139

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

Maden Tetkik ve Arama Dergisi

http://dergi.mta.gov.tr

Derbent-Eymir bölgesinde (Yozgat, Türkiye) Artova Ofi yolitik Karmaşığındaki manganez yataklarından mineralojik bulgular

Mineralogical fi ndings from manganese deposits in the Artova Ophiolite Complex, Derbent-Eymir area, Yozgat, Turkey

Nursel ÖKSÜZa*

aBozok Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Yozgat, Türkiye. orcid.org/0000-0001-7371-3202Araştırma Makalesi

Anahtar Kelimeler: Artova ofi yoliti, manganez oksit, mineraloji, jeokimya, Yozgat-Türkiye.

Geliş Tarihi: 21.02.2017Kabul Tarihi: 16.10.2017

ÖZAlpin Ofi yolitleri ile ilişkili olarak oluşmuş Artova Ofi yolitik Karmaşığı (AOK) Orta Anadolu’nun KD bölümünde, orta Karadeniz Bölgesi içerisindeki Çorum ve Yozgat illerinin sınırları içerisinde yüzeylemektedir. Çalışmaya konu olan Derbent-Eymir manganez-oksit yatağı, ofi yolitik karmaşık içerisinde yer alır. Derbent cevher yatağındaki mineral topluluğu başlıca piroluzit, manganit ile daha az miktarlardaki ramsdellit, manyetit ve götit minerallerinden oluşur. Kalsit ana gang mineralidir. Eymir cevher yatağının mineral topluluğu, kuvars ve kalsit gibi bazı gang minerallerinin eşlik ettiği piroluzit, braunit, neltnerit, jakobsit, psilomelan ve eser miktardaki limonit ile temsil edilir. Piroluzit, braunit ve psilomelan mineralleri üzerinde elektron mikroprob analizleri yapılmıştır. Eymir cevher yatağına ait piroluzit yüksek Si, Al, Mn ve Ca içerirken; Derbent cevher yatağındaki piroluzit daha düşük Fe, K ve Ba içeriğine sahiptir. Eymir cevher yatağındaki piroluzit, Derbent cevher yatağındakine kıyasla yüksek Si, Al, Mn, Ca (sırasıyla 10.28-7.06; 3.19-1.28; 87.98-81.88; 2.38-1.97) ve düşük Fe, K, Ba (sırasıyla 0.31-0.16; 0.02-0.00; 0.07-0.00) içeriğine sahiptir. Gang minerallerine doğru uzamış küresel piroluzit ve manganit kristallerinin çekirdek-kenar zonlarındaki element varyasyonları oldukça dikkat çekicidir. Eymir ve Derbent cevher yataklarının her ikisi de düşük sıcaklıklı hidrotermal yataktır. Çeşitli manganez minerallerinde kaydedilen jeokimyasal varyasyonlar, kuvvetli bir şekilde cevher yapıcı çözeltilerin pH ve sıcaklık değişimleri ile yayılma merkezinden uzaklığına bağlı olarak değişmektedir.

* Başvurulacak yazar: Nursel ÖKSÜZ, nursel.oksuz@bozok.edu.tr http://dx.doi.org/10.19076/mta.350424

MADEN TETK K VE ARAMA

D E R G S

Ç NDEK LER

Türkçe Bask 2018 156 ISSN: 1304-334X

Editörden....Paleosismolojik bulgular nda Orhaneli Fay n n Holosen aktivitesi, Bursa, KB Anadolu....................Volkan ÖZAKSOY, Hasan ELMACI, Selim ÖZALP, Meryem KARA ve Tamer Y. DUMAN / Ara t rma Makalesi 1Gaziantep kuzeydo usunun neotektoni i: Bozova ve Halfeti do rultu at ml faylar ve bunlar n kör bindirmeler ile ili kileri, Türkiye...................................................................................................... Nuray AHBAZ ve Gürol SEY TO LU / Ara t rma Makalesi 17Elmal havzas (Antalya) ve yak n çevresinin neotektonik ve morfometrik özellikleri........................................................................................................... ule GÜRBO A ve Özgür AKTÜRK / Ara t rma Makalesi 43Bigadiç havzas (Bal kesir-Türkiye) Erken Miyosen göl çökellerinde sin-sedimanter deformasyon yap lar , taban kireçta birimi.................................................. Calibe KOÇ-TA GIN, brahim TÜRKMEN ve Cansu D N Z-AKARCA / Ara t rma Makalesi 69Do anbey Burnu (Seferihisar- zmir) denizdibi termalsu kaynaklar n n foraminifer, ostrakod ve mollusk toplulu una etkisi.................................. Engin MER Ç, pek F. BARUT, Atike NAZ K, Niyazi AV AR, M. Baki YOKE , Mustafa ERYILMAZ, ......................................Fulya YÜCESOY-ERYILMAZ, Erol KAM, Bora SONUVAR ve Feyza D NÇER / Ara t rma Makalesi 89Orta Anadolu’daki K lçak formasyonunun (Erken Miyosen) palinolojisi: Paleoiklimsel ve paleo-ortamsal ç kar mlar................................................................................................. Nurdan YAVUZ ve ükrü Sinan DEM RER / Ara t rma Makalesi 119Derbent-Eymir bölgesinde (Yozgat, Türkiye) Artova o yolitik karma ndaki manganez yataklar ndan mineralojik bulgular...............................................................................................................................................Nursel ÖKSÜZ / Ara t rma Makalesi 139Sinanpa a (Afyon) Miyosen kömürlerininin petrogra k ve palinolojik incelemeleri.................................................................................................................................................. Elif AKISKA / Ara t rma Makalesi 153Janja Bölgesinde (GD ran) dere sediman verilerine dayal ters mesafe a rl kl (IDW) enterpolasyon yöntemi ve konsantrasyon-alan (C-A) fraktal modelleme kullan larak jeokimyasal anomalilerin ayr lmas.........................................................................................Marzieh HOSSE N NASAB ve Ali Akbar DAYA / Ara t rma Makalesi 169Juirui bölgesindeki (GD Çin) jeokimyasal anomalilerin ayr lmas nda Moran-I ve sa lam istatistik yöntemlerinin kullan lmas...................................................................................................................................Tien Thanh NGUYEN / Ara t rma Makalesi 181Zemin s v la mas n n enerji yakla m yla de erlendirilmesi........Kamil KAYABALI, P nar YILMAZ, Mustafa FENER, Özgür AKTÜRK ve Farhad HABIBZADEH / Ara t rma Makalesi 195Gev ek karasal birimlerin (Kali ) mikrotremör ölçümleri ile zemin hakim titre im periyot hesaplamalar..............................................................................................................................................K vanç ZORLU / Ara t rma Makalesi 207Plajköy kayna n n (Elaz ) hidrojeoloji incelemesi........................................................ Özlem ÖZTEK N OKAN, Atahan GÜVEN ve Bahattin ÇET NDA / Ara t rma Makalesi 225Boraks killi zenginle tirme at klar n n karakterizasyonu, tekli- ve ikili okülant sistemi ile susuzland r lmas..................................................................................................................................... Nuray KARAPINAR / Ara t rma Makalesi 241Na a sokulumu (Bat Anadolu) ve teknotik anlam : Gravite ve deprem verilerinin birlikte analizi.....................................................................C. Ertan TOKER, Emin U. ULUGERGERL ve Ali R. KILIÇ / Ara t rma Makalesi 251Maden Tetkik ve Arama Dergisi Yay m Kurallar ........................................................................................................................... 263

Keywords: Artova ophiolite, manganese oxide, mineralogy, geochemistry, Yozgat-Turkey.

ABSTRACTThe Artova Ophiolitic Complex (AOC), which formed in association with Alpine Ophiolites, is exposed in the NE part of central Anatolia, in the interior of the central Black Sea region and within the borders of Çorum and Yozgat. The Derbent-Eymir manganese- oxide deposit under investigation occurs within this ophiolitic complex. The mineral association in Derbent ore is composed chiefl y of pyrolusite, manganite and lesser amounts of ramsdellite, magnetite and goethite. Calcite is the main gangue mineral. The mineral association in Eymir ore is represented by pyrolusite, braunite, neltnerite, jacobsite, psilomelane and trace amount of limonite accompanied by some gangue minerals such as quartz and calcite. Electron microprobe analysis was carried out on pyrolusite, braunite and psilomelane minerals. While pyrolusite from Eymir has higher Si, Al, Mn and Ca, pyrolusite from the Derbent ore has lower Fe, K and Ba contents. Pyrolusite in the Eymir ore has higher Si, Al, Mn and Ca (10.28-7.06; 3.19-1.28; 87.98-81.88; 2.38-1.97 respectively) and lower Fe, K and Ba (0.31-0.16; 0.02-0.00; 0.07-0.00 respectively) contents in comparison to pyrolusite in the Derbent ore. Element variations in core-rim zones of spherical pyrolusites and manganite crystals elongated towards the gangue are quite noticeable. Both Eymir and Derbent ore deposits are low-temperature hydrothermal deposits. Geochemical variations recorded in various manganese minerals are found to be strongly dependent on the changes in pH and temperature of the ore-forming solution and distance to the spreading center.

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

140

1. Giriş

Türkiye, Kuzeyde Lavrasya ile Güneyde Gondwana arasındaki sınırda yer alan Alp-Himalaya orojenik kuşağının doğu-batı uzanımlı bir bileşenini oluşturmaktadır. Alp-Himalaya orojenik sistemi Tetis Okyanusu’nun farklı kollarının kapanması sonucu oluşmuştur. Tetis Okyanusu’nun kapanması sırasında, Lavrasya ve Gondwana’ya ait çeşitli kıtasal parçalar çarpışmıştır. Anadolu ise bunlar arasında bir orojenik kolaj olarak şekillenmiş olup, bu kıtasal parçalar ve kalıntı okyanusal malzemelerden (radyolaryalı çört, bazalt, pelajik şeyl, pelajik kireçtaşı, kumtaşı ve serpantinit) oluşmaktadır (Okay ve Tüysüz, 1999). Artova Ofi yolitik Karmaşığı (AOK) bu kıtasal parçalar arasında tektonik olarak sıkışmış ofi yolitlerden biri olup, Alp-Himalaya orojenik sisteminin bir parçasıdır (Okay ve Tüysüz, 1999). Derbent ve Eymir (Yozgat) bölgelerindeki manganez yatakları Alpin ofi yoliti içerisindeki radyolaritlerle birlikte, sinjenetik olarak oluşmuştur.

Bu çalışma, Derbent ve Eymir (Yozgat) bölgelerindeki manganez yataklarının jeokimyası ve mineral parajenezi üzerine odaklanmaktadır. Manganez yatakları sırasıyla, Yozgat şehir merkezinin 30 km KB’sı ve 80 km KD’sunda yer almaktadır. Jeolojik, mineralojik ve jeokimyasal verilere göre (ana oksit, iz element ve NTE), Derbent manganez yatağında hem hidrotermal ve hem de hidrojenetik-diyajenetik süreçler etkindir (Öksüz, 2011a). Eymir manganez yatağı, hidrotermal ve hidrojenetik süreçlerin birincil olarak kontrol ettiği, volkanosedimanter tip bir yatak olarak ifade edilmiştir (Öksüz, 2011b). Derbent ve Eymir cevher yataklarının her ikisi de aynı tip olmasına rağmen mineral toplulukları birbirinden oldukça farklıdır. Bu nedenle bu çalışmada Derbent ve Eymir manganez yataklarında gözlenen farklılıkların, hangi süreçler ya da faktörler tarafından etkilendiğini belirlemek amacıyla jeokimyasal ve mineralojik varyasyonların incelenmesi üzerinde durulmuştur. Bunu sağlamak için cevher mineralojisi detaylı şekilde çalışılmış (cevher mikroskobisi, XRD, Raman spektroskopisi ve elektron mikroprob analizleri) ve cevher parajenezleri ile yapısal-dokusal ilişkiler tanımlanmıştır.

2. Genel Jeoloji

Çalışma alanının litolojik birimleri Paleozoyik-Mezozoyik yaşlı metamorfi k kayaçlar, radyolaritli ofi yolitik seriler, erken Eosen fl işi, Lütesiyen yaşlı transgressif seriler, Lütesiyen yaşlı volkanik kayaçlar ve Neojen karasal sedimanlarından oluşmaktadır. Temel kayalar, Orta Anadolu Masifi ’nin kuvarsit, mermer, kalkşist ve amfi bol şistleri ve gabro, diyorit, granit ve granodiyorit ile temsil edilen kristalin kayalarından oluşan metamorfi k kayaçlar içermektedir. Temel kayalar, Artova Ofi yolitik Karmaşığı (AOK) olarak bilinen, Üst Kretase ofi yolitik serileri tarafından üzerlenmektedir (Özcan vd., 1980). Ofi yolitik melanjı oluşturan başlıca kayaçlar kireçtaşı, marn, radyolarit, amigdoloidal bazalt, yastık lav ve serpantinitlerdir. Sedimanter birimlerden elde edilen fosil topluluklarına dayanarak ofi yolitlerin yerleşim yaşı Geç Kretase-Paleosen (Özcan vd., 1980) olarak belirlenmiştir. Bu bölgedeki erken Eosen sedimanter istifi ni, Üst Kretase kayaçları ile uyumlu türbiditler oluşturmaktadır. Lütesiyen yaşlı taban konglomeraları ise uyumsuz olarak erken Eosen birimlerini ve kısmen ofi yolitik serileri örtmektedir. Erken Eosen birimleri çoğunlukla sığ denizel ortamda depolanmış kalın fl iş tabakaları, lav ve tüfl er ile karakterize olur. Lütesiyen volkanik serileri bazaltik ve andezitik bileşimli tüf, tüfi t, aglomera içeren lavlardan oluşmaktadır. Çalışma alanında yer alan Üst Kretase ve Lütesiyen birimleri, denizaltı volkanizmasının ürünleridir (Özcan vd., 1980). Kum, kil ve gölsel sedimanlardan oluşan Neojen birimleri bölgenin en genç çökelleridir (Ketin, 1966; Akçay ve Beyazpirinç, 2017; Şekil 1). Ofi yolitik seriler ve erken Eosen kayaçları birkaç kez deformasyona maruz kalmıştır. Bunun sonucu olarak metamorfi tler, kristalin temel kayaları, serpantinitler, radyolaritli ofi yolitik seriler ve Erken Eosen tabakaları yoğun bir şekilde kırıklı ve kıvrımlıdır.

Orta Anadolu’nun KD bölümü ve orta Karadeniz bölgesi içerisindeki Çorum-Yozgat bölgesinde yer alan Derbent ve Eymir manganez oksit yatakları, Turoniyen-Paleosen döneminde yerleşen Alpin ofi yolitleri (Özcan vd., 1980) ile ilişkili olarak meydana gelen Artova Ofi yolitik Karmaşığı (AOK) içerisinde oluşmuştur (Özcan vd., 1980). Çalışma alanında yer alan manganez yatakları genel olarak çatlaklı ve kıvrımlı olup; bantlı ve merceksi şekillerde gelişmiş ve radyolaritli çörtlerle sinjenetik ilişkilidir.

141

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

3. Materyal ve Metot

Derbent ve Eymir manganez oksit yataklarından sırasıyla 29 ve 20 adet (yaklaşık 500 g) cevher örneği derlenmiştir. Bozok Üniversitesi Laboratuvarlarında 49 adet parlak kesitte cevher mikroskobisi çalışılmıştır. Petrografi k çalışmalar, TPAO laboratuvarlarında 10 adet örnek üzerinde gerçekleştirilen XRD analizleri ile desteklenmiştir. XRD analizleri, 40 kV jeneratör voltajı ile çalışan, bakır anotlu bir Philips PW 1800 difraktometre ile yürütülmüştür. Ana oksit ve iz element içerikleri sırasıyla XRF ve ICP-OES kullanılarak tanımlanmış ve nadir toprak elementleri (NTE) ise ICP-MS ile analiz edilmiştir. Ayrıca cevher mineralleri Ankara Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü’nde bulunan Thermo Scientifi c Raman Mikroskopu ile incelenmiş ve minerallere ait veriler elde edilmiştir. Çıkan sonuçlar Crystal Sleuth programı ile değerlendirilmiştir. Elektron mikroprob (EPMA) analizleri (geri saçılmış elektron (BSE) görüntüsü), Avusturya Leoban Üniversitesi laboratuvarlarında, piroluzit, manganit, braunit ve psilomelan için seçilmiş 51 nokta üzerinde SX100 kamera aracılığıyla

yürütülmüştür. Mikroprob analizleri, küresel piroluzit üzerinde, mineralin çekirdeğinden kenarına doğru yapılmışken, uzamış manganit üzerinde cevher mineralinden gang mineraline (kalsit) doğru bir travers boyunca yapılmıştır.

4. Cevher Jeolojisi

Derbent bölgesindeki cevher yatağı laminalı (Şekil 2A), Eymir bölgesindeki cevher yatağı ise laminalı ve merceksi şekillerde (Şekil 2B) oluşmuştur. Her iki cevher yatağı da radyolaritli çörtlerle sinjenetik ilişkilidir. Radyolaritlerin eşlik ettiği manganez yatakları yoğun bir şekilde kırıklı ve kıvrımlıdır.

4.1. Cevher Mikroskobisi

Derbent bölgesindeki cevher mineralleri esas olarak piroluzit ve manganit olup, bunlara eser miktarda ramsdellit, manyetit ve götit eşlik etmektedir. Eymir bölgesinde ise cevher baskın olarak piroluzit, braunit, neltnerit ve psilomelandan oluşurken, eser miktarda limonit içermektedir.

Şekil 1- Derbent bölgesinin jeoloji ve yer bulduru haritası (Ketin, 1966’dan değiştirilerek).

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

142

4.1.1. Manganez Mineralleri

Derbent bölgesindeki piroluzit, radyolaryalar tarafından oluşturulan tipik küresel bir yapıya sahiptir.

Radyolarya kalıntıları, cevher örnekleri içerisinde oldukça yaygındır (Şekil 3A). Piroluzit damarcıkları radyolaryaların ornatmasına bağlı olarak oluşur.

Şekil 2- A- Derbent bölgesinde radyolaritlerle ilişkili olarak oluşan manganez mineralizasyonu. B- Eymir cevher yatağında mercek şekilli mineralizasyon (rd: radyolarit, mn: manganez).

Şekil 3- A- Eymir bölgesinden farklı radyolarya kalıntıları: beyaz ve yeşilimsi beyaz bölümler piroluzit, gri bölümler gang mineralidir. Eymir bölgesinden tipik radyolarya kalıntıları (ok işareti ile gösterilmiştir). 20x. B- Eymir bölgesinden kalsit minerallerindeki çatlaklarda çökelmiş piroluzit ve kuvars. 20x. C- Derbent bölgesinden çekirdek etrafında küresel şekilde gelişmiş ışınsal piroluzit. Beyaz ve koyu mavi bölümler gang mineralleridir. 20x. D- Eymir bölgesinden gang minerali ile yer değiştirmiş küresel piroluzitler. Derbent bölgesindeki lifsi ve kabuksu piroluzitler. 20x.

143

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

Ayrıca kalsit damarları içerisinde de bulunmaktadır (Şekil 3B). Küresel piroluzit kristalleri ve bir merkezi olan ışınsal piroluzitler gözlenmektedir (Şekil 3B). Piroluzitler çoğunlukla özşekilsiz ya da yarı özşekillidir. Bir çekirdeğin etrafını saran ve küresel kabukları örten, küresel ve ışınsal piroluzitler de gözlenmektedir (Şekil 3C, D).

Bölgedeki piroluzite, manyetit ve götit eşlik etmektedir (Şekil 4A). Piroluzite ait Raman spektrumları şekil 5A’da gösterilmektedir.

Manganit Derbent bölgesindeki ana mineraldir. Manganit, gang minerali içerisine uzanan ışınsal kristallerden oluşmaktadır (Şekil 4B). Manganit ayrıca çatlaklar arası dolgu şekilde gözlenmekte olup, gri-kahverengi renk ile ve güçlü anizotropisi ile dikkat çekmektedir. Ayrıca manganit içerisindeki kılcal damarlarda erime de gözlenmekte olup, kuvars

tarafından da ornatılmıştır. Manganite ait Raman spektrumları şekil 5B’de görülmektedir.

Ramsdellit Raman spektrumları metodu ile tanımlanmıştır (Şekil 5C). Manganez yatakları içerisindeki ikincil bir mineral olarak, piroluzitin terslenmesi ya da groutitin oksidatif dehidrojenasyonu ile oluşur (Ramdohr, 1980).

Braunit ve psilomelan Eymir cevher yatağındaki en baskın mineraldir. Braunit hafi fçe kahvemsi rengi ve zayıf anizotropisi ile karakteristiktir. Psilomelan ise gri renkte olup, güçlü anizotropi sergiler. Parlatma kesitlerde braunit ve psilomelan birlikte bulunmaktadır. Cevher yatağında psilomelan tarafından eşlik edilen braunit kolloidal dokular ile karakterize olur ve psilomelan özşekilli taneler halinde bulunur (Şekil 4D). Braunite ait Raman spektrumları şekil 5D’de görülmektedir.

Şekil 4- A- Derbent bölgesinden manyetit, piroluzit ile limonit ve piroluzit psödomorfl arı. Koyu gri ve siyah renkli mineraller gang mineralleridir (d: piroluzit kenarlarından itibaren götit ile yer değiştirmiştir). 20x. B- Derbent bölgesinden boşluk dolgusu şeklinde gözlenen manganitler. Manganit kristalleri gang mineraline doğru uzamıştır (Gang minerali burada kuvarstır). 10x. C- Derbent cevherleşmesinde piroluzitin götitleşmesi. Beyaz renktekiler piroluzit, gri renktekiler götittir. Piroluzit kalıntıları, götit içerisinde ince damarlar ve beyaz bölümler şeklinde görülmektedir. 20x. D- Eymir bölgesinde psilomelan ve braunit minerallerinden oluşan kolloidal manganez mineralizasyonu (Beyaz renkteki mineraller braunit, gri renkteki mineraller ise psilomelandır). 20x.

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

144

Neltnerit, braunitin hidrotermal manganez oksit yataklarında gözlenen kalsiyumlu türevidir (Baudracco-Grittie, 1985). Neltnerit, braunit ile aynı yapıdadır. Neltnerite ait Raman spektrumları da şekil 5E’de verilmiştir.

4.1.2. Demir Mineralleri

Derbent cevher yatağında manyetit ve götit mineralleri yaygın mineraller olmayıp, götit çoğunlukla piroluzitin alterasyonu ile oluşmuştur (Şekil 4C).

Jakobsit, piroluzit içerisinde inklüzyonlar şeklinde ve limonit eşlik eder şekilde gözlenmektedir. Bu

piroluzitler, jakobsitlerin terslenme ürünleri olarak düşünülmektedir. Jakobsit içerisindeki çatlaklar, gang mineralleri ile dolmuştur. Bu dönüşüm boyunca jakobsit, kenarlarından itibaren gri renge dönüşerek, yeşilimsi mavi bir tondaki limonite dönüşür.

4.2. Mineral Kimyası

Derbent ve Eymir cevher yataklarının her ikisinde de piroluzit, manganit, braunit ve psilomelan üzerinde mikroprob analizleri yürütülmüştür. Jakobsit ve manyetit çok küçük boyutta olduğundan bu minerallerde analiz yapılamamıştır. Analizler çizelge 1-3’te gösterilmiştir.

Şekil 5- (A) Piroluzit mineraline ait Raman spektrumları, (B) Manganit mineraline ait Raman spektrumları, (C) Ramsdellit mineraline ait Raman spektrumları, (D) Braunit mineraline ait Raman spektrumları, (E) Neltnerit mineraline ait Raman spektrumları.

145

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

Çiz

elge

1- D

erbe

nt m

anga

nez

yatağı

ndak

i man

gani

t (m

n) v

e pi

rolu

zit (

pr) ö

rnek

lerin

in e

lekt

ron

mik

ropr

ob a

naliz

leri.

Örn

ekle

r E

lem

entle

r

mn1

m

n2

mn3

m

n4

mn5

m

n6

mn7

m

n8

pr38

pr

46

pr7

pr9

pr10

pr

11

pr13

pr

21

pr22

pr

1

SiO

20.

891.

210.

421.

260.

471.

610.

850.

550.

220.

341.

350.

271.

340.

431.

310.

461.

120.

50

TiO

20.

070.

000.

000.

150.

030.

000.

000.

000.

170.

350.

030.

070.

070.

050.

000.

130.

070.

15

Al 2O

30.

090.

170.

060.

080.

110.

060.

020.

130.

431.

022.

801.

781.

131.

761.

282.

311.

152.

70

Fe2O

30.

160.

140.

170.

160.

090.

060.

090.

041.

001.

700.

370.

930.

760.

810.

690.

440.

771.

04

MnO

97.3

096

.53

98.2

196

.94

98.2

096

.96

97.2

498

.21

94.0

394

.06

94.0

295

.33

95.9

995

.68

92.4

192

.49

93.2

594

.35

MgO

0.18

0.13

0.17

0.22

0.15

0.27

0.18

0.27

0.07

0.10

0.08

0.05

0.12

0.08

0.00

0.03

0.05

0.15

CaO

0.03

0.03

0.01

0.00

0.04

0.00

0.01

0.01

0.35

0.41

0.22

0.27

0.22

0.20

0.31

0.22

0.34

0.22

Na 2O

0.00

0.00

0.00

0.00

0.11

0.00

0.00

0.00

0.22

0.05

0.00

0.00

0.00

0.00

0.08

0.08

0.11

0.00

K2O

0.01

0.01

0.00

0.00

0.00

0.01

0.02

0.04

1.14

0.81

0.43

0.39

0.18

0.29

0.43

0.72

0.60

0.25

BaO

0.00

0.00

0.01

0.00

0.00

0.00

0.00

0.08

2.18

0.91

0.58

0.84

0.45

0.58

2.89

1.34

1.59

0.59

Topl

am

98.7

398

.22

99.0

598

.81

99.2

098

.97

98.4

199

.33

99.8

199

.75

99.8

899

.93

100.

2699

.88

99.4

098

.22

99.0

599

.95

2 O

ksije

n ba

zınd

a fo

rmül

ler

m

n1

mn2

m

n3

mn4

m

n5

mn6

m

n7

mn8

pr

38

pr46

pr

7 pr

9 pr

10

pr11

pr

13

pr21

pr

22

pr1

Si0.

020.

030.

010.

030.

010.

040.

020.

010.

010.

010.

030.

010.

030.

010.

030.

010.

030.

01

Ti0.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

010.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

00

Al

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.01

0.03

0.07

0.05

0.03

0.05

0.04

0.06

0.03

0.07

Fe0.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

020.

030.

010.

020.

010.

020.

010.

010.

020.

02

Mn

1.94

1.93

1.97

1.92

1.96

1.91

1.95

1.96

1.91

1.87

1.80

1.88

1.86

1.88

1.85

1.85

1.86

1.83

Mg

0.01

0.00

0.01

0.01

0.01

0.01

0.01

0.01

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.01

Ca

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.01

0.01

0.01

0.01

0.01

0.00

0.01

0.01

0.01

0.01

Na

0.00

0.00

0.00

0.00

0.01

0.00

0.00

0.00

0.01

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.01

0.00

K0.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

030.

020.

010.

010.

010.

010.

010.

020.

020.

01

Ba

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.02

0.01

0.01

0.01

0.00

0.01

0.03

0.01

0.01

0.01

Topl

am1.

981.

971.

991.

971.

991.

961.

981.

992.

031.

991.

941.

981.

961.

971.

991.

981.

981.

96

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

146

Piroluzit örneklerinde yapılan mikroprob analizlerine dayanarak, piroluzitin ortalama kimyasal formülü Derbent bölgesinde (Mn1.91-1.80Fe0.03-

0.01Si0.03-0.01Al0.07-0.01K0.03-0.01Ba0.03-0.00)O2 olarak, Eymir bölgesinde ise (Mn1.59-1.36Fe0.03-0.00Si0.24-0.15Al0.08-

0.03Ca0.05-0.04)O2 olarak hesaplanmıştır.

Mikroprob analizlerine göre, Eymir cevher yatağındaki piroluzit (ortalama Si: %9.81; Al: %2.40; Mn: %84.87; Ca: %2.14 konsantrasyonları ile), Derbent cevher yatağındaki piroluzite (ortalama Si: %0.73; Al: %1.64; Mn: %94.16; Ca: %0.28 konsantrasyonları ile) göre daha yüksek Si, Al ve Ca içeriğine sahiptir. Ayrıca, Eymir bölgesindeki piroluzit (ortalama Fe: %0.44; K: %0.01; Ba: %0.03 konsantrasyonları ile), Derbent bölgesindeki piroluzite (ortalama Fe %0.85;

K %0.52; Ba %1.20 konsantrasyonları ile) göre daha düşük Fe, K ve Ba konsantrasyonlarına sahiptir (Çizelge 1-3).

Derbent cevher yatağındaki küresel piroluzit kristallerinin Mn, Fe, K ve Ti konsantrasyonları çekirdekten kenara doğru yükseliş gösterirken, K içeriğinin ise tersine bir eğilim gösterdiği görülmektedir (Şekil 6).

Derbent cevher yatağından alınan örneklerde yapılan mikroprob analizlerinin sonuçlarına dayanarak manganitin formülü Mn1.97-1.91Si0.04-

0.01O(OH) olarak, ortalama bileşimi ise Si = %0.91; Fe = %0.11; Al = %0.09; Mn = %97.45; Ca = %0.02 olarak hesaplanmıştır.

Çizelge 2- Eymir manganez yatağındaki braunit (br) örneklerinin elektron mikroprob analizleri.

Örnekler Elementler

br6 br8 br9 br12 br15 br16 br17 br19 br20 br21 br25

SiO2 5.47 7.21 4.81 8.58 6.68 5.74 8.48 5.70 4.53 5.63 6.13

TiO2 0.07 0.02 0.13 0.00 0.00 0.00 0.01 0.00 0.15 0.20 0.00

Al2O3 1.66 1.81 0.98 0.36 0.98 1.00 1.38 0.59 0.36 0.30 0.89

Fe2O3 0.29 0.16 0.06 0.16 0.07 0.10 0.23 0.07 0.19 0.16 0.16

MnO 88.01 87.33 91.04 87.23 89.32 90.06 86.03 90.58 91.72 90.33 89.71

MgO 0.22 0.15 0.12 0.08 0.02 0.13 0.15 0.05 0.00 0.00 0.12

CaO 3.71 2.24 2.31 2.70 2.55 2.49 2.38 2.87 2.62 2.64 2.70

Na2O 0.00 0.00 0.11 0.00 0.00 0.05 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

K2O 0.00 0.01 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

BaO 0.00 0.03 0.00 0.00 0.00 0.03 0.00 0.00 0.00 0.00 0.06

Toplam 99.43 98.96 99.56 99.11 99.62 99.60 98.66 99.86 99.57 99.26 99.77

12 Oksijen bazında formüller

br6 br8 br9 br12 br15 br16 br17 br19 br20 br21 br25

Si 0.71 0.92 0.63 1.09 0.86 0.74 1.07 0.74 0.60 0.79 0.74

Ti 0.01 0.00 0.01 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.01 0.00 0.02

Al 0.25 0.27 0.15 0.05 0.15 0.15 0.20 0.09 0.06 0.14 0.05

Fe 0.03 0.02 0.01 0.02 0.01 0.01 0.02 0.01 0.02 0.02 0.02

Mn 9.61 9.40 10.12 9.35 9.70 9.89 9.18 9.97 10.29 9.80 10.03

Mg 0.04 0.03 0.02 0.02 0.00 0.03 0.03 0.01 0.00 0.02 0.00

Ca 0.51 0.31 0.32 0.37 0.35 0.35 0.32 0.40 0.37 0.37 0.37

Na 0.00 0.00 0.03 0.00 0.00 0.01 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

K 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

Ba 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

Toplam 11.16 10.95 11.29 10.89 11.07 11.19 10.83 11.21 11.36 11.14 11.22

147

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

Örn

ekle

rE

lem

entle

r

ps10

ps

11

ps12

ps

14

ps15

ps

16

ps17

ps

19

ps21

ps

22

ps35

pr

1pr

2pr

3pr

4pr

6pr

7pr

8

SiO

225

.78

28.8

833

.89

21.5

314

.38

22.8

332

.35

30.0

226

.04

22.1

330

.53

7.06

8.79

9.17

12.3

29.

3611

.72

10.2

8

TiO

20.

080.

030.

050.

000.

000.

030.

000.

000.

200.

000.

050.

000.

030.

030.

000.

000.

030.

03

Al 2O

30.

510.

170.

250.

380.

210.

190.

570.

250.

360.

260.

431.

283.

142.

123.

062.

591.

443.

19

Fe2O

30.

130.

230.

160.

190.

300.

360.

110.

260.

130.

100.

090.

160.

300.

210.

300.

310.

211.

62

MnO

70.3

167

.03

61.0

375

.39

82.3

172

.80

64.4

465

.29

70.3

274

.44

66.3

587

.98

85.2

186

.23

81.8

885

.33

84.3

383

.12

MgO

0.15

0.12

0.03

0.00

0.27

0.38

0.31

0.28

0.08

0.03

0.02

0.15

0.25

0.28

0.23

0.15

0.03

0.13

CaO

2.17

2.50

2.24

2.01

2.73

2.83

1.64

2.24

2.50

2.55

1.74

2.38

1.99

2.18

1.97

2.00

2.32

2.13

Na 2O

0.00

0.01

0.00

0.00

0.04

0.04

0.05

0.00

0.01

0.05

0.03

0.00

0.04

0.00

0.08

0.00

0.00

0.00

K2O

0.02

0.00

0.02

0.00

0.00

0.05

0.04

0.00

0.01

0.01

0.01

0.02

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.02

BaO

0.03

0.07

0.07

0.00

0.17

0.17

0.30

0.11

0.04

0.09

0.07

0.03

0.04

0.04

0.00

0.00

0.00

0.07

Topl

am

99.1

899

.04

97.7

499

.50

100.

4199

.68

99.8

198

.45

99.6

999

.66

99.3

299

.06

99.7

910

0.26

99.8

499

.74

100.

0810

0.59

20 O

ksije

n ba

zınd

a fo

rmül

ler

2 O

ksije

n

ps

10

ps11

ps

12

ps14

ps

15

ps16

ps

17

ps19

ps

21

ps22

ps

35

pr1

pr2

pr3

pr4

pr6

pr7

pr8

Si4.

494.

905.

533.

922.

814.

095.

275.

054.

510.

000.

010.

150.

180.

190.

240.

190.

230.

20

Ti0.

010.

000.

010.

000.

000.

000.

000.

000.

030.

060.

080.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

00

Al

0.10

0.03

0.05

0.08

0.05

0.04

0.11

0.05

0.07

0.02

0.01

0.03

0.08

0.05

0.07

0.06

0.03

0.07

Fe0.

020.

030.

020.

030.

050.

050.

010.

040.

0211

.38

9.35

0.00

0.01

0.00

0.00

0.01

0.00

0.03

Mn

10.3

79.

638.

4311

.62

13.6

111

.04

8.90

9.31

10.3

10.

010.

001.

591.

471.

491.

361.

471.

431.

40

Mg

0.04

0.03

0.01

0.00

0.08

0.10

0.08

0.07

0.02

0.49

0.31

0.00

0.01

0.01

0.01

0.00

0.00

0.00

Ca

0.41

0.45

0.39

0.39

0.57

0.54

0.29

0.40

0.46

0.02

0.01

0.05

0.04

0.05

0.04

0.04

0.05

0.05

Na

0.00

0.00

0.00

0.00

0.02

0.01

0.02

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

K0.

000.

000.

000.

000.

000.

010.

010.

000.

000.

010.

010.

000.

000.

000.

000.

000.

000.

00

Ba

0.00

0.00

0.00

0.00

0.01

0.01

0.02

0.01

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

Topl

am15

.45

15.0

914

.45

16.0

417

.19

15.9

114

.70

14.9

315

.43

14.8

814

.88

1.83

1.78

1.79

1.73

1.78

1.75

1.76

Çiz

elge

3- E

ymir

man

gane

z ya

tağı

ndak

i psi

lom

elan

(ps)

ve

piro

luzi

t (pr

) örn

ekle

rinin

ele

ktro

n m

ikro

prob

ana

lizle

ri.

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

148

Derbent cevher yatağındaki uzamış manganit kristallerinin Mn, Si ve Fe konsantrasyonları incelenmiş; Mn ve Si içerikleri gang mineraline doğru yükselirken, Fe içeriğinin ise önce yükselip sonra ise kısmen düşüş gösterdiği görülmüştür (Şekil 7).

Eymir cevher yatağından alınan örneklerin mikroprob analizlerine dayanarak braunit ve

psilomelan kimyasal formülleri sırasıyla (Mn10.29-

9.18Al0.27-0.05Fe0.03-0.01Ca0.51-0.31)O8[Si1.09-0.60O4] ve (Si0.53-0.00Al0.11-0.01Ti0.08-0.00Fe11.38-0.01Mg0.49-0.00Ca0.57-0.01)Mn13.61-0.00O16(OH)4 şeklinde hesaplanmıştır. Braunit ve psilomelan ortalama bileşimleri ise yine sırasıyla Si: %6.27; Fe: %0.15; Al: %0.94; Mn: %89.21; Ca: %2.66, Si: %26.21; Fe: %0.19; Al: %0.33; Mn: %69.97; Ca: %2.29 olarak belirlenmiştir.

Şekil 6- Eymir bölgesinden küresel piroluzitlerdeki mikroprob ölçüm noktaları ile Mn, Fe, Ti ve K konsantrasyonları için varyasyon diyagramları.

149

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

5. Sonuçlar ve Tartışma

Manganez yatakları, Turoniyen-Paleosen yaşlı Alpin ofi yolitik serisi içerisinde Artova Ofi yolitik Karmaşığı (AOK) (Özcan vd., 1980) ile ilişkili ve radyolaritlerle sinjenetik olarak oluşmuştur. Yataklar bölgedeki orojenik deformasyondan da etkilenmiş olup, buna bağlı olarak da yoğun bir şekilde kıvrımlı ve kırıklıdır.

Bu çalışmada, bölgedeki manganez yataklarının benzer jeolojik karakterlerde olduğu, fakat cevher

parajenezleri ve cevher kimyalarının farklı eğilimler gösterdiği görülmüştür. Bazı çalışmacılara göre belirli manganez mineralleri, depolanma ortamının özelliklerini ve mineralizasyonun kökenini yansıtmaktadır (Stanton, 1972; Roy, 1968; Nicholson, 1992a, b). Örneğin rodokrozit, piroluzit, kriptomelan, psilomelan ve manganit sedimanter yataklardaki yaygın manganez mineralleridir. Braunit genellikle volkanojenik yataklarda oluşurken (Stanton, 1972), jakobsit, spessartit ve rodonit metamorfi k koşullarda oluşur ve yükselen sıcaklığın göstergesidir. Rodokrozit

Şekil 7- Derbent bölgesinden manganitteki mikroprob ölçüm noktaları ile Mn, Si ve Fe konsantrasyonları için varyasyon diyagramları.

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

150

sedimanter, hidrotermal ve metamorfi zma geçirmiş yataklarda bulunur ve orta derece indirgen ortamlarda oluşur (Roy, 1968). Manganit, piroluzit, psilomelan ve kriptomelan süperjen şartlar için karakteristik mineraller olup, birincil manganez minerallerinin oksidasyonu ile oluşur (Ramdohr, 1980). Piroluzit hem süperjen hem de hidrotermal ortamlarda gözlenir ve bu nedenle kaynak alan için bir belirteç değildir (Nicholson, 1992a, b). Piroluzit ayrıca, pH değerine bakılmaksızın yüksek oksidasyon potansiyeline sahip ortamlarda da oluşur (Krauskopf, 1989). Derbent bölgesindeki ramsdellit’in, piroluzitin dönüşümü ile oluştuğu düşünülmektedir. Piroluzit ve manganit düşük sıcaklık mineralleridir. Ancak braunit göreceli olarak daha yüksek sıcaklıklarda oluşur (Roy, 1997).

Çoğunlukla düşük sıcaklıklı hidrotermal yataklarda görülen piroluzit, manganit ve ramsdellit gibi manganez oksit minerallerinin ornatmasına bağlı olarak oluşur (Ramdohr, 1980). Piroluzit hem Derbent hem de Eymir cevher yataklarında görülmektedir. Gerek özşekilsiz piroluzit psödomorfl arı şeklinde görülmesi gerekse Derbent cevher yatağındakine göre Si, Al, Mn ve Ca içeriklerinin yüksek olması nedeniyle Eymir bölgesindeki piroluzitin süperjen kökenli olduğu düşünülmektedir (Öksüz 2011b). Eymir bölgesindeki piroluzitin Fe, K ve Ba konsantrasyonları, Derbent bölgesindekinden daha düşük değerdedir (Çizelge 1 ve 3). Demir ilk çözünür element olup, manganez ise çözelti içerisinde uzun süre kalır (Nicholson, 1992b). Çözeltideki demir ve manganezin çökelmesi, pH değerinde dereceli ve düzenli değişikliği gerektirir (Hem, 1972; Krauskopf, 1989). Bu yüzden demirce zengin minerallerin mobiliteleri düşük olduğundan aktif denizaltı hidrotermal bölgelerinde bulunurken, manganez oksit mineralleri volkanik bölgelerin uzak kesimlerinde depolanır (Choi ve Hariya, 1992). Sonuç olarak, manganez oksit yatakları (piroluzitin varlığı), yayılma merkezinden uzak bölgelerin belirtecidir. Çalışma alanındaki her iki cevher yatağının da hidrotermal çözeltilerden hızla depolandığı, modern yayılma merkezlerindeki hidrotermal eksalatif manganez yataklarıyla uyumlu olduğu ve yayılma merkezlerinin uzak bölümlerinde oluştuğu bilinmektedir (Öksüz, 2011b). Ayrıca bu çalışmadaki veriler, Eymir bölgesindeki piroluzitin yüksek Mn

ve düşük Fe içeriğine sahip olduğunu göstermekte; dolayısıyla Derbent bölgesindeki yatakların, yayılma merkezine daha yakın olabileceğine işaret etmektedir (Öksüz 2011a, b; Öksüz ve Okuyucu, 2014).

Kolloform doku, konsantrik ritmik bantlar şeklinde olup kovkav-konveks yüzeyleri ile tipiktir. Eğriliğin daima genç yüzeye doğru olduğu bilinmektedir. Zaman zaman küremsi, mememsi ya da batriyoidal şekillerde de gözlenmektedir (Pettijohn, 1975; Salem vd., 2012). Küresel ve kolloidal dokular, kolloidal sıcak sulu eriyiklerin ya da derinlerden gelen jellerin çökelmesi ile oluşur (Salem vd., 2012). Boşluk-dolgu dokusu; genç minerallerin, daha yaşlı mineraller arasındaki boşluk, çatlak ve kırıklar boyunca depolanması olarak tanımlanır (Salem vd., 2012). Çalışma alanında bu doku manganez ve demir mineralleri içerisinde kuvars ve kalsitin varlığı şeklinde gözlenmiştir.

Derbent bölgesindeki küresel piroluzit kristallerinin Mn, Fe ve Ti konsantrasyonlarında çekirdekten kenara doğru artış gözlenirken, K içeriğinde çekirdekten kenara doğru azalış görülmektedir. Derbent bölgesindeki uzamış manganit kristallerinin Mn ve Si konsantrasyonları gang mineraline doğru artarken, Fe içeriği önce yükselir sonra ise kısmen azalır. Bu durum mineralizasyon sırasında gözlenen fi zikokimyasal şartlardaki (Eh ve/veya Eh, T, P) değişimi gösteriyor olabilir.

Parajenetik ve jeokimyasal sonuçlar, Eymir ve Derbent bölgelerindeki yatakların, düşük sıcaklıklı hidrotermal yataklar olduğuna işaret etmektedir. İncelenen manganez minerallerinde gözlenen jeokimyasal farklılıklar önemli ölçüde, yayılma merkezine olan mesafeye ve cevher yapıcı çözeltilerin pH-Eh ve sıcaklıklarındaki değişikliklere bağlıdır.

Katkı Belirtme

Bu çalışma Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) (Proje no: 109Y167) ve Bozok Üniversitesi Araştırma Fonu (Proje no: B.F.F.M/2009-06) tarafından desteklenmiştir. Yazar, EMP analizlerindeki yardımları nedeniyle Dr. İbrahim Uysal’a teşekkürlerini sunar.

151

MTA Dergisi (2018) 156: 139-152

Değinilen Belgeler

Akçay, A.E., Beyazpirinç, M. 2017. Sorgun (Yozgat)-Yıldızeli (Sivas) önülke havzasının jeolojik evrimi, havzada etkin olan volkanizmanın petrografi k, jeokimyasal özellikleri ve jeokronolojisi. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 155, s.71-80.

Baudracco-Gritti, C. 1985. Subslilution du manganese bivalent par du calcium dans les mineraux du groupe: Braunite, neltnerite, braunite II. Bulletin de Mineralogie 108, 437-445.

Choi, J.H., Hariya, Y. 1992. Geochemistry and Depositional Environment of Mn Oxide deposits in the Tokoro Belt. Northeastern Hokkaido, Japan. Economic Geology, 87, 1265-1274.

Hem, J.D. 1972. Chemical Factors that Infl uence the Availability of Iron and Manganesein Agueous Systems. Geol. Soc. America Bull., 83, 443-450.

Ketin, İ. 1966. Anadolu’nun Tektonik Birlikleri. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 66, s.20-34.

Krauskopf, K.B. 1989. Introduction to Geochemistry. McGraw-Hill International Editions, Earth and Planetary Science Series, Km Keong Printing Co. Pte. Ltd. Republic of Singapore 617.

Nicholson, K. 1992a. Genetic Types of Manganese Oxide Deposits in Scotland: Indicators of Paleo-Ocean-Spreading Rate and a Devonian Geochemical Mobility Boundary. Economic Geology 87, 1301-1309.

Nicholson, K. 1992b. Contrasting Mineralogical-Geochemical Signatures of Manganese Oxides: Guides to Metallogenesis. Economic Geology 87, 1253-1264.

Okay, A., Tüysüz, O. 1999. Tethyan Sutures of Northern Turkey. In: The Mediterranean Basins: Tertiary Extension Within the Alpine Orogen (eds. B. Durand, L. Jolivet, F. Horvath and M. Serrane), Geological Society of London, Special Publication, 156, 475-515.

Öksüz, N. 2011a. Derbent (Yozgat) Bölgesindeki Manganez Cevherleşmelerinin Jeokimyası ve Kökeni. Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Bülteni. 32(3), 213-234.

Öksüz, N. 2011b. Geochemical Characteristics of the Eymir (Sorgun-Yozgat) Manganese Deposit, Turkey. Journal of Rare Earths, 29 (3), 287-296.

Öksüz N., Okuyucu N. 2014. Mineralogy, Geochemistry, and Origin of Buyukmahal Manganese Mineralization in the Artova Ophiolitic Complex, Yozgat, Turkey. Journal of Chemistry Volume 2014, Article ID 837972, 11 pages http://dx.doi.org/10.1155/2014/837972

Özcan, A., Erkan, A., Keskin, E. 1980. Kuzey Anadolu Fayı Kırşehir Masifi Arasının Temel Jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü. Rapor no: 6722, Ankara, (yayımlanmamış).

Pettijohn, F.G. 1975. Sedimentary rocks, 3rd edn. Harper&Row, New York, pp. 628.

Ramdohr, P. 1980. The Ore Minerals and Their Intergrowth. Pergamon Press, Oxford, London, New York.

Roy, S. 1968. Mineralogy of the Different Genetic Types of Manganese Deposits. Economic Geology, v. 63, pp. 760-786.

Roy, S. 1997. Genetic Diversity of Manganese Deposition in the Terrestrial Geological Record. In: Nicholson, K., Hein, J. R., Bühn, B. and Dasgupta, S. (eds). 1997. Manganese Mineralization: Geochemistry and Mineralogy of Terrestrial and Marine Deposits. Geological Society Special Publication, London, v. 119, pp. 5-27.

Salem, I.A., İbrahim, M. E., Monsef, M.A.E. 2012. Mineralogy, geochemistry, and origin of hydrothermal manganese veins at Wadi Malik, Southern Eastern Desert, Egypt Arabian Journal of Geosciences, v. 5, pp. 385-406.

Stanton, R.L. 1972. Ore Petrology. McGraw-Hill, New York.