नणा सआमः पाऽ दान ततः परम । कालः परतरो दाना ल ा चािप ततः परा ॥६८॥

ःवगर ार ससआम िह नरम हानन यत । ःवगारगरल लोभबीज रागग दरासदम ॥६९॥

त पयिनत परषा िजतबोधा िजतिनियाः । ा णाःतपसा य ा यथाशि दाियनः ॥७०॥

सहॐशि शत शतशि दरशािप च । द ादप यः श तया सव तलयफलाः ःमताः ॥७१॥

रिनतदवो िह नपितरपः ादादिकचनः । श न मनसा िव नाकप ततो गतः ॥७२॥

न धमरः ीयत तात दानदर मरहाफलः । नयायल धयरथा सआमः ौ ापतः स तयित ॥७३॥

गोदानसहॐािण ि ज योऽदाननगो नपः । एका द वा स पार या नरक समवा वान ॥७४॥

आतममासदानन िशिबरौशीनरो नपः । ा य पणयकताललोकानमोदत िदिव सोतः ॥७५॥

िवभव न नणा पणय ःवश तया ःविजरत सताम । न य िवरिवधिवर यथानयायन सिचतः ॥७६॥

बोधो दानफल हिनत लोभातःवग न ग छित । नयायवि िहर तपसा दानिवतःवगरम त ॥७७॥

न राजसयबरहिभ र वा िवपलदिकषणः । न चा मधबरहिभः फल समिमद तव ॥७८॥

स ःथन िह िजतो लोकःतवयानघ । िवरजो भवन ग छ िव यथ छकम ॥७९॥

सवषा वो ि जौ िद य यानमपिःथतम । आरोहत यथाकाम धम ऽिःम ि ज पय माम ॥८०॥

पािवतो िह तवया दहो लोक क ितरः िःथरा च त । सभायरः सहपऽ सःनष िदव ोज ॥८१॥

इतय वा यो धमण यानमार स ि जः । सभायरः ससत ािप सःनष िदव ययौ ॥८२॥

तिःमिनव गत ःवग ससत सःनष तदा ।


www.swargarohan.org

भायारचतथ धमर ततोऽह िनःसतो िबलात ॥८३॥

ततःत स गनधन लदन सिललःय च । िद यपपावमदार च साधोदारनलव तः । िवःय तपसा तःय िशरो म का चनीकतम ॥८४॥

तःय सतयािभसधःय सआमदानन चव ह । शर राध च म िवाः शातक भमय कतम । पयतद सिवपल तपसा तःय धीमतः ॥८५॥

कथमविवध म ःयादनयतपा रिमित ि जाः । तपोवनािन य ा ोऽ यिम पनः पनः ॥८६॥

य तवहिमम ौतवा करराजःय धीमतः । आशया परया ा ो न चाह का चनीकतः ॥८७॥

ततो मयो त ा य हःय ि जस माः । स ःथन य ोऽय सिमतो नित सवरथा ॥८८॥

स ःथलवःतिहर तदाह का चनीकतः । न िह य ो महानष स शःतमरतो मम ॥८९॥


इतय तवा नकलः सवारनय ि जवराःतदा । जगामादशरन राजिनवाःत च ययगरहान ॥९०॥

एत सवरमा यात मया परपरजय । यदा यरमभ िःमनवािजमध महाबतौ ॥९१॥

न िवःमयःत नपत य कायरः कथचन । ऋिषकोिटसहॐािण तपोिभय िदव गताः ॥९२॥

अिोहः सवरभतष सतोषः शीलमाजरवम । तपो दम सतय च दान चित सम मतम ॥९३॥

* * * ९४. जनमजय उवाच

य स ा नपतयःतपःस ा महषरयः । शािनत यविसता िवाः शमो दम इित भो ॥१॥

तःमा फलःतलय न िकिचिदह िव त । इित म वतरत बि ःतथा चतदसशयम ॥२॥

य र वा िह बहवो राजानो ि जस म । इह क ित परा ा य तय ःवगरिमतो गताः ॥३॥


www.swargarohan.org

दवराजः सहॐाकषः बतिभभर रदिकषणः । दवरा य महातजाः ा वानिखल िवभः ॥४॥

यथा यिधि रो राजा भीमाजरनपरःसरः । स शो दवराजन सम धया िवबमण च ॥५॥

अथ कःमातस नकलो गहरयामास त बतम । अ मध महाय रा ःतःय महातमनः ॥६॥


य ःय िविधम य व फल चव नरषरभ । गदतः शण म राजनयथाविदह भारत ॥७॥

परा शबःय यजतः सवर ऊचमरहषरयः । ऋितवकष कमर यमष िवतत य कमरिण ॥८॥

हयमान तथा व ौ होऽ बहगणािनवत । दववाहयमानष िःथतष परमिषरष ॥९॥

स तीतःतदा िवः ःवागमः सःवननरप । अौानत ािप लघिभरधवयरवषभःतथा ॥१०॥

आल भसमय तिःमनगह तष पशवथ । महषरयो महाराज सबभवः कपािनवताः ॥११॥

ततो द नानपशन वा ऋषयःत तपोधनाः । ऊचः शब समाग य नाय य िविधः शभः ॥१२॥

अपिव ानमत महानत धमरिम छतः । न िह य पशगणा िविध ाः परदर ॥१३॥

धम पघातकःतवष समार भःतव भो । नाय धमरकतो धम न िहसा धमर उ यत ॥१४॥

आगमनव त य कवरनत यिद ह छिस । िविध न य न धमरःत समहानभवत ॥१५॥

यज बीजः सहॐाकष िऽवषरपरमोिषतः । एष धम महा शब िचनतयमानोऽिधग यत ॥१६॥

शतबतःत त ा यमिषिभःत वदिशरिभः । उ न ितजमाह मानमोहवशानगः ॥१७॥

तषा िववादः समहा ज शबमहिषरणाम । जङगमः ःथावरवारिप य यिमित भारत ॥१८॥

त त िखनना िववादन ऋषयःत वदिशरनः ।


www.swargarohan.org

ततः सधाय शबण प छनरपित वसम ॥१९॥

महाभाग कथ य वागमो नपत ःमतः । य य पशिभमधयरथो बीजरजरिप ॥२०॥

त तवा त वचःतषामिवचायर बलाबलम । यथोपनीतयर यिमित ोवाच पािथरवः ॥२१॥

एवम तवा स नपितः िववश रसातलम । उ तवह िवतथ राज द नामी रः भः ॥२२॥

अनयायोपगत ि यमतीत यो पिणडतः । धमारिभकाङकषी यजत न धमरफलम त ॥२३॥

धमरवतिसको यःत पापातमा परषःतथा । ददाित दान िव यो लोकिव ासकारकम ॥२४॥

पापन कमरणा िवो धन ल धवा िनरङकशः । रागमोहािनवतः सोऽनत कलषा गितमा नत ॥२५॥

तन द ािन दानािन पापन हतबि ना । तािन स वमनासा नयिनत िवपलानयिप ॥२६॥

तःयाधमर व ःय िहसकःय दरातमनः । दान न क ितरभरवित तय चह च दमरतः ॥२७॥

अिप सचयबि िहर लोभमोहवशगतः । उ जयित भतािन िहसया पापचतनः ॥२८॥

एव ल धवा धन लोभा जत यो ददाित च । स कतवा कमरणा तन न िसधयित दरागमात ॥२९॥

उ छ मल फल शाकमदपाऽ तपोधनाः । दान िवभवतो द वा नराः ःवयारिनत धिमरणः ॥३०॥

एष धम महाःतयागो दान भतदया तथा । चय तथा सतयमनबोशो धितः कषमा । सनातनःय धमरःय मलमततसनातनम ॥३१॥

ौयनत िह परा िवा िव ािमऽादयो नपाः । िव ािमऽोऽिसत व जनक मह पितः । ककषसनाि रषणौ च िसनध प पािथरवः ॥३२॥

एत चानय च बहवः िसि परिमका गताः । नपाः सतय दान नयायल धःतपोधनाः ॥३३॥

ा णाः कषिऽया व याः शिा य चािौताःतपः ।


www.swargarohan.org

दानधमारिगनना श ाःत ःवग यािनत भारत ॥३४॥ * * *

९५. जनमजय उवाच

धमारगतन तयागन भगवनसवरमिःत चत । एतनम सवरमाचआव कशलो िस भािषतम ॥१॥

ततो छव यर स दान फल महत । किथत म मह ःत यमतदसशयम ॥२॥

कथ िह सवरय ष िन यः परमो भवत । एतदहरिस म व िनिखलन ि जषरभ ॥३॥


अऽा यदाहरनतीमिमितहास परातनम । अगःतयःय महाय पराव म रदम ॥४॥

परागःतयो महातजा द कषा ादशवािषरक म । िववश महाराज सवरभतिहत रतः ॥५॥

तऽािगनकलपा होतार आसनसऽ महातमनः । मलाहारा िनराहाराः सामक टा मर िचपाः ॥६॥

प रघि का वघिसकाः स कषालाःतथव च । यतयो िभकषव ाऽ बभवः पयरविःथताः ॥७॥

सव तयकषधमारणो िजतबोधा िजतिनियाः । दम िःथता त सव द भमोहिवविजरताः ॥८॥

व श िःथता िनतयिमिनिय ा यवािहताः । उपासत ःम त य भ जानाःत महषरयः ॥९॥

यथाश तया भगवता तदनन समपािजरतम । तिःमनसऽ त यितकिचदयोगय तऽ नाभवत । तथा नकमरिनिभमरहानतः बतवः कताः ॥१०॥

एविवधःतवगःतयःय वतरमान महाधवर । न ववषर सहॐाकषःतदा भरतस म ॥११॥

ततः कमारनतर राजननगःतयःय महातमनः । कथयमिभिनवर ा मनीना भािवतातमनाम ॥१२॥

अगःतयो यजमानोऽसौ ददातयनन िवमतसरः । न च वषरित पजरनयः कथमनन भिवयित ॥१३॥

सऽ चद महि ा मन ारदशवािषरकम ।


www.swargarohan.org

न विषर यित दव वषारणयतािन ादश ॥१४॥

एत वनतः सिचनतय महषरःय धीमतः । अगःतयःयािततपसः कतरमहरनतयनमहम ॥१५॥

इतयवम वचन ततोऽगःतयः तापवान । ोवाचद वचो वागमी सा िशरसा मनीन ॥१६॥

यिद ादशवषारिण न विषर यित वासवः । िचनताय क रयािम िविधरष सनातनः ॥१७॥

यिद ादशवषारिण न विषर यित वासवः । यायामनाह रयािम य ाननयानितोतान ॥१८॥

बीजय ो मयाय व बहवषरसमािचतः । बीजः कतः क रय च नाऽ िव नो भिवयित ॥१९॥

नद श य वथा कत मम सऽ कथचन । विषर यतीह वा दवो न वा दवो भिवयित ॥२०॥

अथ वा यथरनािमनिः कयारनन ितवह कामतः । ःवयिमनिो भिवयािम जीविययािम च जाः ॥२१॥

यो यदाहारजात स तथव भिवयित । िवशष चव कतारिःम पनः पनरतीव िह ॥२२॥

अ ह ःवणरम यत य चानय स दलरभम । िऽष लोकष य चािःत तिदहाग छता ःवयम ॥२३॥

िद या ा सरसा सघाः सगनधवारः सिकनराः । िव ावस य चानय तऽ यपासनत वः सदा ॥२४॥

उ र यः कर य यितकिच स िव त । सव तिदह य म ःवयमवोपित त । ःवग ःवगरसद व धमर ःवयमव त ॥२५॥

इतय सवरमवतदभव ःय धीमतः । ततःत मनयो वा मनःतःय तपोबलम । िविःमता वचन ाह रद सव महाथरवत ॥२६॥

ीताः ःम तव वा यन न ितव छामःतपो ययम । ःवरव य ःत ाः ःमो नयायन छामह वयम ॥२७॥

य ानद कषाःतथा होमानय चानयनमगयामह । तननोऽःत ःवकतयर नारनयतो मगयामह ॥२८॥

नयायनोपािजरताहाराः ःवकमरिनरता वयम ।


www.swargarohan.org

वदा चयण नयायतः ाथरयामह ॥२९॥

नयायनो रकाल च गह यो िनःसता वयम । धमर िवरिध ारःतपःत ःयामह वयम ॥३०॥

भवतः स यगषा िह बि िहसािवविजरता । एतामिहसा य ष याःतव सतत भो ॥३१॥

ीताःततो भिवयामो वय ि जवरो म । िवसिजरताः समा ौ च सऽादःमा ोजामह ॥३२॥


तथा कथयतामव दवराजः परदरः । ववषर समहातजा वा तःय तपोबलम ॥३३॥

असमा ौ च य ःय तःयािमतपराबमः । िनकामवष दवनिो बभव जनमजय ॥३४॥

सादयामास च तमगःतय िऽदश रः । ःवयम यतय राजष परःकतय बहःपितम ॥३५॥

ततो य समा ौ तािनवससजर महामनीन । अगःतयः परमीतः पजियतवा यथािविध ॥३६॥

* * * ९६. जनमजय उवाच

कोऽसौ नकल पण िशरसा का चनन व । ाह मानषव ाचमततप ो वदःव म ॥१॥


एततपव न प ोऽह न चाःमािभः भािषतम । ौयता नकलो योऽसौ यथा वागःय मानषी ॥२॥

ौा सकलपयामास जमदिगनः परा िकल । होमधनःतमागा च ःवय चािप ददोह ताम ॥३॥

ततकषीर ःथापयामास नव भाणड ढ शचौ । त च बोधः ःव पण िपठर पयरवतरयत ॥४॥

िज ासःतमिषौ िक कयारि िय कत । इित सिचनतय दमधा धषरयामास ततपयः ॥५॥

तमा ाय मिनः बोध नवाःय चकप ततः । स त बोधःतमाहद ा जिलमरितरमािनःथतः ॥६॥

िजतोऽःमीित भगौ भगवो ितरोषणाः ।


www.swargarohan.org

लोक िम यावादोऽय य वयािःम परािजतः ॥७॥

सोऽह तविय िःथतो कषमावित महातमिन । िबभिम तपसः साधो साद कर म िवभो ॥८॥

जनमजय उवाच

साकषा ोऽिस म बोध ग छ तव िवगत वरः । न ममापकत तऽ न मनयिवर त मम ॥९॥

यानि य त सकलपः पयसोऽःय कतो मया । िपतरःत महाभागाःत यो बधयःव ग यताम ॥१०॥

इतय ो जातसऽासः स तऽानतरधीयत । िपतणामिभषङगा नकलतवमपागतः ॥११॥

स तानसादयामास शापःयानतो भविदित । त ा य ो यदा धम कष ःयस मोआयस तदा ॥१२॥

त ो ो यि यानदशानधमाररणयािन चव ह । जग सनप रधावनस य त समपासदत ॥१३॥

धमरपऽमथािकष य स ःथन तन सः । म ः शापा तः बोधो धम ासी िधि रः ॥१४॥

एवमत दा व तःय य महातमनः । पयता चािप नःतऽ नकलोऽनतिहरतःतदा ॥१५॥

* * *

mahabharata : ashwamegha parva · mahabharata - 2 - ashwamegha parva mahabharata : an introduction...

Documents